Ortacağ-Tarih-Atlası-Colin-McEvedy

8/2/2019 Ortaca-Tarih-Atlas-Colin-McEvedy

1/114

M c E V E D Y

ORTAA TARH ATLASI

i 1

.. Saban c .niversi tesi

^ tijLm-


2/114

Ortaa Tarih Atlas

Colin McEvedy


3/114

SABANCI NVERSTES YAYINLARI

Ortaa Tarih Atlas

Colin McEvedy

eviri: Ayen Anadol

The New Penguin Atlas of Medieval History

Penguin Books, London

Colin McEvedy, 1992 / Sabana niversitesi, 2004

Trke yayn haklan, ONK Ajans araclyla alnmtr

Tantm iin yaplacak ksa alntlar dnda,

yayncnn yazl izni olmakszn,

hibir yntemle ogaltlamaz.

ISBN: 975-8362-38-0

Birinci Basm: istanbul, Ocak 2004 (2000 adet)

Yayn Ynetmeni: Zafer Karaca

Yayn Danman: Halil Berktay

Yayma Hazrlayan: Aziz Ufuk Kl

Tasarm-Uygulama: 3 Tasarm

Basm: Promat Basm Yayn A..

Sabanc niversitesiOrhanl, Tuzla 81474 istanbul

www .sabanciuni v, edu

http:/ / yayinevi .sabanciuniv.edu
http://yayinevi/http://yayinevi/


4/114

Ortaa Tarih Atlas

Colin McEvedy

eviri: Ayen Anadol

.. Sabanc .niversitesi


5/114

YAYINCININ NOTU

Colin McEvedy'nin drt ciltlik tarih atlas dizisinin Yakna ve Moderna ciltleriyaymland. Elinizdeki Ortaa cildi dizinin nc kitab.

Ortaa T arih At las IS 4. yzyln ortalarndan (Roma mparatorluu'nun resmi ola-rak ikiye blnmesinden az nce) S 15. yzyln sonlarna kadar (ilk keif yolculukla-r) uzanan tarih dilimini kapsyor. Kitabn ele ald dnemin uzunluunun yansra,corafi kapsamnn da geni olduu gzlenecektir. Dolaysyla, ortaa tarihinin zgl

konularna (feodalizm, siyasal iktidarn yaps, dinsel iktidar vb.) arlkla eilmektenziyade, belli bir corafyann ekillenmesinde rol oynam btn "aktrler"i resme da-hil etmeye alyor. Bu Atlas'm temel zellii Akdeniz, Avrupa ve Yakndou'yu tekcorafi birim olarak almas. Ama bununla homojen bir toplumsal ya da iktisadi yapkastedilmiyor. Tersine, ok farkl yaplarn etkileimi ve atmas sz konusudur. Ak-deniz merkezli olan Roma mparatorluu'nun zlmesi ve merkezin douya kaymassonucunda, Avrupa'da yava yava yeni bir arlk merkezi olumu; slamiyet'in iler-lemeleri hem Yakndou hem de Akdeniz'in dinamiklerini etkilemi; Asya'dan gelenkavimler btn Avrupa-Yakmdou corafyasnn ekillenmesinde rol oynamtr.Ortaa T arih At las, bu panoramik grnty kronolojik dzende veriyor.

Haritalarn nasl okunaca konusunda burada yeni bir ey sylemeye gerek yok;kullanlan iaretlerin anlam, haritalarn neden diziler halinde hazrland, "Giri" b-lmnde yazar tarafndan ayrntlaryla aklanyor. Kitabn sonundaki dizin haritas,

ana sralamadaki haritalarda yeri belirtilmeyen kentler, dalar, rmaklar vb.nin, dizindebu yerlerin adlaryla birlikte verilen koordinatlar yardmyla bulunmasn amalyor.Ayrca yine ayn koordinat sistemiyle, dz yzeye yaylm haritann neden olduu al-g yanlgsn dzelterek enlemler ile boylamlar da grnr klyor.

Metinde geen yabanc szcklerden bazlar iin italik karakter kullanld: fief, pat-ricius gibi. Bunlarn anlamna ilikin aklama yapmaktan kanld. zellikle fief teri-mi ortaa tarihinin bal bana bir konusudur. Bu konuda okuru ansiklopediye yn-lendirmenin daha doru olduunu dnyoruz.

Kii ve yer adlar konusunda, ngilizce metinde izlenen yolun tersine (hemen hementm adlar ngilizce'ye uyarlanm olarak veriliyor), sz konusu adn zgn dilindeki ya-zmna sadk kaimdi: rnein (Germen mparatoru) Heinrich, (ngiltere Kral) Henry.zel adlarda genel olarak Ana Yaymclk'n yaymlad AnaBritannica (1992) temelalnd. Yer adlar, yerleik Trke karlklar bulunuyorsa Trke, bulunmuyorsa z-

gn dildeki gibi yazld. Adlar zaman iinde dnme urayan, ya da btnyle de-ien, farkl geleneklerde farkl adlar tayan yerler konusunda keli parantezlere ba-vuruldu; yani farkl adlar da olabildiince belirtildi.


6/114

GR

Bu atlasn amac, ortaada Avrupa ve Yakndou tarihindeki gelimeleri ke-sintisiz bir hikyede anlatmak. Bu nedenle elinizdeki alma, lkeleri ayr ayrele alarak i yaplarna odaklanan ou atlastan farkl bir kitaptr. Burada bu tr-den ayrntlar yok; krallklar teker teker terih masasna yatrlarak ynetim hiye-rariler i betimlenmiyor . Bunun yer ine, Avrupa-Yakndou blgesindeki btn biruluslar ailesinin yzyllar boyunca nasl evr ildii stnde younlayoruz. Bu at-lastaki har italar size Fransa krallar nn darphaneler ini nereye kurduklar n, Clunytarikatnn manastrlarn nereye ina ettiini gstermez; haritalarn amac eski

imparator luklar n nasl ktn, yer ler ine nasl yeniler inin kurulduunu res-metmek, Avrupa'da or taa dnyasn tanmlayan coraf i , entelektel ve tekniksnr lardan kendini kur taracak ener jiye sahip yeni bir toplumun nasl doduunugstermektir .

Atlas oluturan 47 harita alt blm halinde dzenlendi. Ortalama krk yllkaralklarla blgenin siyasi durumunu gsteren be ya da alt harita, her bir bl-mn asl arln oluturuyor. Bunlara ek olarak, her blmn sonunda son si-yasi haritayla ayn tarihe ait iki ya da daha fazla harita var. Bunlardan birincisiHristiyan leminin -7. yzyldan itibaren slam leminin de- snrlarn, yani bl-genin iki tanmlayc kltrn gsteriyor. kincisi ise ekonomideki gelimelerhakknda. Bazen de nfustaki deiiklikleri ya da dnyann daha geni bir kesi-mindeki durumu gsteren bir nc har ita ver il iyor .

Haritalarn hemen hemen hepsi ayn blgeyi kapsyor: Avrupa, Kuzey Afrika

ve Yakndou. Bu blge hem toplumsal, hem de corafi bir birimdir; yelerini ie-ride, baka her eyi de darda tutan snrlarla evrelenmitir. Snrlar ekil l'degsteriliyor. Avrupa ile Asya arasndaki geleneksel snr olan Ural Dalar'yla ba-larsak, snr izgisi yelkovann ters ynnde, Kuzey Buz Denizi, Atlas Okyanusuve Byk Sahra'dan geerek Nil vadisine ulayor . Buradan da Kzldeniz' in g-ney sahiller inden ve Umman Denizi 'nden geip ran ile Hindistan altktasm ay-ran dalara varyor. Bu izginin baz kesimleri geirgendir. Urallar insan topluluk-larnn hareketini asla engelleyememiti; Yakndou'yu Dou Afrika'ya balayandeniz yollar ilkada bile kullanlyordu, ran ve Orta Asya'y Hindistan'dan ay-ran dalarda da birok geit vard. Ama Avrupa-Yakndou blgesine bu yollar-dan girenlerin says pek azd; asl nemli kitleler Orta Asya'daki geitlerden gir-di. Burada, Urallar'm gney ucu ile Orta Asya dalk ktlesinin kuzey kenar ara-sndaki kap, ardna kadar akt. Batnn ortaadaki karmna tek nemli kat-

ky yapan Trk-Mool kabileleri ite bu kapy kullanmt.ekil 2, atlasn baz haritasnn kapsad alan gsteriyor. ekil l'de gsterilen

alann birka kesi erevenin dnda kalyor ; Rusya'nn Avrupa'da kalan ks-mnn kuzeydou ucu, skandinav yar madasnn kuzey ksm, Arap yar madasn-da Umman, Hindistan 'a en yakn ran eyaleti olan Mekran. Bu blgeler in hikye-

Moollar veTrkler

PAMIFDALj

SLEYMAIDALARI

BUYUKSAHRA

ATLASOKYANUSU

UMMANDENZ

ek i l 1. Avrupa-Yakmdou blgesinin snr lar

mize katacak bir eyi yok, nk pek az insann yaad, gzden rak yerler, Ha-ritacln grevi elbette ki en iyi ereveyi bulmaktr; burada ereve mevcut say-fay en iyi kullanacak ekilde seildi. Bu erevenin tek kt taraf, baz har itannsol tarafnda kuzey, gney, dou ve bat beklenen ynlerdeyken, saa gittiinizde dounun saat 3 ynnden saat 1 ynne doru ykselmesi. Bu izdm ta-nmlayan ve bu ykselme etkisini ortaya karan enlem ve boylam izgileri, kita-bn sonundaki dizin har itasnda gster il iyor .

ekil 2, S 4. yzylda, yani haritalar dizimizin balang tarihinde, dnyan nbatdan nasl grndn de gster iyor . Bu yzylda Rusya'nn bozkr n kuzeyinde kalan blgeler i hakknda hemen hemen hibir ey bilinmiyordu. Hatta kla

sik corafyaclarn piri Claudius Ptolemeus [Batlamyus] skandinavya'nn ada olduunu sanmt . te yandan, Ptolemeus ile meslektalar , sa'nn doduu sra-da ziyaret edilen, ama sonra kimsenin bir daha uramad Kanarya Adalar 'nnvar lndan haberdard. Ayrca, Nbye'nin baz har itada yer alan ksmndan birazdaha fazlasn biliyorlard. Afrika'nn dou kylarn ok iyi tanyorlard; nk


7/114

GR

Arap tacirler gemilerle Zengibar'a kadar gidiyor, ambarlar fildiiyle, kafalar da"Nil emeleri"nin masallaryla dolu, dnyorlard. Ne var ki ister tesadf, isteresin perileri iyi alm deyin, bu masallar doruydu. Asya ktasna gelince, Hin-distan'n byk olduu doru biliniyordu (ama biimi deil), Sri Lanka ile Mala-ya yarmadasnn anahatlar da yle. in hakkndaki bilgiler mulakt; 300 yl a-kn bir zamandr kervanlar ipek Yolu'nda gidip geliyorlard, ama Romallarn IAsya haritas fazla ayrntl deildi. Hibir klasik kaynakta Balka Gl'nn szedilmez, Aral Gl ile Hazar Denizi'nin ayr olduu da kesin deildir.

Bylece satran tahtamz belir ledik; imdi oyunculara bakalm. Neredeysesonsuz siyasi ve dini gruplamalar gryoruz: kabileler, imparatorluklar, ulus-

devletler, tccar prenslikleri, gebe obanlar, kyl iftiler, teokrasiler, feodal/ te fle r, he ge m on ya c ki is el or ga ni zm al ar . Am a bu nl ar bi r d ze ne so km ak ger e-kiyor. 19. yzylda ve 20. yzyln byk blmnde tercih, bu organizmalar r-ka gre gruplandrma ynndeydi: rnein Kuzeyliler ya da Akdenizliler. Bazla-rna bu sistem hl cazip grnr. Eh, Avrupa-Yakmdou snrlarna tekabl edenbelli bal nfus bloklar, belli bal rklar arasndaki ayrmlara da iaret ettiine

2

gre, bu alandaki ikincil ayrmlar, Kuzeyliler ile Akdenizliler vb arasndaki rk al-tayrmlarna neden tekabl etmesin? Cevabmz u: Irk altayrmlarmm tek fizikilt olan gen sklklar ylesine bulank snrlar iindedir ki hemen hemen hi-bir ie yaramaz. rnein Almanlar ile talyanlar arasnda, aklmzdaki tipik Al-man ve tipik talyan resmine uyacak kadar byk fiziksel farklar yoktur. Aslndabu resimleri ortalama imgeler deil, ulardaki imgeler yaratmaktadr. Berlinli veVenediklilerden oluan 100 kiiden hangisinin Berlinli, hangisinin Venedikli oldu-unu ayrt etmek, eer azlarn ap konumuyorlarsa, ok zor bir i olacaktr.

Burada dil, elbette gerekli ipucudur. Dil, toplumsal birimleri yaratmak ve s-rekliliklerini salamakla kalmaz, toplumlarn evrim rmandaki yeri hakknda bi-ze ak seik veriler de salar. Dr. Johnson'un dedii gibi, "dil, uluslarn kkeni-dir"; bilginin istediimiz kadar tam olmad ortaada bile, dil sayesinde insan-lar n kkenini fazla yanlmadan saptayabilir iz.

Bu atlasta snf landrma iin kullanlan esaslar ekil 3 ' te gster ilmitir : Hari-talar mzda greceksiniz, belli bal her dil iin ya glgelendirme, ya da bir trizgi kullanlyor, tarihte gsterdikleri geliimler iin de uygun deiiklikler ya-plyor. nce byk yuvarlaklar ele alalm. Bunlar, S 362 tarihli ilk haritamz-da grnen dil gruplar n temsil ediyor . ou Hint-Avrupa dil ailesinden. Ku-zey Avrupa'da Keltleri (dikey izgili), Ttonlar (evresi noktal), Baltlar ile Slav-lar (birbir inin tersi ynlerde verevine izgili) gryoruz. Altlar nda Roma mpa-rator luu'nun iki ana dili var : Latince ve Yunanca ( ikisi de or tas beyaz kalnizgili). Douda ran dil grubu yatay izgili; ran'daki baat dil olan Farsa da-ha geni aralkl , Kafkaslar 'da konuulan diller (Alanca) i le Maverannehir 'de-kiler (Kuanca) ise daha dar aralkl . Hint-Avrupa dil grubuna girmeyen Fincegri glgeli; Moolca ile yakn akrabas Trke'nin etraf n minik yuvar laklar e-viriyor (Moolca'da ileri bo, Trke'de dolu). Araplar ve Berberiler baka birif t oluturuyor; Trkler i le Moollar kadar yakn olmasa da onlar gibi hem top-lum, hem de dil olarak ortak zellikleri var (yuvarlaklarnn ii zgara gibi, amaBerber iler in zgaras daha sk) . Grece daha kk halk or ta boy yuvar lak-lar temsil ediyor : Diller i Hint-Avrupa ailesinden ve Yunanca'yla akraba olan Er-meniler , Basklar (har italarda S 476'ya kadar or taya kmayacaklar) ve Grcler .Son ikisi Avrupa'daki Hint-Avrupa ncesi nfusun kalntlar , muhtemelen bir -bir ler iyle akrabalar , ama kesinlikle baka halklar la akraba deiller . de be-yaz yuvar lakla gster il iyor .

Bu ilk snflandrma sistemini atlasn ilk iki blmnde kullanyoruz. Sonra,Frank mparator luu'nun kurulmasndan it ibaren, bu sistemi bozup ger i kalandrt blm iin daha kullanl bir sistem yaratma frsatn elde ediyoruz. Bu d-nemde ortaya kan yeni diller ekil 3'te yumurta biiminde gsteriliyor. Bizi ilgi-lendirenler, Toton kknden tremi olan ngilizce ve Almanca, bir de Latin-ce'den treyen, dolaysyla Romans dilleri olarak bilinen Franszca, talyanca ve


8/114

GR

f^'kll 3. Atlas'ta kullanlan(< -I}1,elemelerin anahtar.


9/114

GR

ispanyolca. Bu diller, ortaan ge dneminde asl odaklandmz toplumsal bi-rim olan Bat Hristiyanlnn ekirdek dilleri oldu. Bu elipslerin izgileri srekli-dir, bylece Tton dillerini ayrt eden noktal izgi artk sadece iskandinav dille-rini gsteriyor. Iskandinavlar o srada eski Tton imgesine uygun hareket edip in-giltere'de ve baka yer lerdeki Hr istiyan kardeler inin dn kopar tmaya devamettikler ine gre, epeyce uygun dt bu durum. Ancak, yanl anlalmasn: Bublmde, tamamen dile dayanan bir snf landrmay brakp yer ine toplumsal e-leri hesaba katan bir snflandrma geirmiyoruz. Ayn durumun bir rnei de Ma-carca iin kullandmz yuvar lak. Macarca, bozkra gp Trk yaam biiminibenimseyen bir Fin kabilesinin dilidir . Macar lar bu yaam biimini srdrdkle-r i dnemde kk yuvar laklardan oluan bir daireyle (gebe konumlar na iaretediyor) gsteriliyorlar, k k yuvar laklarn gri olmas da d illerinin Fince "den gel-diini anlatyor . Ama Macar istan 'a gidip yer leik bir krallk kurduklar nda bu zelyuvarlan yerini tam glgeli basit bir yuvarlak alyor. Ayn ekilde Trk toplu-luklarnn yuvarlaklarnda ayrca belirtmeyi gerektirmeyen deiiklikler yapyo-ruz. Kk yuvar lakl kenar la gster ilmeyecek kadar kk kabileler minik bay-rakl tek siyah yuvarlak olarak veriliyor. Osmanllar gibi yerleik devletlerin yarmyuvarlakl, yumurta biimli iaretleri var.

Atlasn ger i kalan ksmnda zaman zaman or taya kan yeni diller bu sistem-ler in ya bir ine, ya tekine uyduruluyor . S 1000'den sonra, Rusa'y dier Slavdiller inden kesikli apraz izgiyle ayr yoruz. 14. yzylda Balkanlar 'da or tayakan Rumence ve Arnavuta'nn ii bo brakld. Blgedeki Romal yer leim-ciler in konutuu Latince'den treyen Rumence Romans diller ine gir iyor . Ar-navuta'nn Hint-Avrupa grubunda bamsz stats var ; atas muhtemelen Ro-ma ncesi nfusun konutuu I ll irya diliydi. Bu dil snf landrmasna gre ya-plan har italarda, hem Dou Akdeniz'de, hem de Baltk ' ta kurulan Hal dev-letleri iin noktal snr izgisi kullanlyor. Bu snr izgileri, Tton halklarnnnerelere kadar uzandn gstermek iin bilinli olarak kullanld; ancak bu,Hallar n byk ksmnn Tton diller ini konutuu anlamna gelmiyor . Bal-tk ' ta bu diller i konuuyorlard , ama Dou Akd eniz'd e baa t dil -ve kltr-Frans zca 'yd .1

1 Rumence'nin stats konusunda herhangi bir kuku yok, ancak kkenleri ok tartlyor. Bugnk Rumenler S 1.yzylda Daya'ya (bugnk Transilvanya) gtrlm Latince konuan yerleimcilerin soyundan geldiklerini iddiaediyorlar. Buradaki problem, IS 270'te blgedeki Roma eyaletinin ortadan kaldrlmas ile S 1230'da Romanya'da ilkkez Vlahlardan (dilleri Romans grubundand) sz edilmesi arasnda geen on yzyl iinde, bu yerleimlerin hl

varolduuna dair hibir kant olmamasdr. Biroklarna gre, Rumenlerin kkeni hakknda daha akla uygun birvarsaym, bu halkn Tuna'nn gneyinde, Roma kurumlarnn daha ok kk sald ve ok daha uzun sre ayaktadurduu Latince konuan nfustan geldikleridir. Yine bu dnceye gre, Vlahlar bugnk Roma nya'ya, 13. yzyldakigebelerin blgeyi kavrayan penelerinin gevemeye balad dnemde gelmilerdi.

Bu balamda vurgulanmaya deer bir konu da bu atlasta kullanlan glgeleme sisteminin, bir dili brnden ayrtetmesine ramen, aralarndaki ilikiyi gstermekte fazla gvenilir olmamasdr. Rumence Arnavuta'yla akrabaolmad gibi, Latince de Yunanca'nm yakn akrabas deildir; Yunanca Kelte'ye daha yakndr. Ayn ekilde, KrteFarsa'ya Alanca'dan daha yakndr.

4

Kullandmz baka iaretler hakknda da birka sz edelim. Ok, hemen he-men daima istila deil g anlamna gelir; yani hareket eden yalnzca bir ordu de-il bir halktr. Bu kuraln istisnas 13. yzyldaki Mool seferleridir, ama haritayaelik eden metinde bu anlatlyor, ok da farkldr. Siyasi haritalarda kentler pekender gsterilir. Varolanlar da iki ltten birine uyar: Ya hkmran siyasi birim-dir (11. yzyldaki Napoli ve Amalfi gibi) ya da kendilerine bal denizar siya-si birimler vardr (13. yzyldaki Pisa ve 14. yzyldaki Cenova gibi). Venedik ta-bii ki her iki lte de uymaktadr. Burada nemli olan, byklk ya da birimin

kendi kendini ynetmesi deildir . Alman imparator luu'ndaki kendi kendiler iniyneten ve ancak mecbur olduklar nda imparator luk yetkili ler inin szn dinle-yen birok nemli birim, siyasi haritalarmzda gsterilmiyor (eer onlar gsterir-sek, bir o kadar bamsz hareket eden kontlar ve dkleri ne yapacaz?). Milanove Floransa gibi nl italyan kentleri de gsterilmiyor, oysa gelirleri birok h-kmran devletten daha fazlayd. Bu gibi yerleri ancak kentleri (ve ticaret yollar-n) konu alan be-alt haritada grebilirsiniz. Bu haritalarda tek lt byklk-tr. Kentler snfta toplanmtr: kk (15.000-22.000 nfuslu), orta (23.000-49.000) ve byk (50.000-125.000). Bu sistemi, halka byklyle orantl sreklidereceleme sistemine tercih ettim, nk gz daha iyi gryor, ayrca nitelik an-lamnda kentler in bir kategoriden tekine geebildiine inanyorum. Elbette bu-rada sorun, bu nfus rakamlarnn nasl elde edildiidir. Richard Jones ile birlik-te , At las of World Population History [Dnya Nfus Tarihi Atlas] balkl bir kitap

yaymla dm (Penguin,' 1978); bu kitapta kullanlan top lam nfus ra kamla rnnkaynaklar na bu atlastan ulaabilirsiniz. Gnn bir inde de, oluturduumuz kentver i tabanna uygun bir yayn format bulmay umuyoruz. Bu arada, rakamlar ko-nusunda bana gvenmek zorundasnz, ama kayg duyuyorsanz, konuyla i lgile-nen standar t yazar lar okuyup rahatlayabilirsiniz.2

Bu kurallar karmak grnebilir, ama altlarnda yatan mantk basittir: En iyitarih haritalar belirli bir zaman diliminde tek bir konuya eilenlerdir. Dolaysy-la haritalarn ana diziliini "Siyasi Birimler," "Hristiyanlk lemi," "Kentler ve Ti-caret Yollar" ve "Nfus" diye ayrdk. Ayn mantkla, haritalarda asgari corafya-dan, yani ana kara ktlesinde yerinizi saptamaya yarayacak ky izgileri, birka

2 Russell, J.C., Mdival Rgions and Tbeir Cities (Bloomington, Ind., 1972), Late Ancient and Mdival Population,Transact ions of the Am erican Pbilosophical Society, c. 43, no. 3 (Philadelphia, 1958). Beloch, K. ]., Bevlkemngsgeschichte

Italiens, 3 cilt (Berlin, 1937, 1939. 1961). Ayrca, son harita iin De Vries, Jan, European Urbanisation 1500-1800(Londra, 1984).

Kentler ve Ticaret Yollan haritalarnn kapsad dnemde (IS 528-1483) herhangi bir kentin 125.000'den fazla nfusluolabileceine ben inanmyorum. Bir istisna varsa, muhtemelen 15. yzyl Kahire'siydi ve nfusu bu civarda olmalyd.Ge antika Roma's ok daha bykt, ancak gerilemesinin hz (4. yzyln banda 250.000'den 5. yzyln banda125.000'e dmt) bu kenti S 528'de muh temelen ortaa ortalamasna getirmiti.


10/114


11/114

GR

rmak ve glden baka bir ey yok. Dalar ve ller gibi nfusun dalmn y-neten ve lkelere biim veren fiziki zellikleri okur imgeleminin yardmyla ta-mamlamaldr. Dolaysyla bu aamada fiziki corafyann esaslarn akla kazmakgerekiyor. Kar sayfadaki haritann gsterdii gibi, bu ok da zor deil. Avru-pa'nn kuzeyindeki kozalakl aa orman er idi i le Afr ika ile Arabistan 'da uza-nan l arasnda kalan blgede sreklilik arzeden bir nfus var. Bu blge iinde farkl dnya gryoruz. Bir incisi , Avrupa'nn kalbini oluturan tar m arazisi-dir . Esas olarak Fransa'y (Britanya dar dan katl yor) , Almanya'y (Felemenk

ve Danimarka dahil) , bir de Polonya ve Rusya'nn Avrupa'daki topraklar n kap-syor . Dalar la ayr lan, ama ayn sistemin bir parasn oluturan kuzey talya'y(Alpler ile Apenninler aras) ve Bohemya'y (Bhmerwald, Erzgebirge ve Sdetyaylalar yla evrelenmi) gryoruz. Kuzey ve dousundan Karpatlar 'm yayylaevrelenen Macar istan, snr oluturuyor; or taada buras genellikle gebele-r in dnyasyd.

farkl dnyamzn ikincisini oluturan bu blge har itann sana hkim.Esas olarak buras bir bozkr ; or taada Hunlarm, Trkler in ve Moollar n ya-am alan. Bu gebeler , Asya boyunca uzanan, Urallar i le Hazar Denizi arasn-daki gedikten Avrupa'ya giren, sonra da genileyerek btn gney Rusya ile Ma-car istan ' n bir ksmn iine alan bir kor idorda, srler ini bir otlaktan dier inegtrr lerdi.

Ele almamz gereken dnyalar n ncs Akdeniz evresindeki lkelerdir . Bu

ekosistem spanya'dan Levant 'a [Dou Akdeniz] kadar uzanr , spanya'da veFas'ta Atlas Okyanusu'na, Irak'ta Basra Krfezi'ne atlar; gney talya bu ekosis-temin merkezidir. Bu ekosistemde hem tarm arazisi, hem de otlaklar vardr; bualanlar birden denize inen dalar ya da sadece kei beslenen orak topraklarla ke-silebilir. Blgemizin gney kenarndaki Msr zeldir; bu ller lkesine, Sahraygeen tek rmak olan Nil hayat ver ir . Douda bu dnya I ran yaylasna kadar uza-nr; buradaki bozkrlar ounlukla Orta Asya gebelerinin igali altndadr. G-ebeler bu yaylann bat ucundaki Azerbaycan yoluyla, or tasnda ran 'daki kadarekici otlaklar olan Anadolu'ya kolaylkla geebiliyorlard. Nitekim, Macaris-tan ' n Avrupa'daki konumuna benzer bir biimde, Anadolu da Asya'daki yer leikve gebe dnyalar arasnda snr rol oynayacakt .

Ortaa iin balang ve biti noktas olarak Byk Constantinus 'un hkm-darlk dnemi (S 4. yzyln ba) ve Keif Yolculuklar'n (15. yzyln sonu) al-mak gelenek haline gelmitir . Gibbon'm Roma mparatorluu'n un Gerileyi ve -k adl eser i tam da bu dnemi kapsar ; dolaysyla Gibbon'm sorduu sorularbizim iin de nemli olmaldr. sa'dan nceki yzyllarda barbarlara kar zafer

6

kazanan uygar dnya, Hr istiyanln balangcnda neden daralmaya balad? Ba-t Roma mparator luu neden kt ve Dou Roma mparator luu bin yl dahaayakta kalmay nasl baard? Bat imparator luunun sonu, onun ynetici kastnoluturan bir avu kiiden bakasna bir anlam ifade ediyor muydu? Karanlk a-lar gerekten karanlk myd? Roma imparator luu'nun en par lak dneminde in-sanlar gerekten refah iinde miydi?

Gibbon'un son soru hakknda hi kukusu yok. yle diyor : "Eer bir indendnya tar ihinde insan rknn mutlu ve mreffeh yaad bir dnemi gstermesi-

ni isterseniz, hi duraksamadan Domitianus 'un lmnden Commodus'un tahtagetii tarihe kadarki dnem diyecektir." imdi, "insan rk" yerine "AkdenizDnyas" okuyun, bugnlerde herkesin ezberden bilmedii hkmdarlk dnemitarihleri iin de "IS ikinci yzyl" deyin, elinizde birok tarihinin hl savunmakisteyecei bir nerme olacaktr. Bu dnemde snrlar gvenliydi, sivil dzene mey-dan okuyan yoktu, halk da zgrce bar zamannn sanatlar yla megul olmak-tayd. Kara lekeler de mevcuttu: Pek de tahamml edilemeyecek bir toplumsalhastalk olan, ama belki genelde dnld kadar yaygn olmayan klelik ku-rumu; Romallarn ynetilecek bir eyalet deil de yamalanacak bir lke olarakgrdkleri Msr 'n kt koullar; Yahudilerin Romallamay reddettikleri, buyzden de zulm grdkler i Filistin. Ama genelde pax Romana [Roma bar] ege-mendi. ap da etkileyici olmalyd. mparatorluk yle geni bir blgeye yaylm-t ki bugn ayn topraklarda 32 hkmet hizmet veriyor (Kbrs' iki sayarsanz

33) . insanolunun dr tte bir i bu imparator lukta yayordu, stelik bu dr tte biren fazla okuryazar saysn ve en incelikli kltr ieriyordu. Savunmas ok g-lyd; ordusu 300.000'i aknd, oysa etrafta bu saynn onda birini bile toplaya-cak bir dman grnmyordu. Gibbon'm altn andan topu topu yetmi ylsonra imparator luk sisteminin korkun bir bunalma girmesi insana son derece tu-haf geliyor; yz yl sonra kacak ikinci bir kriz de imparatorluun bat yarsn vebizzat Roma'y ker tecekti .

Bugn baktmzda, Bat imparator luunun asla grnd kadar gven iin-de olmadn anlamak kolaydr . Nfusun asl byk ktlesini oluturan kylleritalya'da ve Yunanistan 'da gelimi olan kent yaplanmalar ndan bir yarar sala-myordu. Nitekim imparator luun uygar latrma misyonunun f il izler i olan kentlersouk rzgrlar eser esmez kuruyup gitti; ou, barbarlar atee vermeden ok n-ce terk edilmiti. Asl nemlisi, mali durumun hep ok hassas olmasyd. Yeterli

vergi toplanamay denetlenemeyen bir enf lasyona yol am, bu da 3. yzylda-ki krizi son derece tehlikeli hale getirmiti; 5. yzyln banda bakomutan Stilic-ho muharebeler i kazanyordu kazanmasna, ama be kuru paras yoktu ve bir ke-resinde, zafer kazanan asker ler ine maa deyebilmek iin, Romann en saygn ta-pmamdaki btn altnlar skmek zorunda kalmt . Ama Romann neden tamo tarihte ktne tek bir cevap istiyorsak, bu cevab askeri alanda bulacaz.


12/114

GR

Muharebe meydanlar nda ar tk lejyoner ler deil barbar lar galip geliyordu; demekki imparator luk tam da kendisini soyup soana evirmek isteyenler arasndan as-ker bulmak zorundayd. Ortaa sadece Gibbon'un Gerileyi ve kyle deil,Oman' n "Svar i a 'yla da r tr .

Peki ayn gler neden imp arator luun d ou yar sna diz ktremedi? Aslndasonunda ktrd, ama Dou daha zengindi, daha ok hara verebiliyor , dahabyk ordular kiralayabiliyordu. Daha zengindi, nk merkezi hkmet daha

kolay vergi toplayabiliyordu; mparator luk ikiye blnp Konstantinopolis kuru-lunca Dou'nun kendi merkezi hkmeti oldu ve kaynaklar n kullanp Bat 'y -kerten skntlardan daha kolay kurtulabildi. Ancak, askeri yetenekleri snrlyd.Ordularnn saflar barbarlarla doluydu; geri ilk Germen ve Arap, Bulgar ve Trksaldr lar ndan sonra durumunu epeyce dzeltt iyse de -belki istikrara kavutu de-mek daha doru olur- Svari a'nn gereklerini asla yerine getiremedi. Kyltoplumlar yle birden svar i ordular oluturamaz.

Snr lar durmadan daralsa da, Dou imparator luu erken or taada birokinsann gznde yaanacak en iyi yerdi herhalde. Son zamanlarda Karanlk a-lar 'm korku dolu, gvenliksiz or tamn olduundan daha iyi gstermeye alan-lara kulak asmayn. Bu or tam kabadaylar iin elenceliydi belki, ama sradanhalkn byk ounluu iin bir felaketti . Bat topluhu zulm altndayd veyoksuldu; entelektel hayat ccelemi, uygar ln temeli olan baz becer iler

unutulmutu. Mimari diye adlandr labilecek tek tk binalar klasik a yaplar -nn kalntlar ndan toplanan talar la yaplyordu. Tutulan birka kayt o andaralan ufuklar n ve or tal kaplayan boinanlar gster ir . Bu yzyllarda neolup bitt ii hakknda fazla bilgiye sahip deiliz, ama bildiimiz kadar yla ilerk tyd .

Bat , gnmzde genel kabul grd zere Carolus Magnus'un [ar lman] sal-tanat dnemine denk den en alak dzeyinden yukar ya doru diiyle t rnay-la t rmanarak gnma kt . Hatta kyl toplumundan nasl bir svar i ordusukarlr sorusuna yant bulmay da baard: Bu yant feodal sistemdi. at stn-de savaa geldiinde gebeler snfn birincisiydi. nk hayatlar eyer stndegeiyordu. Feodal Avrupa da, kendiler ini sava at kltrne yrekten adayan birtoprak sahipleri snf gelitirdi. Birka yzyl boyunca Bat'nm serveti, o gnnmuharebelerinde ar svari olarak arpacak ynetici snfn atlarna, silahlarna

ve eitimine aktld. Ar svarinin rol, artk yararl olmadnda da devam etti.Muharebe meydannda valyenin kim olduunu gsteren iaretler , o valyenintoplumdaki konumunu gsteren armaya dnt. Konumuna uygun olduu kabuledilen davranlarna "valyece davran" dendi ve edebiyatn belki de en skckonusunu oluturdu.

Gz attan baka bir ey grmeyen bir snfn ortaya k Bat'nm yenidencanlannn cn nemli ynlerinden biri saylmazd. Ne var ki ayn sorunla kar

karya olduklar halde inlilerde byle bir snf ortaya kmad. Hunlar, Trklve Moollar durmadan in 'e saldr yor lard, hatta erken or taada birka kere kenin kuzey yarsn fethetmeyi baardlar. Sonunda, 13. yzylda Moollar lknin tamamn ele geir ip in ' i yneten hanedanlar l istesine bir Cengiz soyu olaYuan hanedann eklediler. inlilerin kendilerini savunmak iin yapabildikleri eiyi ey ise, komu kabilelere rvet verip kendileri iin savamalarn salamabu olmazsa birbir ler iyle savamalar n salamak oldu.

Elbette, bir bakma inliler in durumu Roma ya da Bizans ' tan ok daha iyiydnk lkeler ini ist i la edenler i ya balar ndan atmay ya da massetmeyi baar geleneksel imparatorluklarn yeniden kurabildiler. Bykl, corafya asndan basitlii ve kltrel homojenlii sayesinde in batmayan bir siyasi birim odu; in imparatorluu'ndaki 50.000 ky, kendi kendini onarabilen tek bir a oluturuyordu; hibir zaman bu an bir paras kopup ayr bir kimlik gelitirme fsat bulamad. Oysa Roma'da tam tersi sz konusuydu. Sezar lar n imparator luyarm dzine farkl ynetimin toplamyd; bu ynetimlerin her birinin kendi diltarihi, kltr ve emelleri vard. Bu grup iinde talya'nn en kalabalk olduu belirli bir zaman diliminde, Roma hepsini tek bir ynetim altnda birletirebilmitAma birletirici kltr bu gruplarda ikin deildi, zorla kabul ettirilmiti. KeltleFenikeliler, Msrllar, Berberiler ve Yunanllarn farkl gelenekleri, farkl tanrlavard; bunlara Roma isimleri vermek bir vitrin dzenlemesinden baka bir ey dildi. stelik, demografinin arlk merkezi italya'da karar klmad; bu merkeYunanistan ve Roma yoluyla Yakndou'dan Ren blgesine doru kayma srecinde sadece birka yzyl iin talya olmutu. Tamamen kaydnda da Akdenidnyas paraland, kuzey kylar Bat Avrupa'ya dahil oldu, gney kylar dLevant 'a.

Voltaire'e Romann neden kt sorulunca, "kt, nk her ey kerdemiti. Bu o kadar da sama bir sz deil. Geni bir adan bakldnda, aklanmas gereken imparator luun neden kt deil , dalan paralar n nedetekrar bir araya gelmediidir . Cevab da, grdmz gibi, stnde kuruldudnyann paralanmakta olmasdr . Kta Avrupa's eski dnya dzenini terk edikendi kltrel zelliklerini gelitirdi. Araplar da Yakndou ve Kuzey Afrika kylar nda yeni bir kltr yarattlar . Akdeniz siyasi btn lnd en ar ta kalanlar , yni spanya, gney talya, Balkanlar ve Anadolu, kta Avrupa's ile Araplarn muharebe meydan haline geldi. Btn bunlardan dolay, ortaan ana izlei Romimparatorluu'nun gerileyii ve k deil, islamiyet'in ve bat Hristiyanlnn ortaya kdr.

Bu izlek, Gibbon'mkinden ok daha iyidir. Bir Batl iin, yenilginin zafere dnmnn muhteem hikyesidir . Bunun tesinde, gnahlar n ve budalalklar nkurnazlk ve safln, agzlln, hrsn ve baarnn harika bir katalogudustelik binlerce oyuncu da rol alyor, sakn karmayn!


13/114

S 362

lk Roma imparatoru Augustus ( 27-tS 14), imparatorluu ihtiya duyduu basitsnrlara kavuturmutu. Ren ve Tuna rmaklar boyunca Avrupa eyaletlerini koruyanbir dizi mstahkem karakol; Ermenistan yaylalarndan Kzldeniz'e kadar Roma'nnAsya topraklarn koruyan baka bir dizi karakol; Sahra'nm kenarlarna paralel gidenve Kuzey Afrika'nn ie yarar blgelerini iine alan bir ncs. Augustus balardadaha hrslyd, Nil'den yukarya Nbye'ye kadar, Arabistan yarmadasnda Yemen'ekadar keif seferleri gndermiti; buralar da imparatorlua katsa yararl olur muydu,bilmek istiyordu. Yararl olmayaca abucak ortaya kt. Ayrca Germenlerin lkesini

de fethetmeye alt, bylece nemli bir dman ortadan kaldracak, Avrupa'daki sa-vunma hattn ksaltabilecekti. Ama Germenler bundan holanmad, Augustus da lejyon birden kaybedince geri ekildi. Artk daha fazla genilemenin krdan ziyade za-rar getirecei kansna varmt; dolaysyla haleflerine imparatorluu herhangi bir yn-de geniletmemelerini tledi.

Genel olarak dne uyuldu. Bir istisna Britanya idi, yani bir zamanlar ispan-ya'dan Orta Avrupa'ya kadar uzanan Kelt dnyasnn son kalesi, irlanda ve Isko-ya'nn uzak topraklar hari tamamlanan bu fetih, Keltleri neredeyse haritadan silmi-ti. Germenler ise yerli yerinde d uruyordu. Romallar Ren ve Tuna'n n te yannd a bir-ka blgeyi ele geirdiler, ama bu haritann kapsad zaman diliminde bu topraklaryine kaybetmilerdi. Roma stratejisi esas olarak savunma merkezliydi, stelik kimse ba-arsz bir strateji olduunu syleyemezdi. Hzla oalan Germenler basky artryor,ama Roma snrlarn savunuyordu. Germen kabileleri yaam alanlarn geniletmek

iin douya dnmek zorunda kaldlar.Germenlerin "douya ilerleyi"inin ilk aamas 2. yzylda meydana geldi. Tuna Ir-

ma boyunca ilerleyen Germenler asl Germen topraklar ile Karadeniz arasndaki b-tn blgeyi igal ettiler. Sonra Rusya'nn gneyinde yayldlar; buras isve Getlerininbir kolu olan Gotlarm oyun sahas haline geldi. Bu haritann ele ald tarihte Gotlarikiye ayrlmt: Vizigotlar (Bat Gotlar) Tuna ile Dinyester rmaklar arasndaki toprak-larda, Ostrogotlar (Dou Gotlar) ise Dinyester ile Don rmaklar arasndaki blgede s-lenmilerdi. Ostrogotlar Iran bozkr halklarnn at stndeki yaam biimini benimse-diler, mzrak kullanmakta ustalatlar; bu ustalklar sayesinde Baltk kylarndaki aslyurtlarna kadar uzanan muazzam bir imparatorluk kurdular. Kral Ermanarich dne-minde yine douya ynelip Don'u aarak Kafkaslar ve Volga'ya vardlar. Bylece skit-lerin (Iran bozkr kavmi) soyundan gelen Alanlarla ve ksa sre nce Orta Asya'dan bublgeye gm bir Trk kabilesi olan Hunlarla attlar.

Gotlar, Germenlerin en gl ve en macerac koluydu; Germen lkesinde bile Got-lar kadar gls yoktu. Olmam asnn sebebi byk lde siyasiydi. Kabileler durma-

8

dan birbirleriyle ve kendi ilerinde dalap duruyorlard; gerek otorite sahibi krallarok azd ve genellikle gelip geiciydi. Romallara gre en belallar Frank ve Alamankonfederasyonlaryd. Dier kabileler o kadar nemli deildi, yine de Angllar ile Sak-sonlar Britanya ve Galya kylarn yamalayp varlklarm hissettiriyorlard. Germenle-rin tesinde Slavlar vard; ou Slav kabilesi Ostrogotlarm denetimi altndayd, bazla-rm ise bu haritada Ostrogot emberinin kuzeyinde gryoruz. Slavlarn tesinde ise,Finlerin alanna giren, pek az insann yaad orman ve tundralarla kapl bir dnyavard.

Douda Romallarn karsnda bir barbar kabileler kmesi deil, birok bakmdankendilerininkine benzeyen bir devlet vard. Pers imparatorluu Roma kadar byk yada kalabalk deildi; akla yakn bir tahmin 5 ya da 6 milyonluk bir nfustur ki Romaimparatorluu'nun nfusu 40-45 milyondu. Pers imparatorluu bir bakma Roma ka-dar karmak ve incelmi deildi, ama hem kendi slup ve dinine (Mazdekilik), hemde IS 6. yzyla kadar uzanan bir imparatorluk geleneine sahipti. Marur ve huysuzran ahlar her frsatta Roma'ya meydan okumay bir onur meselesi yapmlard. By-le bir kavgaya girdiklerinde daima doudaki akrabalar Kuanlarm desteine gvenebi-lirlerdi; Kuanlar bugnk Afganistan', Maverannehir'in byk ksmm ve Hindis-tan'n bat eyaletlerinin bazlarn denetim altnda tutuyordu. Ama ahlar ne kadar a-balarsa abalasn snr pek deimiyor, deitiinde de krl kan Roma oluyordu. Yl-lar getike Romallar Mezopotamya'nn kuzeyine (Frat ve Dicle rmaklar arasndakitopraklar, bugnk Irak) penelerini geirmiler, yaylalardaki Lazika, Iberya ve Erme-

nistan krallklarnn stbeylii olmay srdrmlerdi.mparatorluk 1. yzylda olduu gibi 4. yzylda da ayn ember iinde kald, amatoplumsal anlamda ok farkl bir yapdayd. Artk imparatorlarn ou, bu geni toprak-lara hkim olan ordu saflarndan kyordu. Hristiyanlk kabul edilmiti, imparatorlukikiye blnmt: Latince konuulan bat ile Yunanca konuulan dou, ayr ynetimle-re (genellikle de ayr imparatorlara) sahipti. A ncak, son iki cmle 362 yl iin biraz geri-ye gitmemizi gerektiriyor; o yl bir tek imparator vard ve pagan olduunu ilan etmiti

Bu imparator, Constantinus hanedannn hayatta kalan son yesi olan ulianus'tu.Deneyimli bir general olan ulianus Fransa'y son istila eden Franko-Alamanlar kesinolarak yenmiti. Franklarn bir ksmnn Belika'da yerlemesine, Roma egemenliinikabul etmesine (358) ve kabile dzenlerini korumasna izin verilmiti. Bu forml ifoede-ratii terimi daha sonra byle kabileler iin kullanld) sonraki elli yl boyunca gitgidedaha ok uyguland. Ama iulianus muhtemelen bunu geici bir forml olarak gryor-

du; u an iin gerekliydi nk hem i huzursuzluklar, hem de Pers saldrlar, ordu-suyla birlikte douda bulunmasn zorunlu klyordu.

LAPLAR


14/114

LAPLAR

FNLER

LAVLARHUNLAR

1ALTLAR;

\ LombardlaK-aksonlar:

r a n k l a r V r t r i n g l e r v f % j ^Ostrogotlar

Alanlar' i: ' Rgler

rXuvadlae ^ */ O)jp

Burgonlar-

VizigotliMarkomanlar Gepidler

LAZIKA KRALL"

= PERS =MPARATORLUU

IRAPLAR

YEMENN BYE


15/114

S 406

lulianus'un Iran seferi nceleri umut verdiyse de, sonra felakete dnt. Kendisildrld, halefi de ordusunu kurtarmak iin Roma Mezopotamya'snn dogu ksm ileIbcrya ve Ermenistan'n stbeyligini iran'a vermek zorunda kald (364). Yeni snr ka-lc olacakt, yine de Romallar iki de bir Ermenilere mdahale etmekten kendilerini ala-madlar. Sonunda, 387'de, Persler bu topraklarn batdaki bete birini Roma'ya veripbuna karlk geri kalan ksmnda kesin kes egemen oldular. Romallar iin pek de iyibir pazarlk saylmazd bu, yine de bu anlamayla rahatladlar, nk o srada dou s-nrlarnn sakin olmas gerekiyordu. Douda balarna gelenler Avrupa'da o srada olup

bitenlerin yannda pek snk kalrd.372'de, Ostrogotlarm douya yaylmas Volga steplerinde yaayan Hunlarn ok

sert tepkisine yol at. Ostrogot svarileri, ok daha hzl hareket edebilen Hunlar ta-rafndan aalayc bir yenilgiye uratld; Hun atl okular Ermanarich'in gnderdiibtn kuvvetleri ezdi. Ostrogot imparatorluu dalrken Hunlar Tuna'ya doru ilerle-diler, Vizigotlar ezdiler, Macar bozkrlarnda yaama talihsizliinde bulunan Gepidle-ri kleletirdiler. Hunlar srleriyle birlikte bu bozkrlara yerletiler; artk Hazar Deni-zi'ne kadar yaylan muazzam otlaklarn efendisi olmulard. yl iinde, yzyllkGermen yaylmasn sona erdirdiler.

Gepidler Hunlarm vasal olarak olduklar yerde kaldlar, Gotlarn birou Roma im-paratorluu'na snd. Roma onlara Tuna kylarnda toprak tahsis etti, ama ylesinezorbaca davrand ki 378'de Vizigotlar yeni efendilerine kar ayaklandlar. Dou impa-ratoru ordusunu Vizigotlarn kuatp alamad Adrianapolis'e [Edirne] getirdi. Ertesi

gn kuzeye doru birka kilometre uzaklktaki Vizigot kampna doru yrd. Yakn-larda bir Ostrogot grubunun olduunu ya bilmiyordu, ya da nemsemedi; zira, ne so-nusuz pazarlklarla geirdii sabah saatlerinde, ne de leden sonra Vizigot kampnevreleyen art arda dizilmi arabalar hattna saldrdnda evreye nbeti dikti. Romaordusu btn gcyle savaa girer girmez Ostrogotlar yanlardan belirdi. Zrhlar iin-deki Ostrogot mzraklar saldrya geti; artk Roma ordusunun manevra imkn kal-mamt. Roma birlikleri yle bir skt ki birka dakika iinde koskoca ordu ne kaa-bilen ne de savaabilen, sadece birbirini ezen zavall askerlere dnt. Gotlar hepsi-ni acmaszca kltan geirdi. lenler arasnda imparator ile hemen hemen btn ma-iyeti de vard.

Adrianapolis muharebesi eski Roma ordusunun sonudur. Yedi yzyl nce ilk lej-yonlar Roma tepelerinde Sabinlere saldrmlard. Ama Akdeniz dnyasn fetheden pi-yadelerin ayak sesleri artk iitilmeyecekti. Artk svariler olmadan kesin zafer elde edi-

10

miyordu; oysa Roma kendi yurttalarndan yeterli svari birlii karamyor, savaaparal Germen ya da Hun svarilerini gtrmek zorunda kalyordu. Dolaysyla barbargenerallerin hatr saylr bir siyasi g elde etmeleri fazla uzun srmedi. 5. yzylda,imparatorlarn en nde gelen adamlar ou kez asl Romallar deil, Vandallar, Gotlarya da Franklard.

Adrianapolis Romallar iin korkun bir felaketti, ama Gotlar iin mthi bir zafersaylmazd. Sava alanlarndaki byk u stalklarna karn Gotlar kuatmada baarsz-d. Oysa mstahkem kentleri ele geirmedikleri srece, savataki baarlarnn devam

gelemezdi. Bir kuak sresince Gotlarn kendilerine tahsis edilen topraklara geri dn-mesi iin biraz diplomasi, biraz da abluka yeterli oldu. Sonra, 395'te, yeni setikleriKral Alarik nderliinde yine ortaya ktlar. Bu kez yama seferlerinden vazgemeyeancak kendilerine Epirus'ta (kuzeybat Yunanistan) toprak teklif edildiinde raz oldu-lar; bu blgeden imparatorluun her iki yarsna doru ilerleyebilirlerdi. 401'de Alarikbatnn daha iyi bir seim olacana karar verdi. Vizigot ordusunu talya'nn kuzeyineyneltti ve burada batnn en byk generali Vandal Stilicho ile karlat.

Stilicho'nun sorunlar oktu. mparatorluk hem iktisadi, hem de askeri olarak ancakgn be gn yayordu; snr eyaletlerinde Germen eteleri dolayordu, Roma ordusuise hzla kmekteydi. Stilicho bedelini deyebilse, Germen askerler sevinle ordusu-na katlacakt, ama hepsine verecek paras yoktu. Dolaysyla kimine para veriyordu,kimine de rvet; kalann da yenmeye alyordu. Paral ordular arasndaki btn sa-valarda olduu gibi, fazla atma olmuyor, fazla kan da dklmyordu. Tartmalar

mzakereye dnyor, sonra her iki taraf genellikle geri ekiliyordu. Bugnn dma-n yarnn mttefikiydi, yaplacak ey ise olaslklar artrmaktan ibaretti.

Stilicho, bu pozisyonel sava ve pazarlk bileiminde pek ustayd. 402'de Vizigotla-r llirya'ya (bugnk Yugoslavya) geri pskrtm, 405'te kuzeyden talya'ya inen bir-leik Ostrogot, Kuvad ve Asding Vandallar ordusunun bir o kadar korkutucu olan is-tilasn boa kartmt. Ancak, talya'y savunmak iin Ren snrndaki birliklerini ge-ri ekmek zorunda kalmt. Ertesi yl, o zamana kadar ei grlmemi, en dehet veri-ci istila balad. Kabileler muhtemelen Hunlarn basksyla, yukar Tuna boyunca bat-ya doru harekete getiler. Bu olayn belli bal aktrleri Markomanlar ile Kuvadlar(birlikte Sevler olarak tannrlard) ve Asding ve Siling Vandallar'yd; ayrca Kafkas-lar'dan gelen yerinden edilmi bir Alan klan da mevcuttu. stilaclarn hedefi o sradasavunmasz kalm olan Galya eyaletiydi. 406'nm son gnnde bu gcn nc unsur-lar donmu Ren Irma'n Mainz'da getiler.


16/114

LAPLAR

FNLER

NoVsklar

;LAVLA

Britonlar 1ALTLAR\

aksonlar HUNLAR

Vanda l l ^ jS ev le r^

Asding1 Vandallar

Burgonlar

Sevler veV^ndllar40 6

LAZKA KRALLII

'zigotlar82-395

BATI ROMAMPARATORLUU[OMATORLUU

ARAPLAR


17/114

IS 420

407'dc Galya'y kovana en arlar gibi istila eden barbar kavimlerini durduracakbir Roma ordusu yoktu; zavall eyalet halknn tek kurtulu umudu, Roma'ya isyan ede-rek kendi imparatorunu seen Britanya garnizonuydu. Roma dzeninin bu szde savu-nucusu gerekten de askerleriyle Man Denizi'ni geti; grnrdeki niyeti Roma'nnadeta terk ettii eyalete bar getirmekti, asl derdi ise gasp ettii imparatorluk unvan-na desteki aramakt. Galya'y canlarnn ektii gibi yamalamakta olan Alanlara,Vandallara ve Sevlere kar kmad gibi, Ren'in sol kysnda ilerlemekte olanFranklara, Burgonlara ve Alamanlara da sesini karmad. Bu iktidar mcadelesinin tek

nemli sonucu, artk Britanya'nn da yneticisiz ve savunmasz kalm olmasyd. So-nunda, bu szde imparator aslnda baka bir yerde bulunmas ok daha iyi olacak olanbir Roma gc tarafndan yakalanp idam edildi (411); Britanya Roma dnyasnn d-na, Kelt anarisinin iine dt. Bu arada Alanlar, Vandallar ve Sevler spanya'ya ge-ip gneydeki ve batdaki topraklar talan ettiler.

408'de Stilicho'nun emellerinden kukulanan Bat imparatoru Honorius onu ldrt-t. Bylece imparatorluun ekirdei, urunda bunca fedakrlklar yaplan talya, gz-den karlyordu. Oysa Germenler imparatorluu ykmay dnmemilerdi bile; o ka-dar uzun sredir yayordu ki imparatorluk, herkes ebedi olduunu varsaymt. Bar-bar sava beylerinin imparatorluktan tek istei kabileleri iin toprak, kendileri iin demevkiydi. stedii bedeli ilk dile getiren Vizigot Kral Alarik oldu; artk talya'y koru-yan Stilicho da olmadna gre, Roma kaplarna dayanp taleplerini bildirebilirdi.

Honorius'un bundan etkilendii sylenemez. Yzyl akn bir zamandr bat impa-

ratorlar Roma'da oturmuyorlardi; genellikle Milano'da, 4. yzyln asker imparatorla-rnn karargh olarak kullandklar kentte ikamet ederlerdi. Savatan pek holanmayanHonorius Ravenna'y tercih etmiti; bataklklar ve glcklerle evrili bu kenti ele geir-mek mmkn deildi. Alarik isterse Roma'y rehin alabilirdi, ama Honorius bu barbarkralnn Stilicho'nun yerini almasna izin vermeyecekti.

Alarik rehin bedelini ald: 2300 kilo altn, 14.000 kilo gm, 4000 ipek giysi, 3000krk, 1400 kilo karabiber. Sonra, Honorius'u ele geiremedii iin, Roma tahtna birkukla imparator geirdi. Bu da ie yaramaynca Roma'ya yryp yamalad. Eskisi ka-dar feci bir durum olmad -Gotlar kentte topu topu gn kaldlar- ayrca fiili anlam-

12

da fazla bir ey deimedi. Ne var ki bu haber, pagan ya da Hristiyan btn impara-torluk yurttalarn ylgnla srkledi. Asla olmaz denen olmutu, yarnn ne gibi fe-laketler getireceini kim bilebilirdi?

Alarik yaptklarn onarmaya alt. Eer Roma'ya hkmedecekse, gda temin etme-si gerekiyordu, bu da Afrika'daki tahl yetitirilen topraklarn denetimini ele geirmekdemekti. Ordusuyla yarmadann burnuna geldi, ama gemileri olmad iin brakn Af-rika'y, Sicilya'ya bile geemedi. Planlan bozulmutu, geri dnd, belki de yry yo-lundaki limanlarda, ihtiya duyduu gemilere el koymaya niyetliydi. Ama d aha yolcu-

luun banda hastalanp ld. Efsaneye gre hazinesiyle birlikte, adamlarnn srf bui iin akan deitirdii Busento Irmag'nn dibinde yatmaktadr; ama yl boyuncaBusento'nun dibi grnd iin bu masala inanmak zordur.

Alarik'in yerine geen kaynbiraderi Athaulf da Honorius'tan bir anlama koparma-y baaramad. Sonunda talya'y terk edip gney Galya'ya gitti ve orada, Vizigot y-netimine meruiyet kazandrabilmek iin, imparatorun talya seferi srasnda esir alnankzkardeiyle zorla evlendi. Dnde Athaulf yana yakla Romallar ile Gotlarn birlik-te ahenk iinde yaamalarn. Got klcnn Roma kanunlarn koruduunu grmeyi ar-zuladndan dem vurdu, ama Honorius aman demiyordu. Erzaklar tkenen Vizigot-lar tekrar harekete gemek zorunda kaldlar. spanya'ya gidip bir kez daha Afrika'yaulamaya altlar, baaramaynca sonunda Roma'ya bal foederatii olmay kabul etti-ler. spanya'y Romann dmanlarndan temizleme karlnda onlara Galya'da top-rak verilecekti.

Bu anlamaya iki taraf da uydu. Vizigotlar Galya'ya gitmeden nce Siling Vandal-larnn ve Alanlarn yerleimlerini dattlar. Asding Vandallar ile Sevlerin kuzeyba-ty ellerinde tutmas Romallar rahatsz etmemie benziyor; Vizigotlarm kendilerinetahsis edilen blgeye ulamas Roma'ya yetiyordu. Bir bakma btn bu hikyede ba-arl olan Romallard, nk hi savamadan Vizigot istilasna kt stnde kabuledilebilir bir zm bulmay becermilerdi. Ama gerek ok farklyd. Artk Gotlarmbtn nemli konularda bamsz bir krallklar vard. Bir lkeden dierine gidip gelir-ken de, Roma'nn artk yurttalarnn hayatn ve mallarn koruyamadn dnyayagstermilerdi.

LAPLAR


18/114

LAPLAR

FNLER

rsklar

AK HUNLAR;LAVLA^&:

Sa kso n la r HUNLAR

.. ' \ Rgler ,

LAZKA KRALLU

= PERSMPARATORE

BATI ROMAMPARATORLUU

DOGU ROMAMPARATORLUU

RAPLAR


19/114

S 451

Hunlar Tuna boyunca ilerledikten sonra elli yl dikkati ekecek kadar sakin kald-lar; arada bir yama iin Germen lkesine ve Balkanlara akn yaplyor, baz klanlar za-man zaman paral asker olarak Roma ordusund a grev alyordu, ama esas olarak kabi-leler 370'lerde ele geirdikleri otlaklarda yaayp gidiyorlard. Attila kral olduunda herey deiti. nce eitli Hun kabilelerini ynetimi altnda birletirdi (433-44), sonra yl-lk yama seferleri politikas izlemeye balad. Ne zaman nerede ortaya kacan kes-tirmek zordu; onu durdu racak bir ordu toplamak ise imknszd; unutmayn ki en kor-kun Germen kabilelerinden Ostrogotlar ve Gepidler Attila'nm ardndan gidiyordu.

Balangta Attila dikkatini Dou imparatorluunda younlatrd. ok gemedendize getirdi, sonra Tuna'nm sa kysndaki snr blgesini de teslim alarak diz kmdurumda kalmasn salad. Savunmasz kalan imparatorluk, sonunda 1000 kilo altnavaran bir hara vermeye mecbur oldu.

Attila sonra batya dnd. Zaten Ren Irma'na kadar her yeri yamalam, orada436'da Burgonlar yle feci bir yenilgiye uratmt ki, bu kabile bakent Worms'u terkedip Savoy'a kadar hi durmamacasna kamt. (Bu felaketin ans Alman destanlar-nn en nls olan Niebelungen'in doruk blmn oluturur.) Attila daha sonra ba-t Germen kabilelerini, Alamanlar, Ren vadisindeki Franklar ve Thringleri penesineald. 451'de de Galya'y istila etti.

Bat imparatorluunun elinde kalan birka alayn Attila'ya kar lkeyi savunma-s beklenemezdi, ama general Aetius en azndan diren gsterebilecek bir ortak goluturmay baard. Bu ordunun belkemiini Vizigotlar oluturuyordu. Ayrca Sa-

voy'daki Burgonlarm ve kuzeydou Galya'daki Franklarn birlikleri vard, Aetius dahl Roma'nn hizmetinde olan birliklerle katkda bulunmutu. Mttefik glerinyaklamasyla Attila, Altayl fatihlerin imdiye kadar ulatklar en u bat noktasolan Orleans'dan geri ekildi, iki taraf Seine Irma vadisindeki Campus Mauri-acus'ta karlat.

iddetli bir atma oldu, ama kesin bir sonu kmad. Attila ihtiyatl mttefik bir-liklerini muharebe hatlarndan kmldatamad, hatta ne Hunlar ne de Germen yardak-lar onlar geri pskrtebildi. Vizigot kral ldrld -sylentiye gre bir Ostrogot kar-gsyla- ama adamlar direniyordu. Attila hayatnda ilk kez durdurulmutu. "Son Roma-l" Aetius Galya'y Balkanlar gibi mahvolmaktan kurtarmt.

14

Attila muhtemelen bu baarszl fazla ciddiye almamt, nk ertesi yl kuzeyitalya'ya baskn yapp yamalad. Ne var ki Campus Mauriacus muharebesi anlalanbir iz brakmt, nitekim 452-53 knda Hun kral ld, bir sr oluna brakt im-paratorluu d a bir Germen isyannda ykld. Gepidlerin nclnd eki Germenler N e-dao Irma muharebesinde stbeylerini ezip getiler (454, Macaristan; ama tam yeri bi-linmiyor) .

Akdeniz dnyas kuzeyden gelen tehlikeyle megulken, baka bir dman bu dn-yann kalbini delmekteydi. Asding Vandallar spanya'nn kuzeybat kesinden kp,

gneyde Siling Vandallar ve Alanlardan arta kalanlar yanlarna aldlar ve 429'da Ku-zey Afrika'ya getiler. Krallar Gaiseric gemilere binileceinde herkesin saylmasn em-retti, muhtemelen ka gemi gerekeceini bilmek istiyordu; erkek, kadn ve ocuklarntoplam 80.000'di, bu rakam muhtemelen o dnemdeki gebe bir kabilenin saysntemsil etmektedir. Vandal seferi byk bir baaryla sonuland. Roma 435'te bat eya-letlerini Gaiseric'e verdi, sonra 442'de bu eyaletleri bugnk Tunus'a tekabl eden da-ha nemli ve merkezi bir blgeyle dei toku etmesine de izin verdi.

Gaiseric'in ykseliinde birok etmenin pay vard; hiziplerin ittifak (Roma'ya is-yan eden bir Afrika prefectus'u gemileri salamt), saldrgan bir sava politikas(439'da Kartaca'y ele geirdi) ve antaj (Romallar her ne pahasna olursa olsun Romakentine devaml tahl gelmesini istiyorlard). Sonu olarak, Gaiseric Bat'nn ikinci ken-tine yerleti, artk bat Akdeniz'in en nemli donanmasna sahipti ve blgeye tahl sa-layan tek gvenilir kaynakt.

Roma'nn unuttuu Britanya'y herkes yamalad: Piktler, irlandallar, Angllar, Sak-sonlar, Jtler ve Frizler. Jtler gneydouda bir yerleim bile kurdular (449). Belki de ay-n dnemde Jtland'a sarkan Darlarn basks yznden byle bir kalc yerleime ni-yet etmilerdi; te yandan, belki de Danlar Jtlerin terk ettii blgelere giriyorlard.

Pers imparatorluu Romallar dize getiren sorunlarla henz karlamamt. Kaf-kaslardan gelen birka Hun akn kaytlara gemitir, ama Rus bozkrlarndan dzenlibir saldr gelmiyor, gebe halklarn istilas grlmyordu. Ancak, 440'larda Orta As-ya kabilelerinin hareketlenmesi sonunda Maverannehir'e yeni bir grup, Ak Hunlargeldi. Kuanlar Afganistan'a geri ekilerek Pers mparatorluu'nun dou eyaletleriniyeni gelenlerin merhametine braktlar.


20/114

LAPLAR

FNLER

rsklar

1ALTLA,Angllarandall

tritonla

ATTLA'NIN MPARATORLUUFranklar

VIZIGOTKRALLII

LAZIKA KRALL'

Burgonlar

= PERS -MPARATORLUUSUEV

KRALLII

BATI ROMAMPARATORLUU


VANDALKRALLII

RAPLAR


21/114

S 476

Nedao felaketinden sonra, Hunlarn bir ksm birka yl Macaristan'da kalp Douimparatorluuna basknlar dzenlediler. Ama glerinin buna bile yetmediini grn-ce Rus bozkrlarna dnm olan kardelerinin yanna gittiler (470). Azak Denizi'ninkylarnda Kutrigurlar ile Utigurlar Attila'nn imparatorluundan arta kalanlar iin di-dimekteydi. Yanbalarndaki Krm'da ise, bir Ostrogot cebi Ermanarich'in yitik deb-debesinin bir ans olarak ayakta kalmay baarmt.

Attila imparatorluunun kyle ilk kez Slavlara doru drst bakma frsatn bu-luyoruz. Daha nceki haritalarda, Slavlarn yars gzden uzak, Ostrogotlara ya daHunlara hara vererek yayorlard. Oysa bu haritada hepsini grebiliyoruz. Slavlarnbatya doru genileyebilmelerinin sebebi Germenlerin Roma mparatorluu'na doruharekete gemeleriydi; ne zaman ki bir Germen kabilesi talihini Roma snrlarnn teyannda denemeye karar verip harekete geer, Slavlar derhal onlarn brakt boluudoldurmak zere ilerlerdi. Ar ar ama hi durmadan, belki tantanayla deil ama s-rarla, Slavlar ktadaki paylarn geniletmekteydi.

Bu sralarda Germen saldrlar Roma mparatorluu'nun bat yarsn yok olmanoktasna getirmiti. Fu kabilelerin en faal olan Vizigotlardi; 470'lerde Galya'daki kral-lklarn Loire ve Rho .e rmaklarna doru geniletmilerdi. spanya'y da batan aafethetmilerdi; iki yer hari: Sevlerin elindeki blge ve yarmadann yerlisi Basklarmelindeki, neredeyse k'msenin ulaamad topraklar. Galya'nn geri kalan ksmndaBurgonlar Rhone vadiini almlar, Franklar ile Alamanlar ise kuzeydouyu aralarndapaylamlard. Geride, kuzeybat kalyordu ki bu blgenin bir ksmnda Romal bir pat-ricius olan Syagrius, kalan ksmnda da Britanyal kabile reisleri hkm sryordu. Bu

1 Romulus Augustulus genel ikle son bat imparatoru olarak bilinir, ama teknik olarak bu unvan bir nceki kukla tuli-us Nepos'a aittir; Nepos Dalrr> ya'ya kam, 480'de lene kadar otoritesi kabul edilmiti.

16

kabileler karklk iindeki adalarndan kap daha sonra Brtanya, yani Kk Britan-ya ad verilecek yerde yerlemilerdi.

Galya'daki Roma mparatorluu para para dalrken, talya'daki merkez basit biridari kararla ortadan kalkmt. 476'da, yarmadann fiili hkmdar olan Odoakr adlbir Germen komutan, seleflerinin setii kukla imparatorlar bandan atmaya kararverdi ve Konstantinopolis'e tbi olmak iin resmen bavurdu. Bu bavurunun hibiranlam yoktu, ama yine de doulu hkmdarlarn desteini ald. O sradaki kukla batimparatoru, pek dokunakl bir ad olan Romulus Augustulus alaa edildi ve Odoakrtalya Kral oldu.1

Bat Roma mparatorluu elindeki son toprak parasn kaybetmeden nce d enizler-deki egemenliini kaybetmiti. Vandal Kral Gaiseric, Kartaca limannda bulduu filosayesinde Akdeniz'e hkim oldu. Limanlar tehdit edip fidye istedi, adalar Roma'nngsz penesinden ekip ald. Balear Adalar, Sardinya ve Sicilya Vandal Krall'naeklendi. Her yl yaplan yama aknlar hem batnn, hem de dounun zenginlikleriniVandallara aktyordu. 455'te Roma'nn Vandallar tarafndan yama lanmas, Alarik'inyamasndan ok daha kapsaml ve ok daha i bitiriciydi. Ganimet arasnda sylen-diine gre Titus'un 400 yl nce Kuds'te ele geirdii nl yedi kollu amdan vard.Ama Gaiseric bir kr elde edemeyecei atmalardan kanrd, Odoakr'm btn bas-ksna ramen Sicilya'nn sadece kk bir parasn vermiti. Seferleri Konstantinopo-lis'in karlarn zedeliyordu geri, ama temelde fazla zarar dokunmuyordu. Dou Ro-ma mparatorluu'nu en fazla kayglandran Ostrogotlar oldu; 475'te Balkanlar istilaettiler, sonra da Tuna'nm aasmdaki eski Vizigot yerleimlerini tekrar igal ettiler.

Resmi adan, Bat Roma'nn ortadan kalkmasyla imparatorluun birlii salanmt. Ancak Dou Roma imparatorlu-u terimini kullanmak, klasik Roma mparatorluu ile daha sonraki Konstantinopolis merkezli imparatorluk arasndakiayrm belirtmek bakmndan iaydal olacaktr


22/114


23/114

IS 528

italya Kral Odoakr ok alkan bir hkmdar oldu. Nepos ldnde (480) Dalma-ya'y ilhak etti, Rgler Bohemya'da Tuna'y getiklerinde onlar yle ezici bir yenilgiyeuratt ki bu kabile tarih sahnesinden silindi (487; Bohemya'da yerlerini Sev kalntla-rnn konfederasyonu olan Bavarlar ald). Odoakr'm zaferleri onun sayesinde gven iin-de yaayan italya tarasnda memnuniyetle karlanyorsa da, Konstantinopolis'ten yzbulamamt. Dou Romallar zaten yeterince glenmi olan bir Germen devletinin da-ha da genilemesini istemiyorlard. Odoakr'a meydan okuyamazlard, ama Ostrogot Kra-l Teodorik'i pekl kullanabilirlerdi. Zekice bir manevrayd bu: Teodorik ister yensin is-

ter yenilsin, Roma imparatorluu isyankr foederatii'nin bir blmnden kurtulmu ola-cakt. Kaybeden Odoakr oldu. iddetli bir sava ve kurnazca yaplan manevralardan son-ra Teodorik italya'da daha da genilemi bir kralln hakimi olarak ortaya kt (493).Bylece yeni Got iktidar kurulurken, eskisinin kmesine engel oluyordu,

Franklarn bandaki Toumai'li Clovis ise, baz rakiplerini ldrterek, dierlerini debu iren ie kartklar iddiasyla idam ettirerek tek kral olmutu. Frank egemenliialtndaki alanlar byk apta geniletti. 486'da Syagrius'u Galya'nn Roma denetimin-deki blmnden srp att ve topraklarm kendi krallna ekledi. nce 496'da, son-ra 505'te Alamanlar yenip Frank egemenliine boyun emelerini salad. Son olarakVouille muharebesinde Vizigotlar ezdi (507). Kltan geirilenler arasna Vizigot kralda vard; Franklar Pireneler'in kuzeyindeki btn Vizigot topraklarn ele geirdi. 1

ite bu noktada Teodorik mdahale etti. nce, Vizigotlarm yenilgisini frsat bilipRhone Irma'nn dou kylarn igal etmi olan Burgonlar yendi. Bu blgeyi, yani

Provence' Ostrogot devletine katt. Sonra Rhone'un te kysndaki Septimania eyale-tini korumas altna ald, bylece de bu blgeyi Vizigotlar iin saklam oldu.

Clovis 511'de ld. Ayn yl, gzleri ylan Vizigotlar Bat Got dnyasnn tacnTeodorik'e giydirdiler. Bylece etkileyici boyutlarda bir Got imparatorluu kurulmu

1 Belirli bir aamada Bretonlar, yani Brtanya'daki Britanyallar Clovis'e biat ettiler, ama Frank devletine ballklarsadece kt stndeydi.

18

oluyordu; ispanya'dan balayp Fransa'nn Akdeniz kylarndan geen, italya ile II-lirya'da son bulan kesintisiz bir toprak btnlyd bu. Gotlarn itibar hi bu ka-dar yksek olmamt; Vandallar bile kavga grlt karmadan Sicilya'y teslim etti-ler. Clovis'in drt olu arasnda paylatrd Frank Krall'nm btnlkten uzakoluuyla arpc bir ztlk oluturuyordu bu durum . Oysa gerek ok farklyd, iki Gotkrall tamamen ayryd; ikisinde de ynetici snf kk salamamt. Tersine, Frank-lar Galya-Roma toplumuna baaryla uyum salamaktayd, glenen kimlik duygula-r lkenin hanedan yeleri arasnda paylalmas karsnda salam kalmt. Hatta

Frank devleti aslnda blnmemiti; drt ayr kral tarafndan ynetilen tek bir lkeolarak kabul ediliyordu.

Angllar ile Saksonlar artk Britanya'ya iyice yerlemiti. Bunun bir sonucu, elle-rinde tuttuklar topraklarn Angl lkesi, nihai olarak da ingiltere (Angle-land, Eng-land) diye tanmmasyd. Britonlar kolaylkla yerlerinden etmie benziyorlar; tek ye-nilgilerini 490 civarnda, gneybatda bir yerlerdeki Badon danda tattlar. Bu k-ck olay -bir dalamadan te bir ey olamazd- daha sonra byk bir zafer olarakgsterildi. Gya Arthur isimli bir kahramann kazand zaferlerden biriydi. Bu hereyin balangc oldu: Kelt ozanlar hikyeyi tekrar tekrar ileyip sonunda btn in-giltere'yi ve ktann da byk blmn fetheden tamamen hayali bir Kral Arthuryarattlar.

484'te, dou eyaletlerini Ak Hunlarn yllk aknlarna kar savunmaya alan Perskral hem hayatn hem de ordusunu kaybetti. ran artk muzaffer Ak Hunlara alm-

t; ama onlar gerek gebeler olarak lkeyi bir lde denetlemekle ve hatr saylr birhara almakla yetindiler. ansa bakn ki dikkatleri, Afganistan'daki Kuanlarm ortadankaldrlmasndan beri ( 460 civar) kaplar alm bulunan Hindistan'a ynelmiti. Iranyine nefes alyordu, ama kimseye duyurmadan.

LAPLAR


24/114

LAPLAR

FNLER

rsklar

Ak Hunlar

TALTLA,

Kutrigur Hunlar

UtigurHunlar Alanla

Bavarlar.

'Lombardlar.Bretonlar

Gepidler

LAZKA KRALLIIBasklar

SU EVKRALLII

MPARATORLUU

LUGUVANDAI

ARAPLAR

S 528'DE HIRSTYAN LEM


25/114

S 528'DE HIRSTYAN LEM

Hristiyan kilisesi 4. yzylda muzaffer oldu. Yzyln banda Hristiyanlar hl ezi-len bir aznlkt, sonunda ise Hristiyan olmayan bir imparator hayal bile edilemezdi.Kilise ve devlet i ie geip yeni bir toplumu, Hristiyan lemini biimlendirmiti.

Eski dzenin birdenbire kmesi artc deildir. Paganlk yerel kltlerin ve boi-nanlarn para bohasndan baka bir ey deildi; pek tutarl deildi, hi rgtlenme-miti. Tersine, Hristiyan kilisesinin ou insann iitmek istedii bir mesaj vard, s-telik kilise bu mesaj Akdeniz dnyasnda duyurabiliyordu. 303'te iki dnya att. Ge-leneksel hogrlerini terk eden Romal yetkililer Hristiyanlara ikence etmeye bala-dlar. Kilisenin yant ikence aletlerini iman simgelerine dntrmek oldu, Hristiyan-

larn kemiklerinden de kutsal kalntlar yaratld. Sekiz uzun yl boyunca zulm srpgitti. ehitler oalyordu, ama mucizeler de yle. Sonunda, sahnedeki zel efekt bulu-tunun ardndan muzaffer kilise kt: mparator Constantinus seleflerinin politikalarntersine evirip Hristiyanl devletin tercih edilen dini haline getirdi.

Bundan sonra ekirge bir kez daha srayabildi: Constantinus'un yeeni ulianusHristiyanlktan vazgeip paganclm can ekien kalntlarn yeniden canlandrmayaalt. Ama ulianus'un rakip kilisenin rgtn alan ve boinanlara ok d aha fazlagmlen sentetik Yeni-Platonculuu fazla taraftar bulamad; ldnde de hemen terkedildi. Ayrcalklarn yeniden ele geiren kilise, hem hkmedenleri hem de hkmedi-lenleri skca denetim altna ald. ustinianus'un dneminde artk aka ifade zgrl-ne sahip tek din Hristiyanlkt.

Bu aptaki bir aygtn ok sk rgtlenmesi gerekiyordu; kilisenin hizmetkrlar ar-tk devletin hizmetkrlar kadar kalabalkt ve onlar kadar titizlikle rgtlenmilerdi. Hi-

yerarinin tepesinde papa vard; ayn zamanda Roma piskoposu ve Aziz Petrus'un v-risiydi, bir eit dini imparatordu. Onun altndaki piskoposlar (bapiskoposlar, metro-politler) her biri bir eyalette olmak zere devlet dzeninin valileri gibi alyorlard. Pa-paya kalrsa hepsi bu kadard ite. Ama imparatorluk daha karmak bir ileyie ge-tike kilise de ayn eyi yapmaya zorunlu hissetti kendini. Douda bir imparator oldu-una gre, bir de papa benzeri kilise mensubu olmas gerekmiyor muydu? mparator-lar bu dncede olunca papa da Konstantinopolis'e kendisinden sonra ikinci adamolarak bir patrik atamaya raz oldu (381), Sivil ynetimin artk neredeyse bir dzineeyaleti yneten praefectus' lar vard. Kilisenin de benzer bir eyi olmas gerekmiyormuydu? Papa, Msr ve dou eyaletleri praefectus larna tekabl eden skenderiye ve An-takya patriklerinin ayn zel rtbeye sahip olduklarn kabul etmeye mecbur oldu. Amaimparatorluun kalan ksmnn -bat yars, bir de Balkanlar- dorudan kontrol altn-da tutmay baard. Kartaca ve Selanik metropolitlerinin Afrika ve Makedonya'da ara

1 451'te Kuds'te d rdnc p atriklik kuruldu, ama papalk otoritesini etkilemedi, nk bu patriklik Antakya'nn yetkialan blnerek ortaya karlmt.

20

ilev sahibi olmalarna izin verilmiti, ama genel kural batdaki piskoposlarn dorudanRoma'ya bal olmalaryd.1

Hristiyanlk sadece Roma kontrol altndaki blgelerde egemenlik kurmu deildi.Douda Ermeni ve berya krallklar imparatorluktan da nce Hristiyanl kabul et-miti (303 ve 318'de). 6. yzylda Afrika'da bu inan Yukar Nil'deki Nbyeliler ve Erit-re'deki Habeiler arasnda yayld. rlandallar 5. yzylda Aziz Patrick Hristiyan yap-t; bylece Britanya'nn byk ksmnn pagan Anglosaksonlara kaptrlmasnn kar-snda bir kazan salanm oluyordu. Germen kabilelerinden baz nemli gruplar daRoma'dan nce Hristiyanl kabul etmiti.

Ne yazk ki Germenler arasnda alan misyonerler Hristiyanln Ariusu grnemensuptu. Arius 4. yzyln banda skenderiye'de yaam bir din bilginiydi. Daha son-ra resmen benimsenecek olan Teslis [l Birlik] tanmndan biraz farkl bir kavram nesryordu. Gotlar, Vandallar ve Burgonlar da tam Arius'un fikirleri yaygnken Hristiyan-l kabul ettiler. Geri Ariusuluu tesadfen kabul etmilerdi, ama belki de kendileriniegemen kast olarak alglamalarna uygun dt iin bu dnceye sk sk sarldlar.Sonuta haritada grlen garip ayrm ortaya kt: Papann yetki alanna giren blgeninbyk ksm, onun otoritesini tanmayan bir aznln ynetimi altndayd.

Kilisenin ilk dnemlerinde Teslis'in tam ne olduu stnde birok tartma km-t. Baba Tanr, Oul Tanr'dan ayr bir ey miydi (Ariusu gr), biri dierinin sade-ce baka bir vehesi miydi (Sabelliusularm gr), yoksa ikisi hem farkl, hem debenzer miydi? Peki ya sa'nn insani ve tanrsal bileenleri arasndaki iliki? Bu ikisi ta-mamen i ie miydi (Monofizit konumu), tamamen ayr myd (Nasturiler byle diyor-

du), yoksa ayr ama bir tr karm halde miydi? Btn bunlar insana bugn gereksizyere kl krk yarma gibi geliyor, o zaman da muhtemelen birok din adam iin yley-di; ou iki konu hakknda da orta yolu tercih ediyordu. Ama resmi cevaba ulamak yzyl ald, bu arada ok mrekkep harcand, dklen kanlar da az deildi. Bir ta-nm kabul edildiinde de, kimliini vurgulamak isteyen bir grup muhakkak sapkn de-neri yolu tercih ediyordu.

Gotlara gelince, sapkn diye kabul edilen dnceyi semeleri hi de akllca olma-mt. Kiliselerinin ayr oluu yabanc olduklarn ve hkmranlklarnn temelinin nekadar s olduunu durmadan hatrlatyordu. Clovis'in Galya'dan Gotlar karabilme-sinin sebeplerinden biri vaftiz olup Katolik inancn semesiydi, bylece taradaki Ro-ma halk ve rahiplerine bir kurtarc gibi grnmt. Bu seimin ne kadar yararl ol-duu nce Vouille meydannda ortaya kt; ayrca Frank devleti btnyle ayakta ka-labilmi, Burgonlar da onlar taklit ederek 516'da Ariusuluktan Katoliklie gemiti.


26/114

PAPALIK

Vekillikler

Papalnyetki alan

Ariusuluunhkm srd alan

PATRKHANELER

Dou patrikhanelerininyetki alan

IS 528'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI


27/114

IS 528'DE KENTLER VE TCARET YOLLARI

Bu harita 6. yzyl a balarnda Avrupa-Yakndogu blgesindeki balca ticaret yol-larn ve kentleri, beli', blgelerde ihra edilebilecek kadar fazla retilen metalar gste-riyor. Haritann kaps, d blgenin dndan gelen metalarn isimleri ereve iindegsterildi. Bu ithal maddeleri bizim ilgilendiimiz blgeye iki yoldan geliyordu: Asyaktasnn ortasndan g en kuzey yolu ile ktann kylarndan dolaan gney yolu. Ka-rayolu, yani nl Ipel Yolu in'den balyor, Tibet'in kuzeyinden geiyor ve Trkis-tan yoluyla Pers imparatorluu'nun kuzeydou snrna varyordu. Rey ve Hemedan'ieren bir hattan Irar yaylalarn geerek Mezopotamya'ya ve antik Babil ile Sele-ukia'nn ge antikaoaki halefi Ktesifon'a ulayordu. Kervanlar buradan Roma Suri-ye'sine doru yola kyor, ya lden geip Lbnan ve Filistin'e gidiyor, ya da Frat'tanyukar kp Antakya'ya varyordu. Deniz yolu ise Endonezya ile Hindistan'dan baha-rat getiren gemilerce kullanlrd, Bat sularna vardnda bu yol ikiye ayrlrd: Bir kolBasra Krfezi'nden geer ve mallar Irak ve iran'a gitmek zere buradaki limanlarda bo-altlrd, dier kol ise Arap yarmadasn dolap Kzldeniz yoluyla Msr'a varrd.

Muazzam mesafeleri aan bu yollarda yalnzca ykte hafif pahada ar mallar ta-nrd. in ipei bunun mkemmel bir rnekidir; bu ipekle zel olarak yaplan kuma-lar zenginlik ve stat gstergesiydi. Romallar da ipek giymek istiyorlarsa ithal etmekzorundaydlar, nk ipek bcei ve ipek bcei yetitiricilii hakknda hibir ey bil-miyorlard.

Elbette ipek, ad verilen ipek Yolu'nun ana malyd. Ayn ekilde, baharat ticareti-nin temel direi enilerdi, zellikle de Hindistan'dan gelen karabiber, Endonezya'dangelen karanfil ve hintcevizi. Ancak, baharat ticareti birok baka metay da ieriyordu;bunlar kk miktarlarda ve ok yksek fiyatlara alnp satlyordu: koruyucu madde-ler, kokular, boyalar, boya sabitletiricileri, doal boya maddeleri, zamk, tts ve ayr-ca tbbi deeri olduu umut edilen, bugn isimleri insan endielendiren birok mad-de. Metalarn hepsi doudan gelmiyordu. Arabistan, gnlk ve mrrsafi (sar sakz)gibi nl maddeler satard. Aslnda Hindistan'n bu tarafndaki baharat ticareti Arap-larn elindeydi, yanmada halk iin nemli bir art gelir kaynayd.

Roma Imparatorluu'nun ithal ettii maddeler, ipek ve baharat yollarnn son du-raklar olan Antakya ile iskenderiye'yi Akdeniz limanlarna balayan bir denizyoluayla Akdeniz evresine dalyordu. Ama ipek ve baharat bu blgedeki ticaretin b~

22

yk kalemlerinden deildi; Akdeniz ticaret a bir ar nakliyat sistemiydi, kargolar ton-larla llrd. Ana metalar buday, arap ve zeytinyayd, kereste ve madenler denemliydi, ipek ve baharat ticaretinin itici gc olan kr burada olmazsa olmaz bir un-sur deildi; rnein Roma ve Konstantinopolis'in buday tedariki, piyasa gleri gznne alnmadan yaplan bir devlet hizmetiydi.

Msr' inceleyerek Roma ticaret sisteminin nasl iledii hakknda bir fikir edinebi-liriz; bu eyalet ihracat asndan en nemli blgeydi. Burada her yl bir ksm ihra edi-lebilecek kadar bol buday ile devlet denetimindeki keten imalatnn temeli olan ketentohumu yetitirilir ve imparatorluk bakentlerine gnderilirdi. O zamann tercih edilenyaz malzemesi olan papirs tekeli Msr 'dayd; iskenderiye'nin her lkede nlenencam imalat da yle. Buna transit baharat ticaretini de eklerseniz, eyaletin hatr saylrbir ihracat hacmi olduu akt. Ama budayn nemli bir ksmn, keten ile papirsnde en azndan bir ksmn imparatorluk yetkilileri herhangi bir bedel demeden alyor-lard, dolaysyla Msrllarn zenginletii sylenemezdi. Tam tersi, ithal ettikleri keres-te, demir, arap ve zeytinyann bedelini ancak ok alarak deyebiliyorlard.

4. yzyla kadar Msr buday Roma'ya gidiyor, yurttalara bedava datlan ekme-in ou bu budayd an yaplyordu. Consta ntinus 328'de bu bu dayn yolunu Bogaz'abakan kenti Yeni Roma'ya evirdi. Eski Roma, Afrika ve Sicilya'dan gelen budayla ye-tinmek zorunda kald. 5. yzylda Afrika buday ambarlar Vandallarn eline geti, so-nu olarak Roma ikincil konumda bir kent haline geldi; artk muzaffer gemiinin ant-larm zar zor ayakta tutabiliyordu. Bu kn ardnda basit siyasi olaylarn iaret et-tiinden ok daha fazla ey yatar: imparatorluun ekonomisi ok ciddi skntlar iin-deydi, stelik Bat'mn skntlar Dou'nun skntlarndan ok daha fazlayd. Gal-ya'nm birok kenti, 406'da hepsini ortadan kaldran istiladan ok daha nce, birermstahkem karakol konumuna dmt. Hatta Roma Afrika'snn tarm topraklar,Vandallar bu eyalete adm atmadan ok daha nce terk edilmiti.

Romann klmesi bu haritada aka grlyor. Britanya, Galya ve ispanya'daartk kent hayatnn ya da ticari ilikilerin kalmadn anlayabiliyoruz. 5. yzyldanfusu artan tek ehir olan Konstantinopolis, Roma'dan arta kalan an merkezindeduruyor. Hl refah iinde olmas da imparatorluun bir rvan elde etmesinin tekumudu.


28/114

Kent nfuslar:

50-125.000 23-49.000

15-22.000

S 565


29/114

527'de imparator olan lustinianus, hem kendini hem de Dou imparatorluu'nu ba-ty yeniden fethetmeye adad. Generali Belisarius'u Vandallarla savamaya gnder-mekle ie balad. Ostrogotlarn gz yummasyla Romallar Sicilya yolundan giderektam bir artmaca yaptlar. Vandal kral ordusunun yarsyla birlikte Sardinya'dayd.Belisarius ordunun Kartaca'y koruyan dier yarsn yenip kente girdi (533). Sardin-ya'daki ordu gelince onu da yendi, kral esir ald ve hazinesiyle birlikte -yedi kollu am-dan dahil- Konstantinopolis'e gnderdi. yle gz kamatrc bir baaryd ki bu, us-tinianus'un ktmser bakanlarn tam bir aknla uratt.

lustinianus bu kez Ostrogotlar hedef ald. Bu ie ancak 9000 asker ayrabiliyordu;

bu say Afrika seferine gnderdii askerlerin yarsndan ancak biraz fazlayd. Dolay-syla balang olarak Belisarius'tan tek istei Sicilya'nn yeniden ele geirilmesiydi.Belisarius bunu kolayca baarnca ikisi bir olup tay ykselttiler. Belisarius kk or-dusuyla yarmadann yukarsna doru ilerleyerek Roma'y igal etti (536). Gotlar der-hal kenti kuattlar, ama bir yl sren mcadele boyunca savunmada kalan Romallaravantajl konumdayd. Yava yava Gotlar saysal stnl kaybettiler. Ostrogot kra-lnn morali yle kmt ki Belisarius taarruza getiinde, Roma'dan bir emeklilikmaa karlnda tacn ve bakentini teslim etti (540).

Belisarius italya'nn fethini tamamlayamadan evine dnd. Ostrogot komutanlarhl Po Irma'nm kuzeyindeki blgeyi ellerinde tutuyorlard. Belisarius'un yokluun-da komutann yardmclarn perian ettiler. General geri geldiinde Germen kar taar-ruzunu kesmeyi baaramad . Sava on yl srd; Romallar Ravenna'da tutunuyor, am abaka kentlerde baar elde edemiyorlard. Derken lustinianus doru drst bir ordu

toplamay becerdi (552). Orduyu artk eskisi kadar parlak olmayan Belisarius'a deil,Narses'e teslim etti. Na rses meslek hayatna arivci olarak balayan, sonra usta taktis-yen haline gelen bir Ermeni hadmd. Askerlerini Dalmaya'dan geirdi, burada 5000Lombard paral askerini kiralayarak ordusunu glendirdi. Ravenna ile Roma arasnda-ki yolda yer alan Butsa Gallorum'da ana Got ordusuyla karlap bire kadar krd, ital-ya nihayet yeniden imparatorlua katlmt. Ksa bir sre sonra, 554'te ispanya'da -kan i sava, Romallara Vizigot Krall'yla eit koullarda savama frsat verdi. Der-hal bu frsat kullanp lkenin gney kesimlerini kan dkmeden fethettiler.

Mthi bir zaferler listesidir bu. lustinianus batnn byk bir ksmn yeniden eldeetmiti, stelik douda Perslere kar savarken. Ama douda btn baars, zaten va-sal olan Iberya'y ilhak etmek oldu. Yeniden ele geirdii eyaletler kendi kendilerinisavunamaz durumdayd, yani askeri anlamda bir yarar salamam, sadece ykml-

24

lk getirmilerdi. Ayrca tara eyaletlerinin refaha kavutuu da sylenemezdi, ital-ya'da uzun sren savalar kentlerin yklmasna, krsal nfusun perian olmasna yolamt. Kuzey Afrika'da da btn abalara ramen Berberilerin Roma denetimi altn-daki blgelere szmas nlenemiyordu.

Yine de, lustinianus'un hkmranlk dnemi, zaman geri dndrmek iin beyhu-de bir aba olarak bir kenara atlmamal. lustinianus, ksa bir sre iin de olsa, Akde-niz uygarlnn haysiyetini ve kendine gvenini yeniden kazanmasn salamt, im-paratorun fetihleri gelip geici oldu, ama San Vitale'nin mozaikleri ve Aya Sofya'nnkubbesi, ann ideallerine ve ihtiamna tanklk ediyor.

Batda, Clovis'in drt olu babalan gibi Frank lkesini geniletmeyi srdryordu.Thringlerin lkesi ilhak edilmi (531), Burgonya dize getirilmi (534), Provence ile Or-ta Alpler artk zayflayan Ostrogotlarn elinden ekilip alnmt (536). 558'de Clovis'inoullarndan biri hari hepsi lm, bylece lke yeniden birlie kavumutu. Ama sakalan oul da krall drt oluna brakt (561), kardeler birbirleriyle mcadeleye girin-ce de Frank genilemesinin ilk dnemi sona erdi.

Haritann dier ksmlarndaki en nemli deiikliklere yol aan olay ise erevemi-zin dnda vuku bulmutu: Yuan-Yuan Mool imparatorluu'nun ykl (552). YenilenMoollar batya, Hazar Denizi'ne doru kaarken galip gelen taraf olan Trkler onlarkovalyordu. Maverannehir'de Trkler Ak Hunlarla karlat. Onlar da yendiler veiran'n dousundaki topraklarda Ak Hunlarn egemenlii sona erdi. Byk bir grlty-le galibiyetin kendilerine ait olduunu ilan eden Persler snrlarn Ceyhun'a kadar ge-niletirken, Ak Hunlar Hazar'n kuzeyinde Yuan-Yuan artklarna katldlar. Trkler on-

lar tekrar yenince hem Ak Hunlar hem de Yuan-Yuanlar paldr kldr Avrupa'ya girdi-ler ve burada Avarlar diye tanndlar. lustinianus bu kaak gruha Rus bozkrlarndanBalkanlara aknlar dzenleyen Hunlara ve Slavlara saldrmalar iin para verdi. Bu yenigelenlerin Hun ve Slavlarn ilerlemesine engel olacan umut ediyordu. Avarlar dahaiyisini yapp Volga ile aa Tuna arasndaki btn kabileleri dize getirdiler (559-61).Sonra daha da batya doru ilerleyerek Thringiya'da Franklara kk sktrdler (562).Attila'nn glgesi, Avar Han'nn bedeninde yine Avrupa'nn zerine kmt.

Ostrogot Krall yklnca Bavarlar ve Lombardlar Tuna'nn hemen gneyindekieyaletleri ele geirdiler; Bavarlar bir lde Frank stbeyliini kabul etti. 523'te irlan-dallar Iskoya'nm batsnda yerleimler kurmaya balad. Balangta irlandallara ve-rilen baka bir ad olan sko terimi sadece bu yerleimciler iin kullanlmaya baland;sonunda da kuzeyde kurulan krallk bu ad ald.


30/114

lorsklar

Svecrla

skola

Saksonlac

AVAR HANLIBavarlar.

Bretonl

Lombardlar. Gepidler

LAZKA KRALLIIBasklar

LLIGI

(KOK) TURKHANLII

S 600


31/114

Avarlar Orta Avrupa'ya ilk girilerinde Karpatlar'n kuzeyinden gemilerdi. Amaliderleri ok gemeden ihtiyalarna en uygun alann dalarn gneyindeki bozkr oldu-unu fark etti. Buras Byk Macaristan Ovas, yani o srada Lombardlar ile Gepidlerarasndaki savan sebebi olan Alfld idi. Lombardlarla ittifak yapan Avarlar bu sava-a mdahale edip yle bir zafer kazandlar ki Gepidler bamsz bir kavim olarak va-rolmay srdremediler. Daha sonra Avarlar Lombardlara hayat zorlatrmaya bala-dlar. Lombardlar, Avarlarca hrpalanmaktansa talya'ya gitmeye karar verdiler; Nar-ses'in ordusunda hizmet verirken bu lkeyi tanmlard. Kavimler gnn bu sonaamasnda Dogu Alpler'i geip Po vadisine indiler, Alfld de Attila'nn olduu gibi

Avar mparatorluu'nun da yurdu oldu (568).1talya'da Romallarn bir muharebe meydannda Lombardlarla karlaabilecek or-

dusu yoktu. Btn yapabildikleri kentlere snp istilaclarn kendilerinden nce yiye-ceksiz kalmalarn ummakt. Btne bakldnda, bu strateji kylarda iyi sonu verdi,nk gemilerle erzak getirebiliyorlard. Ama i ksmlarda sonu bir felaketti; Lom-bardlar Po vadisinin byk ksmn, Toscana'nm tamamn ve lkenin dalk belkemi-ini ele geirdiler. 600 ylma gelindiinde geici bir denge kurulmutu. Romallar Ce-nova, Ravenna, Roma ve bu kentlerin hemen yaknndaki eyaletleri, ayrca Napoli ileyarmadann burnu ve topuundaki eitli blgeleri ellerinde tutuyorlard. Geri kalanLombard dukalarnn elindeydi ve bu dukalarn kuzeydeki yirmi kadar Pavia'daki kra-ln yetkisini tanmaktayd. Gneydeki Spoleto ve Benevento dukalklar ise byle biryetki tanmamt; dolaysyla Lombard kralnn ilerine burnunu sokmasna engel ol-duklar srece Romallarn Roma ile Ravenna arasndaki yolu kontrol etmelerine izin

vermeye hazrlard.

1 Lombardlar Avar egemenlik alanndan ekilen tek Germen kabilesi deildi. Saksonlar Elbe Irmag'nn batsna ekil-miler, Franklar dou Thringiya'y, Bavarlar da Bohemya'y terk etmilerdi. Onlarn boalttklar topraklan derhal Slav

26

talya'nn byk ksmnn kaybedilmesi, Romallarn sindirmek zorunda olduutek kt haber deildi. spanya eyaleti 570'lerin sonunda artk sadece kydaki bir e-ritten ibaretti; yeniden canlanan ve Sev Krall'nm ilhakndan beri (584) yarmada-nn neredeyse tamamn kontrol eden Vizigot monarisi, bu eridi de ortadan kaldr-maya niyetli grnyordu. Avarlar Balkanlar' tehdit ediyordu, ancak Attila'ya veri-len hara kadar byk miktarlar sayesinde onlar durdurmak mmkn oluyordu. Do-uda Persler Roma mevzilerini azar azar da olsa baaryla geriletmekteydi. Neyse kibu blgede Romallarn ans yaver gitti. mparatorlukta kan i sava yznden II.Hsrev Romallara snd. mparator Mavrikios ona bir ordu verdi, Hsrev de bu or-

duyla tahtn geri ald, karlnda berya'y ve Ermenistan'n neredeyse tamamnverdi (591). Bu zaferden sonra artk Roma birlikleri Avrupa'ya dnebilir, Tuna savun-ma hattn yeniden kurabilir, hatta hattn tesine geip Avarlar kendi yurtlarnda ce-zalandrabilirlerdi.

Avarlar Orta Avrupa'daki konumlarn pekitirirken Kafkaslar'daki hegemonya-lar Trklerce tehdit ediliyordu. Daha nceki yenilgilerini hatrlayan Avarlar bumdahaleye kar kmaya kalkmadlar, ama Trkler de ok ileri gitmediler. Bat-da Krm'a kadar bir sefer dzenledikten sonra Maverannehir'e dndler, Orta veBat Kafkasya kavimlerinin, yani Alanlar ve Utigur Hunlarnm, bakalar sayesindeelde ettikleri zgrln keyfini karmalarna izin verdiler. Trklerin hepsi yurtla-rna dnmedi; Hazarlar kabilesi Hazar Denizi'nin yaknnda kald, Bu, Trklerinblgeyle ilgilenmeye devam ettiklerini gsteriyordu. Ne var ki, Kktrk Hanl'mndou ve bat olmak zere ikiye blnmesiyle bu ilginin fiiliyata geme ans kalma-

d (582).

kabileleri igal etti, bylece iki kavim arasndaki snr yine batya kayd. Bunun etkisi bu haritada deil, bir sonrakindedaha iyi grlebilir.


32/114

rsklar

skola

Saksonlar;saksoUtigurHunlar

AVAR HANLIIBretonlar FRANK

KRALLIKLARIBAVARYADUKALII'

LAZKA KRALLII

BasklarBERYA KRALLII

SPOLETOU KALII

r BENEVENTODUKALIIVIZIGOT

KRALLII


BATI TURKHANLII

S 626


33/114

602 ylnda, Avarlarla savaan Roma askerleri Tuna'nn te yakasnda klama em-rine kar isyan ettiler ve Konstantinopolis'e yryp imparator Mavrikios'u ldrd-ler. Hi de yakk almayan bu davran bir dizi felakete yol at. Avar Hannn frsatbu frsattr deyip Balkanlar yamalamas kimseyi artmamt, ama Slavlarn genibir blgede ilerlemesini kimse beklemiyordu. Slavlar Avar Hannn dmen suyundangidip yarmadaya yerletiler. Birka yl iinde Balkanlar'n i kesimleri imparatorluunegemenlik alanndan kmt. Ayn anda, haned an kavgalarndan kr salamay Roma-llardan renmi olan Pers Kral II. Hsrev, gya hmisi Mavrikios'un intikamn al-mak amacyla sava meydanna kt. Bu iki byk g arasnda eskiden nemsiz bir-

takm avantajlar salamak iin yaplm ksr savalar cereyan etmiti. Hsrev'in bu kezhedefi daha bykt; Ahameni imparatorluunu, yani artk Roma'nn elinde olan As-ya topraklarn, o byk krallarn imparatorluunu yeniden yaratmak istiyordu, ilkadm, Roma Mezopotamya'sndaki kaleleri almakt; drt sefer yaparak bu ii halletti(607-610). bittiinde, Persler ilerleyerek Suriye (611-613), Filistin (614) ve Msr' (616)fethettiler.

Bu srada, Mavrikios'un tahtn gasp eden cahil askerin yerine daha saygn bir aday,Afrika valisinin olu Heraklios gemiti (610). Balangta selefi gibi yenilgi dalgasnakapld, hatta bir ara ciddi ciddi Afrika'daki maliknesine dnmeyi dnd. Ama ak-ln bana devirip, sermayesini de bir araya getirip, 623'te bir kar taarruza geebile-cek kadar asker toplamay baard. Roma'nn bu son ordusunu, elden km eyaletle-ri tekrar ele geirmek iin yaplacak ypratc savalara sokmay reddedip Ermenistanyoluyla (burada Hazarlardan epeyce yardm grd) Pers snrlarna geldi ve yoklamaya

balad. Persler de ayn ekilde cevap verip Avarlarla birlikte Konstantinopolis'e yr-dler (626). Roma donanmasnn hl Boaza egemen olduunu unutmulard. Avru-pa yakasna geemeyen Persler, Avarlarm kentin kara surlarna hibir etkisi olmayansaldrlarn seyretmekle yetindiler. Bu arada Heraklios douda stn gelmiti. Ertesi ylRomallarn Ninova'da kazand zafer Persler arasnda kavga kmasna ve bu uzun sa-

1 "Bizansllarn bu terimi hi kullanmadklarn belirtmek gerekiyor; sonuna kadar imparatorluklarna Roma dediler,Batllar imparatorluun ad konusund a onlarla hemfikirdiler ("Romania") ama sakinlerine Grek d ediler. Grekler de btnbatllara Frank [Frenk] derlerdi.

28

van hi beklenmedik bir ekilde sonulanmasna yol at. Pers soylular Hsrev'i taht-tan indirip ldrdler, sonra da, dounun yars ellerinde olduu halde bar yapmakistediler. Msr, Filistin ve Suriye'deki igalci Pers ordular geri ekildi; bylece 629'daRoma'nn dou snrlar yine eskisi gibi salamd. Heraklios bundan sonra imparator-luu batan aa yeniden yaplandrmaya giriti; artk bu imparatorluun kimlii La-tin deil, Yunan'd. Tarihiler bu deiimi belirtme amacyla Heraklios'un kurtarddevlet iin Bizans terimini kullanrlar; terim Konstantinopolis'in altndaki ilk Yunankenti olan Bizantion'dan gelir.1

Bu uzun sava Persler gibi Avarlar iin de iyi sonu vermedi. Slavlar Balkanlar'a ya-

ylmakla zaten Avar denetiminden kurtulmaya yaklayorlard. 626'da Avarlar Kons-tantinopolis nnde baarsz olunca, Bohemya ve Yunanistan'daki kabilelerin outam bamszlklarn elde ettiler. Hunlar da ekildi ve bir araya gelen Utigurlar ile Kut-rigurlar Azak blgesinde bir birleik hanlk kurdular. "Hun" szc braklp yerineBulgar szc benimsendi ve bu yeni lke Byk Bulgar Hanl diye tannd.

Bat Avrupa'da daha k k apta olaylar cereyan ediyordu. 613'te yeniden birleenFrank Krall bu kez sadece soy asndan deil, corafi adan da geerli bir bln-meye urad; 623'teki blnmede tanmland gibi Neustria (Yeni Yurt) ve Austrasia(Dou Yurdu, Anayurt) krallklar, birbiriyle ilikili olmayan ve durmadan deien es-ki blnmelerden farkl olarak sreklilik kazand, ispanya'da ise, Vizigotlar nihayet sonBizans karakollarn da ortadan kaldrdlar (621).

ingiltere'nin Anglosaksonlarca fethedilmesi ar ilerleyen, ama tam ve eksiksiz birsreti; sadece gneydeki birok kk kral bu sreci aksatmt. Kuzeyin istilas daha

sonra olmu, ama ok daha hzla ele geirilmiti. lk hatr saylr Anglosakson krallda burada kuruldu: Northumbria. Kontrol ettikleri blgeleri batya doru geniletenNorthumbriallar kuzeydeki Britonlar (Strathclyde) ile merkez (Galler) arasna bir mz-rak ba gibi girdiler. Galler grubu, zaten Dyrham'de Saksonlarn zafer kazanmasyla(577) Cornwall ve Devon'daki kardelerinden kopmulard.


34/114

fsklarBATI TURK

HANLIISvearli

skolar*

lORTHUMBRIARALLII , BUYUK

BULGARHANLII

Saksonlsaksonlar

P . . AUSTRAS >

\ KRA LLI I O 7 - ?

FRANK B A V A R Y A ^ ^ A V A R HANL^,KRAL L IK L ARI ,g g M ^^ ) oNEUSTRA " / Y ~> K RA LL . I # t S y M i V / ^ y y ^ / j Z V /

LAZKA KRALLII

Basklar

VIZIGOTKRALLII

L O MB A RD / V

KRALLII SPOLETODUKALII

BENEVENTDUKALII


S 651


35/114

Bizans vc Pcrs imparatorluklar ok pahalya mal olan beyhude bir sava srdrr-ken, Arap dnyasnda bir devrim oldu. Hazreti Muhammed, o zamana kadar lke sa-kinlerinin dini drtlerini tatmin eden pagan, Yahudi ve Hristiyan unsurlar reddede-rek yeni bir din ilan etti. Allah'tan baka tanr yoktu ve tek kurtulu umudu Allah'a bo-yun emek, slamiyeti kabul etmekti. Muhammed 622'de doduu kent Mekke'yi terketmek zorunda kald; bu tarih daha sonra islamiyet ann ilk yl olarak kabul edildi[Hicri tarih], Muhammed Mekke'nin kuzeyindeki Medine'de kendini hem gvenliktehissetmi, hem de birok taraftar bulmutu. 630'da Mekke'ye dnp Kabe'deki putla-r ykt, iki yl sonra ldnde, retisi btn Arap yarmadasnda kabul edilmiti.

Romallar ve Persler muhtemelen Hz. Muham med'i nemli bir tehdit olarak grme-milerdi. Askeri adan Araplar sadece bir ba belas olmaktan teye gemiyorlard.Her yl denen bir miktar para karlnda byk kabileler kk kabileleri zapturaptaltnda tutuyordu. Ama islamiyet btn bunlar deitirdi. Hz. Muhammed'in takipi-leri 634'te Medine'den yola ktklarnda o kolayca datlabilen Arap yamaclara ben-ziyorlard belki, ama hi de yle deillerdi. Fethetmeye km savalard onlar. yl iinde Bizansllarn ve Perslerin gnderdii en iyi alaylar tuzaa drp ortadankaldrdlar. eria Irma'nm kollarndan biri olan Yermuk'ta yaplan muharebede, m-parator Heraklios'un onlar Filistin'den karmak iin gnderdii orduyu kesin kes ye-nilgiye urattlar (636), sonra da Mezopotamya'y savunan Pers ordusunu Kadisiye'deyok ettiler (637). Bizansllar Anadolu'ya ekildi, muzaffer Mslman ordusu da Suriyeve Msr'a girdi (640). Persler ise ran yaylasna ekildi ama Nihavent'te korkun bir ye-nilgiye uramaktan kurtulamadlar (642). Yeniden dzene girmek iin ksa bir ara ver-

dikten sonra Arap ordular ran'a girip 650'de Persepolis'i, 651'de de Ceyhun Irmakenarndaki eyalette yer alan Merv'i ele geirdiler. Muhammed'in lmnden sonrakiyirmi yl iinde Araplar Roma'ya rakip bir imparatorluk kurmulard.

nsan, o kadar sknt ekerek Perslerden geri ald eyaletleri bu kez Araplara kap-tran mparator Heraklios'a zlmeden edemiyor. Ama en azndan rakibi Pers kral II.Yezdigerd'den daha iyi durumda olduunu belirtmek gerek; Yezdigerd, Araplar Merv'e

30

yaklatnda Merv satrap tarafndan ldrlmt. O srada Pers mparatorluu'ndaigal edilmedik pek az yer kalmt: Elburuz dalar ile Hazar kylar arasnda kalan Ta-beristan; Kafkasya'da imparatorlua bal berya ve Ermenistan (buralarda Araplar, Bi-zansllar ve Hazarlar arasndaki keli bir sava kesin bir sonuca ulamamt). ber-yallar ve Ermeniler kimsenin sahiplenemedii bu topraklarda birka yl bamszmgibi davranabildiler. Hem Araplara hem de Bizans'a hara vermek zorunda kalan Kb-rs da benzer ekilde ne olduu belirsiz, mutsuz bir devletti.

Hazarlar da bu srada hzla yaylmaktayd. Alanlara otoritelerini kabul ettirdiler,Bulgar Hanlg'n paralayp bu hanl oluturan kabilelerden birini Volga'nm yukar-

sna, iki kabileyi de Tuna'ya srdler (burada yeni bir Bulgar Hanl ortaya kt). Ha-zarlarn dousund aki bozkrda nemli bir olay, Bat Trk Hanl'nm paralanmasyd.Bu sayede Araplar kolayca Ceyhun Irma'na kadar ilerleyebildiler.

Hz. Muhammed'in halifeleri hem imparatorlarn yetkisine sahipti, hem de en yk-sek dini merci idiler. Halifeler nceleri peygamberin yakn arkadalar arasndan sei-liyordu, ama bu sistemin fazla uzun srmeyecei belliydi. Ufukta grnen sorun, hali-felerin mminlik derecesine gre seimle mi baa geecekleri, yoksa bu grevin kalt-sal m olacayd. nc halife Osman (644-656) soylu Emev ailesindendi ve yaygnakraba kayrclna dayanan kaltsal halifeliin temelini att. Ne var ki ounlua g-re, eer bir halife hanedan olacaksa bunu n ad ay Peygamber'in dam ad Ali'ydi. Nite-kim Ali halife seildi, ama imparatorluu Emevlerin penesinden skp alamad.Ali'nin lmyle (661) Emevler halifelii tekrar ele geirdiler ve bir yzyl boyunca b-rakmadlar. Bu ekimenin sonular bir hanedan savann tesine gemitir, nk

Ali ve soyunun peygamberin asl mirass olduu fikri, Emevlere muhalefet edenler-ce de beslenerek, muazzam bir dini dogmaya dnt. Ortodoks Mslmanlar (Snni-ler) ile Ali taraftarlar (iiler) arasndaki ayrlk, Emevlerin unutulmaya yz tuttuu g-nmzde bile ok nemlidir.

Britanya'da stnlk Northumbria Krall'ndan Mercia Krall'na geti, italya'daLombardlar Cenova ile talya yarmadasnn topuunu ele geirdiler.


36/114

lorsklarTRKLER

Vo

Documents

Ortacağ-Tarih-Atlası-Colin-McEvedy