Ortografii się nie damy!

Zasady ortografii i interpunkcji dla klas IV-VI

Pisownia wyrazów z „U”Literę u piszemy:

1. W większości wyrazów, np.

artykuł, długo, gruntowy, lektura, płukać, pukać, reguła, śruba, tłumić;

2.W wielu przyrostkach, np.- un - zwiatun, opiekun,- ulec - hamulec, budulec,- uch - leniuch, dzieciuch,- uchna - matuchna, córucjna, - unek - pakunek, wizerunek,- utki - malutki, skromniutki,- us - dzikus, lizus,- uszke - garnuszek, maluszek,- uś - dzidziuś, synuś;

3. W formach czasu teraźniejszego na -uję, - ujesz, -uje, np.promuję, promujesz , promuje,gotuję, gotujesz, gotuje,proponuję, proponujesz, proponuje;

4.w różnych formach czasowników typu kuć, snuć, psuć, np.

kuję, kujmy, kujcie,snuję, snujesz, snujcie, snuj,psujesz, psujcie, psuj;

5.W wyrazach:zasuwka ( od zasuwać),skuwka ( od skuwać),okuwka ( od okuwać),zakuwka ( od zakuwać ).

1. Zapamiętaj, zawsze tupisz otwarte zwykłe u

w słowach skuwka i zasuwka,gdyż wyjątkiem są te słówka.

2. W cząstkach: - unka, -un i -unek:opiekunka, zdun, pakunek.

Pisz je także w cząstce -ulec,więc budulec i hamulec.

3. W ulu, dwu, gdzie u literawyraz kończy lub otwiera.

Wreszcie - niech nikt nie kreskujew czasowniku cząstki -uje.

Pisownia wyrazów z „Ó” Literę ó piszemy:

1.Wtedy, gdy w innych formach tego wyrazu lub w wyrazach pokrewnych wymienia się na “o” lub “e”, np.

zawód - zawody,stój - stoję,móc - mogę,dróżka - droga,pióro - pierze,brzózka - brzezina,siódma - siedem,przyjaciółka – przyjaciel;2. w rdzeniach czasowników w formach jednokrotnych w

opozycji do wielokrotnych, w których wymienia się z głoską a, np.

wrócić - wracać,skrócić - skracać,mówić - mawiać;

3.W cząstce - ów, -ówna, - ówka występującej jako końcówka lub część przyrostka, np.

bloków, projektów, operatorów, zeszytów, stołów,Rodziewiczówna, Iłłakowiczówna,kreskówka, kartkówka, stołówka;

4.W niewielu wyrazach na początku :ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówdzie;

5.W kilkudziesięciu wyrazach, w których została zachowana historyczna pisownia oparta na dawnej wymowie, np.

chór, córka, góra, jaskółka, kłótnia, król, mózg, krótki, ogórek, stróż, źródło,wiewiórka, przepiórka, tchórz, żółw, żółty, późno.

UWAGA: Litera “Ó” NIE występuje NIGDY na końcu wyrazu.

1. Krótka, rózga, kłótnia, córka,zbój, powrósło, ogół, skórka,

włókno, włóczka, wróżba, różna,żółw, tchórzliwy, wróbel, próżniak.

2. Oprócz czółna żółtko, wiórek,wój, równina , chór przepiórek.

Póty, póki, król, jaskółka,róża , Józef, szczegół, półka,

3. Źródło, mózg, wiewiórka, która,stróż, ogórek, wspólna, góra,próchno, próba, późno, włóka.

Zapamiętaj, łatwa sztuka !

Pisownia wyrazów z „Rz”Połączenie liter rz piszemy :

1.gdy następuje wymiana głoskowa rz-r,np.marzec - marca ,dworzec - dworca,dobrze - dobry,mierzyć - miara,tworzyć - twórca,przysporzyć - sporo,dworzanin – dwór;2.W zakończeniach -arz, -erz, -mierz, -mistrz,np.fałszerz, harcerz, pasterz, kołnierz, rycerz,bajarz, blacharz, pisarz, ślusarz, tokarz,kątomierz, ciśnieniomierz, Kazimierz, Wlodzimierz;

3.Po spółgłoskach p, b, t, d, k, g, ch, j, w, np.przemoc, wyprzedaż, przekonanie, brzmienie, brzydota,

zatrzymać, trzeba, drzwi, zedrzeć, krzak, zakrzepnąć, grzmot;

4.W wielu wyrazach, w których dziś nie zachodzi już żywa wymiana rz - r ,ale w których rz pochodzi z historycznego r , np. rzeka ( od : rieka) , orzech ( od : orzech) , rząd ( od : riad)

Wyjątki!!!Do wyjątków należą :a)Wyrazy:kształt, kształcić, kształtny, wykształcenie, bukszpan, Oksza,

kszyk (ptak), pszczoła, pszenica, Pszczyna, Pszoniak, wszystko, wszędzie, zawsze;

b)Formy stopnia wyższego i najwyższego przymiotników utworzone przyrostkiem -szy lub -ejszy,np.

lepszy, najlepszy, grubszy, najgrubszy, krótszy, najkrótszy, większy, potężniejszy, najpotężniejszy;

c)Partykuła - że, np.zróbże, skądże, podajże, kopże;d)Wyrazy, w których zaczynająca się od ż część rdzenna stoi

po przedrostku zakończonym na spółgłoskę ,np.obżartuch, odżałować, odżyć, nadżółkły, podżebrowy;

1. Rzepa, krzew, porzeczka, korzyść,moździerz, Murzyn, podkomorzy,

perz, korzenie, rzędy grządek,rzec, korytarz, kurz, porządek,

2. talerz, orzech, rzodkiew, rzemień,grzmoty, burza, uderzenie,

szczerzyć, tchórz, nietoperz, zwierzę,jarzębina, pojezierze,

3. rzeka, wierzba, węgorz, wierzch,wietrzyk, rześki, zorza, zmierzch,

kałamarz, rzemiosło, urząd.Naucz się, wszak słów niedużo.

Pisownia wyrazów z „Ż”Literę ż piszemy :

1.Wtedy , gdy wymienia się na : g, h, s, dz, z, ź, (zi) :książka ― księga, nadproże ― próg, uważny ― uwagaksięża ― księdza, mosiężny ― mosiądzudrużynowy ― druh, Sapieżyna ― Sapiehamażę ― mazać, włażę ― włazu, zamrażarka ― mrozuduży ― duzi, wożą ― wozić, zagrożenie ― groźnyboży ― boski, książę ― księstwo;2.“Ż” występuje po literach r, l , ł :drżenie, rżeć, ulżyć, łże;WYJĄTKI: półrzadki, współrządzić ;3.W partykułach - że ,- ż :jakże, niemalże, skończże, weźże, jakiż, takoż, tenże,

bądźże, stańże, jakże, cóż, któż, czyż, gdyż;

4.Po literze „n” w zapożyczeniach:aranżacja, branżowy, rewanżysta, aranżować, branża,

oranżada, rewanż;

5.Pisownia historyczna:gżegżółka, mżawka, piegża,żal, żart, żniwo, życzenie,

żywot, żółty, żegluga, żyrować, żakiet, żorżeta

6.W dwuznaku „dż” w wyrazach takich jak:dżem, dżuma, dżentelmen, dżdżysty, dżoker

1. Żarłok,wyżeł, kożuch stróża,żak, żartowniś ,żółta róża.

Żółw ,żubr, szarża, żmija żywa,żyto, żąć,spiżarnia, żniwa.

2. Bagażowy ,ciężkie łóże,żyłka, życzyć ,żyzny, zboże,sierżant ,wieża, garaż, dążę,żagiel, żegnać,żona, książę.

3. Łyżka ,smażyć, drożdże ,żuczek,żłób, rżeć ,chyżo, ciężka, żołądź,

błędów nie znam, bo się uczę'' Ortografii na wesoło '' .

Zasady pisowni z „Ą”" Ą " piszemy :

- zgodnie z wymową w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed :f , w , s , z , ś , ź , sz , ż , ch , np. wąsy , wąski , brązowy , grząski , wąchać.

- zgodnie z wymową na końcu wyrazu w takich formach jak : wiedzą , noszą , potęgą , za chmurą , piłką.

- niezgodnie z wymową w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed :p , b , t , d , c , dz , cz , , dź , k , g ,

np. bąk , strąk , kąpać , bądź , rąbać.

- niezgodnie z wymową przed ł w formach czasu przeszłego , np. wziął , zdjął , krzyknął , wziąłem , stanąłem.

Zasady pisowni z „Ę”"Ę" piszemy :

- zgodnie z wymową w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed :f , w , s , z , ś , ź , sz , ż , ch,

np. gęś , gęsty , męski , klęska , kęs.

- niezgodnie z wymową na końcu wyrazu w takich formach jak : widzę , noszę , potęgę , dziurę , piłkę .

- niezgodnie z wymową w wyrazach rodzimych i spolszczonych przed: p , b , t , d , c , dz , cz , ć , dź , k , g, np. stękać , pędzić , prędki , kępa , ręczny .

- niezgodnie z wymową przed ł , l w formach czasu przeszłego , np. wzięliśmy , zdjęli , minęło , zasnęła , przyjęła.

Zasady pisowni: Wyrażenia Przyimkowe

Piszemy rozdzielnie:1. Przyimki z rzeczownikami np.bez pieniędzy, do szkoły, między kolegami, pod drzewem,

nad rzeką, po wakacjach, za budynkiem, przez miesiąc, w trawie.

2. Połączenia przyimkowo-rzeczownikowe również wtedy, gdy znaczeniowo są one zbliżone do przysłówka, np.

na kształt, na koniec, na czas, do góry, mimo woli, na odwrót, na pamięć, na skos, na przykład, z pomocą, po kolei, z powrotem.

3. Przyimki z rzeczownikami lub innymi wyrazami występującymi jedynie w połączeniach przyimkowych, np.

bez ustanku, do siego roku, na oślep, na domiar, na opak, na przełaj, na przemian na schwał, na wynos, po ciemku;

WYJĄTKI: poniewczasie, nawzajem.

4.Przyimki z przymiotnikami np.za niski, za wysoki, za drogi, za krótki, za duży, za mały.

5. Przyimki z liczebnikami, np. po pierwsze, po drugie, po dwakroć, po wielokroć, pół na pół.

6.Wyrażenia typu: bez mała, z daleka, z cicha, z lekka, z bliska, z rzadka.oraz wyrażenia takie jak:po polsku, po francusku, po pańsku, po cichu, po męsku.

7. Przyimki ze wszystkimi przysłówkami:na krotko, na biało , na dziś, , na jutro, do wewnątrz, na

lewo, na czczo, na darmo, na pewno, o zaraz

8. Przyimki z zaimkami, np.beze mnie, bez nas, do ciebie, , mimo to, , na nic, nade

wszystko, od tego, przede wszystkim

Piszemy łącznie:1.Przyimki złożone z dwóch lub trzech przyimków, np.sprzed, znad, ponad, pomiędzy, poprzez, spoza, spomiędzy,

zza

2.Bardzo dawne połączenia przyimka i członów : -bok, -czas, -dług, -koło, -miast, -śród, np. obok, podczas, według, dookoła, dokoła, około, wkoło, zamiast, wśród, zewnątrz, wewnątrz.

3.Nowsze wyrażenia przyimkowe występujące w funkcji przyimka piszemy rozdzielnie, np.

z powodu, na zewnątrz, pod względem.

4.Jeżeli przyimek wraz z występującym po nim wyrazem tworzy przysłówek, np.

donikąd, naówczas, natenczas, natychmiast, poniewczasie, poniekąd, pokrótce, pośrodku (ale: w środku), zawczasu, potem (ale: po tym)

Zasady pisowni z „Ch”

1. Wymienia się na „sz” np: mucha, bo: muszka.

2. Nie wymienia się np. chmura, choroba, kucharz.

3.Zawsze na końcu wyrazów np. duch, puch, mech.

WYJĄTEK: druH

4. Po spółgłosce „s” np. schody.

5. W zakończeniu –ach form rzeczowników w l. mn. Np. domach księgach.

6. Jeżeli w wyrazie występuje cząstka arch- zawsze piszemy ją przez ch np. archanioł .

7. Przed spółgłoskami piszemy „ch” np. chcę, chrust. Wyjątek: druhna, hrabia, wahnięcie.

8. W środku wyrazu zawsze piszemy „ch” np. muchomor.

Wyjątki: alkohol, błahy, bohater, Bohdan, bohomaz,

buhaj, czyhać, druhna, filharmonia, juhas, gehenna,

kurhan, maharadża, mahoń, ohydny, Podhale,

wahadło, wataha, wehikuł.

9. „Ch” piszemy w rzeczownikach zakończonych na:-ach – gmach -acha – blacha -ech – śmiech -echa – pociecha -ich – kielich-icha – micha -och – szloch -ocha – macocha -uch – racuch -ucha – pielucha -ych – przepych -ycha – szprycha

Wyjątek: druH. 10. Wiele wyrazów w języku polskim pochodzących z

innych języków np. Chopin.

Zasady pisowni z „H”1.Wymienia się na:g: wahać się - bo: wagaż: druh – bo: drużynaz: błahy – bo: błazen

2.Niewymienne np. hak, haft, herbata, hałas, hamulec.

3. W wyrazach obcego pochodzenia rozpoczynających się cząstkami:

hipo- hipokrytahydro- hydroforhiper- hiperbola

4. Po spółgłosce „z” np. zhańbić, zharmonizować.

Zasady pisowni cząstki „Nie”1. Cząstkę nie piszemy razem z:Rzeczownikami: np. porządek- nieporządek.Przymiotnikami: np. dobry- niedobry.Z takimi wyrazami jak: dobrze – niedobrze.

2.Cząstkę nie piszemy osobno z:Czasownikami np. nie krzycz. Wyjątki niedowidzieć,

niedosłyszeć.Formami przymiotników zakończonych na -szy - lepszy – nie lepszy-sza – lepsza – nie lepsza -sze – lepsze – nie lepsze Z wyrazami z cząstką naj- : najlepiej – nie najlepiej. Liczebnikami: np.: nie pięć, nie piętnasty.

Wyjątek: niejeden.

Zasady Interpunkcji

1.Przecinek stawiamy pomiędzy zdaniami złożonymi podrzędnie, czyli między zdaniem nadrzędnym i podrzędnym, w których jest spójnik.np.

Jestem ciekawa, co dzisiaj się wydarzy.Na geografii dowiedziałam się, że stolicą Portugalii jest

Lizbona.2.Przecinek stawiamy przed zdaniem nadrzędnym, a po

zdaniu podrzędnym, kiedy część podrzędna ze spójnikiem albo zaimkiem rozpoczyna zdanie złożone.np.

Kto pierwszy znajdzie mój szalik, dostanie nagrodę.Jak Kuba Bogu, tak Bóg Kubie.

3.Stawiamy przecinek pomiędzy połączonymi bezpośrednio równorzędnymi wyrazami zdania pojedynczego,np.

W domu były trzy pokoje, kuchnia, jadalnia, dwie łazienki, garderoba.

4.Przecinek stawiamy pomiędzy zdaniami współrzędnymi połączonymi bezspójnikowo, np.

Szybowiec ruszył, nabrał pędu, gładko oddzielił się od ziemi, stromo wspiął się wzwyż. (J. Meissner)

5.Rozdzielamy przecinkami zdania współrzędne połączone następującymi spójnikami:

a) przeciwstawnymi:  a, ale, i (gdy powtarza się w zdaniu), lecz, jednak, jednakże, zaś, wszakże, owszem, natomiast, tylko, tylko że, dlatego że, mimo że, chyba że, jedynie, przecież, raczej, tymczasem, za to, np.

Była i ładna, i mądra.

UWAGA: W połączeniach dwóch spójników, jak „dlatego że",

"chyba że", "mimo że" nie stawiamy przecinka przed "że",

lecz przed całym wyrażeniem, np.Zrobił to, mimo że był chory.b) wynikowymi:  więc, dlatego, toteż, to, zatem, wobec tego,

skutkiem tego, wskutek tego, np.Kochał ją, więc postanowił się z nią ożenić.c) synonimicznymi (wyjaśniającymi): czyli, to jest, to znaczy,

innymi słowy, np.Niedługo będzie rok przestępny, to znaczy, że będzie miał 366

dni.

6.Stawiamy przecinek przed wyrazami i wyrażeniami powtarzanymi, np.

Ania jest bardzo, bardzo mądra.

7.Przecinkiem oddzielamy w zdaniu wyrazy i wyrażenia występujące w wołaczu, np.

Dorotko, sprzątnij książki ze stołu.

8.Oddzielamy przecinkiem wyrazy zakończone na -ąc, -wszy, -łszy (imiesłowy przysłówkowe) wraz z określeniami, np.

Mama, przygotowując nam obiad, cicho tłumaczyła coś tacie.

Dwoma przecinkami oddzielamy wypowiedzenia wtrącone w zdaniach złożonych. Są nimi najczęściej: sądzę, myślę, przypuszczam, wiadomo, zdaje się, być może, jak widać.

Za rok, być może, wyjadę do Australii.

. Dwoma przecinkami oddzielamy zdanie podrzędne, które jest wplecione w część nadrzędną.

Wszystko, co dotychczas zrobiłem, przyszło mi z dużą trudnością.

Przecinek stawia się po wyrazach wyrażających okrzyk: 

ach, hej, halo, o, ho, oj.

Halo, kto mówi?

Przecinka nie stawiamy:

Zasadniczo nie stawiamy przecinka przed następującymi spójnikami:

"Czy, lub, bądź, ani, niż, tudzież, oraz, albo, i"Siedzę w domu i piszę wypracowanie.

Uwaga 1! W sytuacji, gdy taki spójnik następuje po

wypowiedzeniu wtrąconym (o czym mowa wyżej) albo po

wplecionym zdaniu podrzędnym, (o czym mowa wyżej), to

taka wstawka zgodnie z normalną zasadą jest oddzielona

od reszty zdania dwoma przecinkami, a przecinek

zamykający wstawkę stoi wtedy przed spójnikiem.

Uwaga 2! Jeżeli jednak takie spójniki się powtarzają,

stawiamy przecinek przed drugim i ewentualnie przed

następnym członem zdania, który zaczyna się od tego

spójnika, np.Albo zrobisz to dziś, albo nie rób tego wcale.

Nie stawiamy przecinka przed porównaniami, które są wprowadzane przez wyrazy:  jak, jakby, niż, niby i tym podobne.

Jesteś piękna niczym poranek majowy.

Uwaga! Stawiamy przecinek przed wyrazami:  jak, jakby,

niż, niby i tym podobne w zdaniach złożonych

porównawczych.Zróbcie to ćwiczenie tak, jak umiecie.

Rozdzielna lub łączna pisownia cząstek: bym, byś, by.

1.Cząstki bym, byś, byśmy, byście Pisze Się Łącznie:

Z osobowymi formami czasownika, np.życzyłbym, żądałbyś, poszedłby, zapamiętałybyśmy,

zakłócilibyście, również użytymi bezosobowo; zdawałoby się, należałoby,chciałoby się.

2.Gdy wchodzą w skład spójników i partykuł lub się z nimi łączą, np.

aby, żeby, niby, jakoby, gdyby, ponieważby, jeśliby, więcby, toteżby, czyżby, niechby,

Cząstki: bym, byś, by, byśmy, byście pisze się rozdzielnie:

1.po nieosobowych formach czasownika, tzn.- po bezokolicznikach, np.Powtórzyć byś nie potrafił-po wyrazach w funkcji czasownikowej:

można,niepodobna, trzeba, warto, wolno, np.Można by to kupić.-po formach bezosobowych zakończonych na -no, -to,

np.Zamknięto by okna.-po wyrazach winien, powinien, np.Dawno już winien przeprosić siostrę.

UWAGA: Gdy są samodzielnymi spójnikami,

rozpoczynającymi następne zdanie, np.Kolega prosił, by go odwiedzić.

Po innych częściach mowy, z którymi nie wiążą się znaczeniowo, ponieważ są cząstkami form czasownika, tzn.

Po rzeczownikach, przymiotnikach, przysłówkach, liczebnikach, zaimkach z wyjątkiem zaimków trzy słownych występujących w kontekście w funkcji spójnika np. jakby, gdyby lub partykuły gdzieżby, wcale nie, czyżby.

Wierszyki z „Małą” i „Dużą” literą.

„Wielka litera”Wielką literą zawsze się pisze

Nazwy urzędów, władz, stowarzyszeńOraz imiona wszelakich istot:

Sejm Polski, Jowisz, Azor, Mefisto.

Nazwy mieszkańców ziem, części świata:Marsjanin, Polak, Ślązak, Azjata.Geograficzne nazwy, więc Ural,Bałtyk, Lubelskie, Barania Góra.

Nazwy miast, ulic, dzielnic: Ochota,Plac Zbawiciela, ulica Złota.

Nazwy odznaczeń oraz medali,świąt, wszelkich zlotów i festiwali.

Wreszcie w tytułach ustaw, dzieł, wierszyWielką literę wstaw w wyraz pierwszy.

Pisz: Konstytucja 3 maja,Zew krwi, Hołd pruski, Ostatni zajazd.

„Mała litera”

Śmiało pisz literki małew słowach: ferie, średniowieczne,

maj, karnawał, poniedziałek –określenie czasu, człecze!

Mała lubi też litera nazwy członków zrzeszeń, wyznań,

jak: dąbrowszczak, konfederat,jezuita. Łatwe, przyznasz?

A że głodni podzamczanieraz litery wielkie zjedli,

maleńkimi pisz, mój panie,nazwy mieszkańców osiedli.

Także zdarzenia dziejowe,przykład: wojna polsko-szwedzka,

powstanie listopadowe…Ale dość! Nie męczmy dziecka.

Dziękujemy

Klasa VB

Źródła:

wierszyki: Polski w praktyce, nr5/2009,

http://www.math.us.edu.pl/prace/2004/lubecka/wiersze.html

zasady: http://so.pwn.pl/