DAMY I HUZARY

Aleksander Fredro

W olsztyńskiej realizacji .Dam i huzarów"

wykorzystano muzykę Krzysztofa

Pendereckiego, skomponowaną w 1963

roku do filmu Wojciecha Jerzego Hasa

.Rękopis znaleziony w Saragossie".

Wojciech .Wojcek" Czern tak opisuje

okoliczności jej powstania i artystyczny

potencjał: .Ostatecznego kształtu nabrała

w gościnnym wnętrzu warszawskiego

Studia Eksperymentalnego Polskiego Radia,

przeżywającego pod przewodnictwem

Józefa Patkowskiego swoje wizjonerskie

apogeum.

Ścieżka dźwiękowa do „Rękopisu znalezionego w Saragossie" odsłania

niesamowitą miksturę niesfornej muzyki

elektro-akustycznej, uderzających

rozmachem i lekkością barokowych

stylizacji, demonicznych odgłosów oraz

tajemniczo-groteskowych ilustracji.

Wydana po raz pierwszy w oderwaniu

od filmu, po upływie prawie pół wieku,

okazuje się nie tracić nic ze swojej magii.

Przeciwnie, czerpiąc siły witalne z literackich

i filmowych fantomów, zdaje się wywierać

pewnego rodzaju demiurgiczny wpływ na

wyobraźnię słuchacza, w której budzi się

pamięć nieznanych dotąd obrazów, przeżyć

i emocji. „Rękopis znaleziony w Saragossie"

okazuje się mieć dalszy ciąg ... Tak więc,

parafrazując świątobliwego mnicha

pozwolę sobie zawołać do wszystkich

wędrowców wyobraźni: Paszeko! Paszeko!

W imieniu Pana Naszego, nakazuję Ci,

słuchaj i śnij ... "

•• „ • . . . . . . ·: :; :: :: :: :::·:·· .. . . . . . . . . . : •• • „ ••• „ ••• „ • • • . :: :: :; :: -::::::::::::::·:·::·: ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . : ..... . :·:·:·: ·:·: .. :.:. :·:· :.. . ·:·· .. . .. ,.:.:·:·.····················· .. ;..·.········ . : .:-:· ::::::::::::::::-:·:::::: :: .................. . . .. .. . . . .. .• .. .. .. •. .• •. .. .. . . . :::::::::::::::::.„ :: .. .. . : : :: : : :: ::-:·:·:·:·:·: .:;:: .„. :. : ·:::·-:-·::::::.· :.·:: .. . „ . . .. .. . . . ............ ·-:·:·:·. .. .. . . . . . . .. .. .. .. .. . . .. . : . : .: . :·:. :·:. „ .. . . : : .: : : : : : : : ::: : : „„.:.: :: : : : : : :: : : : ':::: :: : : :::: :: :: : . . . . :i: _::/i!: i:!: i:!: i: „.: i:: : :: : : :: : : :::::::::::::::::::::: .... „ .• .• •• •• •• •• •• •• • . .. . . . . . .•.•.•..•.......... . : . : . : . : . :·:·:·:·:·::-:·:. :•:.: .:. ::f:!:i:i:i:f :f:f :::_:.:.: :.: . _::f:f:.::i: ;:;:.::.:::·:.' . . : . : . : .: : ::::::::::.:-:::: :::: :: :. .. . . .. .. .. .. .. .. . . . . . . . .................... . . . . . . . . . . • • • • • •• . • . • • • • . . . :.· :.· :.· :.· :„· :.· :.· :.· :.· . : . : .· :.·: .• :.· :.· :.·: .. ·. :.· : . : . : .

. : . :.· :.· :.· :„· :.·· „·.: •• •• :.· :.· :„· :.· :.· : : . . . . . . . . .. . . . . . . . .. .. .. . . . . . . .. :·:·:-:·:·:·:·:·. .„. :·:·:·: -:·:. :·:.:.:.: . . . : . : .... : :::::::·:·:·:-:::::::: :: : :: :::::::::::::::: . „„„ ::::::: ::::::::::: ::: : : . : . : . : ...• •• „.„.„.:-:·· .•.... : . : ·::::::::::::::::: .„ : :: :::: :::::::::::::: :: :: .„ .„.:. :· ::::-:·:·:·:·:•::::::· :·: . .. .. .. .. •• •• .. .. . . . ....................... . „.„„.„„ .„.„ .:.::f :f :f :J:J:J.:f.::.::.:::: .::: ':::::::::::::::::: . . :: :::::: :::: :::::: :: :: :: • • • • • • • • • • • • • • .· .: • • •• ••• ••• ••••• •• • •• •• „· . . „ •• • •• • .„· •. • •• • .. · .. · .. · .. · .. „ .· .. ·

.

•.. · .. · .. • ••••••••••• • •• • „ •• •••••••.. · •• • • • „ „ „ „ „ • • „

. . . . . . . .„ ................. : . : . „.„ ..... „.„.:-:·:·:·:· :· •• • .• ·. :.· :.· •• •••• „ •• •• •• „„ „.„„„„·.·· •• •• • •• • .• • •. · • • • • • • • • • . . • • • • • • • • • • • .

:· ............................................ . . . : • : ..••• • .„· .„ •• „ •• • •• .„ ••••• • •• • •• • •. · . • • •. • • • •• • • • • • „„ „. • • • . • • • • • • • • • . . • .

. . . . . . . . . . . .. . . . ........................... . . . . . . . . .. .. .. .. . . . ........... ' ,. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . : . :: : : :: .„.„.:-:-:·::::·:·:·:·: .„ .. „ :. :·:·:·:·: .„.„ .„ .:.: .: • :·:·:· :·:·: ·:·:.:.:.: : :: . : . : . ::::::::::::.:·:·:.·:::: :::.'' .:.:·:·:·:·:·:·:·: .: . :·:·:·:·: .;.:·:·:·:·:·:·: „ .... „ ... „.„„ •••• „ ••••• : •• •••· „ •• • • ) • ••• :.:··········· ·· ·• •••••••••••••••••••••••• . . . : . : .... :·:·:·:·:·:··:·:·:·:·:. :· . : ·:::·:·::::::::::: :: : : :: :::::::::: ::::::: „„„:: :. :·:.:.: .. .... ··:-:·:· ... ...... : .„. ::::::::::::::::::::. :; :::::: :::: :: :: „„„„ :: :;:: ..... : ......... ; .„.„ ........ .. „.:.:·. . . . ·:·:·:·: .„.„. :•:.: . . . .„ .:.:·:· :•: .:•: .:•:. :•:.:.:.:. :.· :.· : : : :.· :.· :.· :.· :.· :.· :.· :.·.:. :.· :.· :.· :. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. .. ·. .. .. .. .. .. .. .. . ............................... . : . „.„. „ .......... .. „.:.:. .... . . .. .. . .•••••••.•.•.... ... .•••••.•.......•............... . . . . . . . . . . .. .. .. .. . .. . . .. . . . . . . . ..................... .................. ... .......... . . . ................ :·. . . .. .. . . .. . ................... .. .................... .. ......... . : : : : : . : . : . : . :· :.· :: :.·.: .: . : . : . : . : . . . .................. .................................. . . . . . . . . . . . . . ..... „. „ ................................. ......... . . .. : :.: :.: :.· :.· :.·.„ ... „ ... „.·.:.·.· :.· :.· :.· :.·.„ ... :.·.: .....•.•.••.••.............•.........•..... .. .......... .

. . .. .. „ .................................. .... ........ . . : . : . : . ::::·:·:·: .:-:. : . :·: .. : .:•: :·:::::::::::::::::·: .„. „.„.„.„.„.„. :·:· . .. .. . ·: :;.-;.·: : : :: : : :: : . : : .<:.:: :: ,·,·,.„,· ,·„,·,·,·,·.: :,·_: ,·_: .„. „·...... . .. ::i „ ...

. .

. . . . . .

· ..... „.„ .. „.„ .. „.„ .... :„·.::· •• : •• ·:: •• • •• : •• • •• : •• • •• ··• „ .. ··. „ ... „ .· .. ··. „ .. · .„ ...... · .. ·.. . . . . . . . . . . . . : . . . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . „ . . .

~///):///!/!//!//{:/(% · · .· :·,:,.:::-:: /°///2?3Xi2 , .,.„.„.„.,.,., ., . , ...... . „.. .. . .· .. ·. ,„„„,, .· .. · .. · .. · ..

. .

.. „ .. „ . . . . . .. .. . . . . . . . „ .'/:"/:/:/":: : /· :.--.:.: ;; ;; :/:·/:/:·:~„·;-;:.. . . . . . . . . . . . .„ .. „ . . . . . . . . . . . . . . •• •• . . . . • . . . . . .: : . ,·,· „.: ,·: .„: .„: :.:.:

. . . :(:::////::-::::f.!!~t„ .··.„\t.\ ... \\.\.\.\.\.\.\..\ .. \.\_<_~\.·,_:·\·.'.·_:·\:_'._\"\.:.\·\.:_'.~\ ... ·. ·:::·.::_/.\ .. ··~.·:'..t:.·;.\:.";\.:_}'.·:.:\:.\ .. '·:.\:_\ .. \.\.\.\.\.·:.:·.;.\„.\.::· .. ,·;.\:\. .. ~.\'..\.\ .. \.\._·:„~.: .„·:·:·_:~„.;.· :: ..... „_.· ·; ·.„· .··: '. ....... ·· _;·: .„.„.:.:·:·:·:·:·:·:-:·:·:·:·:·:·:·: ·:·:·:·:.:·:·:·:·:·:·:·:·:·:·:·:·: ·: ·:·

: :i i;! jf j/] !! !!/!/! fjf!l;f i// : .„:: .~i.~!. .„ .·.:.: .··~ .„ .:' .:„ ... „ .„ ...... „ .·' .. „ .. „ .:.·· .„ .:.::·: .·:.„,.„„ .. ::.-.·.::\ .... „·::" ... :: .. \„".:·.:"::.\._.·\„··:·.:"::".„::.:--:.\ .... ··'.\. ·.::· .. y.:·:.„~.·::.·::.:-.·.~.·~. :~.\ .. :\.:_.~\. .. ··:~\ .. ··~\ .. \.~.:~.t.\.'..::·.::.:·.'..\:.„!.·;.:·::.·„ ·.:::·.· .. „ .<:/.„._„.·.· .. _ .. „._„ .... _„._. ·· . ... · ... „_.··.· ... ·· .. ".·".·· .. ·".·.·"· .. ···"".".·.·"".· .. ·".·" ... „ ... ·„ .... ··· .. „.·.· .. ·" .. ···" ... : .: ."·.".·".·".·".·.· .. ~.· .. „.·."·.· ... ···.".·.· .. · .. ·„.·.· .. ··.·.··."· .. ··.·" ... ·

·.:: !;!f !f!i!f !i!!if :f :!Jf!l!i:'i!:"i . : : . :• :·:·:·:·:-: ·:·t: ·t·t· :·:·:.; .. „„ .. „.„ .„.„ „.„. „.„ .. :.: „ .... :: :: „ ..... : i ii:: ii.:; ii;.:!;!!!! !i.~:.: ii:.:_:.:_: .„.„ ::::·.: „.„ .. :_::·.: .„.„ .:_: _:_: _:_: _:_:. : . : . : .„.„.„.:.:·:·::·:·:. :·:.: .: • ................................................ : .... ... .............. ..... . . : : : : : ;::::::::::::.:·:·:·:::::::: ·: :: : : :: :: :: : : :: :: „ „ ........................................ ............ . . . „ ... : .„::: ;: ! : i :i:! :!f!;!f:i:f :i:: ':!:i:.:: „.: .: : „.: .:: .: J~!.: j! j:/!:~: j! f! f if:1 !f !!:: •• :.~:.1::.f:::'.··.„.·~.„.~„.~„ .. <.·„ .. :: .. „ .. ::.„.·.„.:.„ .. „.:.-.·.::.„.·.:: .. :··:.:.„ .. :: .. „ .. „.:.„ .

. : : : : : : : : :: ::::::::::.:·:::::::::: :::::::::: :: : : :: : : :: :: :;:::: :: : :::::::::.:·. . .. . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . :·:·: .:•:. :• ... „.„. :• .. :• :·:.: ......................... : .............. „ .... „ ..... ............... .

. : ·': ·': :. „· . :_.·: .„.„ ! ;!;f!!i!!f !!ii!! i; : i.:!ii!!f:;".·".·'.:,'.:/:/:j;/:·/.~!.:/i.:"f.: ((!f! j!j:;~: j!f !/!.:i/:1:1.:/::':"·':. ·. . . · .. ·.·. : „. :_.:; j!f ! ; ! ;f!f i!ff !! f!f if if!!i /ii„„ .... „.„·,.,'„ ...... „ .... „ .. „·„·;„·_.:.: /!! :;:f ! !i/if !/if ! j:"/!f.:.:.:_.::_.-·.·,:·.'. ·. . ·' . ·.: . . .......... „ „ .... .. .......................................................... ....... .. .... .. . . . . . : . :::::: :!;i!f .i/f!/f.!.!.?~!/\:·::/.//<:::::/:/\/?/!f.!/!//::/:·:·:. -:.-:. ·:. :-:<.-· ·/:::: ::.-:· -::/: :.'·· .' .

Aleksander Fredro DAMY I HUZARY

reżyseria : Julia Wernio

scenografia i kostiumy: Elżbieta Wernio

w spektaklu wykorzystano muzykę

Krzysztofa Pendereckiego z filmu

„Rękopis znaleziony w Saragossie"

Wojciecha Hasa

asystent reżysera: Marzena Bergmann

sufler: Anna Lipnicka

inspicjent: Grażyna Nowak

realizacja świateł: Jerzy Świtoń

realizacja dźwięku: Andrzej Matusewicz

premiera: 9 /istopada 2013

10 listopada 2013

OBSADA

Pani Orgonowa Joanna Fertacz Major Artur Steranko Pani Dyndalska Aenieszka Pawlak Rotmistrz Cezary llczyna

Panna Aniela Marzena Beremann Edmund,porucznik Paweł Parczewski Zosia Małgorzata Rydzyńska Kapelan Jarosław Borodziuk Józia Aleksandra Kolan Grzegorz Władysław Jeżewski Zuzia Katarzyna Kropidłowska Rem bo Marcin Tyrlik

Fruzia Aenieszka Giza

· · starzy . <>żczyzni, kobiety 1 m-. . Damy i huzary, . . d ień i noc, cisza

. ł ń e i ks1ęzyc, z -i młodzi, s o c . . lgnący w swo

, . t podzielony i . . krzyk. Sw1a b. w t<>sknoc1e I . , wach ku so ie " ich przeci~1enst i7 Połączenia się, c~oć ~a stworzenia pełn ." całość, zanim siła

· ag1nowaną · 7 chwilę, wwy1m . . całości ponownie. napięć rozbije tę iluzję . wiemy o sobie

Wydaje się nam, z~· w swoich poglą-. . steśmy sta i ś . ł

wszystko, ze Je . h harakterach. mia o da

ch upodoban1ac 'c drogą, pewni, • rzez nas podążamy wybraną p i jak chcemy żyć.

że wiemy dokąd, p.o co. uwagi, drobna hwila nie

A wystarczy c . wka pochlebstwa odpowiednia da rysa,

k mo odrzuca, I . . kto rze o mak; I choc1az go . . nowana przez bie osobliwy przys . ł ta konstrukqa, p1elęg o ma w so . słów I ca a .i

(,Pochlebstw . ") poruszenie zmy myśli uczuć, emoq. . miłosnemu ' . . o 'm•k"Je . ' e<h•o' ' . tnoś"om, .

przec1ez on UJ·e się i następuj gnieniom, nam1ę . ądek nie mają ,. '°"YP · P'"'ć P'" m ' '°"

"'' i .pewn . k '""' mo;"'< o •m n• de<xfae? Ro'" . " mą"ta<eem Czy ktokolw1e . spod,iew•nie 'taną n · e"eś kobietą "Y m„ . y• ;e ke<fa"

· gdy terne · ie; UV J ydoje "''~ od""""'"· . ed„ni•, pleć mwn . hwili, kiedy "'gie w. e"e< W'"l'tko wtedy nic do pow1 y huzarem ulegasz c . d taJ· esz skrzydeł I gotów J

. damą cz d ·em i os • . ' "Y d'i"k"m, I myli2 miłość' po;ą •;. • d•wH• upomn•noa.iebie „kpił i dole! i je"e< koch•ny. . . n• nowo. Szcz>t_ ,,. "';"i<. ;e św'"' " m "P"dkiem, 'mienić i '""ąć ""'::.'ciebie śmieją' choć;.b,<t>enie będ,ie b~le~~~ym. 2a<śli-I

choć wszyscy 1· próżności, ap a J·awie? Byc m i własne . ć ten sen n ć P"'o'om . . . P"'"Y .

'i< o"""' to d•ć 'i< ogł"P"' kę" h tym '° im "< to mo;e było w" m b„ w'gł<d" n• met')' ~;,d,y dl• "'"miony< '

wym i „:~::·;~„d h<0biego Alek„nfa końrn mbi ''' tok, jakby''' Oto bo mw2' no ło· · otrzebna,

Przydarzy . . d ·e się być mep w miłości z a1 Rozwaga

nic nie rozważał~. , niebo miłość dało. .

W nagrodę cierp1end lecz własne słabości. łynqt · ml"'J '~ ' b mJ/e/,yp · Nie ludzie na ·1 Boskie to rozkosze. ć ci nie mogę, o h

· kochaj. Złorzeczy Ach, koc OJ, . ., fu/ÓW p'2yayno, bo.

O miłości, m1łośc1. 7iby ale to co się komu po~odł m zobaczy oszusta. o do re, ' d iereta e

NJe to dob"'" . Jek"tojąc pm "" . . "'"pektak!" NJejeden wJelk""°w J"li• W"mo"'"Y

TADEUSZ

OY-ŻELEŃSKI

Te Damy i huzary uchodzą raczej za jeden

z pomniejszych jego utworów: a cóż za klej­

nocik czystej wody! Niby to drobne, niby

to błahe; ale kiedy się wpatrzyć w misterne

dzierganie nitek, kiedy się wsłuchać w rytm

dialogu, kiedy się wczuć w to przedziwne

zmieszanie sentymentu z humorem,

doznaje się tego, co może wyrazić tylko

jedno słowo, wytarte co prawda przez

nadużycie w mniej szlachetnych okolicz­

nościach: słowo rozkosz!

Odpowie mi jakiś subtelny smakosz

literatury: „Rozkosz jest, przyznaję, ale tę

rozkosz to ja mogę mieć i sam, w łóżku:

wezmę sobie Fredrę z półki i odczytam

Damy i huzary to na jedno wyjdzie". - Nie,

samotny lubieżniku, nieprawda, nie na

jedno; przede wszystkim inna jest roz­

kosz, kiedy się ją dzieli, a po wtóre, choć­

byś zapłacił złote góry, nie będziesz miał

w łóżku Kamińskiego, nie będziesz miał

Frenkla, Jaracza, którym Fredro do ucha

zwierzył takie sekrety, o jakich ci się przy

czytaniu tej komedii nie śniło. Bo rzecz

szczególna: czytałem w dzieciństwie Damy

i huzary tyle razy, że znam ich każde słowo

(mogę wyrecytować pannie Anieli zdanie,

które z tremy przepuściła w swojej scenie

z kapelanem: ona już wie które, i wstydzi

się biedactwo!); a jednak dopiero mistrzow­

ska interpretacja aktora wydobywa istotny

ton wielu tych na pozór bladych słówek.

Jest to jedna z tych fredrowskich kome­

dii, które na scenie dopiero grają wszys.t­

kimi barwami.

Gdyby oceniać komedie Fredry z aktor­

skiego punktu widzenia, trzeba by dać im

miano bezogoniastych, co znaczy, że ze

świecą nie znajdzie w nich ani jednego

„ogona". Znana jest drażliwość aktorów

na tym punkcie: otóż tu nie ma chyba ani

jednej roli, którą by grający uważał sobie

za dyshonor. Każdy ma coś: i Grzegorz

swoją scenkę, i Rembo swoją kapitalną

tyradę, i trzy pokojóweczki ile wdzięku

mogą rozwinąć! Jeden może porucznik

jest upośledzony; ale w zamian w swoim

kusym mundurze może roztoczyć takie

powaby kształtów, że nazajutrz po pre­

mierze poczta przyniesie mu z pewnością

całą paczkę gorących listów od entuzjas­

tów obojej płci. ( ... )

Ilekroć pojawi się sztuka z dawnego

repertuaru, sztuka kostiumowa - od

Zabłockiego do ... Bałuckiego - nieod­

miennie czyta się w rozrzewnionej kry­

tyce dytyramb o złotych polskich sercach,

zacnym obyczaju, prostym nieskompli­

kowanym życiu, czystej atmosferze etc.

wszystko potrafi opromienić! Kąpiemy się

w tym słońcu, zapominając na chwilę, że

to życie, które ono ozłaca, nie ma w sobie

doprawdy nic, nad czym by się warto było

roztkliwiać.Jest to nieporozumienie, a nie­

porozumienie to ciąży niewątpliwie na

stosunku publiczności - tej publiczności

nowej, młodej, patrzącej nieuprzedzo­

nymi oczyma - do utworów Fredry i staje

się niepożądaną zaporą. Zaraz się wytłu­

maczę. Miłość dla Fredry, której tylokrot­

nie dawałem wyraz, obroni mnie od złego

rozumienia moich intencji.

Nie obywa się też bez

przycinków pod adre­

sem naszej epoki, znie­

prawionej, zmateriali­

zowanej, niezdolnej do

ideałów. Ciekawy psy­

chologicznie fakt, świad­

czący, że ludzi w kostiu­

mach ogląda się jakby

innymi oczyma. Pospolita

Przeszłość ma w sobie jakiś

mistyczny czar, który wszystko

Czym są Damy i huzary

w odczuwaniu licznych

krytyków, którzy je

świeżo oglądali na sce­

nie? Dla jednych arcy­

dziełem, dla drugich nie;

ale prawie dla wszyst­

kich uroczym obraz­

kiem życia rodzinnego,

polskiego domu, poi-

oczyszcza gąska ubrana w organtynową sukienkę staje

się wcieleniem niewinności; stary piernik

ustrojony w tabaczkowy surdut z aksamit­

nym kołnierzem ma zawsze „złote serce".

Przeszłość ma w sobie jakiś mistyczny

skiej wsi, budzącym tęsknotę za daw­

nym obyczajem, dającym chwilę czystego

wytchnienia po szpetnym dzisiejszym

życiu . Dosłownie tak pisano! Otóż, jakkol­

wiek może się to wydać śmieszne, pozwolę

czar, który wszystko oczyszcza. Gdyby na sobie przypomnieć treść Dam i huzarów.

Starym Mieście odkryto zamtuz z xv wieku, Pani Orgonowa, przybrawszy sobie

przydano by mu konserwatora. To rozu- dwie siostry do pomocy, przyjeżdża strę-

miem. Ale czytaliśmy wszak rozczulenia czyć w małżeństwo córkę swoją własnemu

nad atmosferą Domu otwartego, tego doku- bratu a jej wujowi, starszemu od dziew-

mentu najsmutniejszej galicyjskiej kołtu- czyny o lat blisko czterdzieści. Jedyną

nerii sprzed lat zaledwie czterdziestu! Cóż pobudką tych swatów jest majątek Majora.

dopiero gdy chodzi o takiego czarodzieja Panna kocha innego, godnego jej miło-

jak Fredro, który słońcem swego humoru ści, ale na myśl jej nawet nie przyjdzie, że

• • mogłaby wyznać matce swoje niewinne uczucie. Przeciwnie, wie, że jeżeli nie będzie

powolną rodzinnym kombinacjom, czeka ją związek ze starym wstrętnym lichwiarzem.

Trudno o coś bardziej oschłego, niż ten stosunek matki do córki. Córka czuje, że znajdzie

w matce twardą wykonawczynię interesownych planów: matka widzi w córce jedy­

nie narzędzie spekulacji. Ale są ciotki; mogłaby przecież im się zwierzyć, prosić o radę,

o wstawiennictwo. Cóż znowu! Te ciotki są najwierniejszymi aliantkami matki; okrzy­

czałyby za wariatkę pannę, która by przepuściła taki los. „Wuj ma dobrą wieś, Zosiu,

bądź rozsądna, zresztą miej rozum, a po ślubie będziesz mogła zrobić z mężem, co

zechcesz" ... Mówi się to prawie wyraźnie. Przysięga? Sakrament? - Farsa! Interes domi­

nuje nad wszystkim, a raczej nie dominuje, ale jest wszystkim. Rodzice wydaliby córkę

• •

za trupa, za kanalię, byle z workiem. Serca

w tym wszystkim ani za grosz.

Czegóż uczy się młoda dziewczyna

w tej szkole? To trusiątko Zosia, którą podają

nam za wzór naiwności i niewinności, kła­

mie jak z nut. Kłamie przed matką, ukrywa­

jąc swoją znajomość z porucznikiem, dość

daleko posuniętą. Kłamie przed Majorem,

udając szczerą skłonność i kokietując sta­

rego w iarusa swą biernością, byle zyskać

na czasie. Wszystkie drogi są dla niej dobre,

z wyjątkiem prostej. Woli poświęcić swoją

miłość, skłamać przed ołtarzem, n iż zdo­

być się na odwagę oporu. A porucznik?

Kocha Zofię, ale

utworów Moliera. Zgoda. Bo też ta forma

życia rodzinnego, jaką widzimy u Moliera,

istniała nie tylko na scenie, ale w życiu.

Pod tym względem komedia była wier­

nym jego odbiciem. Toż samo za Fredry.

Ten stosunek dzieci do rodziców, te pojęcia

i obyczaje, były czymś zupełnie potocz­

nym; wystarczy wziąć do ręki pierwsze

z brzegu współczesne pamiętniki. To są rysy

wspólne i zupełnie naturalne w epokach,

gdy wszystko wspierało się na posiadaniu.

Chodzi o co innego. Francja kocha

i wielbi Moliera. Ale nikt nie czerpie w nim

natchnienia do zachwytów nad starym

obyczajem. Nikt

tak dalece ma

poczucie, że

na tym świe­

c ie człowiek

bez pieniędzy

j est niczym, że

jeżeli to jest życie „nieskomplikowane", niechże je gęś kopnie!

nie rozczula się

nad „złotym

francuskim ser­

cem" Grzegorza

Dandin albo

nawet na myśl nie przychodzi mu, że

mógłby walczyć o swą miłość, że wresz­

cie mógłby się zwierzyć z niej Majorowi, któ­

remu życie ocalił, który go kocha jak syna!

Jeżeli to jest życie „ nieskompliko­

wane", niechże je gęś kopnie! Mnie się

ono wydaje diabelnie skomplikowane.

I ani rusz nie umiem pojąć, na czym polega

jego „pogoda", jego wyższość nad dzisiej­

szym okrzyczanym życiem. Nie ma się na

co oburzać; takie były obyczaje; ale roz­

czulać się, ale wzdychać do tego?

Powie mi ktoś, że wszystko to, to jest

konwencja teatralna, że te rysy obyczajowe

są po prostu tradycyjne i przejęte ze starej

komedii, że stanowią one wątek wszystkich

Pursoniaka .

Nikt nie widzi w tych komediach obra­

zów „zacnego, prostego, dawnego życia".

Znów wiem, co mi ktoś odpowie.Jest

różnica między gryzącą satyrą Moliera

a niebolesnym humorem Fredry. Molier

wypił w życiu wszystkie gorycze, oglą­

dał świat z dołu, gdy Fredro, malując tę

sferę, z której był sam, patrzy na jej oby­

czaje z ukrytym, ale dobrotliwym sarkaz­

mem. Zapewne. I tu tkwi właśnie niebez­

pieczeństwo rozdźwięku między Fredrą

a dzisiejszym społeczeństwem. Że ten

rozdźwięk istnieje, stwierdziliśmy nieraz;

przewalczyć go będzie największą chwałą

naszych teatrów. Pomagajmy im w tym

z całych sił. Ale boję się, że ten rozdźwięk

możemy raczej pogłębić, gloryfikując nie sam artyzm Fredry, lecz i ten obyczaj, który

jest jego tematem. Boję się tego zwłaszcza w stosunku do młodzieży. Bo młodzież ma

pasję czynienia bardzo ostrych rewizji konwenansu. Gdy jej zechcemy wmówić patriar­

chalne cnoty pani Orgonowej i anielstwo Zosi, zbuntuje się i ucieknie od Fredry. Raczej

uczmy ją podziwiać potęgę i czar sztuki, która potrafi przemienić w piękno życiową

lichotę . Wiem z doświadczenia, jak odwrotny skutek mają na młodzież tego rodzaju

apoteozy. Dajmy pokój przeszłości! Niech śpi w pokoju . Dzisiejsze życie jest, mimo

wszystko, o wiele prostsze, godniejsze i rzetelniejsze niż życ ie naszych pradziadków.

Cnoty prababek też bezpieczniej nie ruszać. Boję się, powtarzam, że takie gloryfikacje

staroświecczyzny odbijają się na skórze naszych najukochańszych pisarzy.

Tadeusz Boy-Żeleński „Obrachunki fredrowskie", Warszawa 1989.

MIECZYSŁAW

INGLOT

W celnych i dotąd nie prześcignionych

wypowiedziach o „Damach i huzarach"

Tadeusz Boy-Żeleński zwrócił uwagę

na dwojakiego rodzaju mylne tenden­

cje w teatralnych inscenizacjach utworu.

Pierwszej przyświecało pragnienie ukaza­

nia świata komediowego jako pogodnego

obrazu szlacheckiej przeszłości, „zacnością"

i „prostotą" przewyższającej amoralność

teraźniejszości, „znieprawionej, zmateria­

lizowanej, niezdolnej do ideałów". Drugiej,

ściśle z poprzednią związanej, towarzyszyła

idea przekształcenia tekstu w patriotyczny

obraz napoleońskiej przeszłości, a żołnie­

rzy w rycerzy i narodowych bohaterów.

Krytykowanym tendencjom przeciwstawiał

Boy dwa pozytywne, ale zarazem alterna­

tywne rozwiązania. Pierwsze polegało na

„klasyczno-komediowym", czyli Uak byśmy

dziś powiedzieli) satyrycznym, odczytaniu

utworu, w którym można było podkreślić

„całą oschłość, fałsz i obrzydliwość sto­

sunków rodzinnych". Drugie - na potrak­

towaniu „Dam i huzarów" jako krotochwili,

czyli groteskowej parady zabawnych figur

i budzących śmiech perypetii. ( ... )

Wykrystalizowana dzięki inscenizacjom

dwudziestolecia międzywojennego teoria

o narodowym charakterze „Dam i huza­

rów" okazała się bardzo oporna na dzia­

łanie kontrargumentów. Mimo dogłębnej

krytyki odżyła ona w latach pięćdziesią­

tych na nowo i ponownie stała się obiek­

tem krytycznej refleksji - tym razem pod

piórem Pigonia. Wybitny badacz słusznie

zwrócił uwagę, że obecność patriotycz­

nej intencji musiałaby zaowocować alu­

zjami historycznymi. Tymczasem „autor

umyślnie nie dbało wierność i rzeczowość wewnętrzny charakterologiczny element

rysunku, jakby mu specjalnie o to chodziło,

by te pogłosy i związki historyczne właś­

nie wyłączyć z pola widzenia, jakby ahis­

toryczność w tym wypadku leżała w jego

zamyśle twórczym". W rezultacie powstała

ponadczasowa, baśniowa opowieść i czy­

sto artystyczny cel mająca „igra komedio­

wo-farsowa" czy też lekka „krotochwila",

odmienna od „wysokich komedii". ( ... )

[Akcja - przyp. red .] wiązała się

sytuacji dramatycznej - wewnętrzny „impe­

ratyw działania". To właśnie cechy komiczne

w połączeniu z określonymi wydarzeniami

zewnętrznymi decydowały o rozwoju akcji.

Przezwyciężenie cech i postaw komicznych

(przez uświadomienie sobie ich bezsensu)

przywróci w świecie tej komedii upragniony

porządek i będzie demonstracją odprę­

żenia, objawieniem ludzkich możliwości

panowania nad konfliktami. ( ... )

natomiast najściślej

z ziemiańsko-wojskową

atmosferą „kawaler­

skiego gospodarstwa",

które prowadzili boha­

terowie na urlopie. Widz

mógł oglądać wojaków

rozprawiających o polo­

waniach, jeździe konnej,

wojaków ćwiczących się

w strzelaniu i grających

w szachy. Były to czyn­

ności ewokujące cechy

tzw. prawdziwego męż­

czyzny, utożsamianego

To właśnie cechy komiczne

Bardziej zróżnico­

wanemu światkowi

huzarów przeciwsta­

wił pisarz mniej zróż­

nicowany światek

kobiet. Starokawalerskiej

pedanterii został prze­

ciwstawiony babski nie­

porządek, małomów­

ności - gadatliwość,

rubaszności - demon-

w połączeniu z określonymi wydarzeniami zewnętrznymi decydowały

o rozwoju akcji stracyjnie spazmami

podkreślana delikat­

ność, mizoginizmowi

- charakterystyczna

z postacią żołnierza.Jednocześnie wszyscy

byli stanu wolnego, a większość podkreś­

lała zarówno uroki kawalerskiego żywota

jak i niechęć do kobiet. Temu ostatniemu

rysowi, silnie rozbudowanemu u Majora,

Rotmistrza i Grzegorza, towarzyszyła

tradycyjnie komiczna wada: próżność.

Mizoginizm z jednej, a próżność z dru­

giej strony tworzyły zespół komicznych

dla komediowych matron chęć swata­

nia. Ów światek, jakże później wykpiony

w „Parafiańszczyźnie", określił Pol trafnym

mianem „drobiazgowego świata babu­

szerii". Wojskowych się przede wszyst­

kim widziało - siostry zaś słyszało, do tego

często nie pojedynczo, lecz w „chórze".

Czasami skłócone wskutek dyktatorskich

zapędów bogatej Orgonowej, występowały

cech postaci. Te postawy i cechy kształto- na ogół solidarnie. Wspólnie wybierały się

wały, zgodnie z zasadami budowy komedii, z delegacją do Majora, razem reagowały na

• • huk moździerzy. Chóralnie potępiały Edmunda (głównie za sposób pożegnania z Zofią)

i gremialnie wmawiały udział Kapelana w intrygach. Chórowi dam towarzyszyła rów­

nie chóralna reakcja pokojówek o dźwięcznych, a zarazem podobnych imionach: Józia,

Zuzia, Fruzia. ( ... )

„Damy i huzary" są więc utworem o komediowo-farsowym charakterze. Taki

kształt utworu zarysował się wyraźnie zarówno we współczesnych pisarzowi realiza­

cjach teatralnych, jak i w wypowiedziach najpierw krytyków teatralnych i literackich,

a potem wybitnych interpretatorów - Boya i Pigonia. Jednocześnie omawiana kome­

dia nie była utworem okolicznościowym czy „napoleońskim" nawet w takim stopniu

jak „Pan Geldhab", „Przyjaciele" czy „Ciotunia". Tu podobni bohaterowie - oficerowie

napoleońscy - zostali przedstawieni w odmienny sposób.

Na plan pierwszy wysunął pisarz - jak wspomniałem - elementy antropolo­

giczne.Jego bohaterowie nie są patriotami czy obrońcami ojczyzny, lecz - zgodnie ze

starą komediową tradycją - mogą być postaciami uosabiającymi prawdziwą męskość.

Istotnym, komicznie funkcjonalnym elementem tej męskości jest nienawiść do kobiet.

Bohaterowie ujawniali jednocześnie takie komediowe, a zarazem antro!)ologicznie

nacechowane rysy, jak małomówność, pedanteria czy męska próżność. Na podobnej

zasadzie zbudowany jest świat dam, które pisarz wyposażył w stereotypowe komiczne

cechy: gadatliwość, skłonność do nieporządku, oraz w komicznie zorientowaną „zalet(

- pasję swatania. Pisarz pamiętał jednak o obowiązku środowiskowej aktualizacji i uka­

zał zarówno żołnierską rubaszność, jak i pseudosentymentalną czułostkowość dam,

demonstrujących przecież także „spazmy modne".

Mieczysław Inglot „Komedie Aleksandra Fredry", Wrocław 1978.

• •

JAROSŁAW MAREK

RYMKIEWICZ

Aleksander Fredro bywał często w złym i całymi dniami,

humorze. Mówią o tym pamiętniki rodziny i tygodniami nie

Fredrów i wspomnienia współczesnych . do żony i dzieci. Te

I mówi o tym - i to nawet dość chętnie - n ości Aleksandra Fredry - często

sam Fredro. Można się dowiedzieć z tych i niemal bez powodu wybuchającego gnie-

relacji, że ten zacny przecież człowiek, wem, ale jeszcze częściej zamykającego się

wybuchając gniewem, ciskał talerzami w sobie i uparcie milczącego - objawiły

w służbę i potrafił trzasnąć w pysk ordy- się, jak się zdaje, już we wczesnej młodości .

nansa. Czego - wypada

tu jednak dodać - potem

żałował. I można się

dowiedzieć, że ten dobro­

duszny przecież i gościnny

człowiek wytrącał (ulu­

bione to słowo Fredry)

gości z własnego domu.

Aleksander Fredro bywał często w złym

humorze

A może nawet już w dzie­

ciństwie. Jeśli bowiem

wierzyć autobiografii ••

którą stary Fredro spisał

w roku 1860 na prośbę

Lucjana Siemieńskiego,

mały Fredro dość często

musiał bywać w złym

Lub przynajmniej krzyczał, że zaraz wytrąci.

I można się dowiedzieć, że ten czuły mąż

i kochający ojciec, i najlepszy dziadek -

życie rodzinne ceniący przecież nade

wszystko i w życiu rodzinnym prawdziwie

szczęśliwy- zamykał się (pewnie uprzednio

trzasnąwszy drzwiami) we własnym pokoju

humorze. W autobiografii tej takie zna­

lazło się zdanie: „Usposobienie moje ciche,

spokojne, niemal poważne; umysł więcej

do smutnych dumań niż do pustej weso­

łości skłonny zyskał mi w rodzinie przy­

domek młodego staruszka". Dzieciństwo

miał Fredro niewątpliwie szczęśliwe . I sam

przecież te pierwsze lata x1x wieku, spę­

dzone w rodzinnym domu w Beńkowej

Wiszni, wspominał potem w .Trzy po trzy"

jako najszczęśliwszy okres swego życia . ( .. . )

Po dzieciństwie, o którym więc już tylko

tyle dałoby się powiedzieć, że mogło być

szczęśl iwe, przyszła młodość, która bez

wątpienia powinna być uznana za szczęś­

liwą. Zaczęła się od czegoś, co dla szesna­

stolatka musiało być - i było - cudowną

przygodą: wojną napoleońską, wojną spę­

dzoną na koniu, ale i w salonach, wojną,

która była równocześnie wielką podróżą

poprzez Europę. Działy się na tej wojnie

rzeczy dla Fredry dość straszne, bo trzeba

było przejść przez Berezynę, i skończyła się

ta wojna dla Fredry raczej niezbyt wesoło,

bo w St. Denis pod Paryżem, gdzie nad

wojskiem polskim objął dowództwo wielki

książę Konstanty. Ale mimo to można chyba

powiedzieć, że była to dla Fredry szczęśliwa

wojna: zrealizował przecież swoje marze­

nie patriotyczne, odbył podróż z Moskwy

do Paryża, otarł się o Napoleona i o kilku

innych wielkich ludzi tamtej epoki i przes­

pał się chyba Uak możemy domniemywać,

bo on sam dyskretnie fakt ten przemilczał)

z panną Anielą Trębicką, a pewnie - coś

więcej powiedziałyby nam na ten temat te

okropne wiersze, które wówczas pisywał

i które czytywał kolegom na biwakach -

i z kilkoma innymi paniami.

W roku 1814, Fredro wrócił z owej

szczęśliwej wojny do szczęśliwego Lwowa.

Ojciec wypuścił mu wówczas Jatwięgi,

folwark położony nieopodal Beńkowej

Wiszni, i kazał mu w tych Jatwięgach

gospodarować. W Jatwięgach nie żyło się

może zbyt wesoło, ale we Lwowie - dokąd

miody komediopisarz jeździł na karnawa­

łowe zabawy - na pewno było wesoło.

Fredry - jak mówią owoczesne wspom­

nienia - chodziły wtedy we Lwowie na

głowach, a Zygmunt Kaczkowski zapisał

w swoim pamiętniku, że bracia Fredrowie

„nadawali niejako ton owoczesnej mło­

dzieży warstw wyższych" i że .poważ­

niejsi ojcowie familii" kręcili na nich - na

wiersze, od których . uszy trzeszczały",

i na to .chodzenie na głowach" - nosem.

( ... ) W archiwum rodzinnym zachowały

się pochodzące z owego czasu listy, które

do Fredry pisywał LudwikJelski, przyjaciel

z lat wojny. Korespondowanie z Fredrą -

to na marginesie dodajmy - nie było rze­

czą łatwą, bo komediopisarz, tak w latach

młodości, jak i później, na listy odpowiadać

nie lubił, a jeśli już odpowiadał, to ledwie

kilkoma zdaniami i chyba niemal zawsze

z dużym opóźnieniem, a więc raczej nie­

chętnie . Co też o czymś świadczy. Listy

kierowane do Jatwięg przez kolegę ze

sztabu Wielkiej Armii dowodzą, że na prze­

łomie roku 1814 i 1815 Fredro musiał być

w wyjątkowo złym humorze .• Przestań już

- pisał Jelski - każdą rzecz z czarnej tylko

wystawiać sobie strony". I dalej: „Żałuję

cię szczerze, że chcesz koniecznie trwać

w niespokojności, poznasz może kiedyś,

że sam pierwszą tego byłeś przyczyną,

nie przypisuj wszakże nieszczęśliwej tej

dla ciebie wady doświadczeniu, ale raczej

tegoż brakowi". ( ... )

W roku 1824, mając więc lat już trzydzieści jeden, wyjechał do Włoch, gdzie mieszkał

wówczas z żoną Praskowią - kobietą cudownej dobroci i wielkiej brzydoty- Maksymilian,

najstarszy z braci Fredrów i najlepszy przyjaciel Aleksandra . Maksymilian chciał wów­

czas wyswatać brata z kuzynką żony, Rosjanką Eugen ią Buturlin. „K iedyś państwu -

czytamy w „Trzy po trzy" - i o tej podróży opowiem, jak wyjechałem ze Lwowa do

Florencji w zamiarze ożenienia się z panną Elżbietą Buturlin, jak to i dlaczego nie przy­

szło do skutku ... jak się nareszcie puściłem do Neapolu, ale chwycony splinem w Rzymie

kazałem nawrócić i wróciłem do Beńkowej Wiszni". Była to pierwsza włoska podróż

Aleksandra Fredry. I był to chyba jedyny z europejskich pisarzy owego czasu, który -

wjeżdżając do tego wyśnionego kraju romantyków - zamiast paść na kolana i zapisać

swoje „et in Arcadia ego" albo zamiast tam umrzeć w smutku i tragicznie jak Shelley

czy Keats, popadł w zły humor i nagle miał dość wszystkiego: dość tej Arkadii, dość

ruin, dość panny Buturl in, dość nawet Goldoniego, którego tam chyba po raz pierwszy

czytał, a może i oglądał w teatrze. Był w złym humorze, więc kazał nawrócić. Uciekał

z Włoch - możemy się domyślać - przed owym spleenem, co go schwytał w Rzymie.

Ale spleen (co wówczas spleenem nazywano, nie jest jasne, ale pewnie wszelką melan­

cholię, każdy zły humor, każdą też depresję) czekał na niego we Lwowie. W marcu roku

1827 tak pisał Fredro w liście do Maksymiliana: „Twoja żona czy zaczęła co nowego,

a z ukończonym co robi? Niech mego

sujet nie zapomina. Albo niech zaczeka,

aż ja zwariuję - Jeszcze troszku! Adieu,

kochany Maksymilianie, piszmy komedie,

grajmy tragedie na tym świecie".

I tak to już miało trwać. Z latami zły

humor Fredry jeszcze jakby się pogor­

szył. Pisał komedie, a grał - jeśli można

to nazwać grą - tragedię. Ale tragedię bez

węzła, bez katharsis, bez gwałtownego

i oczyszczającego zakończenia: a więc tra­

gedię nudną, niejasną, męczącą i pozba­

wioną sensu. Przynajmniej dla niego. Bo

dla nas ta tragedia będzie miała sens, jeśli

podagrą. Ta choroba, która zaatakowała

go po raz pierwszy w roku 1828, tuż przed

śmiercią ojca, która miała stać się przyczyną

jego śmierci i która przysparzała mu przez

całe niemal życie niezliczonych cierpień,

nie pozwalała mu na starość władać pió­

rem i wreszcie uczyniła go kaleką, około

roku 1850, gdy Fredro zbliżał się do sześć­

dziesiątki, przeszła już zapewne w stan

chroniczny: ataki jej były niewątpliwie

coraz dłuższe i coraz boleśniejsze, aż pod

koniec życia zatrzymywały Fredrę w łóżku

na długie miesiące. I Fredro cierpiał wów­

czas - także: ciągle - na nie nazwaną cho­

ten sens potrafimy jej

nadać. To, co w mło­

dości i w latach doj­

rzałych objawiało się

chwilowymi wybu­

chami gniewu, atakami

melancholii, napadami

spleenu, na starość -

jak się zdaje - prze-

, . . . robę duszy. To, że

i ta choroba na sta­

rość stała się cho­

robą chroniczną

- że, mówiąc ina­

czej, zły humor sta­

rego Fredry niemal

nie opuszczał -

poświadczają pew-

mow1ąc 1naczeJ,

szło w stan chroniczny.

zły humor starego Fredry

niemal nie opuszczał

nie najlepiej „Zapiski

starucha". Zaczął je Fredro systematycz-W liście wysłanym 4 października 1854 roku

z Wiesbaden do Józefa Grabowskiego, sta- nie notować i gromadzić około roku 1869

rego przyjaciela, który niegdyś wraz z Fredrą

służył w sztabie księcia Neufchatel, możemy

przeczytać: „Spóźniłem się z odpisem na

twój uprzejmy list, bo byłem ciągle cier­

piący, zły i smutny, a do tego jeszcze ręka

coraz słabsza, ledwie pióro utrzymać może".

Podkreślmy to: ciągle cierpiący. Słowo „cier­

piący'', tak jak zostało użyte w tym liście,

znaczyć może podwójnie. Fredro cier­

piał wówczas ciągle z powodu choroby,

którą nazywano w wieku x1x pedogrą lub

- a więc w okresie późnej starości, jako że

miał już wówczas lat siedemdziesiąt sześć

- i pracował nad nimi przynajmniej dwa

lata, bo najpewniej do roku 1871.A czyniłte

zapiski już nie ktoś, kto niekiedy wybucha

gniewem i niekiedy bywa w złym humo­

rze. Raczej ktoś, kto wszystko wszystkim

ma za złe, kto nieustannie na wszystkich

i wszystko się złości, kto pragnie się odgro­

dzić od świata i zamknąć w samotności

przed ludźmi, ktoś, kto - i trzeba, bo nie

ma co Fredry oszczędzać, wreszcie jasno to powiedzieć - światem po prostu gardzi,

a ludzi po prostu nienawidzi. I więcej jeszcze trzeba powiedzieć: czynił te zapiski ktoś,

kto świetnie zdawał sobie sprawę ze swoich uczuć, ze swego gniewu i ze swojej wście­

kłości, z tego, że gardzi i że nienawidzi, a zarazem ktoś, kto uczuć tych nie miał sobie za

złe, kto uważał, że wszystko jest w porządku ( ... ). Krótko mówiąc: czynił te zapiski ktoś

godny litości, ale i wysoce antypatyczny.Jest tych starczych notatek Fredry- świetnie

zresztą, wspaniale niekiedy wykonanych, ale jakby nie godziło się o tym mówić, zwa­

żywszy na to, co tam w nich się kłębi - jest więc tych notatek, jak je zebrał Stanisław

Pigoń, chyba ponad tysiąc. Wystarczy przecież na razie jeden cytat, dobrze sumujący

to, co Fredro ma nam w „Zapiskach starucha" do powiedzenia. Wedle numeracji Pigonia

jest to zapiska 77 z części v: „Gdzie spojrzysz po świecie - błoto albo śmiecie".

Bardzo już trzeba być na świat zagniewanym, żeby tak o nim mówić. I bardzo trzeba

gardzić i nienawidzić - i bardzo cierpieć - żeby na starość pragnąć jak najszybciej świat

ten porzucić. Jest bowiem w „Zapiskach starucha" notatka, powtarzająca po latach ową

myśl zapisaną po raz pierwszy w tamtym, prawdopodobnie autobiograficznym tekście

pochodzącym z 7 kwietnia 1820 roku. Powtarzająca tamto „cóż za niewstrzymane prag­

nienie śmierci opanowało istotę moją". Powtarzająca, to prawda. Ale w jakże odmien­

nym kształcie. Chcąc wówczas, w roku 1820, wysłowić pragnienie śmierci, użył Fredro

wspaniałej, romantycznej stylistyki. Przywołał postać podróżnego spragnionego snu

i rolnika łaknącego wody z czystego źródła. Po pięćdziesięciu latach, aby to samo prag­

nienie wyrazić, użył zaledwie siedmiu słów: „Na jawie płacz. - Boże, daj mi zasnąć!. .. "

Te dwa zapisy, przedzielone półwieczem złego humoru i melancholii, różnią się jednak

między sobą nie tylko kształtem stylistycznym.Jest między myślą Fredry dwudziesto­

siedmioletniego a myślą Fredry-starca, który wie, że wie wszystko, jeszcze inna róż­

nica: i znacznie ważniejsza. Tamten, smutny birbant, śmierć miał za wyjście najlepsze

dla siebie samego. I tylko dla siebie. Ten, schodzący już do grobu, smutny i mądry, wie

znacznie więcej . I śmierć ma za wyjście jedyne i najlepsze już nie dla siebie tylko, ale

dla każdego. Jest bowiem wśród „Zapisków starucha" taka notatka: „W długim moim

życiu często zdarzało się płakać nad świeżym grobem. Ale potem rzadko kiedy mogłem

powiedzieć: szkoda, że nie żyje! a bardzo często: dobrze, że już nie dożył!"

W takim to więc humorze - przyznajmy, nie najlepszym - żegnał się ze światem

ten najweselszy z polskich pisarzy. Ten - jak go chciał widzieć Boy- łagodnie uśmiech­

nięty artysta, który „z cudownym artyzmem" bawił się tylko śmiesznościami i wadami

swoich współczesnych.

Jarosław M. Rymkiewicz „Aleksander Fredro jest w złym humorze", Warszawa 1982.

MARIUSZ

SIENIEWICZ

O autorze „Dam i huzarów" warto pomyśleć

i w ten, niefrasobliwie sofistyczny.i „nowo­

czesny" sposób: Fredro to genderysta - być

może pierwszy w literaturze polskiej. I niech

nikogo nie zmyli emploi bohaterów: ani

pocieszne „mociumpanowanie", ani skon­

fudowane podkręcanie wąsa przez podsta­

rzałych kawalerów, ani też spąsowiałe

twarzyczki szlachcianek i podstępne gry

chichoczących swatek. Wszystko to prze­

cież gra znaczonymi kartami, to zbrojna

maskarada i rytualne podjazdy w jednej

z najdłuższych i najbardziej oczywistych

wojen, jaką toczymy przez stulecia: woj­

nie płci. .. Tę wojnę prowadzą między sobą

bohaterowie szlacheckiego dworku, uzbro­

jeni po szyję w tradycję, obyczaj, z dawien

dawna uświęcony porządek oraz w najnie­

bezpieczniejszy oręż: pragnienie miłości,

tyleż widmowe, co oczywiste. „Huzara"

można uznać za reprezentatywną figurę

mężczyzny, „damę" zaś - za kwintesencję

utopijnych wyobrażeń kobiety. Wojna płci

staje się więc wojną form ciasnych jak kon­

tusz i gorset. A im śmieszniejszy przebieg

walki, im bardziej komiczne ruchy wojsk

na froncie, tym bardziej odsłania się groza

konfliktu - tutaj nie bierze się jeńców! Ktoś

musi przegrać i jeszcze swą klęskę uznać

za sukces. Czyż tej logice nie ulega „obóz

huzarów"? Dzisiaj należałoby doprecyzo­

wać, że to „obóz singli", pozbawionych

alternatywy i. .. nadziei.

Twórca „Ślubów panieńskich" jestgen­

derystą z sadystycznym zacięciem: miłość

dwojga prowadzi przed ołtarz i musi być

skonsumowana przez otoczenie - ku ucie­

sze swatek i na pohybel „huzarom", któ­

rym roi się miłość bez konsekwencji, taka

w rodzaju: mówisz „a", co nie oznacza, że

musisz powiedzieć „b". Zbyt przenikliwym

był Fredro pisarzem, by wierzyć w podsu­

wany przez niego „happy end". To jeszcze

jeden, fredrowski podstęp.

Mariusz Sieniewicz

Dyrektor naczelny i artystyczny Janusz Kijowski

Teatr im. Stefana Jaracza w Olsztynie

ul. 1 Maja 4, 10-118 Olsztyn

centrala: +48 89 5275958

kasa: +48 89 5273915

fax +48 89 5274446

rezerwacja biletów: kasa@teatr.olsztyn.pl

www.teatr.olsztyn.pl

redakcja programu: Mariusz Sieniewicz

opracowanie graficzne: Adrian Samselski

Na pierwszej stronie okładki wykorzystano fragmenty

plakatu Rafała Olbińskiego „Damy i huzary"

sponsorem spektaklu jest firma:

„!!?;!:?.!.!&.''

r:1 TEATR

IM. STEFANA JARACZA W OLSZTYNIE

1 9 2 5