Mihály Szentmártoni

OSJETLJIVOST ZA ČOVJEKAPastoralna psihologija

Mihály Szentmártoni, Osjetljivost za čovjeka. Pastoralna psihologijaGlas Koncila, Zagreb, 2009.

Nakladnik:Glas Koncila, Kaptol 8, Zagrebwww.glas-koncila.hrZa nakladnika: Nedjeljko Pintarić

Biblioteka: Tertium millennium. Knjiga 7

Recenzenti: Prof. dr. Josip Jelenić, DI Prof. dr. Mijo Nikić, DI

Jezično uređivanje: Josip Sinjeri

Suradnik u pripravi: Slavko Antunović

Grafi čko oblikovanje: Mirjana Kos

Priprava za tisak: Željko Filetin

Naslovnica: Mirjana Kos

Tisak: Grafi ka Markulin, Lukavec

Tiskano u rujnu 2009.

Naklada: 500

ISBN 978-953-241-194-2

CIP zapis dostupan u računalnom katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem 707439

Sva prava su pridržana. Nijedan se dio ove knjige ne smije umnažati, fotokopirati, reproducirati ni prenositi u bilo kojem obliku (mehanički, elektronički i sl.) bez prethod-ne pismene suglasnosti nakladnika.

Impresum

Pastoralna psihologija

M ihály Szentmár toni

Zagreb, 2009.

OSJETLJIVOST ZA

ČOVJEKA

Kazalo

4

UVOD ...........................................................................................................................9

I. POGLAVL JEPOSLANJE CRKVE. BRIGA ZA ČOVJEKA ....................................................................................11

PASTORALNA TEOLOGIJA. BRIGA ZA BOŽJI NAROD .................................................................................. 13Od praktične teologije do evangelizacije ......................................................................................... 14Pastoralna situacija ........................................................................................................................ 15

PASTORALNA PSIHOLOGIJA. OSJETLJIVOST ZA OSOBU ............................................................................ 17Razvojni put pastoralne psihologije ................................................................................................ 18Nove tendencije u pastoralnoj psihologiji ........................................................................................ 20

I I. POGLAVL JEZANIMATI SE ZA ČOVJEKA. PASTORALNA ANTROPOLOGIJA ....................................................23

PSIHODINAMIČKE TEORIJE ....................................................................................................................... 26Podsvijest ...................................................................................................................................... 26Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 28

TEORIJE PONAŠANJA ................................................................................................................................ 29Učenje ........................................................................................................................................... 29Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 30

HUMANISTIČKE TEORIJE ........................................................................................................................... 31Samoostvarenje ............................................................................................................................. 32Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 32

EGZISTENCIJALNE TEORIJE ....................................................................................................................... 34Autotranscendencija ...................................................................................................................... 34Vrijednosni sud .............................................................................................................................. 35Terapija sadašnjeg trenutka ............................................................................................................ 35Osobna sinteza .............................................................................................................................. 36

OBRAMBENI MEHANIZMI ......................................................................................................................... 38

I I I. POGLAVL JEU POTRAZI ZA ČOVJEKOM. TEOLOGIJA I PSIHOLOGIJA U DIJALOGU ........................................43

REDUKCIONIZAM U SUVREMENOJ PSIHOLOGIJI ....................................................................................... 45Psihoanalitički redukcionizam ........................................................................................................ 45Bihevioristički redukcionizam ......................................................................................................... 46Neurološki redukcionizam .............................................................................................................. 48Genetski redukcionizam ................................................................................................................. 49Društveni redukcionizam ................................................................................................................ 50

5

TRIJUMFALIZAM U SUVREMENOJ PSIHOLOGIJI ........................................................................................ 52Psihoanaliza .................................................................................................................................. 53Humanistička psihologija ............................................................................................................... 53Transpersonalna psihologija ........................................................................................................... 55

U POTRAZI ZA DUŠOM .............................................................................................................................. 56Temelji osobne vrijednosti .............................................................................................................. 57Misterij čovjeka.............................................................................................................................. 58

OTAJSTVO BOGA. TAJNA ČOVJEKA ............................................................................................................ 59Negativne slike o Bogu ................................................................................................................... 60Pozitivne slike o Bogu .................................................................................................................... 61

IV. POGLAVL JEPOMOĆI DRUGOMU. PASTORALNO SAVJETOVANJE .................................................................63

PRIRODA PASTORALNOG SAVJETOVANJA ................................................................................................. 65Teološko-eklezijalni kontekst ......................................................................................................... 66Pastoralni razgovor ........................................................................................................................ 68

RAZLIČITI MODELI PASTORALNOG SAVJETOVANJA .................................................................................. 69Psihodinamički model savjetovaja .................................................................................................. 70Bihevioralni model savjetovanja ..................................................................................................... 72Nedirektivni model savjetovanja ..................................................................................................... 73Evanđeoski model savjetovanja ...................................................................................................... 77

V. POGLAVL JESASLUŠATI DRUGOGA. TEHNIKA PASTORALNOG RAZGOVORA ................................................81

AKTIVNO SLUŠANJE .................................................................................................................................. 83Potreba da se može govoriti o sebi .................................................................................................. 83Vještina aktivnog slušanja .............................................................................................................. 85

PUTEVI U SVIJET DRUGOGA ...................................................................................................................... 86Odgovor zrcalo ............................................................................................................................... 87Refleksija osjećajâ .......................................................................................................................... 88Suočavanje .................................................................................................................................... 88Neprikladne intervencije ................................................................................................................ 91

VANJSKI UVJETI RAZGOVORA ................................................................................................................... 92Neverbalna komunikacija ............................................................................................................... 92Pravila igre .................................................................................................................................... 93

STRUKTURA RAZGOVORA ......................................................................................................................... 95Početak razgovora .......................................................................................................................... 95Slobodna faza razgovora: jedna barka s dva kormila ........................................................................ 98Završna faza savjetovanja ............................................................................................................... 99

EVANĐEOSKI PRIMJER ............................................................................................................................ 101Samarijanka: žena koja skriva svoj problem ................................................................................... 101

6

VI. POGLAVL JEPRATITI DRUGOGA. DUHOVNO VODSTVO ..............................................................................103

DUHOVNO PRAĆENJE .............................................................................................................................. 106Aktualnost i definicija .................................................................................................................. 106Različiti modeli ............................................................................................................................ 107Isusove metode duhovnog vodstva ............................................................................................... 110

BORBA ZA SLOBODU. NESVJESNI DINAMIZMI ........................................................................................ 111Stupnjevi slobode ........................................................................................................................ 112Konfliktna područja ..................................................................................................................... 115

NEKA OSNOVNA NAČELA PRUŽANJA POMOĆI ........................................................................................ 115Neka načela logoterapije .............................................................................................................. 116Tehnike terapije ponašanja ........................................................................................................... 117

TRANSFER ............................................................................................................................................... 118Transfer u duhovnom vodstvu ....................................................................................................... 118Rješenje transfera ........................................................................................................................ 120Duhovni vođa .............................................................................................................................. 121

EVANĐEOSKI PRIMJER ............................................................................................................................ 122Nikodemova obrana ..................................................................................................................... 122

VII. POGLAVL JELIJEČITI RANE PROŠLOSTI. ISPOVIJED ...................................................................................125

ISPOVIJED I PSIHIČKI ŽIVOT ................................................................................................................... 127Bijeg u samilost. Iskrivljeni oblici ispovijedi .................................................................................. 128Poruka glumca. Razine psihičkoga života ...................................................................................... 130

GRIJEH I KRIVNJA ................................................................................................................................... 133Pitanja koja uznemiruju. Razine grijeha ........................................................................................ 133Vrednovanje vlastitog djelovanja. Krivnja ..................................................................................... 135Stid i krivnja ................................................................................................................................ 136Teret prošlosti. Grižnja savjesti ..................................................................................................... 138

OSJEĆAJ KRIVNJE BEZ KRIVNJE. LAŽNE PORUKE ISKRIVLJENE SAVJESTI .............................................. 139Skrupule ...................................................................................................................................... 139Prisvojiti ulogu suca. Samokažnjavanje ......................................................................................... 141

SAVJEST .................................................................................................................................................. 143Misaone akrobacije u svrhu otklanjanja odgovornosti .................................................................... 143Nezrela savjest ............................................................................................................................. 145Zrela savjest ................................................................................................................................ 146

RAZVOJNI PUT OPROŠTENJA .................................................................................................................. 146Duboki ispit savjesti ..................................................................................................................... 147Iskustvo oproštenja ...................................................................................................................... 148Pastoralni stavovi ......................................................................................................................... 150Psihološki efekt ispovijedi: pomirenje s prošlošću .......................................................................... 150

7

EVANĐEOSKI PRIMJER ............................................................................................................... 152Preljubnica: žena bez obrana ........................................................................................................ 152

VIII. POGLAVL JEBITI ČUVAR TAJNE LJUBAVI. BRAK I OBITELJ ........................................................................155

NUTARNJA DINAMIKA BRAKA ................................................................................................................ 157Početak braka .............................................................................................................................. 159Rođenje prvog djeteta .................................................................................................................. 160Problemi majčinstva .................................................................................................................... 160Problemi očinstva ........................................................................................................................ 161Sukob generacijâ ......................................................................................................................... 161Odvajanje djece od obitelji ........................................................................................................... 162Dinamika bračne krize .................................................................................................................. 164Moguća rješenja bračne krize ....................................................................................................... 165

PREVENCIJA I TERAPIJA.......................................................................................................................... 166Proširite svoje horizonte! .............................................................................................................. 166Učvrstite vezu! ............................................................................................................................. 168Prestanite se smatrati žrtvom! ...................................................................................................... 168Vjerujte u sakrament ženidbe! ...................................................................................................... 170

RASTAVA ................................................................................................................................................. 171Od razbijenih snova do kontinuiteta ljubavi .................................................................................. 172Pastoralna pomoć ........................................................................................................................ 172

IX. POGLAVL JEUĆI U DRAMU DRUGOGA. SPECIFIČNE PASTORALNE SITUACIJE ............................................175

DRAMA RODITELJSTVA ........................................................................................................................... 177

LABIRINT SMETNJI U RAZVOJU .............................................................................................................. 177Obiteljska situacija ....................................................................................................................... 178Pastoralne smjernice .................................................................................................................... 179

DRAMA PROMAŠENA MAJČINSTVA. POSTABORTIVNI SINDROM ........................................................... 183Uzroci pobačaja ........................................................................................................................... 184Posljedice pobačaja ...................................................................................................................... 184PAS simptomi .............................................................................................................................. 185Duhovne potrebe ......................................................................................................................... 187Metoda ozdravljenja i pomirenja .................................................................................................. 188

DRAMA PSIHOSEKSUALNOG IDENTITETA. HOMOSEKSUALNOST ........................................................... 190Psihoanalitičke teorije .................................................................................................................. 192Psihosocijalne teorije ................................................................................................................... 193Eklektičke teorije ......................................................................................................................... 195Biološke teorije ............................................................................................................................ 196

PASTORALNE SMJERNICE ....................................................................................................................... 198

8

X. POGLAVL JEPRUŽITI NADU DRUGOMU. BOLEST I TRPLJENJE ...................................................................201

TRPLJENJE .............................................................................................................................................. 203Obrana pred tjeskobom bolesti. Modeli prilagodbe ........................................................................ 204Tražiti Boga u patnji. Stavovi prema vlastitom trpljenju ................................................................. 206

PREDATI PATNJU BOGU. MISTIKA PATNJE .............................................................................................. 208Concetta Bertoli ........................................................................................................................... 210Etape mistične duhovnosti ........................................................................................................... 211

XI. POGLAVL JETJEŠITI DRUGOGA. SMRT I ŽALOVANJE ..................................................................................217

LICEM U LICE SA SMRĆU. STAVOVI PREMA SMRTI .................................................................................. 219Ususret smrti. Pet Kübler-Rossinih faza ......................................................................................... 220Spremanje na zadnje putovanje. Pet napasti vezanih uz ars moriendi ............................................. 223Deset zapovijedi pohoda bolesniku ............................................................................................... 225

PASTORAL BOLESNIKA ........................................................................................................................... 227

ISKUSTVA TIK DO SMRTI ......................................................................................................................... 231

TEOLOŠKI GOVOR O SMRTI ..................................................................................................................... 234

PUSTITI DRUGOGA NEKA PLAČE. ŽALOVANJE......................................................................................... 236Tipične reakcije prilikom žalovanja ............................................................................................... 236Netipične reakcije prilikom žalovanja ............................................................................................ 237Oslobađanje duševne boli ............................................................................................................. 238

PASTORALNE SMJERNICE ....................................................................................................................... 239

EVANĐEOSKI PRIMJER ............................................................................................................................ 241Marta, Marija, Lazar i Isus ............................................................................................................ 241

SA ŽETAK .................................................................................................................. 243

RIASSUNTO .............................................................................................................. 245

BIBLIOGRAFIJA ........................................................................................................ 247

POJMOVNO KA ZALO ................................................................................................. 263

IMENSKO KA ZALO .................................................................................................... 279

BIL JEŠKA O AUTORU ................................................................................................ 283

9

OS

JETLJIVO

ST ZA Č

OVJEKA

UVOD

Pastoralna psihologija je nova grana pastoralne teologije, koja se bavi prije svega analizom pastoralnog djelovanja, ali koja se, naravno, može produbiti u sustavnom istraživanju. Osim teorijskih analiza ona pokušava pružiti tehnike za pastoralni rad. Predlažemo kao kratku, rad-nu defi niciju pastoralne psihologije ovu: Pastoralna psihologija je ona grana psihologije koja proučava psihološke procese koji se javljaju u pasto-ralnim situacijama.

U ovakvom shvaćanju pastoralna psihologija spada u veliku obitelj primijenjenih psihologijskih disciplina, kao što su industrijska psihologija, školska psihologija, psihologija odgoja itd. Prema tome ova knjiga nije psihologija namijenjena samo svećenicima i drugim pastoralnim dje-latnicima, nego je psihološka analiza jednog točno omeđena područja, koje se zove pastoralna situacija. Stoga ova knjiga može biti od koristi i psiholozima, ali i svakomu zainteresiranu čitatelju.

Struktura našeg studija vodi se dvama organizacijskim načelima. Prvo, polazimo od općenitijih tema, da bismo zatim došli do onih točno određenih. Drugo, u svim proučavanim pastoralnim situacijama naša je glavna briga prikazati psihološke dinamike koje se kriju u pozadini. Taj pristup podrazumijeva stanovitu cikličnost temâ, što znači da se pojedi-ni elementi ponovno pojavljuju u kasnijim poglavljima, gdje ih se smje-šta u širi kontekst.

Svjesni smo da u svakoj pastoralnoj situaciji treba uzeti u obzir ne samo psihološke već i sociološke i pedagoške elemente i, prije svega, djelovanje milosti. Ta je sinteza osobni zadatak pastoralnog djelatnika.

Ova je knjiga namijenjena u prvom redu svećenicima i drugim pa-storalnim radnicima sa svrhom da mogu bolje razumjeti ljude s kojima

M i h á l y S z e n t m á r t o n i , O S J E T L J I V O S T Z A Č O V J E K A

10

rade i situacije u kojima se oni nalaze. Knjiga je namijenjena i psiholozi-ma koji rade s ljudima u praksi, među kojima ima velik broj vjernika. Za ispravno shvaćanje tih ljudi potrebno je uzeti u obzir i njihovo duhovno iskustvo. Knjiga je namijenjena također studentima bilo teologije bilo psihologije, koji se spremaju za svoje buduće zvanje, koje će se često sastojati od rada s ljudima. Knjiga je naposljetku namijenjena svakomu dobronamjernu čitatelju koji se zanima za interdisciplinarno područje između duhovnosti i psihologije.

Mihály Szentmártoni, DI

243

OS

JETLJIVO

ST ZA Č

OVJEKA

SAŽETAK

Osjetljivost za čovjeka. Pastoralna psihologija – taj dvostruki na-slov naznačuje dvostruku poruku ove knjige: prvi dio naslova izražava osnovni pastoralni stav, a drugi dio niz stručnih spoznaja. I jedno i drugo su uvjeti za uspješan rad s ljudima.

Osnovni pastoralni stav može se opisati kao osjetljivost prema čo-vjeku, a ostvaruje se aktivnim slušanjem drugoga, empatijom, tj. spo-sobnošću i spremnošću da se uđe u iskustvo druge osobe i da se stvari gledaju njezinim očima, te spremnošću da se drugomu posveti vrijeme.

Drugi dio naslova poručuje da rad s ljudima nije samo dobra vo-lja, nego i odgovoran posao, koji pretpostavlja stručnu spremu. Stručna sprema ne znači samo poznavanje psihologije nego, u slučaju pastoral-nog rada, pretpostavlja poznavanje i teologije i duhovnosti i ostalih zna-nosti o čovjeku.

Ta dvostruka optika pristupa pastoralnim situacijama provlačila se cijelom knjigom i odražavala se i nadalje u dvostrukim naslovima i pod-naslovima pojedinih poglavlja, a svaki se naslov odnosi na jedno od pa-storalnih područja: pomoći drugomu – pastoralno savjetovanje; pratiti drugoga – duhovno vodstvo; liječiti rane prošlosti – ispovijed; biti čuvar tajne ljubavi – brak i obitelj; ući u dramu drugoga – specifi čne pasto-ralne situacije (smetnje u razvoju, postabortivni sindrom, rastava): dati nadu drugomu – bolest i trpljenje; tješiti drugoga – smrt i žalovanje.

Nabrojene pastoralne situacije promatrali smo prvenstveno kroz prizmu psihologije. Nije se išlo za tim da se ponude praktična rješenja ili konkretni savjeti kako treba raditi s ljudima, već su se analizirali oni psihički procesi koji se odigravaju u različitim pastoralnim situacijama. Te smo dinamike promatrali uvijek u sva tri čimbenika svake pastoral-ne situacije: u pastoralnom subjektu, u pastoralnom djelatniku i u samu odnosu između njih dvoje. Ideja vodilja takva pristupa bila je da ako se shvati unutarnja dinamika jedne situacije, onda će se pronaći i prikladni pristupi rješavanju problema i pružanja pomoći osobi.

244

Pastoralna situacija je, zapravo, međuljudski odnos između pastoral-nog djelatnika (koji može biti svećenik, redovnik/redovnica ili vjernik) te pastoralnog subjekta (koji može biti osoba s problemima, osoba koja tra-ži duhovno vodstvo, osoba koja dolazi na ispovijed, osoba koja pati od neke bolesti, osoba koja se suočava sa smrću itd.). Jedinstvenost pasto-ralnog odnosa odražava se u činjenici da je otvoren prema transcenden-ciji, tj. upućuje na Boga kao na konačni izvor svakoga ljudskog rasta.

245

OS

JETLJIVO

ST ZA Č

OVJEKA

RIASSUNTO

“Sensibilità verso la persona. Psicologia pastorale” – questo doppio titolo segnala il doppio intento di questo libro. La prima parte del titolo si riferisce ad un atteggiamento pastorale, la seconda parte invece alle conoscenze pratiche; tutti e due gli elementi sono indispensabili per un effi cace lavoro con le persone.

L’atteggiamento pastorale fondamentale si può esprimere come sensibilità verso la persona e si realizza nella capacità e nell’arte dell’ascolto attivo, nell’empatia attraverso la quale si entra nel mon-do interiore dell’altra persona e nella disponibilità di dedicare tempo all’altro.

La seconda parte del titolo segnala che la cura delle persone non di-pende soltanto dalla buona volontà di chi vuole prestare aiuto, ma deve poggiarsi sulle solide conoscenze della psicologia, della teologia e della spiritualità, ed anche sulle altre scienze sull’uomo, come la pedagogia e la sociologia.

Tale doppio binario dell’azione pastorale è l’idea guida di tutto il li-bro e si è cercato di esprimere tale approccio seguendo la stessa logica dei doppi titoli. In questo senso si è potuto esaminare una serie di si-tuazioni pastorali: aiutare l’altro – consulenza pastorale; accompagnare l’altro – direzione spirituale; guarire le ferite del passato – la confessio-ne; essere custode dell’amore degli altri – matrimonio e famiglia; entrare nel dramma dell’altro – situazioni pastorali specifi che (portatori di han-dicap, la sindrome postabortiva, il divorzio); dare speranza all’altro – ma-lattia e soff erenza; consolare l’altro – morte e lutto.

Le sopraelencate situazioni pastorali sono state analizzate nell’ottica delle dinamiche psicologiche inerenti a tali situazioni. Non si è cercato di off rire consigli pratici o pronte soluzioni, bensì si è seguito la logica che se uno riesce a capire le dinamiche interne di una persona o di una situazione, saprà trovare anche i mezzi per la migliore soluzione dei pro-blemi.

246

La situazione pastorale è infatti una relazione interpersonale tra un agente pastorale, che può essere un sacerdote o un laico, e uno o più soggetti pastorali che si rivolgono al sacerdote od altro agente pasto-rale per un aiuto, una guida e un sostengo. Specifi co in questa relazio-ne è l’apertura alla Trascendenza, cioè la convinzione che è Dio l’ultimo agente di ogni crescita umana.

283

OS

JETLJIVO

ST ZA Č

OVJEKA

Bilješka o autoru

Mihály Szentmártoni, isusovac, psiho-log. Rodio se 1945. u Novom Sadu. Filozo-fi ju, teologiju i psihologiju studirao je u Za-grebu, a iz kliničke psihologije doktorirao u Rimu. Od 1991. profesor je na Papinskom sveučilištu Gregorijani u Rimu, teološki sa-vjetnik Kongregacije za proglašenje sveta-ca, pisac znanstvenih i stručnih djela s po-dručja psihologije i duhovnosti. Na stranim jezicima objavljeni su mu sveučilišni udž-

benici: Teologia pastorale (talijanski, španjolski, portugalski, češki, slo-vački), Camminare insieme (talijanski, španjolski, portugalski, poljski, madžarski), In cammino verso Dio (talijanski, španjolski, portugalski). Na hrvatskome je objavio: Psihologija duhovnog života; Svijet mladih; Tražeći Boga, naći sebe; Pred Otajstvom Ljubavi. Osim stručno-znanstvene djelat-nosti angažiran je i u konkretnome pastoralnom radu: duhovnik je Pa-pinskoga hrvatskog zavoda svetoga Jeronima u Rimu, davatelj duhov-nih vježbi, ispovjednik u više redovničkih zajednica.