OSMANLI TÜRKÇESİ

İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

DOÇ. DR. ALİ ÖZTÜRK

DR. ÖĞR. ÜYESİ REYHAN ÇORAK

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ AÇIK VE UZAKTAN EĞİTİM FAKÜLTESİ

İLAHİYAT LİSANS TAMAMLAMA PROGRAMI

OSMANLI TÜRKÇESİ

DOÇ. DR. ALİ ÖZTÜRK

DR. ÖĞR. ÜYESİ REYHAN ÇORAK

Yazar Notu

Elinizdeki bu eser, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi’nde okutulmak için

hazırlanmış bir ders notu niteliğindedir.

I

ÖNSÖZ

Osmanlı döneminin Türkçe yazılmış ilmî, edebî ve kültürel birikiminin günümüze

aktarılabilmesi Osmanlı Türkçesinin öğrenilmesiyle mümkündür. İslâmî ilimlere ait Türkçe

eserler bakımından fevkalade zengin olan kütüphanelerimiz, bütün beşerî bilimler için de eşsiz

bir hazine değerindedir. Tarih, edebiyat, ilâhiyat, iktisat, hukuk sosyoloji ve hatta tıp ve

eczacılık dahil geçmişin mirası üzerine bina edilen her ne varsa altı yüz küsur senelik

birikimden haberdar olmak durumundadır. Osmanlı Türkçesi, dersi İlâhiyat Fakültesi

öğrencisine bu engin hazinenin anahtarlarından birini sunmaktadır.

Elinizdeki çalışma, İlâhiyat Fakültesi müfredatında bir yarıyıl zorunlu olan Osmanlı

Türkçesi dersi için hazırlanmıştır. Bu alanda gerek Türk Dili ve Edebiyatı bölümlerinde gerekse

Tarih bölümlerinde kendi alanlarının temel ihtiyacını karşılayacak tarzda Osmanlı Türkçesi

kitapları hazırlanmıştır. Bu bölümlerde Osmanlı Türkçesi grameri ve metinleri ile ilgili

derslerin kredi sayıları fazladır. Ayrıca bölüme gelen öğrencilerin ihtiyaçları doğrultusunda

konular alfabeden başlayarak detaylı bir biçimde anlatılmıştır. İlâhiyat fakültelerinde ise hem

dersin kredi miktarı az hem de gelen öğrenci Arapça bilgisi bakımından belli bir düzeyde eğitim

alarak geldiği ve bu eğitimi sürdürdüğü için öğrencilerin mevcut birikimlerini dikkate alan bir

ders kitabına ihtiyaç vardır. Hazırladığımız kitap, belli bir düzeyde Arapça bilgisine sahip

İlâhiyat öğrencisinin alanıyla ilgili eski metinleri kolay okumasına yardımcı olmayı

hedeflemektedir.

Bu çalışmada ağırlıklı olarak Osmanlı Türkçesinin imlâ hususiyetleri anlatılacaktır.

Müteakiben farklı dönemlerde yazılmış dinî, tarihî ve edebî metinlerden seçmeler

okutulacaktır. Şu hususun altını çizmek gerekir: Osmanlı Türkçesi öğrenmekten maksat bu

metinleri okumak ve anlamaktır; yoksa Türkçe kelimeleri Osmanlı alfabesiyle yazabilmek

değildir. Gösterdiğimiz imlâ kuralları da yazabilmeye değil daha kolay okumaya yöneliktir.

Ancak bir merak, hobi olarak yazmak isteyenler için de imlâ kaidelerini öğrenmek gereklidir.

Osmanlı Türkçesinin imlâsı yüzyıllar içerisinde gelişerek çoğu hususiyetleri itibarıyla

oturmuştur. Ancak yine de bazı imlâ hususiyetleri zamanla değişmiştir. Bazı yeni uygulamalar

zamanla yaygınlaşırken bazıları da tutunamamıştır. Özellikle son dönemlerde yapılan

değişiklikler harf inkılâbının gerçekleşmesiyle birlikte yerleşik kural haline gelmesi test

edilememiştir. Bu yüzden eski metinleri okurken dönemlere göre imlâ farklılıkların bulunması

tabii bir durumdur; okuyucuyu şaşırtmamalıdır. Son dönem uygulamalarından haberdar

II

etmekle birlikte derslerimizde uzun dönem kullanılan ve daha çok yaygınlaşan kuralları

öğreteceğiz.

Osmanlı Türkçesini öğrenmek, geçmişin dili ve kültürüne aşina olmayı gerektirir. Örnek

metinleri okurken dönemin kültürünü, edebî zevkini ve dünya görüşünü anlamaya çalışılmak,

Osmanlı Türkçesini okumaya ve anlamaya çalışanlara faydalı olacağı muhakkaktır.

Doç. Dr. Ali ÖZTÜRK

III

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ ...................................................................................................................................................... I

İÇİNDEKİLER ............................................................................................................................................ III

YAZAR NOTU ........................................................................................................................................... VI

1. OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ ............................................................................................................. 7

1.1. Osmanlı Türkçesi Alfabesi ............................................................................................................... 13

1.2. Arapça, Farsça ve Türkçeye Mahsus Harfler ............................................................................. 14

1.3. Bölüm Soruları .......................................................................................................................... 24

2. OSMANLI TÜRKÇESİNDE İMLÂ HAFLERİ ............................................................................................ 28

2.1. Med Harfleri (hurûf-ı med) ve İmlâ Harfleri (hurûf-ı imlâ) ............................................................. 34

2.2. Ünlülerin Yazılışı ............................................................................................................................. 34

2.3. Yazıları Kalıplaşmış Kelimeler ......................................................................................................... 45

2.4. Soru Edatları ................................................................................................................................... 45

2.5. İmlâsı klişeleşmiş diğer bazı kelimeler: ........................................................................................... 46

Sayıların Yazılışı ...................................................................................................................................... 46

3. OSMANLI TÜRKÇESİNDE EKLER l ....................................................................................................... 54

3.1. Osmanlı Türkçesindeki Ekler ile İlgili Genel Bilgiler ................................................................... 60

3.2. İsim ve Fiillerde Ortak Kullanılan Ekler ...................................................................................... 61

3.3. İsme Getirilen Çekim Ekleri ....................................................................................................... 62

3.3.1. Hâl ekleri (-i, -e, -de, -den ekleri) ................................................................................... 62

3.3.2. Hâl Eki Alan Şahıs ve İşaret Zamirleri ............................................................................. 66

3.3.3. Vasıta Eki ....................................................................................................................... 67

3.3.4. Eşitlik Eki ........................................................................................................................ 68

3.4.5. İyelik Ekleri ........................................................................................................................... 68

3.4. İsme Getirilen Yapım Ekleri ....................................................................................................... 70

3.4.1. İsimden isim yapma ekleri ................................................................................................... 70

3.4.2. İsimden fiil yapım ekleri ...................................................................................................... 73

4. OSMANLI TÜRKÇESİNDE EKLER ll....................................................................................................... 83

4.1. Fiil Çekim Ekleri.......................................................................................................................... 89

4.1.1. Di’li Geçmiş Zaman Eki................................................................................................... 89

4.1.2. Miş’li Geçmiş Zaman Eki ................................................................................................ 90

4.1.3. Şimdiki Zaman Eki .......................................................................................................... 91

4.1.4. Gelecek Zaman Eki ......................................................................................................... 91

IV

4.1.5. Geniş Zaman Eki ............................................................................................................ 92

4.1.6. Dilek-şart Eki .................................................................................................................. 94

4.1.7. Gereklilik Eki .................................................................................................................. 94

4.1.8. Emir eki .......................................................................................................................... 95

4.2. Fiil Yapım Ekleri .............................................................................................................................. 96

4.2.1. Fiilden İsim Yapan Ekler ....................................................................................................... 96

4.2.2 Fiilden Fiil Yapım Ekleri ......................................................................................................... 99

4.3. Fiillere Getirilen Diğer Ekler ..................................................................................................... 100

5. OSMANLI TÜRKÇESİNE ARAPÇADAN GEÇEN UNSURLAR I .............................................................. 111

5.1. İsim ............................................................................................................................................... 117

5.2. Masdar .......................................................................................................................................... 117

5.3. İsm-i Fâil........................................................................................................................................ 120

5.4. İsm-i Mef’ûl .................................................................................................................................. 122

5.5. Sıfat-ı Müşebbehe ....................................................................................................................... 123

5.6. İsm-i tafdil ..................................................................................................................................... 123

5.7. Mübâlağalı ism-i fâil ..................................................................................................................... 124

5.8. İsm-i mekân .................................................................................................................................. 124

5.9. İsm-i zaman .................................................................................................................................. 125

5.10. İsm-i âlet ..................................................................................................................................... 125

5.11. İsm-i tasgîr .................................................................................................................................. 125

5.12. İsm-i mensûb .............................................................................................................................. 126

6. OSMANLI TÜRKÇESİNE ARAPÇADAN GEÇEN UNSURLAR II ............................................................. 135

6.1. Arapça Kelimelerde Müenneslik ve Müzekkerlik ......................................................................... 140

6.2. Arapça Kelimelerde Çokluk .......................................................................................................... 141

6.2.1. Tesniye (ikilik) .................................................................................................................... 142

6.2.2. Cemi (çoğul) ....................................................................................................................... 142

6.3. Arapça İsim ve Sıfat Tamlamaları ................................................................................................. 146

6.4. Arapçadan Dilimize Geçen Bazı Kalıp İfadeler .............................................................................. 148

7. OSMANLI TÜRKÇESİNE FARSÇADAN GEÇEN UNSURLAR ................................................................. 160

7.1. Farsça İsim ve Sıfat Tamlamaları .................................................................................................. 167

7.2. Birleşik Kelimeler .......................................................................................................................... 167

7.3. Masdar eki .................................................................................................................................... 168

7.4. Fiili İsmi ......................................................................................................................................... 169

7.5. İsm-i Fâil........................................................................................................................................ 169

V

7.6. İsm-i Mef’ûl .................................................................................................................................. 170

7.7. Başa Gelen Edatlarla Yapılan Kelimeler ........................................................................................ 170

7.8. Sona Getirilen Eklerle Yapılan Kelimeler ...................................................................................... 171

7.9. Farsçada Çokluk Eki ...................................................................................................................... 176

7.10. Farsça Sayılar .............................................................................................................................. 177

8.1. Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme ................................................................................................... 191

8.2. Transkripsiyon Sistemi ve Çeviri yazı İle İlgili Bazı Hususlar ......................................................... 194

8.2.1. Transkripsiyon Alfabesi ..................................................................................................... 195

8.2.2. Çeviri Yazıda Dikkat Edilmesi Gereken Bazı Hususlar ........................................................ 198

8.2.3. Örnek Transkripsiyon ........................................................................................................ 200

9. OSMANLI HAT SANATI ..................................................................................................................... 208

9.1.İslam Hattına Genel Bir Bakış ................................................................................................ 214

9.2.Osmanlı Hat Üslupları ............................................................................................................ 228

9.3.Hat Sanatında Kullanılan Malzemeler ................................................................................... 233

10. ÖRNEK METİNLER .......................................................................................................................... 242

10.1. Muallim Nâci-Hulâsatü’l-İhlâs .................................................................................................... 248

9.2. Muallim Nâci-Hulâsatü’l-İhlâs (Çeviri yazı) ................................................................................... 259

11. ÖRNEK METİNLER .......................................................................................................................... 271

11.1.Tevhîd-i Bârî-Ömer Nasûhî .......................................................................................................... 277

10.2.Tevhîd-i Bârî-Ömer Nasûhî (Çeviri yazı) ...................................................................................... 288

12. ÖRNEK METİNLER .......................................................................................................................... 299

12.1. Târîh-i Dîn-i İslâm-Mahmud Esad ............................................................................................... 305

13. ÖRNEK METİN ................................................................................................................................ 326

13.1. Ahlâk-ı İslâmiyye-Namık Kemâl .................................................................................................. 332

14. ÖRNEK METİN ................................................................................................................................ 356

14.1. Hüseyin Vassaf - Mevlid ............................................................................................................. 362

14.2. Vesîletü’n-necât- Süleyman Çelebi ............................................................................................. 379

KAYNAKÇA ........................................................................................................................................... 389

VI

YAZAR NOTU

Elinizdeki kitap Osmanlı Türkçesi imla kurallarını örneklerle anlatan bir ders kitabıdır.

Öğrencilerimizin İlahiyat lisans tamamlama kısmında oldukları dikkate alınarak onların mevcut

bilgi seviyesine uygun olarak hazırlanmıştır. Bu yüzden başlangıç düzeyine ait kimi konular bu

kitapta yer almamıştır. Ayrıca seçme metinler çoğunlukla İlahiyat alanının temel konularından

seçilmiştir. Günümüz Türkçesine göre ağır sayılabilecek bu metinler sayesinde öğrencilerin

yedi yüz yıllık Türkçe dinî-edebî birikimin yazı dili ve terminolojisine aşina olmaları

hedeflenmektedir.

Kitabımız 14 üniteden oluşmaktadır. Birinci ünitede Osmanlı Türkçesi alfabesindeki

harfler ve özellikleri tanıtılacaktır. İkinci ünitede hurûf-ı imlâ denilen imla harfleri, üçüncü ve

dördüncü ünitelerde Osmanlı Türkçesinde eklerin yazılış biçimleri gösterilecektir. Beşinci ve

Altıncı ünitelerde Arapçadan Osmanlı Türkçesine geçen unsurlar, yedinci ünitede Farsçadan

geçen unsurlar öğretilecektir. Sekizinci bölümde Ebced harfleri ve hesabı ile transkripsiyon

alfabesini tanıtılacak, dokuzuncu ünitede Osmanlı Hat sanatı ile ilgili bilgiler verilecektir. On

ila on dördüncü ünitelerde okuma alıştırmaları yapılacaktır. Her ünitenin sonunda konunun

daha iyi anlaşılabilmesini kolaylaştırmak amacıyla hazırlanan değerlendirme soruları yer

almaktadır.

Doç. Dr. Ali ÖZTÜRK

7

1. OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ

8

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde Osmanlı Türkçesi alfabesinde yer alan harfler öğretilecektir. Bu harflerin büyük bir kısmı Arapça Farsça ve Türkçede ortak olan harflerdir. Bir kısmı sadece Arapça kelimelerde var olan, Bir kısmı Farsça ile ortak kullanılan harflerdir. Sadece Farsçada kullanılan veya her iki dilde olmayıp da Türkçe de var olan sesleri ihtiva eden harfler bulunmaktadır. Bu harflerin nerelerde kullanıldıkları, kalınlık incelik durumları, kelimenin başında ya da ortasında gelişine göre Türkçe kelimelerde kullanım şekilleri Osmanlı Türkçesi öğrenimi açısından önemli görülmektedir..

9

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Osmanlı Türkçesinde kaç harf bulunmaktadır?

2) Bu harflerin hangileri sadece Arapça, Farsça yahut Türkçe kelimelerde kullanılmaktadır?

3) Alfabe sisteminde var olmakla birlikte Arapça, Farsça Türkçede kendine özgü bir kullanm şekli olan harfler hangileridir?

10

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde

edileceği veya geliştirileceği

Osmanlı Türkçesi harfleri

Türkçe kelimelerin yazılşında kullanılan harfleri tanımak

Örnek metinleri okumak ve yazma alıştırmaları yapmak suretiyle bu kazanım elde edilebilir.

11

Anahtar Kavramlar

Alfabe

Arapça sesler

Farsça sesler

Türkçe sesler

Hâ-i resmiye

Kâf-ı nûni

Vav-ı ma’dûle

Kalın ince harfler

12

Giriş

Bu ünitede Osmanlı Türkçesi alfabesi ve ona temel teşkil eden Arap ve Fars alfabelerindeki

harfler ve sesler üzerinde durulacaktır.. Osmanlı Türkçesinde Arap ve Fars dillerinden geçen

kelimeler kendi asli harfleri ve kuralları üzerine yazıldığı için bu dillerin alfabesinin

öğrenilmesi zorunludur. Diğer taraftan Türkçe kelimeler için bu alfabelerdeki harflerin yanı

sıra Türkçenin ses yapısına uygun harfler de üretilmiştir. Bu ünitede Osmanlı Türkçesi

imlâsında kullanılan bütün harfler ve bunların kullanıldıkları yerler öğrenilecektir. Harfleri tam

anlamıyla tanıyan öğrenciler Osmanlı Türkçesindeki kelimeleri ve bunların kökenleri hakkında

daha kolay fikir sahibi olabileceklerdir.

13

1.1. Osmanlı Türkçesi Alfabesi

Türk dili, tarihin çok eski dönemlerinden beri var olduğu bilinmekle beraber ilk Türkçe yazılı

metinler Göktürk kitabelerine dayanır. Bu kitabelerdeki yazı dilinin gelişmişliği nazarı dikkate

alındığında Türklerin yazıyı kullanmaya başlamasını birkaç yüzyıl geriye götürmek

mümkündür. Türkler, tarih içerisinde pek çok alfabe değiştirmişlerdir. Bunlar, Göktürk

kitabelerinde yer alan Göktürk alfabesi, Uygurların kullandığı Uygur alfabesi, İslamiyet’le

birlikte Arap alfabesi ve nihayet 1928 yılında harf inkılâbının ardından kullanılmaya başlayan

Latin alfabesidir. Geçen yüzyılın başında Azerilerin ve Orta Asya’daki Türk devletlerinin Kiril

alfabesini kullanmaya başladıklarını da ilave edelim.

Tarih boyunca Türkçenin dönemleri vardır. Osmanlı Türkçesi de Türkçenin tarihî

dönemlerinden biridir. Günümüz modern Türkiye Türkçesi, Osmanlı Türkçesinin tarihî olarak

devamıdır. Günümüzde Osmanlı Türkçesine “Osmanlıca” denilmesi de yaygınlık kazanmakla

birlikte sanki Türkçeden farklı bir dilin adıymış gibi algılanmaya müsait olmasından dolayı

ayrı bir dil anlamında “Osmanlıca” tabirini kullanmak doğru değildir. Zira Osmanlıca diye

müstakil bir dil yoktur. Ancak kullanılan alfabe itibarıyla “Osmanlıca” denebilir. Bu nevi

tartışmalar bir yana bugün yaygın biçimde söylenen “Osmanlıca” tabirinden de başka bir dil

anlaşılmayıp Latin alfabesinden önce Arap alfabesiyle yazdığımız Türkçenin kastedilmekte

olduğunu söyleyebiliriz. Biz bu çalışmamızda hem kitabete hem de lafza şamil olduğundan

“Osmanlı Türkçesi” tabirini kullanacağız.

Osmanlı Türkçesinde harflerin temeli Arap alfabesine dayanır. Bununla birlikte Arapçada

bulunmayan sesleri karşılamak için yine Arap alfabesini kullanan fakat kendi ses sistemine

uyduran Farsçadan bazı harfler alınmış, ayrıca sadece bizde olan seslere de harf üretilmiştir.

Osmanlı Türkçesi harflerine temel olan Arap alfabesi aşağıdaki 28 harften oluşur:

ء ب ت ث ج ح

خ د ذ ر ز س

ش ص ض ط ظ ع

غ ف ق ك ل م

14

ن و ه ى

Türklerden önce Arap alfabesini kullanmaya başlayan İranlılar, Arapçada olmayan fakat

Farsçada olan seslere harf üreterek alfabelerine ilave etmişler Türkler de Farsçayla ortak olan

sesleri ifade etmek için Fars alfabesinden yararlanmışlardır. Farsçadan Türkçeye geçen harfler

şunlardır.

پ چ ژ گ

Bir de Arapça ve Farsçada bulunmayan, sadece Türkçede bulunan genizden gelen bir “N”sesi

vardır ki bu sesi göstermek için kef harfinden yararlanılarak bir harf meydana getirilmiştir: kâf-

ı nûnî ( ڭ ) (Bu harf üzerinde ayrıca durulacaktır). Buna göre Osmanlı Türkçesi alfabesi,

çizelgede gösterilen 33 harften meydana gelmektedir:

ا ب پ ت ث ج

چ ح خ د ذ ر

ز ژ س ش ص ض

ط ظ ع غ ف ق

ك گ ڭ ل م ن

و ه ى

Yukarıdaki çizelgede yer alan harfler Osmanlı Türkçesinde kullanılan harflerdir. Tekrara

düşmemek için “lâm elif”, “hâ-i resmiye” ve “kef” harfinin diğer şekilleri ayrıca yazılmamıştır.

1.2. Arapça, Farsça ve Türkçeye Mahsus Harfler

Aşağıdaki harfler, Türkçe ve Farsçada bulunmayan sadece Arapçaya ait olan sesleri gösterir:

15

ء ث ح ذ ص ض ط ظ ع

İçinde bu harflerden biri bulunan kelime, aşağıda söz edilecek bazı istisnalar hariç tutulmak

kaydıyla Arapçadır, denebilir.

Örnekler:

Mümin مۇمن Emir امر ء

Kesif كثيف Servet ثروت ث

Mahrum محروم Hayat حيات ح

Azap عذاب Zevk ذوق ذ

Musibet مصيبت Sabah صباح ص

Kadı قاضى Darbe ضربه ض

Matbah مطبخ Talebe طلبه ط

Nizam نظام Zarif ظريف ظ

Dua دعا Âlem عالم ع

İstisnai olarak Farsça bazı kelimelerde ص ,ث ve ط harfleri yer almaktadır. Türkçe

kelimelerdeki istisnasına gelince “ص” ve "ط” harfleri Arapçaya mahsus olmakla birlikte

Türkçe kelimelerin başındaki kalın “s”ler “ص” harfi ile, kalın “te”ler de “ط” harfi ile yazılır:

Sıcak صيجاق Sayı صايى ص

Su صو Sonra صوكره

Tırnak طيرناق Tarak طاراق ط

16

Top طوپ Toprak طوپراق

İlk harften sonra gelen “s” ve “t” kalın da olsa ince de olsa “س” ve “ت” harfleriyle yazılır:

Maske ماسكه Tutkal طوتقال

Yasak ياساق Yatak ياتاق

Tasma طاسمه Kota قوته

Susmak صوسمق Tatar تاتار

Kural yukarıdaki gibi olmakla birlikte kelime ortasında bazı kalın “s” ve “t”lerin “ص” ve “ط”

harfleriyle yazıldığı da olmuştur:

İmparator امپاراطور Masa ماصه

Kutu قوطو Islık ايصليق

Olta اولطه Isı ايصى

Suntur صونطور Basmak باصمق

Batarya بطاريه Kasa قاصه

Türkçe kelimelerdeki kalın “d”ler de “ط” harfi ile yazılabilmektedir. Bu durumda “ط” harfinin

kelimenin başında yazılma zorunluluğu yoktur; kelimenin ortasında veya sonunda da gelebilir:

Duygu طويغو Dağ طاغ

Oda اوطه Ada آطه

17

Yalnızca Arapça kökenli kelimelerde bulunan “ح”, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerde

ortak olan “خ” ve üç dilde var olan “ه” Türkçede “h” sesiyle karşılanır. Türkçe kelimelerdeki

bütün “h” ler “he” (ه) ile yazılır:

Arapça kökenli kelimelerdeki “ث” ve “ص”, Türkçe kökenli kelimelerdeki “ص” ve “س”

harfleri Türkçede “s” şeklinde telaffuz edilir.

Örnekler:

Arapça kökenli kelimelerdeki “ظ “ ve “ذ “harfleri “z” olarak telaffuz edilir. Telaffuz

bakımından bu harflerin “ز” harfiyle farkı yoktur. Dolayısıyla bu harflerin yer aldığı kelimeler

Arapçada telaffuz edildiği gibi değil, kelimenin Türkçeye geçtiği şekliyle söylenir.

Örnekler:

Zarif ظريف Zuhur ظهور ظ

Zerk ذرك Zikir ذكر ذ

Mezar مزار Zindan زندان ز

Hoplamak هوپالمق Hesap حساب

Hıyâbân خيابان Mahlûk مخلوق

Hep هپ Hedef هدف

Kevser كوثر Senâ ثنا ث

Mesken مسكن Selâm سالم س

Tesadüf تسادف Sarraf صراف ص

18

harfine gelince, bu harfin karşılığı olduğu ses, sadece Arapçaya mahsus olduğu için ”ض“

başka dillerde bu sesin telaffuzu oldukça zordur. Türkçeye geçen kelimelerdeki ض sesi bazı

kelimelerde “z”, bazı kelimelerde de “d” sesiyle telaffuz edilmiştir. Mesela, Ramazan, fazilet,

zarar, zaruret, zamir, zam vb. kelimeler “z” sesiyle; dalâlet, darp, kadı, dumûr, darîr, duhâ vb.

kelimeler de “d” sesiyle söylenir:

ض

Dalalet ضاللت Ramazan رمضان

Darb ضرب Fazilet فضيلت

Kadı قاضى Zarar ضرر

Muzır مضر Zaruret ضرورت

Darir ضرير Zamir ضمير

Duha ضحا Zam ضم

“ :harfleri Türkçede olduğu gibi “t” sesiyle telaffuz edilir ” ط“ ve ” ت

Rütbe رتبه Tebrik تبريك ت

Katran قطران Târık طارق ط

Hatırlatma: Türkçe kelimelerdeki kalın “d”ler “ط” harfiyle yazılabilir ve “d” sesiyle okunur.

harfi sadece Arapça kelimelerde bulunan gırtlaktan çıkarılan bir sestir. Osmanlı ”ع“

Türkçesinde kelimelerin başındaki ayın sesi Türkçedeki “a,â,ı,i,î,o,ö.u,û” şeklinde söylenir.

Örnekler:

âlem عالم Ali على

Iyd عيد Itır عطر

Maîşet معيشت İsyan عصيان

19

Özür عذر Osman عثمان

Ûdî عودى Ukalâ عقال

.harfi, Arapça, Türkçe ve Farsçadaki ortak olarak bulunan seslere karşılık olarak kullanılır ”غ“

Türkçedeki kalın “g” ve “ğ” sesleri gayın ile yazılır.

Örnekler:

Mağdur مغدور Gâlip غالب

Yağ ياغ Oğul اوغول

Yağma ياغمه Gonca غنجه

Hatırlatma: Türkçedeki ince g ve ğ sesleri aşağıda belirtileceği üzere kâf-ı Fârisî ile yazılır.

Arapçadan Farsçaya geçen harfler dışında bir de sadece Türkçede kullanılan genizden gelen

“n” sesine karşılık gelen kef (ڭ ) harfi vardır ki, kef harfinin ortasına üç nokta ilavesiyle yazılır.

Genizden gelen n sesi, özellikle Ege ve Orta Anadolu bölgelerinde çoklukla kullanılmasına

rağmen günümüz alfabesinde ayrıca yer almamış olup “n” harfiyle gösterilmektedir. Bu sese

genizden geldiği için “nazal ne”, harf karşılığı olan “kef” harfine de “kâf-ı nûnî”, “kâf-ı Türkî”,

“sağır kef” gibi isimler verilmektedir. Bu durumda Osmanlı Türkçesi alfabesinde aynı harfle

sembolize edilen üç ses olduğu ortaya çıkmaktadır. Bunlar, kâf-ı Arabî (ك), kâf-ı Fârisî (گ) ve

kâf-ı Türkî (ڭ) dir.

Kef Kâf-ı Arabî ك

Çizgili kef Kâf-ı Fârisî گ

Noktalı kef Kâf-ı Türkî ڭ

20

Hatırlatma: “Çizgili kef” ve “noktalı kef”in üzerindeki işaretler el yazısında genellikle

konulmaz. Bazı matbu metinlerde bu işaretler bulunabilir. Ancak lügatlerde bu işaretlerin

kullanılmasına riayet edilir. 2. Üniteden itibaren örneklerde özel durumlar hariç kef üzerine

işaret konulmayacaktır.

Örnekler:

Ne ڭ Ge گ Ke ك

Geniz كڭيز Geyik گييك Kelâm كالم

Deniz دڭيز Gelmek گلمك Kemer كمر

Sinir سيڭير Göl گول Kitap كتاب

Senin سنڭ Gitmek گيتمك Kilim كيليم

Önlük اوڭلك Görmek گورمك Kömür كومور

Gönül كوڭل Gül گل Kümes كومس

Kef (ك) harfinin iki değişik kullanımı daha vardır: kâf-ı yâyî, kâf-ı vâvî.

kâf-ı yâyî, yumuşak “y”, Latin harfleriyle bazen “y” çoğu zaman da “ğ” olarak gösterilen ince

“g” sesidir.

Örnekler:

Diğer ديگر Meğer مگر

Eğer اگر Beğ (bey) بگ

Eğe اگه Değnek دگنك

Beğenmek بگنمك Eğmek اگمك

(beyenmek)

kâf-ı vâvî, bazı kelimelerdeki “g” lerin zamanla “v”ye dönüşmüş şeklidir:

21

Örnekler:

Döğmek دوگمك

(dövmek) Gögde گوگده

(gövde)

سوگمكSöğmek

(sövmek) Gögercin گوگرجين

(güvercin)

Bilgi notu: Kâf-ı yâyî ve kâf-ı vâvî, Şemsettin Sâmî’nin “Kâmûs-ı Türkî”sinde kef harfinin iç

kısmına çizgi çekilmek suretiyle gösterilmiştir. Kâf-ı Fârisî’den ayırıcı olması bakımından

böyle bir uygulamaya gidildiği anlaşılmaktadır. Ancak biz örneklerimizde font probleminden

dolayı Kâf-ı yâyî ve kâf-ı vâvî için kâf-ı Fârisî ile aynı şekli kullandık. Diğer taraftan el

yazılarında ve matbu eserlerde bu işaretler hemen hemen hiç kullanılmamıştır.

Hâ-i resmiye: Hâ-i resmiye yazılışta var olan ancak okunuşta olmayan “ه” harfidir. Hâ-i

resmiye kendisinden sonraki harfe bitişmez. Türkçe kelimelerin sonunda çoğu zaman “e”,

bazen de “a” sesi vermek için yazılır. Arapça kelimelerin sonunda okunmayan “ة” harfi

Osmanlı Türkçesinde hâ-i resmiye ile yazılır.

Torba طوربه Dede دده

Araba آرابه Deve دوه

Kırba قيربه Tane دانه

Kelime كلمه Lâle الله

İrade اراده Perde پرده

Medîne مدينه Köse كوسه

Hatırlatma: Kelimenin sonundaki “he”ler eğer kelimenin aslından ise kendisinden sonra

gelen harfe bitişir ve okunur. Mesela (فقه ) fıkıh kelimesinin sonundaki “he” hâ-i resmiyedir.

Vav-ı madule: Farsça kelimelerde “خ” harfi ile “ا” ya da “ى” harfi arasında kalan yazılan fakat

okunmayan “vav”dır.

22

Örnekler:

Hâb خواب Hane خوانه

Hâr خوار Hâce خواجه

Harezm خوارزم Hâhişkâr خواهشكار

Uygulama

1) Vâv-ı ma’dûle hakkında bilgi vererek iki örnek veriniz.

Çözüm:

Farsça kelimelerde okunmayan vav harfine “vâv-ı ma’dûle” denir. Aynı kelime içinde

,ي ya da ا harfi geldiğinde, bu “vav” okunmaz ve و harfi arasına ي ya da ا harfi ile خ

“vav” dan önceki harfi seslendiren uzun sesli görevi görür.

(Hâhişkâr( خواهشكار (hâb) خواب

2) Kâf-ı Arabî (ك), kâf-ı Fârisî (گ) ve kâf-ı Türkî (ڭ) hakkında bilgi veriniz.

Çözüm:

Kâf-ı Arabî: Türkçe, Arapça ve Farsça kelimelerdeki normal ‘kef’ harfidir.

Kâf-ı Farisî: Türkçe ve Farsça kelimelerdeki ‘ge’ sesiyle okunan harfdir. Arapça asıllı

kelimelerde kullanılmayan bu harf çift keşideli yazılabildiği gibi, karışması muhtemel

kelimeler hariç, Osmanlıcada tek keşideli yazılmaktadır.

Kâf-ı Türkî: Arapçadan Farsçaya geçen harfler dışında bir de sadece Türkçede

kullanılan genizden gelen “n” sesine karşılık gelen kef (ڭ ) harfi vardır. harfin ortasına üç nokta

ilavesiyle yazılır. Bu sese genizden geldiği için “nazal nun”; harf karşılığı olan “kef” harfine

de “kâf-ı nûnî”, “kâf-ı Türkî”, “sağır kef” gibi isimler verilmektedir.

3) Farsçadan Türkçeye geçen harfler hakkında bilgi veriniz.

23

Çözüm:

Türklerden önce Arap alfabesini kullanmaya başlayan İranlılar, Arapçada olmayan

fakat Farsçada olan seslere harf üreterek alfabelerine ilave etmişler Türkler de Farsçayla ortak

olan sesleri ifade etmek için Fars alfabesinden yararlanmışlardır. Farsçadan Türkçeye geçen

harfler şunlardır.

پ چ ژ گ

Uygulama Soruları

1. Sadece Arapçada kullanılan harfleri aşağıdaki kutucuklara yazınız.

2. Farsça ve Arapçada ortak olarak kullanılan harfleri aşağıdaki kutucuklara

yazınız.

3. Aşağıdaki kelimelerdeki “s” sesi hangi harf kullanılarak yazılmalıdır?

Karşılarına yazınız.

sevgi

saygı

servet

4. Aşağıdaki kelimelerdeki “k” sesi hangi harf kullanılarak yazılmalıdır?

Karşılarına yazınız.

Kabak

Koltuk

24

Kemik

5. Aşağıdaki kelimelerdeki “t” sesi hangi harf ile yazılmalıdır? Karşılarına yazınız.

Tabak

ticaret

Torba

6. Aşağıdaki yargılardan doğru olanların önüne (d), yanlış olanların önüne (y) harfi

koyunuz.

( )Arapça 33 harften meydana gelmektedir.

( )Osmanlı Türkçesinde Türkçeye ait hiçbir harf yoktur.

( )Dad sesi Türkçe kelimelerde bazen “d”, bazen de “z” olarak okunur.

( )Türkçe kelimelerdeki bütün “d”ler dal ile yazılır.

( )Sad ve tı harfleri istisnai olarak Türkçe kelimelerde kullanılabilir.

( )Türkçedeki bütün “g”ler kâf-ı Türkî ile yazılır.

( )Türkçe telaffuzda harflerin peltek olup olmadıkları önemli değildir.

( )Türkçe kelimelerdeki “tı” harfleri “d” sesiyle, “te” harfleri “t” sesiyle okunur.

( )Türkçe kelimelerde hemze bulunmaz.

( )Osmanlıca, Türkçe, Arapça ve Farsçadan müteşekkil bir dildir.

1.3. Bölüm Soruları

1. Aşağıdakilerden hangisi Arapça ve Farsçada ortak olarak kullanılan harflerden

biridir?

a. چ

b. گ

c. ث

d. خ

e. ء

25

2. Aşağıdakilerden hangisi hâ-i resmiyenin özelliklerinden biri değildir?

a. Türkçeye mahsus bir harftir.

b. Kendisinden sonra gelen harfe bitişmez

c. Her zaman cezimli olarak okunur.

d. Arapça kelimelerin sonundaki yuvarlak “te”ler hâ-i resmiye ile

yazılabilir.

e. Türkçe kelimelerde “e” ünlüsü yerine kullanılır.

3. Aşağıdaki hangi kelimede kâf-ı nûnî kullanılmalıdır?

a. Süngü

b. önlük

c. boncuk

d. soğan

e. onluk

4. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ayın harfi bulunmaz?

a. Minare

b. Mamur

c. İlim

d. Akıl

e. Arapça

5. Aşağıdaki harflerden hangisi sadece Farsça kelimelerde kullanılan harflerden

biridir?

a. Kâf-ı Arabî

b. Kâf-ı Fârisî

c. Kâf-ı Türkî

d. Hâ-yı resmiye

e. Vâv-ı Ma’dûle

6. Osmanlı Türkçesinde sadece Arapçaya mahsus kaç harf kullanılır?

a. 5

b. 6

c. 7

d. 9

26

e. 8

7. Harflerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur?

a. Türkçe kökenli kelimelerde (ق) harfi bulunmaz.

b. Türkçe kökenli kelimelerde (غ) harfi bulunmaz.

c. Kâf-ı Farisî, sadece Farsçada kullanılan bir harftir..

d. Türkçe kökenli kelimelerde (ص) harfi bulunmaz.

e. Türkçe kelimelerdeki kalın “d”ler de “ط” harfi ile yazılabilir.

8. “Densiz” (دكسز) kelimesindeki (ك) harfi ne tür bir harftir?

a. Kâf-ı Farisî

b. Kâf-ı Arabî

c. Kâf-ı Türkî

d. Kâf-ı vâvî

e. Kâf-ı yâyî

9. Aşağıdaki kelimelerin hangisinin ilk harfi ayın olmalıdır?

a. Akraba

b. Aleni

c. Ay

d. Askı

e. Afet

10. Harflerle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisi yanlıştır?

a. (ص) harfi Türkçe kökenli kelimelerde bulunabilir.

b. Kâf-ı Nûnî, sadece Türkçede bulunan bir harftir.

c. Türkçe kökenli kelimelerde (ط) harfi bulunmaz.

d. Türkçe kökenli kelimelerde (ع) harfi bulunmaz.

e. Türkçe kelimelerdeki kalın “g”ler de “غ” harfi ile yazılır.

Cevaplar: 1) d, 2) c, 3) b, 4) a, 5) e, 6)d, 7) e, 8) c, 9) b, 10) c.

27

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde Arap alfabesini temel alan Osmanlı alfabesini tanımış olduk. Arapça ve Farsçada kullanılan ortak harflerin ve sadece Türkçeye mahsus harflerin Türkçe kelimelerin yazılışında ne şekilde kullanıldıklarını örnekleriyle öğrendik.

28

2. OSMANLI TÜRKÇESİNDE İMLÂ HAFLERİ

29

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Osmanlı Türkçesinde sesli harfleri karşılamak için imlâ harfleri denilen vav, ye, elif ve hâ-i

resmiyeden yararlanılmıştır. Bu harfler Osmanlı Türkçesindeki görevleri Arapçadan farklıdır.

Önüne geldikleri harfe Türkçedeki (a,e,ı,i,u,ü,o,ö) seslerini verirler. Ancak bu harfler sadece

Türkçe ve Türkçeye batı dillerinden geçen kelimelerin imlasında kullanılır. Arapça ve Farsça

kökenli kelimeler bu dillerde nasıl yazılıyorsa Osmanlı Türkçesinde de aynı şekilde yazılır.

Ünitede bu harflerin görevleri, istisna halleri örneklerle anlatılacaktır. Bu harflerin görevlerini

bilmek Osmanlı Türkçesi imlâsının temelini kavramayı kolaylaştıracaktır.

30

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Günümüz Türkçe alfabesinde sekiz adet ünlü harf bulunmaktadır. Arapçada ünlü harfler yerine hareke kullanılmaktadır. Osmanlı alfabesinde ünlü harfler hangileridir?

2) Osmanlı Türkçesinde ünlü seslerin kullanılmadığı kelimeler var mıdır? Varsa

hangileridir?

31

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği

veya geliştirileceği

Osmanlı Türkçesi İmlâsı

İmlâ harflerini tanıyarak Osmanlı Türkçesinde kelimelerdeki ünlü harflerin nasıl yazıldığı öğrenilecek ve eski metinlerin doğru okunmasının önündeki engel kalmış olacaktır.

İmlâ harflerinin kullanılışıyla ilgili yazı alıştırması yapmak ve eski metinlerdeki imlâ hususiyetlerini metin içerisinde görmeye çalışmak suretiyle daha

doğru ve kolay okuma becerisi kazanılmış olacaktır.

32

Anahtar Kavramlar

imlâ

hurûf-ı med

hurûf-ı hareke

ünlü harfler

kalıplaşmış yazılışlar

33

Giriş

Osmanlı Türkçesi iel yazılmış bir gazete, dergi veya herhangi bir metni okurken “elif”,

“vav”, “ye” ve “he” harflerinin yazıldıkları halde okunmadıklarını görürüz. Bu harflerden ilk

üçü Arapça ve Farsça bir kelimede kullanılıyor ise uzatma görevi yapan med harfleridir. Ancak

bu harfler Türkçe kelimelerde ünlü sesleri ifade etmek üzere kullanılır. Bu ünitede yukarıdaki

harflerin kelimelerin başında, ortasında ve sonunda yer alan ünlü sesleri göstermek için nasıl

kullanıldıklarını öğreneceksiniz.

34

2.1. Med Harfleri (hurûf-ı med) ve İmlâ Harfleri (hurûf-ı imlâ)

Türkçe kelimelerde uzun ünlü bulunmamaktadır. Dilimizde kullanılan uzun ünlü kelimeler

çoğunlukla ya Arapçadan ya da Farsçadan geçmişlerdir. Arapça ve Farsçada kısa ünlüler

hareke ile gösterilirken uzun ünlüleri göstermek için med harfleri (hurûf-ı med) kullanılmıştır.

Bunlar “vav”, “yâ” ve “elif” ( و - ى - ا ) harfleridir. Harekesiz olarak yazılan bu harflerden

“vav”, ötre harekeli bir harfin önüne, “yâ”, esre ile harekelenmiş bir harfin önüne, “elif” de

fetha ile harekelenmiş bir harfin önüne getirilirler ve bu harfi uzun okuturlar. Arapça ya da

Farsçadan dilimize geçmiş olan uzun ünlü içeren kelimeler Osmanlı Türkçesinde de aynı

şekilde yazılır. Burada şu hususu özellikle belirtmek gerekir: Arapça ve Farsçadan dilimize

geçen bütün kelimeler o dildeki orijinal harfleriyle yazılır. Bir başka ifadeyle Osmanlı Türkçesi

için meydana getirilen imlâ kaideleri yalnızca Türkçe ve Batı dillerinden geçen kelimeler için

geçerlidir; Arapça ve Farsça kökenli kelimeler için uygulanması söz konusu değildir.

Arapça ve Farsçada kısa ünlülerin hareke ile gösterildiğini belirtmiştik. Ancak günlük yazı

dilinde hareke kullanılmamaktadır. Osmanlı Türkçesi metinlerinde de hareke istisnai olarak

kullanılmıştır. Dolayısıyla bu dillerden geçen kelimeleri tanımak kelime yapısını kalıpları

bilmeye bağlıdır. Bunun detaylar sonraki ünitelerimizde ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Osmanlı Türkçesinde Türkçe kökenli kelimelerin imlasında ise hareke yerine “vav”, “yâ”,

“elif” ve “he” harflerinden yararlanılmıştır. Bunlara imlâ harfleri (hurûf-ı imlâ) denir. Bu

harfler harekesiz olarak yazılır. Önüne geldiği kelimeyi ünlü okuturlar.

u,ü,o.ö (vav) و

I,i (yâ) ى

a (elif) ا

a,e (he) ه

Hatırlatma: Türkçe kelimelerde bulunan harekesiz vav, ya, elif med harfleri değildir. Önüne

geldiği harfleri uzatma görevleri yoktur. Sadece ünlü sesleri göstermek için yazılırlar.

2.2. Ünlülerin Yazılışı

Türkçede sekiz tane ünlü harf bulunmaktadır. Bunlar, a,e,ı,i,o,ö,u,ü harfleridir. Şimdi de

Türkçedeki ünlülerin kelimelerin başında, ortasında ve sonunda nasıl yazıldığını örnekleriyle

35

göstermeye çalışalım. Örnekler seçilirken öğrenilen kuralları içermesine özen gösterilmiştir.

Ancak bu yöntem yeterli örnek bulmayı güçleştirdiği için bazı kelimeler henüz öğrenilmeyen

kuralları ihtiva ediyor olabilir. Bütün kuralların aynı anda verilmesi ve öğrenilmesi

beklenmemelidir Bu yüzden örnekler incelenirken öğrenilen kurallara odaklanmak yararlı

olacaktır.

A sesi

Kelimenin başındaki “a”lar (آ ) ile yazılır. A olarak okunur.

Örnekler:

Açmak آچمق At آت

Adam آدم Av آو

Askı آصقى Aş آش

Alçak آلچاق Al آل

Araç آراچ Ak آق

Ağaç آغاچ Az آز

Asya آسيا Ay آى

Hatırlatma: Kelime başında yazılan (آ ) harfi “â” olarak uzatılmaz; sadece “a” sesi verir.

Arapçada uzun “â”lar ile karıştırılmamalıdır. Harekesiz metinlerde kelimeyi tanımak

önemlidir. Aşağıdaki kelimelerin yazılış ve okunuşlarını karşılaştırınız:

Âdem ادم Adam آدم

Âlet الت Alt آلت

Âleti التى Altı آلتى

Kelimenin ortasındaki “a”lar elif (ا) ile yazılır.

36

Bayrak بايراق Kar قار

Tarak طاراق Tas طاس

Çatal چاتال Çam چام

Dalak طاالق Kan قان

Kanal قانال Dal دال

Bardak بارداق Saç ساچ

Kalkan قالقان Nar نار

Sapan صاپان Sap صاپ

Kavşak قاوشاق Bal بال

Damar دامار- طامار Zar زار

Kelimenin sonundaki “a”lar elif (ا) ya da hâ-i resmiye (ه) ile yazılırlar.

دامله - طامال Baba بابا Damla

Araba آرابه Para پارا

Kakma قاقمه Kama قاما

Lamba المبه Kova قوغه

Salça صالچه Tartma طارتمه

Yama يامه Kara قارا

Soba صوبه Kaya قايا

Paşa پاشا Tasa طاسا

Tapma طاپمه Posa پوصه

Tabanca طابانجه Abla آبله

37

Hatırlatma: Kelime sonundaki “a”nın ha-i resmiye ile yazılabilmesi için bir önceki ünlü

harfin kalın okunması gerekir. Bu tarzdaki kelimelerin bir kısmının imlası klişeleşmişken bir

kısmı hem elif hem de hâ-i resmiye ile yazılabilmektedir. Bu durumda kelimenin sonundaki hâ-

i resmiye’den önceki ünlü kalın olmalı ve hâ-i resmiye’nin “e” ile okunması mümkün

olmamalıdır.

E sesi

Kelimenin başındaki “e”ler elif (ا) harfi ile yazılır:

etek اتك Et ات

Eski اسكى Ev او

Etki اتكى Eş اش

ekşi اكشى Ek اك

Eşsiz اشسز El ال

Erkek اركك Er ار

Evlek اولك En ان

Erken اركن erk ارك

Elmas الماس evli اولى

Ekmek اكمك Egri اكرى

Kelimenin ortasındaki “e”ler için bir şey yazılmaz. Ancak kelimede ikiden fazla “e” ünlüsü

varsa biri hâ-i resmiye ile yazılabilir.

Elek الك Tel تل

Erken اركن Çek چك

38

Evet اوت Bel بل

Keten كتن kel كل

Eğer اكر Sel سل

Petek پتك Yel يل

Yelek يلك Yer ير

Değer دكر Her هر

Şebek شبك Tek تك

بك كله - كلبك Kem كم Kelebek

Kelimenin sonundaki “e”ler hâ-i resmiye (ه ) ile yazılır.

Küpe كوپه Efe افه

Göre كوره Ebe ابه

Küme كومه Serçe سرچه

Gönye - künye كونيه Dede دده

Pembe (penbe) پنبه Deve دوه

Gölge كولكه Dere دره

Böyle بويله Tepe تپه

Levye لويه Gece كيجه

Teneke تنكه Hele هله

Beğenme بكنمه Anne (ana) اننه - آنا

I ve İ sesi

39

Kelimenin başındaki “ı” ve “i”ler elif ( ا ) ve ye (ى ) harfleriyle yazılırlar:

İş ايش Islak ايصالق

İp ايپ Iklamak ايقالمق

il ايل Irak ايراق

İz ايز Irgat ايرغات

İlk ايلك Ilgar ايلغار

İzbe ايزبه Irmak ايرماق

İnek اينك Issız ايسسز

İlmek ايلمك Ilk ايلق

İstek ايستك Irgalamak ايرغاالمق

İçmek ايچمك Isınmak ايصينمق

Kelimenin ortasındaki “ı” ve “i”ler ye (ى ) harfiyle yazılır.

İlik ايليك Ilık ايليق

Delik دليك Balık باليق

İrmik ايرميك Kaşık قاشيق

İplik ايپليك Işık ايشيق

Çizme چيزمه Kırık قيريق

Şişman شيشمان Şımarık شيماريق

Erik اريك Sıkışmak صيقيشيق

İzmir ازمير Kısa قيصه

40

Beşik بشيك Sıra صيره

Yeşil يشيل Tırmık طيرميق

Kelimenin sonundaki “ı” ve “i”ler ye (ى ) harfiyle yazılır:

Yedi يدى Altı آلتى

Deri درى Darı دارى (طارى)

Kedi كدى Martı مارتى

Sergi سركى Sargı صارغى

Eğri اكرى Ağrı آغرى

Deli دلى Salı صالى

Bilgi بيلكى Karşı قارشى

yirmi يكرمى Acı آجى

Gemi كمى Sarı صارى

Belli بللى Kaşağı قاشاغى

Hatırlatma: Osmanlı Türkçesinde şeddeli harf yoktur. Yan yana bulunan aynı iki ünsüz ayrı

ayrı yazılır. Bu kural Arapça Farsça kökenli kelimeler için geçerli değildir. Zira bu dillerden

geçen kelimeler aslî harfleriyle yazılır.

O, Ö, U ve Ü sesleri

Kelimenin başındaki O, Ö, U ve Ü ünlüleri elif ve vav (و ) ile yazılır.

Örnekler (O ve Ö)

Ön اوڭ Ok اوق

41

Öge اوكه Oda اوطه

Özel اوزل Orak اوراق

Öfke اوفكه Orta اورته

Örmek اورمك Otağ اوتاغ

Ölçek اولچك Ocak اوجاق

Ördek اوردك Otlak اوتالق

Özbek اوزبك Orman اورمان

كى اوته Oğlak اوغالق Öteki

Öğrenmek اوكرنمك Oynamak اوينامق

Örnekler (U ve Ü)

Ün (un,on) اون Uç اوچ

Üç اوچ Uçak اوچاق

Üst اوست Uyak اوياق

Üre اوره Uşak اوشاق

Ülke اولكه Umma اوممه

Ürkek اوركك Urgan اورغان

Ülker اولكر Utanma اوتانمه

Üzengi اوزنكى Uzatmak اوزاتمق

Üzerlik اوزرلك Oynamak اوينامق

Ürpermek اورپرمك Ufaklık اوفاقلق

42

Kelimenin ortasındaki O, Ö, U ve Ü ünlüleri vav (و ) ile yazılır.

Örnekler (O ve Ö):

Bön بوڭ Top طوپ

Kör كور Kor قور

Göz كوز Yol يول

Köşe كوشه Kol قول

Kötek كوتك Soba صوبه

Höyük هويوك Koçak قوچاق

Bölme بولمه Soluk صولوق

Börek بورك Toprak طوپراق

Görmek كورمك Korkmak قورقمق

Körfez كورفز Soğan صوغان

Örnekler (U ve Ü):

Tüp توپ Okul اوقول

Kül كول Uzun اوزون

Üzüm اوزوم Oluk اولوق

Ölüm اولوم Otuz اوتوز

Öğüt اوكوت Avukat آوۆقات

Üzgün اوزكون Ucuz اوجوز

Yüzük يوزوك Kulak قوالق

Öksürme اوكسورمه Yavuz ياوز

43

Örümcek اورومجك Koltuk قولتوق

Ürkütmek اوركوتمك Uçurum اوچوروم

Kelimenin sonundaki O, Ö, U ve Ü ünlüleri vav (و ) ile yazılır.

Örnekler (O ve Ö):

Mösyö موسيو Oto اوتو

Banliyö بانليو Bono بونو

Kanto قانتو

Banyo بانيو

Şişko شيشقو

Bordro بوردرو

Tokyo طوقيو

پالطو - پالتو Palto

Kakao قاقااو

Tiyatro تياترو

Örnekler (U ve Ü):

Ütü اوتو Ulu اولو

Ölü اولو Soru صورو

Örtü اورتو Ordu اوردو

44

Ölçü اولچو Bolu بولو

Örgü اوركو Koru قورو

Görgü كوركو Doğu طوغو

Sürgü سوركو Duru طورو

تورپى - تورپو Boru بورو Törpü

Tütsü توتسو Duygu طويغو

Devletlü دولتلو Kuytu قويتو

Osmanlı Türkçesindeki ünlülerin yazılışını tablo halinde şöylece gösterebiliriz:

Başta Ortada Sonda

A ٮه , ه – ا ا آ

E ٮه ,ه - ا

I ى ى اى

İ ى ى اى

O و و او

Ö و و او

O و و او

Ö و و او

Bilgi notu: Yukarıdaki genel kaidelerin dışında istisnalar da olabilmektedir. Bazen ilk

hecedeki “a”, “i” ve “o,ö,u,ü” harflerinin yazılmadığı olmuştur. Meselâ (طوشان) tavşan, ( تيكي )

yiğit, ( وكيب ) büyük, (كچوك) küçük, (صكره) sonra. Ancak bu yazılışlar kural haline gelmemiştir.

45

Hatırlatma: Osmanlı Türkçesinde bazı kelimelerin telaffuzu zaman içerisinde tabii olarak

değişmiş olabilir. Değişen telaffuza bağlı olarak kelimelerin yazımında da farklılıklar

bulunması tabii bir durumdur. Günümüz imlasıyla elli altmış yıl öncesinin imlası arasında

nasıl belirgin farklılıklar varsa yedi yüzyıllık bir yazı geleneğinde zaman içerisinde bazı farklı

uygulamalın bulunması normal görülmelidir. Başka bir ifadeyle aynı kelimenin farklı

yazılışlarının olması yanlış sayılmamalıdır. Son dönemlerde bu yazılışlar da dahil olmak üzere

imla konusunda pek çok değişiklik yapılmışsa da harf inkılabıyla birlikte Latin alfabesine

geçildiği için bu yeniliklerin tutunup tutunamayacağı meçhul kalmıştır. Bundan dolayıdır ki

son dönemde basılan kitap, gazete ve dergilerde, öğrenilen kurallardan farklı uygulamaların

görülmesi şaşırtıcı olmamalıdır. Bu yeniliklerin en barizi “e” sesinin imlasıyla ilgilidir. Klasik

imlada kelimenin ortasındaki “e”ler için her hangi bir imla harfi kullanılmazken son dönem

imlasında bütün “e”ler hâ-i resmiye (ه) ile yazılmıştır. Örnek: dede kelimesi klasik imlada دده şeklinde, son dönem imlasında ده ده şeklinde yazılır. Güzel كوزل kelimesi de ل كوزه şeklinde

yazılmıştır.

2.3. Yazıları Kalıplaşmış Kelimeler

Yukarıda vermeye çalıştığımız Osmanlı Türkçesinin imlâ özellikleri yüzyıllar içerisinde

gelişen üzerinde ittifak edilen kaidelerdir. Genel kaide böyle olmakla birlikte bazı kelimelerin

imlasında kurala aykırı olarak bir yazım tarzı gelişmiş ve bunlar kalıplaşmıştır. Dolayısıyla bu

kelimeleri okurken tereddüde düşülmemelidir.

2.4. Soru Edatları

Nasıl (ناصل): Türkçedeki “ne” soru edatıyla Arapçadaki “asıl” kelimesinin birleşiminden

meydana gelmiştir.

Nerede ( ده نره ) “ne” ve “yerde” kelimelerinin bitişmiş halidir.

Niçin ( چونين ) “ne” ve “için” kelimelerinin bitişmiş halidir. İçin kelimesinin aslı “içün”dür.

Sonradan küçük ünlü uyumuna girerek “için”e dönüşmüştür.

“-ki” bağlacı (كه):

46

Farsçadan dilimize geçmiş olan ve ayrı yazılan “ki” bağlacı, kef (ك) vehâ-i resmiye (ه) ile

yazılır. Osmanlı Türkçesinde de ayrı olarak yazılır. (ilgi ve sıfat eki olan –ki eki ( ىك ) kâf ve ye

harfi ile kelimeye bitişik olarak yazılır.)

2.5. İmlâsı klişeleşmiş diğer bazı kelimeler:

Gibi ( ىكب ): kâf-ı Fârisî (گ ) ile be (ب ) arasında imla harfi bulunmaksızın yazılmıştır.

Artık (آرتق): (ت) ile (ق) arasında imla harfi bulunmaksızın yazılmıştır.

Kuzu ( ىقوز ): kaf vav ze ye: Sondaki u’nun vav (و ) yerine ye (ى ) olarak yazılması

kalıplaşmıştır.

Kuru ( ىقور ): kaf vav re ye Sondaki u’nun vav (و ) yerine ye (ى) olarak yazılması

kalıplaşmıştır.

Sayıların Yazılışı

Sayıların yazılışı aşağıdaki şekilde kalıplaşmıştır:

Sıfır صفر On اون Bir بر Yirmi يگرمى İki ايكى Otuz اوتوز Üç اوچ Kırk قرق

Dört دورت – درت Elli اللى Beş بش Altmış آلتمش Altı آلتى Yetmiş يتمش Yedi يدى Seksen سكسان

Sekiz سكز Doksan

– طقسان طوقسان

47

Dokuz طوقوز – طقوز Yüz يوز Bin بيڭ

Uygulamalar

48

1) Osmanlı Türkçesinde imlâsı kalıplaşmış kelimelerden bazılarını örnekler vererek açıklayınız.

Cevap:

Osmanlı Türkçesinin imlâ özellikleri üzerinde ittifak edilmiş kaideler bulunmakla birlikte,

bazı kelimelerin imlası kurala aykırı olarak kalıplaşmıştır. Bu kelimelerden bazılarının yazımı

şöyledir:

Nasıl (ناصل), Nerede (نره ده), Niçin (نيچون) , “-ki” bağlacı (كه), ilgi ve sıfat eki olan –ki eki (كى),

Gibi (كبى), Kuzu (قوزى), Kuru (قورى).

2) Kelimenin başındaki, ortasındaki ve sonundaki “e” sesinin yazımı hakkında örneklerle bilgi veriniz.

Cevap:

A)Kelimenin başındaki “e”ler elif (ا) harfi ile yazılır:

(et) ات (etki) اتكى

B)Kelimenin ortasındaki “e” sesi harfle gösterilmez. Ancak kelimede ikiden fazla

“e” ünlüsü varsa aşağıdaki örnekte olduğu gibi biri hâ-i resmiye ile yazılabilir.

كله بك - كلبك kelebek

C)Kelimenin sonundaki “e”ler hâ-i resmiye (ه ) ile yazılır.

Küme كومه Serçe سرچه

3) İmlâ harfleri (hurûf-ı imlâ) hakkında bilgi veriniz.

Osmanlı Türkçesinde Türkçe kökenli kelimelerin imlasında hareke yerine “vav”, “yâ”,

“elif” ve “he” harfleri kullanılmıştır. Bunlara imlâ harfleri (hurûf-ı imlâ) denir. Bunlar med

harfleri değildir. Harfleri uzatmak için değil ünlü sesleri göstermek için kullanılırlar.

.a, e (he) ه ;a (elif) ا ;ı, i (yâ) ى ;u, ü, o, ö (vav) و

Uygulama Soruları

49

1. Aşağıdaki kelimeleri Osmanlı Türkçesiyle yazmaya çalışınız

Yastık

Püskürmek

Deli

Tırtıl

Kuyruk

2. Aşağıdaki kelimelerin okunuşlarını karşılarına yazınız.

ايپك

بوزوق

چامور

كوموش

باقير

3. Aşağıdaki yargılardan doğru olanların önüne (d), yanlış olanların önüne (y) harfi

koyunuz.

( )Arapça ve Farsçada kısa ünlüler med harfleriyle gösterilir.

( )Osmanlı Türkçesinde kelimenin başındaki “a”lar ayın ile yazılır.

( ) Osmanlı Türkçesinde Kelimenin ortasındaki “i”ler ye harfiyle yazılır

( ) Osmanlı Türkçesinde kelimenin sonundaki “a”lar hâ-i resmiye ile yazılabilir.

( ) Türkçe kelimelerin ilk hecesindeki “o,ö,u, ü sesleri imlada gösterilmez.

( ) Türkçeye batı dillerinden geçen kelimelerin imlasında Türkçe kelimelerin imla

kuralları uygulanır.

( ) Arapça ve Farsçada ünlü sesler hareke ile gösterilir.

( ) Arapçadaki uzatma harflerini Osmanlı Türkçesinde yazma zorunluluğu yoktur.

( ) Türkçe kelimelerin başındaki “e”ler elif ile yazılır.

( ) Bazı sayıların yazışlında kural dışılıklar olabilir.

50

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde Osmanlı Türkçesi imlasında kullanılan imla harflerinin kelimenin başında, ortasında ve sonunda nasıl yazılmış olduğu gösterildi. Ayrıca kurallara rağmen imlâsı klişeleşmiş olan bazı edatların ve sayıların yazılışları öğrenildi.

51

Bölüm Soruları

1. “Yaprak” kelimesinin Osmanlı Türkçesi harfleriyle yazılışı hangi seçenekte

doğru verilmiştir?

a. اپراكي

b. اپرقي

c. اپركي

d. پرقي

e. اپراقي

2. “Karne” kelimesinin Osmanlı Türkçesi harfleriyle yazılışı hangi seçenekte

doğru verilmiştir?

a. كارنه b. كرنه c. قارنه d. قارن e. قرنه

3. “Sarık” kelimesinin Osmanlı Türkçesi harfleriyle yazılışı hangi seçenekte doğru

verilmiştir?

a. كيسار

b. كيصار

c. قيسار

d. قيصار

e. صارق

4. “Konya” kelimesinin Osmanlı Türkçesi harfleriyle yazılışı hangi seçenekte

doğru verilmiştir?

a. هيقون

b. ايقن

c. ايكون

52

d. هيكون

e. هيقن

5. “kurbağa” kelimesinin Osmanlı Türkçesi harfleriyle yazılışı hangi seçenekte

doğru verilmiştir?

a. كربغا b. قورباغه c. قرباكا d. كورباغه e. قربغا

6. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde bir yazım yanlışı yoktur?

a. ناسل b. كمك ۀ

c. هيدون

d. عوردو

e. ىكب

7. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?

a. گيريش (giriş)

b. گوروش (görüş)

c. گورش (güreş)

d. قيريش (kiriş)

e. قاريش (karış)

8. “Gölge” kelimesinin imlâ kurallarına uygun yazılışı hangi seçenekte doğru

verilmiştir?

a. كولكه b. غولكه

c. ك

d. كلكه

e. كولغه

53

(قوراق) .9 kelimesinin okunuşu hangi seçenekte doğru olarak verilmiştir?

a. Kürek

b. Körek

c. Kıvrak

d. Koruk

e. Kurak

kelimesinin yazılışındaki hangi harf günümüzde telaffuz farklılığına ”بكقوز“ .10

uğramıştır?

a. ب

b. ق

c. ك

d. و

e. ز

Cevaplar

1) e , 2) c , 3) d , 4) a , 5) b , 6) e, 7) d, 8) a, 9) e, 10) c.

54

3. OSMANLI TÜRKÇESİNDE EKLER l

55

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Osmanlı Türkçesinde eklerin yazılışı imla kurallarından bağımsız olarak gelişmiştir. Bazıları imla kuralları ile uygunluk gösterebilir. Bu imla kurallarına uyması gerektiğinden değil öyle kalıplaşmış olduğu içindir. Bu bölümde Osmanlı Türkçesinde kelimelere getirilen eklerin yazılışı gösterilecektir.

56

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Türkçe ekler bakımından nasıl bir dildir?

2) Ekler bir dil için ne ifade eder? Yabancı dillerden geçen ekler var mıdır?

3) Eklerin yazılışında günümüz imla hususiyetleri ile benzeşen ve benzeşmeyen yönler nelerdir?

57

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Osmanlın Türkçesinde ekler

Kelime ve eklerin ayırt edilip metnin doğru okunmasını sağlayacaktır.

Yazı çalışması yapmak, metin okumak ve metinler üzerindeki eklerin yazılış şekillerini tespit etmek suretiyle öğrenilenler pekiştirilebilir.

58

Anahtar Kavramlar

Yapım eki

Çekim eki

Çoğul eki

Soru eki

Hâl ekleri

Vasıta eki

Eşitlik ekleri

59

Giriş

Osmanlı Türkçesi her ne kadar Arapça ve Farsçadan kelime almış olsa da ekler Türkçeye

mahsustur. Bir dile kimlik kazandıran da kelimelerden ziyade eklerdir. Osmanlı Türkçesinde

eklerin hususî yazılışları söz konusudur. Eklerin doğru anlaşılmasında isim ve fiil köklerinin

bilinmesi, yani kelimenin aslını oluşturan harflerle ekin ayırt edilebilmesi son derece önemlidir.

Bu ekler çekim eki veya yapım eki olarak gelir. Bu ünitede eklerle ilgili bazı temel bilgiler

verilerek isim ve fiillerde ortak olan eklerle isimlere getirilen çekim ve yapım ekleri üzerinde

durulmuş ve her ek ayrıntılı bir şekilde örneklendirilmiştir.

60

3.1. Osmanlı Türkçesindeki Ekler ile İlgili Genel Bilgiler

Ek, bir isim ya da fiil köküne getirilen o ismin ya da fiilin cümle içerisindeki görevini veya

anlamını değiştirme özelliğine sahip sözcük parçacıklarıdır. Ekler, bir dilin asli unsurları

olması sebebiyle o dilin ana karakterini ekleri oluşturur. Bu bakımdan Türkçe eklemeli bir

dildir ve ekler kelimenin sonuna gelir.

Osmanlı Türkçesinde eklerin yazılışı genel imlâ kurallarından farklılık arz eder. Aynı telaffuza

sahip bir kelime hece ile ek arasında yazılış beraberliği bulunmayabilir. Eklerin yazılışı

umumiyetle klişeleşmiştir. Eklerin yazılışına geçmeden önce bazı hatırlatmalarda bulunmak

gerekmektedir:

Türkçedeki kelimeler köken itibarıyla başka dillerden geçmiş olabilir;

ancak ekler tamamıyla Türkçedir. Arapça ve Farsçadan geçen kelimeler orijinal

harfleriyle, bu kelimelere getirilen ekler de eklerin yazım kurallarına göre

yazılırlar.

Önceki ünitede ünlülerin yazımıyla ilgili kurallar, eklerdeki ünlüler için

geçerli değildir. Eklerin yazılışı sadece kendilerine özeldir. Mesela herhangi bir

kelimenin bir hecesinde yer alan söz öbeğinin telaffuzu ile bir ekin telaffuzu

aynı olmakla birlikte yazılışları farklı olabilir.

Eklerin sonundaki “k” ünsüzünün imlâsı bu harften önce gelen ünlünün

kalınlık ya da inceliğine göre değişir. Mesela –mak, -cak eklerindeki “k” kaf ile

yazılırken –mek, -cek eklerindeki “k” ünsüzü kef ile yazılır. Benzer şekilde bu

eklerin sonundaki “k” ler ilave bir ekle yumuşadığında da kaf harfi gayın hafine,

kef harfi de kâf-ı Fârisîye dönüşür.

Eklerin telaffuzuyla imlâsı arasında farklılık olması mümkündür.

Telaffuzu farklı olsa da eklerin yazılışı değişmez. Günümüz imlâ kaidelerinde

ünsüz benzeşmesi dikkate alınırken Osmanlı Türkçesinde ekler kalıplaşmış

şekilleriyle yazılmış olup kelimenin son harfi ile ek arasında sertlik-yumuşaklık

benzeşmesi dikkate alınmamıştır. Yani eklerdeki ünsüzler kelimenin son harfine

göre şekil almazlar.

Eklerin imlâsının doğru yazılabilmesi için kelimenin ek ve kökünün ayırt

edilebilmesi önem arz etmektedir.

Kâf-ı Türki ile yazılan ikinci şahıs iyelik eki olan “n” ile diğer eklerde

yer alan “n”lerin yazılışı karıştırılmamalıdır.

61

Bir sözcük birden fazla yapım ya da çekim eki alabilir. Bu durumda her

ek tek başına geldiğinde nasıl yazılıyorsa öyle yazılır. Genel kaide böyle

olmakla birlikte eklerin arka arkaya gelmesi sırasında bazen imlâ harfleri

düşebilmektedir.

Eklerde tamamıyla Türkçe seslerin karşılığı olan harfler kullanılır.

Sözgelimi Türkçe kelimelerin başında kullanılmasına müsaade edilen ص ve ط

dâhil Arapça ve Farsçaya mahsus harfler eklerde asla kullanılmaz.

3.2. İsim ve Fiillerde Ortak Kullanılan Ekler

Çokluk eki: Çoğul bildiren –lar ve –ler ekleri, lâm ve rı (لر ) harfleri ile yazılır.

Örnekler:

Zenginler زنكينلر Yoksullar يوقسوللر

Erkekler ارككلر Kızlar قيزلر

لر جاده Sokaklar صوقاقلر Caddeler

Helaller حالللر Haramlar حرملر

Şerler شرلر Hayırlar خيرلر

Geliyorlar كليورلر Kalıyorlar قاليورلر

Geçtiler كچديلر Kaçtılar قاچديلر

جكلر ويره Varacaklar واراجقلر Verecekler

İçmişler ايچمشلر Uçmuşlar اوچمشلر

مزلر بوله Bulamazlar مزلر بيله Bilemezler

62

Hatırlatma: Fiillere getirilen ekler bir sonraki ünitede incelenecektir. Yukarıdaki örneklerde

sadece çoğul ekine dikkatinizi veriniz.

Soru eki: Soru eki (-mı, -mi, -mu, -mü) mim ve ye ( ىم ) harfleriyle yazılır:

?Çok mu چوقمى؟ ?Az mı آزمى؟

?Uzun mu اوزونمى؟ ?Kısa mı قيصه مى؟

?Zor mu زورمى؟ ?Kolay mı قواليمى؟

?Yağmur mu ياغمورمى؟ ?Kar mı قارمى؟

?Gönül mü كوكلمى؟ ?Kalp mi قلبمى؟

?Oldu mu اولديمى؟ ?Aldı mı آلديمى؟

?Durur mu دورورمى؟ ?Koşar mı قوشارمى؟

جكمى؟ كله Gelecek mi? صورسونمى؟ Sorsun mu?

?Ölmüş mü اولمشمى؟ ?Verdiler mi ويرديلرمى؟

?Gördün mü كوردكمى؟ ?İnsin mi اينسينمى؟

Hatırlatma: Günümüz imlâsından farklı olarak Osmanlı Türkçesi imlâsında soru ekleri (-mı,

-mi, -mu, -mü) ayrı yazılmamaktadır.

3.3. İsme Getirilen Çekim Ekleri

3.3.1. Hâl ekleri (-i, -e, -de, -den ekleri)

Belirtme hâli olan -ı,- i,- u ve- ü eki ünsüzle biten kelimelerin sonuna geldikleri zaman ye ( ى

) ile yazılır.

Örnekler (ı ve i):

63

Defteri دفترى Kitabı كتابى

Peteği پتكى Balı بالى

Ördeği اوردكى Kazı قازى

Güneşi كونشى Ayı آيى

Biteni بيتنى Olanı اوالنى

Örnekler (u ve ü):

Bölüğü بولوكى Okulu اوقولى

كىصو Sonu اوكى Önü

Gölü كولى Kolu قولى

Öğünü اوكونى Oyunu اويونى

Önlüğü اوكلوكى Onluğu اونلغى

Belirtme eki -ı,-i,-u ve -ü, ünlü biten kelimelerin sonuna geldikleri zaman kaynaştırma harfi ye

ile birlikte (يى) ile yazılır.

Örnekler (-yı ve -yi):

Keseyi كيسه يى Kasayı قاصايى

يى قوپه Kupayı يى كوپه Küpeyi

يى آرابه Arabayı كميى Gemiyi

Deliyi دلييى Akıllıyı عقللييى

64

يى بره Yarayı يارايى Bereyi

Örnekler (-yu ve-yü):

Sürüyü سورويى Soruyu صورويى

Kötüyü كوتويى Kutuyu قوطويى

Büyüyü بويويى Tapuyu طاپويى

Ütüyü اوتويى Suyu صويى

Türlüyü تورلويى Buzluyu بوزلويى

Yönelme eki olan –e, ünsüz ile biten kelimelerin sonuna geldiği zaman hâ-i resmiye (ه) ile

yazılır; ünlü ile biten kelimelerin sonuna geldiği zaman ye ve hâ-i resmye (يه) ile yazılır:

Örnekler (-e ve -a):

Göze كوزه Başa باشه

Söze سوزه Saza سازه

Eve اوه Okula اوقوله

İzmir’e ازميره Sivas’a سيواسه

Bölüğe بولوكه Balığa باليغه

Örnekler (-ye ve-ya):

يه آطنه Adana’ya يه اديرنه Edirne’ye

65

يه ه پار Paraya يه پيره Pireye

يه چته Çatıya چاتييه Çeteye

Sevgiye سوكييه Saygıya صايغييه

يه طوربه Torbaya يه توربه Türbeye

Bulunma hâli olan -de, -da, -te, -ta eki dal ve he (ده ) ile yazılır.

Örnekler (-de, -da):

Okulda اوقولده Evde اوده

Dokuzda طوقوزده Sekizde سكزده

Onlarda اونلرده Bizde بزده

Konya’da قونيه ده Gözde كوزده

ده دوزجه Düzce’de بولوده Bolu’da

Örnekler: (-te, -ta):

Altta آلتده Üstte اوستده

Dışta طيشده İçte ايچده

Başta باشده Beşte بشده

Kışta قيشده İşte ايشده

durakta طوراقده Yemekte يمكده

66

Ayrılma hâli olan -den, -dan, -ten, -tan eki, dal ve nûn (دن ) ile yazılır.

Örnekler :

Bakırdan باقيردن Demirden دميردن

Kumaştan قماشدن Gümüşten كوموشدن

دن قونيه İzmir’den ازميردن Konya’dan

Maraş’tan مرعشدن Karabük’ten قارابوكدن

Gökten كوكدن Yerden يردن

kıştan قيشدن Yazdan يازدن

3.3.2. Hâl Eki Alan Şahıs ve İşaret Zamirleri

Şahıs

Zamirleri -i -e -de -den

بن

Ben بنى Beni بكا Bana بنده Bende بندن Benden

سن

Sen سنى Seni سكا Sana سنده Sizde سندن Senden

او

O

اونى

آنى

Onu

اوكا

آكاOna

اونده

آندهOnda

اوندن

آندنOndan

بز

Biz بزى Bizi بزه Bize بزده Bizde بزدن Bizden

Sizden سزدن Sizde سزده Size سزه Sizi سزى Siz سز

67

اونلر

(آنلر)

Onlar

اونلرى

آنلرىOnları

اونلره

آنلرهOnlara

اونلرده

آنلردهOnda

اونلردن

آنلردنOnlardan

İşaret

Zamirleri -i -e -de -den

بو

Bu بونى Bunu بوكا Buna بونده Bunda بوندن Bundan

شو

Şu شونى Şunu شوكا Şuna شونده Şunda شوندن Şundan

او

O

اونى

آنى

Onu

اوكا

آكاOna

اونده

آندهOnlarda

اوندن

آندنOndan

3.3.3. Vasıta Eki

İle bağlacı ile aynı görevde kullanılan vasıta ekleri olan “-la” ve “-le” lâm ve hâ-i resmiye ile

yazılır (له ). Ünlüyle biten kelimelerde bu ek ي kaynaştırma harfiyle birlikte kullanılır. (يله )

Örnekler:

Gözle كوزله Kaşla قاشله

يله پاره Senetle سندله Parayla

يله كپچه Kaşıkla قاشيقله Kepçeyle

Sopayla صوپايله Korkuyla قورقويله

Eliyle الييله Delille دليلله

68

3.3.4. Eşitlik Eki

Eşitlik ekleri olan –ca, -ce, -ça ve –çe cim ve hâ-i resmiye ile yazılır (جه). Dikkat: Sert

ünsüzlerden sonra gelen eşitlik ekleri her ne kadar “ça” ya da “çe” şeklinde teaffuz edilse de

cim (ج ) ile yazılır.

Örnekler:

Yaşça ياشجه Boyca بويجه

Çocukça چوجوقجه Delice دليجه

جه اولكه Ülkece ملتجه Milletçe

Açıkça آچيقجه Kanunca قانونجه

Erkekçe ارككجه Kadınca قادينجه

3.4.5. İyelik Ekleri

İsimlerin sonuna getirilen ve aitlik bildiren eklerin yazılışı tablodaki gibidir. İyelik eklerinin

yazımında ünsüz harflerden sonra ek ile kelime arasında meydana gelen sesler yazıda

gösterilmez. Ünlü ile biten isim ile üçüncü tekil şahıs iyelik eki arasında ortaya çıkan “s” sesi

kalın ya da ince olsun sin ile yazılır.

Birinci tekil şahıs iyelik eki -m,-ım, -im, -um, -üm م

İkinci tekil şahıs iyelik eki -n, -ın, -in, -un, -ün ڭ

Üçüncü tekil şahıs iyelik eki -ı, -i, -u, -ü veya –sı, -si, -su, -sü سى , ى

Birinci çoğul şahıs iyelik eki -mız, -miz, -muz, -müz, -ımız, -imiz, -umuz, -ümüz مز

İkinci çoğul şahıs iyelik eki -nız, -niz, -nuz, -nüz, -ınız, -iniz, -unuz, -ünüz ڭز

69

Üçüncü çoğul şahıs iyelik eki -ları, -leri لرى

Örnekler:

Silgim سيلكيم Kalemim قلمم

Silgin سيلكيك Kelemin قلمك

Silgisi سيلكيسى Kalemi قلمى

Silgimiz سيلكيمز Kalemimiz قلممز

Silginiz سيلكيكز Kaleminiz قلمكز

Silgileri سيلكيلرى Kalemleri قلملرى

م ماصه Dolabım طوالبم Masam

ك ماصه Dolabın طوالبك Masan

سى ماصه Dolabı طوالبى Masası

مز ماصه Dolabımız طوالبمز Masamız

كز ماصه Dolabınız طوالبكز Masanız

لرى ماصه Dolapları طوالبلرى Masaları

Sorum صوروم Okulum اوقولم

Sorun صوروك Okulun اوقولك

70

Sorusu صوروسى Okulu اوقولى

Sorumuz صورومز Okulumuz اوقولمز

Sorunuz صوروكز Okulunuz اوقولكز

Soruları صورولرى Okulları اوقوللرى

Örtüm اورتوم Önlüğüm اوكلوكم

Örtün اورتوك Önlüğün اوكلوكك

Örtüsü اورتوسى Önlüğü اوكلوكى

Örtümüz اورتومز Önlüğümüz اوكلوكمز

Örtünüz اورتوكز Önlüğünüz اوكلوككز

Örtüleri اورتولرى Önlükleri اوكلوكلرى

Bilgi notu: Üçüncü tekil şahıs iyelik ekinden sonra ünlüyle başlayan bir ek gelmesi hâlinde

araya kaynaştırma “n” harfi girer ve iyelik ekinin “ı” ve “i”si yazılmaz. قلمنى (kalemini)

örneklerinde görüldüğü (kitaplarını) كتابلرينى ,(defterini) دفترينى Ancak .(silgisini) سيلكيسنى

gibi kendisinden sonraki harfe bitişmeyen harflerden sonra gelirse “ı” ve “i” yazılır.

3.4. İsme Getirilen Yapım Ekleri

3.4.1. İsimden isim yapma ekleri -lık, -luk eki, lâm ve kaf (لق), -lik, - lük eki lâm ve kef (لك) ile yazılır.

Örnekler:

لك اينجه Kalınlık قالينلق İncelik

71

Beşlik بشلك Başlık باشلق

Genişlik ككيشلك Darlık دارلق

Kömürlük كومورلك Odunluk اودونلق

Küllük كوللك Kolluk قوللق

Gözlük كوزلك Boyunluk بويونلق

-cı, -ci, -cu, cü, -çı, -çi, -çu, -çü eki, cim ve ye ( ىج ) ile yazılır.

Örnekler:

Deniz-ci دكيزجى Kara-cı قاراجى

Derici دريجى Arıcı آريجى

جى باصمه Basmacı جى پرده Perdeci

Üzümcü اوزومجى Turşucu تورشوجى

Gözcü كوزجى Yolcu يولجى

Türkücü توركيجى Oyuncu اويونجى

Yemekçi يمكجى Aşçı آشجى

Saatçi ساعتجى Kitapçı كتابجى

Kürekçi كوركجى Çarkçı چارقجى

Çöpçü چوپجى Kuşçu قوشجى

72

Tüpçü توپجى Topçu طوپجى

Sütçü سودجى Yoğurtçu يوغورتجى

-lı, -li, -lu, ve –lü eki lâm ve ye (لى )ile yazılır.

Örnekler:

لى قونيه Konyalı دكزليلى Denizlili

Ekşili اكشيلى Tatlı طاتلى

Kirli كيرلى Pasaklı پاساقلى

Görgülü كوركولى Gururlu غرورلى

Güçlü كوچلى Suçlu صوچلى

Köklü كوكلى Soylu صويلى

-sız, siz, -suz, -süz eki sin ve ze (سز )ile yazılır.

Örnekler:

Kalpsiz قلبسز Vicdansız وجدانسز

Kedersiz كدرسز Kaygısız قايغيسز

سز قهوه Çaysız چايسز Kahvesiz

Kültürsüz كولتورسز Şuursuz شعورسز

Usulsüz اصولسز yolsuz يولسز

Ölümsüz اولومسز Sonsuz صوكسز

73

-ce, -ca, -çe, -ça eki cim ve hâ-i resmiye (جه) ile yazılır. Bu ekle dil isimleri yapılır.

Hatırlatrma: İsim yapım eki olan bu ekin yazılışı, eşitlik bildiren isim çekim ekinin yazılışıyla

aynıdır.

Örnekler:

Kırgızca قيرغيزجه İngilizce اينكيليزجه

Arapça عربجه Türkçe توركجه

-ceğiz eki cim, kâf-ı Fârisî ve ze (جكز ) harfleriyle yazılır.

-cağız, eki cim, gayın ve ze (جغز ) harfleriyle yazılır.

Örnekler:

Köyceğiz كويجكز Kuşcağız قوشجغز

Evceğiz اوجكز Kızcağız قيزجغز

Elceğiz الجكز Çocukcağız چوجوقجغز

3.4.2. İsimden fiil yapım ekleri -la ve –le eki: -la, lâm ve elif ( ال ) harfleriyle, -le, lâm ve hâ-i resmiye (له ) ile yazılır.

Örnekler:

مك كوزله Kollamak قولالمق Gözlemek

مك كيليتله Başlamak باشالمق Kilitlemek

مك ترله Sulamak صوالمق Terlemek

مك ايزله Tuzlamak طوزالمق İzlemek

74

مك اكله Taşlamak طاشالمق Eklemek

-lan, -len eki: -lan lam, elif ve nûn (الن) harfleriyle, -len, lâm ve nûn (لن) harfleriyle yazılır.

Örnekler:

Büyülenmek بويولنمك Yaşlanmak ياشالنمق

Bitlenmek بيتلنمك Zorlanmak زورالنمق

Evlenmek اولنمك Avlanmak آوالنمق

Kirlenmek كيرلنمك Buzlanmak بوزالنمق

Gizlenmek كيزلنمك Nazlanmak نازالنمق

-laş, -leş eki: -laş lâm, elif ve şın (الش) harfleriyle, -leş, lâm ve şın (لش) harfleriyle yazılır.

Örnekler:

الشمقويوق Koyulaşmak لشمكزلوك Güzelleşmek

Eşleşmek اشلشمك Şakalaşmak شاقاالشمق

الشمقجاققو Kucaklaşmak برلشمك Birleşmek

Dertleşmek دردلشمك Uzaklaşmak اوزاقالشمق

Sözleşmek سوزلشمك İnatlaşmak عنادالشمق

Yüzleşmek يوزلشمك Yozlaşmak يوزالشمق

75

Uygulamalar

1) İsimden isim yapan ekler hakkında bilgi vererek her biri için ikişer örnek yazınız.

-lık, -luk eki, lâm ve kaf (لق), -lik, - lük eki lâm ve kef (لك) ile yazılır.

Kalınlık ( قالينلق ( (incelik) اينجه لك

-cı, -ci, -cu, cü, -çı, -çi, -çu, -çü eki, cim ve ye (جى ) ile yazılır.

(Derici) دريجى (Arıcı) آريجى

-lı, -li, -lu, ve –lü eki lâm ve ye (لى )ile yazılır.

Köklü كوكلى Soylu صويلى

-sız, siz, -suz, -süz eki sin ve ze (سز )ile yazılır.

Usulsüz اصولسز yolsuz يولسز

-ceğiz eki cim, kâf-ı Fârisî ve ze (جكز ) harfleriyle yazılır. -cağız, eki cim, gayın

ve ze (جغز ) harfleriyle yazılır.

Köyceğiz كويجكز Kuşcağız قوشجغز

2) İyelik ekleri hakkında bilgi vererek “masa” kelimesine iyelik eklerini getirip yazınız.

İsimlerin sonuna getirilen ve aitlik bildiren eklere iyelik eki denir. İyelik eklerinin

yazımında ünsüz harflerden sonra ek ile kelime arasında meydana gelen sesler yazıda

gösterilmez. Ünlü ile biten isim ile üçüncü tekil şahıs iyelik eki arasında ortaya çıkan “s” sesi

kalın ya da ince olsun sin ile yazılır.

masamız ماصه مز masası ماصه سى ,masan ماصه ك ,masam ماصه م

masaları ماصه لرى masanız ماصه كز

76

3) İsme getirilen hal eklerini örneklerle açıklayınız.

Türkçede ismin hal ekleri dört tanedir: -i, -e, -de, -den. Belirtme hâli olan -ı,- i,- u ve- ü eki

ünsüzle biten kelimelerin sonuna geldikleri zaman ye ( ى ) ile yazılır.

küpeyi كوپه يى kolu قولى ayı آيى

Yönelme eki olan –e, ünsüz ile biten kelimelerin sonuna geldiği zaman hâ-i resmiye (ه) ile

yazılır; ünlü ile biten kelimelerin sonuna geldiği zaman ye ve hâ-i resmye (يه) ile yazılır:

Edirne’ye اديرنه يه Okula اوقوله

Bulunma hâli olan -de, -da, -te, -ta eki dal ve he (ده ) ile yazılır.

yemekde يمكده sekizde سكزده

Ayrılma hâli olan -den, -dan, -ten, -tan eki, dal ve nûn (دن ) ile yazılır.

Karabük’ten قارابوكدن Gökten كوكدن

Uygulama Soruları

.kelimesinin hangi okunuşları doğrudur? İşaret koyunuz (كللك) .1

Küllük

Kellik

Kolluk

Kulluk

Güllük

2. Aşağıdaki cümlelerde ekler yanlış yazılmıştır Düzelterek yeniden yazınız.

قيزالر چيقان چوقچا صوقاغا. ايدى صوقاقته چوجوقالر كلن كچ اوه اوقولدان

يوقتو

77

3. Aşağıdaki ekleri bir kelimenin sonuna getirerek yazınız.

-mu?

-ler

-lan

-leş

-çü

4. Aşağıdaki ek almış kelimeleri Osmanlı Türkçesi harfleriyle yazmaya çalışınız.

çiçekler

çocuklar

uzaktan

yakından

köşede

boyacı

geldikçe

sevgimiz

dersleriniz

dost mu?

düşman mı?

dönerci

gözlükçü

İstanbullu

yazlık

ortaklık

78

başkalaşmak

dinlenmek

kulaksız

sinirli

79

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde kelimelerin müstakil yazılışıyla eklerin yazılışının farklı olduğu, eklerin imlâ kurallarına bağlı olmadığı, her ekin kendine mahsus bir yazılışı olduğu öğrendik. Hal eki, soru eki, çoğul eki, vasıta eki, eşitlik eki, isimden fiil yapma ekleri ve fiilden isim yapma eklerinin yazılışları gösterildi.

80

Bölüm Soruları

1. Eklerle ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?

a. Ekler bir dilin asli unsurlarıdır.

b. Eklerin yazılışı genel imlâ kurallarına uymak zorunda değildir.

c. Osmanlı Türkçesinde eklerin yazımında ünsüz benzeşmesi dikkate

alınmıştır.

d. Eklerin telaffuzu ile yazılışı farklı olabilir.

e. Eklerin kelime kökünden ayırt edilmesi imlâ için zorunludur.

2. Aşağıdaki yargılardan hangisi doğrudur?

a. Kelimeye bitişen her ek yazılmak zorundadır.

b. Kelime ve eklerdeki ünlü uyumuna dikkat edilir.

c. Türkçe önden eklemeli bir dildir.

d. İyelik eklerinde ek ile kelime arasındaki sesler gösterilir.

e. Soru eki ayrı yazılır.

3. Aşağıdaki yazılışlardan hangisi doğrudur?

a. قوراقليك b. كورلك c. قورولوق d. چوجوقلوغم

e. اللريم 4. Aşağıdaki yazılışlardan hangisi yanlıştır?

a. بوشلق b. باشلق c. بشلك d. قيشليق e. باليق

5. “Haklılar” kelimesinin doğru yazılışı hangi seçenekte verilmiştir?

a. حقليلر

b. حاقليالر

c. هاقلللر

d. حاقللر

81

e. حاقليالر

6. Aşağıdaki kelimelerin hangisinde bir ek yoktur?

a. قوراللر b. كوچلشمك c. كيملك d. ىسوروج

e. يلك 7. “Bilgelik” kelimesinin imlâ kurallarına uygun yazılışı hangi seçenekte doğru

verilmiştir?

a. بيلكه لك

b. بيلكلك c. بلكه لك

d. بيلكه ليك e. بيلكيلك

8. Hâl eki almış işaret zamirlerinden hangisi yanlış yazılmıştır?

a. وندنا

b. بونا

c. اونى d. شونى

e. شوندن

9. İyelik eki almış fiillerin hangisinde imla hatası vardır?

a. سيلكم

b. سيلكيك

c. سيلكيسى

d. سيلكيمز

e. سيلكيلرى

10. Ek almış kelimelerden hangisi yanlış yazılmıştır?

a. كوكلى b. كوروكجى

c. جكرجى

d. جانلى

82

e. روحسوز

Cevaplar

1) c , 2) a , 3) b , 4) d , 5) a , 6) e, 7) a, 8) b, 9) a, 10) e.

83

4. OSMANLI TÜRKÇESİNDE EKLER ll

84

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde Osmanlı Türkçesinde fiillere getirilen ekleri, yani, geçmiş zaman, şimdiki zaman, geniş zaman, gelecek zaman, dilek-şart, gereklilik eklerini ve fiil yapım eklerini öğreneceğiz.

85

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Hangi zaman eki ekler ile ilgili kurala aykırı olarak imlâ kurallarına uygun olarak yazılır?

2) Fiillere getirilen ekler çekimlendiğinde telaffuz ve yazımda ne tür değişikliler olmaktadır?

3) Zaman eklerinin yazımı ve bugünkü telaffuzları arasındaki farklara dikkat ediniz.

86

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Osmanlı Türkçesinde Ekler ll

Fiillere getirilen çekim ve yapım eklerinin yazılışlarını öğrenmek ve metinlerin doğru okunması becerisi kazanmak.

Yazı çalışması yapmak, metin okumak ve metinler üzerindeki fiil çekim ve yapım eklerinin yazılış şekillerini tespit etmek suretiyle öğrenilenler pekiştirilebilir.

87

Anahtar Kavramlar

Zaman ekleri

Çekim eki

Yapım eki

Emir eki

Dilek-şart eki

Gereklilik eki

88

Giriş

Eklerin yazımı Osmanlı Türkçesinin önemli konularından biridir. Eklerin nasıl yazıldığını

öğrenmek metin okumalarında kolaylık sağlayacaktır. Bu ünitede fiillere getirilen ekler

incelenecektir. Fiil çekimleri, fiilden fiil yapan ekler, fiilden isim yapan ekler örneklerle

anlatılacaktır.

89

4.1.Fiil Çekim Ekleri

4.1.1. Di’li Geçmiş Zaman Eki

Günümüz Türkçesinde sekiz farklı şekilde (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) yazılan di’li geçmiş

zamanın üçüncü tekil şahıs eki olan -di, Osmanlı Türkçesinde dal ve ye ( ىد ) harfleriyle yazılır.

Örnekler:

Aç-tı آچدى Kal-dı قالدى

Piş-ti پيشدى Gel-di كلدى

Uç-tu اوچدى Otur-du اوتوردى

Göç-tü كوچدى Sür-dü سوردى

Örnek çekimler:

Gör-düm كوردم Al-dım آلدم

Gör-dün كوردڭ Al-dın آلدك

Gör-dü كوردى Al-dı آلدى

Gör-dük كوردك Al-dık آلدق

Gör-dünüz كورديڭز Al-dınız آلديڭز

Gör-düler كورديلر Al-dılar آلديلر

Koş-tum قوشدم Geç-tim كچدم

Koş-tun قوشدڭ Geç-tin كچدڭ

90

Koş-tu قوشدى Geç-ti كچدى

Koş-tuk قوشدق Geç-tik كچدك

Koş-tunuz قوشديڭز Geç-tiniz كچديڭز

Koş-tular قوشديلر Geç-tiler كچديلر

4.1.2. Miş’li Geçmiş Zaman Eki

Miş’li geçmiş zaman eki -mış, -miş, -muş, ve –müş mim ve şın (مش) harfleriyle yazılır.

Örnekler:

Sat-mış صاتمش

Geç-miş كچمش

Koş-muş قوشمش

Öl-müş اولمش

Örnek çekimler:

Üz-müşüm اوزمشم Dal-mışım طالمشم

Üz-müşsün اوزمشسڭ Dal-mışsın طالمشسڭ

Üz-müş اوزمش Dal-mış طالمش

Üz-müşüz اوزمشز Dal-mışız طالمشز

Üz-müşsünüz اوزمشسڭز Dal-mışsınız طالمشسڭز

91

Üz-müşler اوزمشلر Dal-mışlar طالمشلر

4.1.3. Şimdiki Zaman Eki

Şimdiki zaman eki –yor, ye, vav ve re (يور) harfleriyle yazılır. Şimdiki zaman ekiyle fiil kökü

arasında ortaya çıkan (ı,i,u,ü) sesleri yazıda gösterilmez (örnek: كليورم). Ancak fiil kökü

munfasıl (kendisinden sonraki harfe bitişmeyen) bir harfle biterse bu sesler (ى) ile gösterilir

(örnek: ركيدييو ).

Örnek çekimler:

Gidi-yorum كيدييور م Geli-yorum كليورم

Gidi-yorsun كيدييورسڭ Geli-yorsun كليورسڭ

Gidi-yor كيدييور Geliyor كليور

كيدييورز Geli-yoruz كليورز Gidi-yoruz

Gidi-yorsunuz كيدييورسڭز Geli-yorsunuz كليورسڭز

Gidi-yorlar كيدييورلر Geli-yorlar كليورلر

4.1.4. Gelecek Zaman Eki

Gelecek zaman eki –cak, cim kaf (جق); -cek cim kef (جك) harfleriyle yazılır. Kelime ile ek

arasında ortaya çıkan “a” ve “e”ler hâ-i resmiye ( ٮه ٬ه ) ile gösterilir. Son zamanlarda “a”ların

elif ile yazıldığı da olmuştur. Ekteki “k” harfi kendinden önceki ünlü kalın olduğunda kaf (ق)

ile, ince olduğunda kef ile yazılır. Çekimlendiği zaman yumuşamaya uğrayan kaf (ق) harfi

gayın (غ) ile, kef harfi ise kâf-ı Fârisî (گ) ile yazılır.

Örnekler:

92

جق آله Alacak جك ويره Verecek

Örnek çekimler:

جغم باقه bak-a-cağım جكم كوره Gör-e-ceğim

جقسڭ باقه bak-a-caksın جكسڭ كوره Gör-e-ceksin

جق باقه bak-a-cak جك كوره Gör-e-cek

جغز باقه bak-a-cağız جكز كوره Gör-e-ceğiz

جقسڭز باقه bak-a-caksınız جكسڭز كوره Gör-e-ceksiniz

جقلر باقه bak-a-caklar جكلر كوره Gör-e-cekler

4.1.5. Geniş Zaman Eki

Geniş zaman ekinin imlâsı, Osmanlı Türkçesindeki ünlülerin yazımıyla ilgili kurallara tabi

olduğundan diğer eklerin imlâsından ayrılır. Aşağıdaki tabloda geniz zaman ekleri ve örnekleri

gösterilmiştir:

-ar آقار ار Ak-ar

-er چكر ر Çek-er

-ır وارير ير Var-ır

-ir ويرير ير Ver-ir

-ur قورور ور Koru-r

Örnek çekimler:

93

Göç-er-im كوچرم Kaç-ar-ım قاچارم

Göç-er-sin كوچرسڭ Kaç-ar-sın قاچارسڭ

Göç-er كوچر Kaç-ar قاچار

Göç-er-iz كوچرز Kaç-ar-ız قاچارز

Göç-er-siniz كوچرسڭز Kaç-ar-sınız قاچارسڭز

Göç-er-ler كوچرلر Kaç-ar-lar قاچارلر

Ver-ir-im ويريرم Al-ır-ım آليرم

Ver-ir-sin ويريرسڭ Al-ır-sın آليرسڭ

Ver-ir ويرير Al-ır آلير

Ver-ir-iz ويريرز Al-ır-ız آليرز

Ver-ir-siniz ويريرسڭز Al-ır-sınız آليرسڭز

Ver-ir-ler ويريرلر Al-ır-lar آليرلر

Süpür-ür-üm سوپورورم Bul-ur-um بولورم

Süpür-ür-sün سوپورورسڭ Bul-ur-sun بولورسڭ

Süpür-ür سوپورور Bul-ur بولور

Süpür-ür-üz سوپورورز Bul-ur-uz بولورز

Süpür-ür-sünüz سوپورورسڭز Bul-ur-sunuz بولورسڭز

94

Süpür-ür-ler سوپورورلر Bul-ur-lar بولورلر

Hatırlatma: Zamana bağlı olarak fonetik değişmeler imlâyı da etkilemiştir. Geniş zaman eki

olan –ır ve –ir, Osmanlı Türkçesinin klasik döneminde –ur ve –ür şeklinde vav ve re ile

yazılmıştır: var-ur, işit-ür vb.

4.1.6. Dilek-şart Eki

Dilek şart eki olan –sa ve –se’ler sin ve hâ-i resmiye (سه) ile yazılır.

Örnekler:

Geç-se كچسه Kaç-sa قاچسه

Örnek çekimler:

م طورسه Dur-sam م دورسه Dür-sem

ڭ طورسه Dur-san ڭ دورسه Dür-sen

Dür-se دورسه Dur-sa طورسه

ق طورسه Dur-sak ك دورسه Dür-sek

ڭز طورسه Dur-sanız ڭز دورسه Dür-seniz

لر طورسه Dur-salar لر دورسه Dür-seler

4.1.7. Gereklilik Eki

Gereklilik eki olan –malı ve -meli, mim, lam ve ye harfleriyle ىمل şeklinde yazılır. Kalın ünlü

içeren –malı eki ىمال , ince ünlü içeren –meli eki de ىل مه şeklinde yazılabilir.

Örnekler:

95

قوشملى (قوشمالى) koş-malı

( لى كچمه ) كچملى Geç-meli

Örnek çekimler:

يم آوچملى Uç-malı-yım يم يوزملى Yüz-meli-yim

سڭ آوچملى Uç-malı-sın سڭ يوزملى Yüz-meli-sin

Yüz-meli يوزملى Uç-malı آوچملى

يز آوچملى Uç-malı-yız يوزملى يز Yüz-meli-yiz

سڭز آوچملى Uç-malı-sınız سڭز يوزملى Yüz-meli-siniz

لر آوچملى Uç-malı-lar لر يوزملى Yüz-meli-ler

Dikkat: Gereklilik eki, kendisinden sonra gelen eklerle bitişmez.

4.1.8. Emir eki

İkinci tekil şahıs emir eki –ın, -in, -un ve –ün kâf-ı nûnî (ڭ) ile yazılır; eğer fiil gövdesi ünlü

ile bitiyorsa kâf-ı nûnîden önce ye (ى) getirilir:

Taşı-yın طاشييڭ Aç-ın آچڭ

يڭ بسله Seç-in سچڭ Besle-yin

Koru-yun قورييڭ Koş-un قوشڭ

Yürü-yün يورييڭ Boz-un بوزڭ

96

İkinci çoğul şahıs emir eki, -ınız, -iniz, -unuz ve –ünüz kâf-ı nûnî ve ze (ڭز ) harfleriyle yazılr;

eğer fiil gövdesi ünlü üle bitiyorsa kâf-ı nûnîden önce ye (ى) getirilir:

Sıçra-yınız صيچرايڭز Kal-ınız قالڭز

يڭز اله Geç-iniz كچڭز ele-yiniz

Koru-yunuz قورويڭز Dur-unuz طورڭز

Sürü-yünüz سورويڭز Sür-ünüz سورڭز

Üçüncü tekil şahıs emir eki, -sın, -sin, -sun ve –sün, sin vav ve nun (سون) harfleriyle

yazılmıştır. Son dönemlerde –sın ve –sin ekinin sin, ye ve nun harfleriyle yazılması

yaygınlaşmıştır.

Kır-sın قيرسون ( قيرسين )

( سين ايسته سون ايسته ( İste-sin

Dur-sun دورسون

Büyü-sün بويوسون

4.2. Fiil Yapım Ekleri

4.2.1. Fiilden İsim Yapan Ekler

-mak, -mek eki:

Mastar eki –mak, mim kaf مق ; –mek, mim kef مك harfleriyle yazılır.

Geç-mek كچمك Kaç-mak قاچمق

Ser-mek سرمك Sor-mak صورمق

97

Dür-mek دورمك Dur-mak طورمق

Küs-mek كوسمك Kus-mak قوسمق

Olumsuzluk durumunda ما ve مه şeklinden yazılır. مه yerine sadece م yazıldığı da olur.

Örnekler:

) Var-ma-mak وارمامق مك ويرمه Ver-me-mek ويرممك (

) Uç-ma-mak اوچمامق مك ايچمه İç-me-mek ايچممك (

) At-ma-mek آتمامق مك ايتمه İt-me-mek ايتممك (

) Bul-ma-mak بولمامق مك بولمه Böl-me-mek بولممك (

-ma, -me, eki:

Hafifletilmiş mastar eki de olan –ma ve –me mim ve he (مه ) ile yazılır. Son zamanlarda -ma

eki mim ve elif ( .harfleriyle yazıldığı da olmuştur ( ما

Örnekler:

Dök-me دوكمه Bas-ma باصمه

Sür-me سورمه Dol-ma طولمه

Böl-me بولمه Bur-ma بورمه

Ez-me ازمه As-ma آصمه

Hatırlatma: Yukarıda örnekleri verilen –ma ve –me fiilden isim yapma ekidir; olumsuzluk eki

değildir. Fiillere getirilen olumsuzluk eki olan -ma –me için ünitenin sonunda yer alan

“Fiillere Getirilen Diğer Ekler” konusuna bakınız.

98

-ış,- iş, -uş, -üş eki:

Mastar ve isim eki olan bu ek ش veya يش harfleriyle yazılır:

Örnekler:

Sat-ış صاتيش صاتش

Geç-iş كچيش كچش

Oku-y-uş اوقويش

Yürü-y-üş يورويش

Hatırlatma: Diğer birçok ekte olduğu gibi bu ekin yazışında da dönemlere göre farklılık

vardır. Son dönemlerde –uş ve –üş şekli eğer kendisinde sonraki harfe bitişmeyen bir harften

sonra gelmişlerse (و ش) ile yazılmıştır (örnek: كوروش طوروش).

-gı, -gi, (-kı, -ki), -gu, -gü eki:

Bu ek, kelimenin son hecesindeki ünlü kalın ise ىگ ve ىك ince ise ; ىق ve ىغ şeklinde yazılır.

Yuvarlak ünlüler ye harfi yerine vav harfiyle yazıldığı da olmuştur.

Örnekler:

Ser-gi سركى Sar-gı صارغى

بورغو - بورغى Bur-gu سوركو - سوركى Sür-gü

İç-ki ايچكى Bas-kı باصقى

Hatırlatma: Fiilden isim yapan ekler ebetteki bunlarla sınırlı değildir. Bunların dışında kalan

eklerin yazımı için eklerle ilgili mutlaka eski harfli lügatlere müracaat ediniz. Ayrıca fiillerin

yapım eki yoluyla isim haline gelmeleri onların müstakil bir isim gibi değerlendirilip imlâ

kurallarına uygun olarak yazılmış olmasına dikkat ediniz. Aşağıdaki örnekleri inceleyiniz:

99

Kes-im كسيم Doğ-um طوغوم

Ölç-ek اولچك Uç-ak اوچاق

Üz-gün اوزكون Dar-gın طارغين

seç-ici سچيجى Bak-ıcı باقيجى

Gül-ünç كولونج Kork-unç قورقونج

Ser-gen سركن Unut-gan اونوتغان

Sağ-mal صاغمال

4.2.2 Fiilden Fiil Yapım Ekleri

-l- ve –n- edilgenlik eki:

Edilgenlik ve bazen de dönüşlülük bildiren bu ekler ل ve ن harfleri ile yazılır. Şayet ekten

sonra sesli harf gelmişse يل şeklinde yazılır.

Örnekler:

Büz-ül-mek بوزلمك Boz-ul-mak بوزلمق

Böl-ün-mek بولنمك Bul-un mak بولنمق

Giy-in-mek كيينمك Soy-un-mak صوينمق

Üret-il-en اورتيلن unut-ul-an اونوديالن

-dır, -dir, -dur, -dür, -tır, -tir, -tur, -tür eki:

Ettirgen eki در şeklinde yazılır. Son dönemlerde دير şeklinde de yazılmıştır.

Örnekler:

100

Sil-dir-mek سيلدرمك Al-dır-mak آلدرمق

Dök-dür-mek دوكدرمك Kur-dur-mak قوردرمق

Çek-tir-mek چكدرمك Yap-tır-mak ياپدرمق

Sök-tür-mek سوكدرمك Yut-tur-mak يوتدرمق

4.3.Fiillere Getirilen Diğer Ekler

-ma-, -me,

Fiilleri olumsuzlayan –ma ve –me مه şeklinde yazılır. Ancak fiiller çekimlendiğinde yani

olumsuzluk ekinden sonra başka bir ek geldiğinde ه düşer ve yalnız م kalır.

Örnekler:

Ver-me ويرمه Al-ma آلمه

ڭ قيزمسه Kız-masan ك سيلمسه Sil-mesek

Gör-mü-yor كورميور Bil-mi-yor بيلميور

Geç-meyiz كچميز At-mayız آتميز

سڭز صاتميه Sat-mayasınız سڭز ايچميه İç-meyesiniz

جقلر قالميه Kal-mayacaklar جكلر كلميه Gel-meyecekler

-mez, -maz,

Geniş zaman olumsuz eki de imlâ kurallarına uygun olarak yazılır: -maz (ماز), -mez (مز).

Örnekler:

Gül-mez كولمز Kal-maz قالماز

101

Eğil-mez اكيلمز Sol-maz صولماز

-an, en, -yan, -yen,

Fiile özne anlamı veren bu eklerde imlâ hususiyetleri dikkate alınır. –an, ان şeklinde, -en,

sadece ن ile yazılır. Fiil gövdesinin sesli ile bitmesi durumunda araya bir ى alarak يان ve

şekline ين dönüşür.

Örnekler:

Geç-en كچن Kaç-an قاچان

ين ديكله Yaşa-yan ياشايان dinle-yen

-ıcı, -ici, -ucu, -ücü, -yıcı, -yici, -yucu, -yücü

Bu ek de fiile özne manası veren bir ektir. (يجى) şeklinde yazılır. Fiil gövdesinin sesli ile

bitmesi durumunda araya bir ي daha alır.

Örnekler:

İç-ici ايچيجى Yan-ıcı يانيجى

Gör-ücü كوريجى Kur-ucu قوريجى

ييجى اله Tara-y-ıcı طاراييجى Ele-yici

Kürü-yücü كوروييجى Koru-yucu قوروييجى

-ınca, -ince, -unca, ünce, -yınca, -yince, -yunca

Fiileri zarf fiil haline getiren bu ek نجه şeklinde yazılır. Fiil gövdesi ünlü ile biterse araya bir

.harfi alır ي

Örnekler:

102

Devir-ince دويرنجه Bağır-ınca باغيرنجه

Öl-ünce اولنجه Duy-unca دوينجه

ينجه بله Dola-yınca طوالينجه Bele-yince

Yürü-yünce يوروينجه Kuru-yunca قوروينجه

-dığı, diği, duğu, -düğü, -tığı, -tiği, -tuğu, -tüğü,

Kalın ünlü barındıran –dığı, -tığı, -duğu, -tuğu (دغى) şeklinde; ince ünlü barındıran -diği, -tiği,

-düğü, -tüğü ise (دكى) şeklinde yazılır.

Örnekler:

Gir-diği كيردكى Kır-dığı قيردغى

İç-tiği ايچدكى Aç-tığı آچدغى

Büz-düğü بوزدكى Boz-duğu بوزدغى

Ürk-tüğü اوركدكى Kork-tuğu قورقدغى

Ip, -ip, up, -üp, -yıp, -yip, yup, -yüp,

Bağlaç sigası olan bu ek وب şeklinde yazılır. Fiil gövdesi ünlü ile bitiyorsa araya ي harfi

getirilerek يوب olarak yazılır.

Örnekler:

Geç-ip كچوب Kaç-ıp قاچوب

Dür-üp دوروب Dur-up طوروب

يوب آتله Atla-yıp يوب اكله Ekle-yip

103

Yürü-yüp يورويوب Koru-yup قورويوب

-arak, -erek, -yarak, -yerek

Hal sigası olan bu ek ince ünlü barındırıyorsa رك ه şeklinde; kalın ünlü barındırıyorsa رق ه

harfleriyle yazılır. Fiil gövdesinin ünlü ile bitmesi durumunda araya ye harfi getirilir.

Örnekler:

رك دله Dal-arak طاله رق Del-erek

رق آرايه Ara-yarak رك ارييه Eri-yerek

Uygulamalar

104

1) Fiillere getirilen –ma, -me; -maz, -mez; -an, -en; -ıcı, -ici; -ınca, -ince; -ıp, -ip;

eklerine birer örnek veriniz.

(kuruyunca) قوروينجه (içici) ايچيجى (dinleyen) ديكله ين (eğilmez) اكيلمز (silmesek) سيلمسه ك

(geçip) كچوب

2) Dilek-Şart ve gereklilik kip eklerine ikişer örnek veriniz.

Dilek şart eki olan –sa ve –se’ler sin ve hâ-i resmiye (سه) ile yazılır.

(Geçse) كچسه (Kaçsa) قاچسه

Gereklilik eki olan –malı ve -meli, mim, lam ve ye harfleriyle ملى şeklinde yazılır. Kalın ünlü

içeren –malı eki مالى, ince ünlü içeren –meli eki de مه لى şeklinde yazılabilir.

قوشملى قوشمالى (koşmalı) كچملى كچمه لى (geçmeli)

3) –di’li geçmiş zaman ve –miş’li geçmiş zaman eklerinin yazımını açıklayarak örnekler üzerinde gösteriniz.

Günümüz Türkçesinde sekiz farklı şekilde (-dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü) yazılan di’li geçmiş zamanın üçüncü tekil şahıs eki olan -di, Osmanlı Türkçesinde dal ve ye (دى) harfleriyle

yazılır.

(pişti) پيشدى (geldi) كلدى

Miş’li geçmiş zaman eki -mış, -miş, -muş, ve –müş mim ve şın (مش) harfleriyle yazılır.

(ölmüş) اولمش (satmış) صاتمش

Uygulama Soruları

1. “Koşmak” fiilini geniş zaman çekimini Osmanlı Türkçesi alfabesiyle yazınız.

105

2. Aşağıdaki atasözlerini Osmanlı Türkçesi alfabesiyle yazınız.

“Sakla samanı, gelir zamanı.”

“Üzüm üzüme baka baka kararır.”

“Bir elin nesi var iki elin sesi var.”

3. Tabloda verilen kelimeleri eşleştiriniz.

Kilim قلم 1

kalem كيلوم 2

kelam كولم 3

م قوله 4 kolam

kolum كيليم 5

م كوله 6 kilom

kelem قولم 7

Külüm كللم 8

106

Kellem كلم 9

Kölem كالم 10

107

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde zamanlara göre fiillerin aldığı ekler ve çekimleri, fiilden fiile yapan ekler ve fiilden isim yapan eklerin nasıl yazılmış olduğu öğrenildi.

108

Bölüm Soruları

1. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde di’li geçmiş zaman eki doğru yazılmıştır?

a. كوچتو b. ىقالد

c. و اوچد

d. ىسچت

e. ىياپت

2. “yapmışsınız” fiilindeki ekler hangi seçenekte doğru verilmiştir?

a. ياپميشسكز b. ياپمشسيكز c. ياپمشسكيز d. ياپمشسنز e. ياپمشسكز

3. Hangi fiil türünde eklerin yazılışı imlâ kurallarına uygundur?

a. Şimdiki zaman eki

b. Emir kipi

c. Geniş zaman eki

d. Gelecek zaman eki

e. Gereklilik eki

4. Hangi ek kendisinden sonra gelen eke bitişmez?

a. Gereklilik eki

b. Şimdiki zaman eki

c. Çoğul eki

d. Emir eki

e. Soru eki

109

5. “-mak” mastar eki hangi seçenekte yanlış yazılmıştır?

a. قوسمق b. كوسمك c. باقمق d. مق اوزله

e. دويمق

6. Aşağıdakilerin hangisinde geniş zaman eki yanlış yazılmıştır?

a. آقار

b. ويرر

c. وارير

d. چكر

e. قورور

7. “yollamak” fiili hangi seçenekte doğru yazılmıştır?

a. يولالمق b. يولماق c. يوللمق d. يللمق e. يولمق

8. Aşağıdakilerden hangisinde şimdiki zaman çekimi yanlış yazılmıştır?

a. كيدييور م

b. كيدييورسڭ c. كيدييورز

d. كيدييورسوڭز e. كيدييورلر

9. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde gelecek zaman eki doğru yazılmıştır?

a. جاغز باقه

b. جكسڭز كوله

110

c. جاقلر آله

d. جغم ويره

e. جاق ياقه

10. Aşağıdakilerden hangisinde miş’li geçmiş zaman çekimi yanlış yazılmıştır?

a. قاچمشيم b. قاچمشسڭ c. قاچمش

d. قاچمشز e. قاچمشسڭز

Cevaplar

1) b , 2) e, 3) c, 4) a, 5) d , 6) b , 7) a, 8) d, 9) b, 10) a.

111

5. OSMANLI TÜRKÇESİNE ARAPÇADAN GEÇEN UNSURLAR I

112

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde Arapça isimlerin çeşitlerini ve hangi yollardan türetildiğini, Türkçeye geçen kelimelerin kalıplarını öğreneceğiz.

113

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

4) Arapça isim ve sıfat mahiyetindeki kelimeler kaç grupta mütalaa edilmektedir?

5) Günümüz Türkçesinde pek çok örneği olan, günümüzde sıklıkla kullandığımız ve Arapçada fiili geçekleştiren özneye verilen isme ne denir?

114

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Osmanlı Türkçesine Arapçadan Geçen Unsurlar

Arapçadaki kelime türetme yollarını, kurallarını, Türkçedeki Arapça kökenli kelimeleri, Arapça isimlerin çeşitlerini ve hangi yollardan türetildiğini, Türkçeye geçen kelimelerin kalıplarını öğrenir.

Metinler, çözümlü örnekler, alıştırmalar ile

konuların daha kolay anlaşılması sağlanacaktır.

115

Anahtar Kavramlar

İsim

Masdar

İsm-i fâil

İsm-i mef’ul

Sıfat-ı müşebbehe

İsm-i tafdil

Mübalağalı İsm-i fâil

İsm-i zaman

İsm-i mekân

İsm-i âlet

İsm-i mensup

İsm-i tasgîr

116

Giriş

Osmanlı Türkçesinin kelime kadrosunun önemli bir kısmını Arapçadan geçen kelimeler

oluşturur. Arapçadan dilimize geçen kelimeleri kavrayabilmek için Arapçadaki kelime türetme

yollarının bilinmesi zorunludur. Arapçada kelime türetme belli kurallara tabi olduğu için bu

kuralları bilenler Türkçedeki Arapça kökenli kelimeleri daha iyi tanıyabileceklerdir. Bu

ünitede Arapça isimlerin çeşitleri ve hangi yollardan türetildiği bilgisine yer verilecektir.

Türkçeye geçen kelimelerin kalıpları tanıtılacak ve örnekler sunulacaktır.

Türkler, Müslüman olmalarıyla birlikte tabi oldukları yeni dinin prensiplerini

öğrenmek amacıyla ilk yıllardan itibaren Araplarla dolayısıyla da Arapça ile ilişki içerisinde

olmuşlardır. Başta Kur’an-ı Kerim olmak üzere İslam dinine ait pek çok kitap, zaman içerisinde

Türkçeye çevrilmiştir. Karahanlılar döneminde Kaşgarlı Mahmud’un Araplara Türkçeyi

öğretmek maksadıyla Türkçe kelimelerin Arapça karşılıklarını içeren sözlüğü bu ilişkinin

boyutlarını göstermesi bakımından önemlidir. Selçuklular devrinde Farsçanın resmi dil olması,

Arapçanın da ilim dili olarak medreselerde okutulması Türkçenin aleyhine bir durum olarak

tezahür etmiştir. Selçuklu Devletinin son bulmasıyla birlikte Anadolu’da siyasi hâkimiyet

Beyliklere kalmıştır. Arapça ve Farsçayı bilen, İyi yetişmiş Selçuklu sultanlarıyla

kıyaslandığında eğitim düzeyi bakımından daha zayıf durumda olan Beylerin çoğunun

Türkçeden başka bir dil bilmemeleri, himayelerine aldıkları âlimlerin Türkçe eser yazmalarına

vesile olmuştur. Bu dönemlerde yazılan eserlerde kullanılan dil oldukça sade, konuşma diline

yakın, Arapça ve Farsçanın etkileri az denebilecek derecedeydi. Osmanlı döneminde ise resmi

dil, edebiyat dili ve ilim dili Türkçe olmasına rağmen çelişkili bir şekilde, Türkçeye, Arapça

ve Farsçadan kelime akışı hızlanmıştır. Dolayısıyla bu dönemin Türkçe eserlerinde öncekilerle

kıyaslanmayacak derecede Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin yer aldığı görülür.

Bir dilden başka bir dile kelime geçişi dilin niteliğini değiştirmez. Bugün dilimiz

Türkçe olduğu gibi o gün de Türkçe idi. Dönemin adıyla adlandıracak olursak Osmanlı

Türkçesidir. Ne var ki nasıl bugün batı dillerinin görünür bir etkisinden söz ediyorsak geçmişte

de Arapça ve Farsçanın belki biraz daha fazla etkisinden bahsetmek mümkündür. İşte dilimizin

bu tarihî dönemine ait metinleri okuyabilmek, anlayabilmek söz konusu dillerden geçen

hususiyetleri tanımakla daha kolay hâle gelecektir. Arapçadan dilimize geçen kelimelerin

birçoğu bugün de kullanılmaktadır. Ancak önemli bir kısmını sadece dönemin yazılı

eserlerinde görebilmek mümkündür. Bu dönemin metinlerini öncelikle okuyabilmek ve

ardından anlayabilmek için dilimize yerleşmiş bulunan Arapça unsurların öğrenilmesi

117

gerekmektedir. Biz burada öğrencilerimizin temel düzeyde Arapça bildiklerini varsayarak

detaylara inmeden, Arapçadan geçen hususiyetleri açıklamaya çalışacağız.

Öncelikle belirtmek gerekir ki Arapçadan geçen kelimelerin büyük çoğunluğunu isim

ve sıfatlar oluşturur. Arapçadan Türkçeye fiil geçişi olmamıştır. Bunun sebebi, Arapçanın

kelime türetme sistemiyle Türkçenin kelime türetme sisteminin farklı olmasıdır. Türkçede

kelimenin sonuna ekler getirilerek yeni kelimeler türetilmesine karşın Arapçada belirli kök

harflerin kalıp değiştirmesi ve bazen de önüne ek almasıyla kelime türetilir. Bu bakımdan

Arapçada kelime türetmeye yarayan kalıpları bilmek, bu kalıplarda Türkçeye geçen

kelimelerin tanınmasında büyük kolaylık sağlayacaktır.

Arapça isim ve sıfat mahiyetindeki kelimeler on iki grupta mütalaa edilmektedir. On

iki çeşit kelime şunlardır: İsim, Masdar, İsm-i fail, İsm-i mef’ul, Sıfat-ı müşebbehe, İsm-i tafdil,

Mübalağalı İsm-i fail, İsm-i zaman, İsm-i mekân, İsm-i âlet, İsm-i mensup, İsm-i tasgîr.

5.1. İsim

Arapçada iki tür isim bulunmaktadır. Bunlardan birincisi “câmid” denilen zaten isim

olarak bilinen hiçbir kelimden türememiş kelimelerdir. Burada isim başlığı altında söz konusu

edilen isim bunlardır. Üç, dört ve beş harfli olmak üzere çeşitli kalıpları vardır. Şems (شمس ),

kamer (قمر), racül (رجل), kalem (قلم ), şecer (شجر ) vb. bu tür isimlerdir.

Diğeri ise kalan on bir maddede örneklendireceğimiz, fiillerden türetilen “müştak” tabir edilen

kelimelerdir ki Arapçadan Türkçeye geçen kelimelerin çoğunluğunu bunlar oluşturur.

5.2. Masdar

Masdar, fiillerin şahıs ve zaman göstermeyen, iş veya oluşa delalet eden bir nevi isim

şeklidir. Türkçede fiillere getirilen -mek, -mak, -ma, -me, -ış, -iş, -uş, -üş ekleri masdar manası

verir. Osmanlı Türkçesinde Arapçada bulunan masdarların tamamı kullanılmıştır. Arapçada üç

kısım masdar vardır. Birincisi mücerred masdarlar (sülâsî ya da rubâî olabilir), ikincisi mimli

masdarlar, üçüncüsü de belli kurallar dâhilinde harf sayısı artan (mezîd) masdarlardır.

Sülâsî mücerred masdarların kırktan fazla kalıbı bulunmaktadır. Bu kalıpların belli bir

kuralı yoktur. İşitme yoluyla (semâî) öğrenilir. Bu masdarların Osmanlı Türkçesinde en sık

kullanılanları aşağıdaki tabloda örnekleriyle birlikte gösterilmiştir:

118

Darb ضرب Fa’l فعل

Fikr فكر Fi’l فعل

Hüsn حسن Fu’l فعل

Zarar ضرر Fa’al فعل

Sığar صغر Fi’al فعل

Gaflet غفلت Fa’let فعلة

Siklet ثقلت Fi’let فعلة

Gurbet غربت Fu’let فعلة

Gurûb غروب Fu’ûl فعول

Suhûlet سهولت Fu’ûlet فعولة

Zarûret ضرورت Fa’ûlet فعولة

Zalâm ظالم Fa’âl فعال

Silâh سالح Fi’âl فعال

Gubâr غبار Fu’âl فعال

Dalâlet ضاللت Fa’âlet فعالة

Dibâce دباجه Fi’âlet فعالة

İ’lân إعالن Fi’lân فعالن

Kurbân قربان Fu’lân فعالن

119

Hayavân حيوان Fa’alân فعالن

Garîb غريب Fa’îl فعيل

Kaylûle قيلوله fa’lûlet فعلولة

Da’va دعوى Fa’lâ فعلى

Tekrâr تكرار Tef’al تفعل

Rubâî mücerred masdaların Osmanlı Türkçesinde kullanılan tek bir kalıbı vardır: فعللة (fa’lelet) Örnek: zelzele (زلزله)

Hatırlatma: Arapçada yuvarlak te ile yazılan kelimeler Türkçeye geçerken te harfi ya

korunmuş ya da düşerek –e şeklinde telaffuz edilmiştir. Osmanlı Türkçesi imlâsında yuvarlak

te (ٮة , ة) kullanılmadığı için telaffuzda var olan “te” ler açık “te” (ت) olarak yazılır. شريعت

(şeriat ), هدايت (hidâyet) gibi. Eğer “te” telaffuz edilmiyorsa hâ-i resmiye (ٮه,٥) ile yazılır.

.gibi كلمه (kelime) ,(İrade) إراده

Sülâsî masdarların başına mim (م) harfi getirmek suretiyle mimli masdar elde edilir.

Anlam bakımından diğer sülâsî masdarlardan farkı yoktur. Mimli masdarların dört kalıbı

vardır. Mimli masdar kalıpları ve bunlara ait örnekler aşağıdaki tabloda örnekleriyle

gösterilmektedir:

Maksad مقصد Mef’al مفعل

Mantık منطق Mef’il مفعل

Meymenet ميمنت Mef’alet مفعلة

Ma’siyet معصيت Mef’ilet مفعلة

Mezid fiiller (kök harflerine bir ya da birden fazla harf ilavesiyle elde dilen fiiller)in

masdarları sülâsî mücerred fiillerin masdarları gibi semai olmayıp belli bir kural dâhilinde

120

yapılan masdarladır. Mezid fiillerin masdarlarının on iki kalıbı vardır. Bunlardan dokuz tanesi

Türkçede kullanılır. Türkçede kullanılan mezid fiillerin kalıpları ve örnek masdarlar aşağıda

tablo halinde gösterilmiştir:

İslâm اسالم İf’âl إفعال

Teslîm تسليم Tef’îl تفعيل

مفاعله

(فعال)

Mufâ’ale

(fi’âl)

مجادله

(جدال)

Mücâdale

(cidâl)

İnsicâm انسجام İnfi’âl إنفعال

İntizâm انتظام İfti’âl إفتعال

İhmirâr احمرار İf’ilâl إفعالل

Tekellüm تكلم Tefa’ul تفعل

Tenâsüb تناسب Tefâ’ul تفاعل

İstiğfâr استغفار İstif’âl إستفعال

5.2.1. Ca’lî Masdar

Yukarıda zikredilen masdarların dışında bir de yapma masdarlar vardır. Bu masdarlar

isimlerin sonuna şeddeli ي ve ت getirilmek suretiyle yapılır: ٮيت , ٮيت (-iyyet). İnsaniyet

İslâmiyet ,(محرميت) mahremiyet ,(مجبوريت) mecbûriyet ,(مكمليت) mükemmeliyet ,(انسانيت)

vb. Bu kelimeler, günümüz Türkçesinde tek “y”li olarak (ملليت) milliyet ,(اسالميت)

kullanılmaktadır.

5.3. İsm-i Fâil

İsm-i Fail, Arapçada fiili geçekleştiren özneye verilen isimdir. Bir diğer ifadeyle

masdarın ifade ettiği iş ve oluşu gerçekleştirene verilen isimdir. Fiilden türeyen bir kelimedir.

121

Sülâsî mücerredlerin ism-i fâili, fâ’il (فاعل) kalıbında gelir. Bu kalıpta Türkçede pek çok kelime

bulunmaktadır. Çok sık kullandığımız örneklerden bazıları şunlardır:

Zâlim ظالم Hâkim حاكم

Câhil جاهل Zâhid زاهد

Kâtil قاتل Âbid عابد

نئخا Hâfız حافظ Hâin

Kâfir كافر Tâlib طالب

Fâsık فاسق Mâlik مالك

Gâsıb غاصب Kâtib كاتب

Fâcir فاجر Tâhir طاهر

Rubâî (dört harfli) fiillerin (فعللة) ism-i fâili, “müfa’lil” (مفعلل) gelir. Örnek:

Rubâî مفعلل Müfa’lil مترجم Mütercim

Mezid fiillerin ism-i fâilleri değişik kalıplarda gelir. Aşağıdaki tabloda bu kalıplar

örnekleriyle birlikte gösterilmiştir:

İf’âl مفعل Müf’il مخلس Muhlis

Tef’îl مفعل Müfa’’il موحد Muvahhid

Mufâ’ale مفاعل Müfâ’il مناسب Münâsib

122

İnfi’âl منفعل Münfa’il منقطع Munkatı

İfti’âl مفتعل Müfte’il مستقل Müstakil

İf’ilâl مفعل Müf’all مغبر Muğberr

Tefa’ul متفعل Mütefa’il متشبس Müteşebbis

Tefâ’ul متفاعل Mütefâ’il متقارب Mütekârib

İstif’âl مستفعل Müstef’il مستحسل Müstahsil

5.4. İsm-i Mef’ûl

İsm-i mef’ûl, fâilin gerçekleştirdiği işten etkilenen kişi ya da nesneye delalet eden

kelimelerdir. Sülasî mücerred fiillerin ism-i mef’ûlü, mef’ûl (مفعول) kalıbında gelir. İsm-i

mef’ûl kalıbı da Türkçede çok kullanılmıştır. Bazı örnekler: ma’mûr (معمور), ma’sûm

,(مفلوج) meflûç ,(متروك) metrûk ,(مظلوم) mazlûm ,(مغدور) mağdûr ,(محكوم) mahkûm ,(معصوم)

me’yûs (مأيوس), mektûb (مكتوب), matlûb (مطلوب), ma’şûk (معشوق).

Mücerred rübâî fiillerin ism-i mef’ulleri müfa’lel (مفعلل) kalıbında gelir. Örnek:

Müselsel مسلسل Mütercem مترجم

Mezid fiillerin ism-i mef’ûlleri ve örnekleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

İf’âl مفعل Müf’al منحل Münhal

Tef’îl مفعل Müfa’’al مشخص Müşahhas

Mufâ’ale مفاعل Müfâ’al مبارك Mübârek

İnfi’âl -

123

İfti’âl مفتعل Müfte’al معتمد Mu’temed

İf’ilâl -

Tefa’ul متفعل Mütefa’’al متوزع Mütevezza’

Tefâ’ul متفاعل Mütefâ’al متداول Mütedâvel

İstif’âl مستفعل Müstef’al مستهجن Müstehcen

5.5. Sıfat-ı Müşebbehe

İsm-i fâillere benzeyen ancak faillik vasfı geçici değil daimilik arz eden kelimelerdir.

Osmanlı Türkçesinde yaygın olarak fa’îl (فعيل) ve ef’al (افعل) kalıplarında kullanılmıştır. Ef’al

kalıbı belli bir ayıbı kusuru veya rengi bildirmek için kullanılmıştır.

Örrnekler:

Hakîm حكيم Ahmak احمق

Fakîr فقير Ebkem ابكم

Harîs حريص A’mâ اعمى

Garîb غريب Ebleh ابله

5.6. İsm-i tafdil

Üstünlük, karşılaştırma, nispet bildiren kelimelerdir. Tek bir kalıbı vardır: Ef’al (أفعل)

Örnekler:

124

Echel اجهل Ekrem اكرم

Ender اندر Ehven اهون

5.7. Mübâlağalı ism-i fâil

Bir işi çokça, aşırı yapan anlamındadır. Türkçede en çok kullanılan kalıpları şunlardır:

fa’’âl (فعال), fa’ûl (فعول) ve fa’’âle (فعاله).

Örnekler:

Allâme عالمه Sabûr صبور Rezzâk رزاق

Tayyâre طياره Gafûr غفور Gaffâr غفار

Emmâre اماره Gayûr غيور Seyyâh سياح

Levvâme لوامه Şekûr شكور Heccâv هجاو

Bilgi notu: fa’âl (فعال) kalıbıyla iş ve meslek isimleri de yapılır. Mübalağalı ism-i fâil

ile karıştırılmamalıdır. Cerrrâh (جراح), hattâb (حطاب), kassâb (قصاب), nebbâş (نباش), fellâh

.vb (فالح)

5.8. İsm-i mekân

Yer bildiren kelimelerdir. Üç kalıbı bulunur: mef’al (مفعل), mef’alet (مفعلت) ve mef’il

.(مفعل)

Örnekler:

Menzil منزل Merhale مرحله Menfez منفز

125

’Merci مرجع Medrese مدرسه Mekteb مكتب

Meclis مجلس Mezbele مزبله Menhec منهج

Mescid مسجد Memleket مملكت Medhal مدخل

5.9. İsm-i zaman

Zaman bildiren isimlerdir. Mef’al (مفعل) ve mef’il (مفعل) olmak üzere iki kalıbı vardır.

Örnekler:

همزرع Mevlid مولد Mezraa

Mahşer محشر Mevkıt موقت

5.10. İsm-i âlet

Araç gereç isimlerini gösteren kelimelerdir. Osmanlı Türkçesinde mif’al (مفعل) ve

mif’âl (مفعال) kalıpları çok kullanılmıştır.

Örnekler:

Miftâh مفتاح Micmer مجمر

Mızrâk مزراق Miğfer مغفر

5.11. İsm-i tasgîr

Küçültme ifade eden kelimelerdir. Üç kalıbı vardır: Fu’ayl (فعيل), fu’aylil (فعيلل), fu’aylîl (فعيليل).

126

Örnekler:

Âbid عابد Bülbül بلبل Kandîl قنديل

Ubeyd عبيد Büleybil بليبل Kuneydîl قنيديل

5.12. İsm-i mensûb

Aitlik bildiren kelimelerdir. Kelimelerin sonuna şeddeli ve tenvinli bir ye (iyyun - ٮيون) getirilmek suretiyle yapılır. Osmanlı Türkçesinde tenvin ve şedde kaldırılarak “y” uzun i (î)

olarak okunur. Nispet “i”si günümüzde de sıkça kullanılan oldukça işlek bir ektir.

Örnekler:

Türkî توركى Lügavî لغوى

Arabî عربى Nebâtî نباتى

İstanbulî استانبولى Irsî ارسى

Mekkî مكى İmî علمى

Uygulamalar

1. Arapçada kaç çeşit masdar olduğunu belirterek her biri için ikişer örnek veriniz.

Çözüm:

Arapçada üç çeşit masdar vardır. Birincisi mücerred masdarlar (sülâsî ya da rubâî

olabilir), ikincisi mimli masdarlar, üçüncüsü de belli kurallar dâhilinde harf sayısı artan (mezîd)

masdarlardır.

127

Sülasi mücerred masdarlara örnek olarak فكر (Fikr) ve حسن (Hüsn);

mimli masdarlara örnek olarak مقصد (Maksad) ve ميمنت (Meymenet); اسالم (İslâm) ve

.verilebilir (İhmirâr) احمرار

2. mağdûr (مغدور), mazlûm (مظلوم), metrûk (متروك) kelimelerinin kalıbı hakkında

bilgi veriniz.

Çözüm:

Verilen kelimeler, günümüz Türkçesinde de sıklıkla kullanılan ve pek çok örneği olan

İsm-i mef’ûl (مفعول) kalıbındandır.

3. Mübalağalı İsm-i Fâ’il, bir işi çokça, aşırı yapan anlamına gelmektedir.

Türkçede en çok üç kalıpta kullanılmakta olan Mübalağalı İsm-i Fâ’ilin sıklıkla kullanılan her

bir kalıbı için birer örnek veriniz.

Çözüm:

Türkçede kullanılan Mübalağalı İsm-i Fâ’il kalıpları şunlardır: fa’’âl (فعال), fa’ûl

.(فعاله) ve fa’’âle (فعول)fa’’âl (فعال) kalıbı için رزاق (Rezzâk); fa’ûl (فعول) kalıbı için شكور (Şekûr),

fa’’âle (فعاله) kalıbı için de عالمه (Allâme) örnekleri verilebilir.

Uygulama Soruları

1. Aşağıdaki cümlelerde boş bulunan yerlere uygun kavramlar getiriniz.

Arapçada hiçbir kelimeden türememiş isimlere ………………….. ;

fiillerden türemiş isimlere de ……………………… denir.

Sülâsî masdarların başına mim getirilerek …………………………….

Yapılır.

Ca’lî masdarın Türke karşılığı ………………………………. dır.

128

Faillik vasfı daimilik arz eden kelimelere …………………………denir.

2. Tabloda verilen kelimelerin hangi türde isimler olduğunu karşılarına yazınız.

Gayûr غيور

Müsteşâr مستشار

Tabîb طبيب

Tanburî طنبورى

Musannif مصنف

3. Aşağıda kalıpları verilen sülâsî mücerred masdarlardan beşer örnek yazınız.

Fa’îl (فعيل) Fa’ûlet (فعولة) Fa’let (فعلة) Fi’âl (فعال)

4. Aş ağıda kalıpları verilen mezid ism-i fail kalıplarına örnekler yazınız.

(Müf’il) مفعل

(Müfa’il) مفعل

(Müfâ’il) مفاعل

(Münfa’il) منفعل

(Müfte’il) مفتعل

(Müf’all) مفعل

129

(Mütefa’il) متفعل

(Mütefâ’il) متفاعل

(Müstef’il) مستفعل

5. Aşağıdaki tabloya sülâsî mücerred fiilerin ism-i mef’ûl kalıbında örnekler

yazınız.

6. Aşağıdaki isimlerin türlerini ve kalıplarını karşılarına yazınız.

معمار

مسلح

موقف

تثبيت

مكرم

ج – ر - خ .7 sülâsî mücerred fiil kökünden Türkçeye geçen isimleri örnekte

görüldüğü gibi çıkarınız ve kalıbını karşılarına yazınız.

فعول خروج

130

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde Arapça isimlerin çeşitleri ve hangi yollardan türetildiği, Türkçeye geçen kelimelerin kalıpları öğretildi. Arapçadan geçen kelimelerin büyük çoğunluğunun isim ve

sıfatlardan oluştuğu anlatıldı. Arapçanın kelime türetme sistemiyle Türkçenin kelime türetme sisteminin farklı olması sebebiyle Arapçadan Türkçeye fiil geçişinin olmadığı belirtildi.

Arapçada kelime türetmeye yarayan kalıpların bilinmesinin, bu kalıplardan Türkçeye geçen

131

kelimelerin tanınmasında büyük kolaylık sağlayacağı ifade edildi. Arapça isim ve sıfat mahiyetindeki kelimelerin on iki grupta ele alındığı anlatıldı. İsim, Masdar, İsm-i fail, İsm-i

mef’ul, Sıfat-ı müşebbehe, İsm-i tafdil, Mübalağalı İsm-i fail, İsm-i zaman, İsm-i mekân, İsm-

i âlet, İsm-i mensup, İsm-i tasgîr kavramları örneklerle açıklandı.

Bölüm Soruları

1. Arapçadan Türkçeye en çok hangi tür kelime geçmiştir?

a. Edatlar

b. İsim ve sıfatlar

c. Ekler

d. Zarflar

e. Fiiller

132

2. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Arapça kökenli değldir?

a. متشبس b. مناقاشه c. مرديون d. مفترى e. قانون

3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi yanlış yazılmıştır. (Uzatma-inceltme işaretini

dikkate alınız)

a. Hakîm

b. Hâkem

c. Hâkim

d. Hakem

e. Hüküm

?Kelimesi hangi kalıba uygun bir kelimedir (مجبوريت) .4

a. İsm-i mef’ul

b. İsm-i tasgîr

c. Sıfat-ı müşebbehe

d. Ca’lî masdar

e. İsm-i âlet

?Kelimesi hangi kalıba uygun bir kelimedir (رزاق) .5

a. Sıfat-ı müşebbehe

b. İsm-i mef’ul

c. İsm-i tafdil

d. İsm-i mensub

e. Mübalağalı ism-i fâil

6. Aşağıdaki eşleştirmelerden yanlış olanı bulunuz.

a. مظلوم - İsm-i mefûl

b. استانبولى – ism- i mekân

c. مجرم – ism-i fâil

d. اسمر – sıfat-ı müşebbehe

133

e. مجمر– ism-i âlet

7. Aşağıdaki eşleştirmelerden doğru olanı bulunuz.

a. الزم – ism-i tasgir

b. محروم – ism-i âlet

c. موضع – ism-i mekân

d. غيور – ism-i tafdil

e. مرات – ism-i mef’ul

8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i mef’ul kalıbında değildir?

a. مستقل

b. معتمد

c. مكمل

d. مستشار

e. مستكره

9. “Tahsil” kelimesi aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılımıştır?

a. طاهسيل

b. تاهسيل

c. تحسيل

d. طاحصل

e. تحصيل

10. Türkçeye olduğu gibi geçmiş olan Arapça tamlamalardan hangisinin çeviri yazısı

doğrudur?

a. Beytü’l mâl

b. İbnül vakt

c. Zil-yed

d. İle’n-nihâye

e. Dârülfünûn

134

Cevaplar

1) b , 2) c , 3) b , 4) d , 5) e , 6) b, 7) c, 8) a, 9) e, 10) d.

135

6. OSMANLI TÜRKÇESİNE ARAPÇADAN GEÇEN UNSURLAR II

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

136

Bu bölümde, Arapça kelimelerdeki müenneslik ve müzekkerlik durumunu, kelimelerin

çokluk hallerini, Arapça isim ve sıfat tamlamalarıyla Arapçadan dilimize geçen bazı kalıp ifadeleri öğreneceğiz.

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Elif-i maksûre ve elif-i memdûde kavramları nedir, Osmanlı Türkçesindeki kullanımları nasıldır?

2) Arapça kelimelerin çoğulları nasıl yapılmaktadır ve Cem’-i müzekker sâlim,

Cem’-i müennes sâlim, Cem’-i mükesser kavramları neleri ifade etmektedir?

137

3) Arapça isim ve sıfat tamlamaları, Osmanlı Türkçesinde nasıl kullanılmaktadır?

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Osmanlı Türkçesine

Arapçadaki kelimelerin müzekker-müennes, müfred-tesniye-cemi’

Metinler, çözümlü örnekler, alıştırmalar ile

138

Arapçadan Geçen Unsurlar II

şekillerini, Arapça isim ve sıfat tamlamalarını ve Osmanlı Türkçesinde rastlanan Arapça ifade kalıplarını öğrenir.

konuların daha kolay anlaşılması sağlanacaktır.

Anahtar Kavramlar

Müenneslik

Müzekkerlik

Arapça kelimelerde çokluk

139

Arapça isim tamlaması

Arapça sıfat tamlaması

Bazı kalıp ifadeler

Giriş

Arapça kökenli kelimelerde Türkçe kelimelerden farklı olarak cinsiyet ayrımı vardır. Bazı kelimeler müzekker (eril), bazıları da müennestir (dişil). Kurallı olarak müennes olanların yanı sıra kurala uymamakla birlikte müennes kabul edilen kelimeler vardır. Yine Arapça kelimelerin müfred (tekil), tensiye (çift) ve cemi (çoğul) şekilleri vardır. Kelimeleri tensiye yapmanın kuralı vardır ve bu şekil Türkçede karşılığı olmadığı için az kullanılmıştır. Kelimeleri çoğul yapmanın da kuralı vardır; ancak kuralsız çoğul yapabilmek de mümkündür. Kuralsız çoğullar

140

belli kalıplarda yoğunlaşmıştır. Bu kalıpların tanınması benzeri çoğul kelimelerin öğrenilmesini kolaylaştıracaktır. Bu ünitede kelimelerin müzkker-müennes, müfred-tesniye-

cemi şekillerinin yanı sıra Arapça isim ve sıfat tamlamaları ve Osmanlı Türkçesinde rastlanan Arapça ifade kalıpları hakkında bilgi verilecektir.

Arapçadaki kelimelerin müzekker-müennes, müfred-tesniye-cemi’ şekillerini, Arapça isim ve sıfat tamlamalarını ve Osmanlı Türkçesinde rastlanan Arapça ifade kalıplarını öğrenir.

6.1. Arapça Kelimelerde Müenneslik ve Müzekkerlik

Arapçada kelimelerin müzekkerlik (eril) ve müenneslik (dişil) şekilleri vardır.

Arapçada kelimeler -eğer müennes kabul edilen kelimelerden biri değilse- müzekker

durumundadır. Kelimelerin görünüşte müennes olduğunu gösteren üç tane alameti vardır:

141

1. Yuvarlak te (ة): Osmanlı Türkçesinde müenneslik alameti olan “yuvarlak te”ler genellikle

okunmaz ve hâ-i resmiye (ه ٮه) ile yazılır. كاتبه (Kâtibe), مدرسه (medrese), ملكيه (mülkiye),

.vb (müdîre) مديره

2. Elif-i maksûre/kısa elif (ى) : Elif-i maksûre, kelimelerin sonunda “ye” harfiyle yazılan ancak

elif gibi okunan harftir. بشرى (Büşrâ), يحيی (Yahyâ), موسى (Mûsâ), مصطفی (Mustafa), فتوى (fetvâ) vb.

İsm-i tafdilin müennesi de فعلى (fu’lâ) kalıbında gelir ve elif-i maksûre ile yazılır: كبرى

(Kübrâ), صغرى (suğrâ) vb.

3. Elif-i memdûde/uzun elif (ا ء). Renk bildiren أفعل (ef’al) kalıbının müennesi فعالء (fa’lâ’)

şeklinde gelir. Osmanlı Türkçesinde kelimenin sonundaki hemze yazılmaz. سودا -اسود(Esved-sevdâ), حمرا -احمر (ahmer-hamrâ), بيضا -ابيض (ebyaz-beyzâ) vb.

Bu alâmetlerin dışında bir kelimenin müennes olduğunu anlamanın bazı yöntemleri vardır.

a. Kadın adları müennestir. زينب (Zeyneb), بتول (Betûl), مريم (Meryem) vb.

b. Kadınlıkla özdeşleşen cins isimler müennestir. ام (Ümm/anne), بنت (bint/kız)

.vs(uht/kız kardeş) اخت

c. Ülke ve şehir isimleri müennes kabul edilir. توركيه (Türkiye), انكلتره (İngiltere),

.vb (Bağdat) باغداد ,(İstanbul) استانبول

d. Çift uzuvlar müennes kabul edilir. يد (Yed/el), عين (ayn/göz), أذن (üzn/kulak)

vb.

e. Harf isimleri müennestir.

f. Cem’-i müzekker sâlim dışındaki bütün çoğul kelimeler müennes kabul edilir.

g. Semâî müennes denilen işitilerek müennes olduğu öğrenilen kavramlar. سماء

(Semâ), شمس (şems), قمر (kamer), نار (nâr) vb.

Bir kelimenin müzekker ya da müennes olması günümüz Türkçesi açısından bir

bağlayıcılığı yoktur. Ancak Osmanlı Türkçesinde isim ve sıfat tamlamaları Arapça ve

Farsça kurallara göre yapıldığından müzekkerlik-müenneslik uyumu aranmaktadır.

6.2. Arapça Kelimelerde Çokluk

142

Arapçada bir kelimenin tekil hali için “müfred”, ikili hali için “tensiye” ya da

“müsenna”, çoğulu için de “cemi” kavramları kullanılır.

6.2.1. Tesniye (ikilik)

Tesniye, ikilik ifade eden kelimelerdir. Türkçede karşılığı olmadığı için Osmanlı

Türkçesinde az kullanılmıştır. Müfred kelimelerin sonuna elif nun (ان) ya da ye nun (ين) getirilerek yapılır. Osmanlı Türkçesinde ye ve nun (ين) ile yapılan tensiye kelimeler

kullanılmıştır: بلدتين -بلده (belde-beldeteyn), طرفين -طرف (taraf/tarafeyn), حرم- حرمين

(Harem/Haremeyn) والد/والده - والدين vâlid/vâlide-vâlideyn) ya da ابوين (ebeveyn) vb.

6.2.2. Cemi (çoğul)

Klasik tasnife göre Arapçadaki çoğul kelimelerin üç şekli bulunmaktadır: 1. Cem’-i

müzekker sâlim, 2. Cem’-i müennes sâlim, 3. Cem’-i mükesser.

1. Cem’-i müzekker sâlim: Müzekker kelimelerin çoğulu olup, kelimelerin sonuna

ye nun ( ن) ve vav nun/vav ye (ون/ ين) harfleri ilave edilerek yapılır. Osmanlı

Türkçesinde ين (în) şekli daha çok kullanılmıştır: Mü’minîn (مۇمنين), me’mûrîn

.vb (معلمين) muallimîn ,(مفسرين) müfessirîn ,(مأمورين)

2. Cem’-i müennes sâlim: Kelimelerin sonuna elif ve te (ات) harflerinin ilavesiyle

yapılır. Sülâsî ya da mezîd bütün masdarlar. İsm-i fâiller, ism-i mensuplar, ism-i

mef’uller aynı şekilde cemi yapılır: وقعات (Vukuât), إدخاالت (ithâlât), تسليمات (teslîmât), إنقالبات (inkılâbât), إنتظامات (intizâmât), تكمالت (tekemmülât), إستخبارات (istihbârât), تعميرات (tâmirât), جنايات (cinâyât), مفروشات (mefrûşât), مۇمنات

(mü’minât), موجودات (mevcûdât) vb.

Sadece mufaale babında sonundaki te (ت) ya da onun yerine geçen hâ-i resmiye (ه) kaldırılarak elif ve te (ات) getirilir. محالت (Mahallât), مخابرات (Muhâberât), تجارات (ticârât), شقايات (şikâyât), زيارات (ziyârât) vb.

3. Cem’-i mükesser (Kırık cemi): Kelimenin müfred kalıbı değiştirilerek başka

harfler ilave edilerek yapılır. Kurala bağlı olmadığı için semaî olarak ya da sözlüklere

143

bakılarak öğrenilmesi gerekir. Kırık cemiler belli kalıplarda yoğunlaşmıştır. Şimdi bu

kalıpların en çok kullanılanlarını örnekler vererek tanıyalım:

افعال

Ef’âl

اطفال - طفل Tıfl / etfâl

اقالم -قلم Kalem/aklâm

امالك -ملك Mülk/emlâk

افاعل

Efâil

اكابر -اكبر Ekber/ekâbir

عساكر -عسكر Asker/asâkir

لاساف -اسفل Esfel/esâfil

افاعيل

Efâîl

احاديث -حديث Hadîs/ehâdîs

سانيدا -اسناد İsnâd/esânîd

اساطير -اوسطوره Üstûre/esâtîr

فعله

Faale

طلبه -طالب Tâlib-talebe

عمله -عامل Âmil-amele

كتبه -كاتب Kâtib-ketebe

افعالء

Ef’ilâ’

اشقيا -شقي Şakî-eşkıyâ

احبا -حبيب Habîb-ehibbâ

اطبا -طبيب Tabîb-etıbbâ

افعله

Ef’ile

اجوبه -جواب Cevâb-ecvibe

البسه -لباس Libâs-elbise

ادويه -دوا Devâ-edviye

فعل

Fu’al

جمل -جمله Cümle-cümel

درر -در Dürr-dürer

144

زمر -زمره Zümre-zümer

فعال

Fiâl

نقات -نقطه Nokta-nikât

كبار -كبير Kebîr-kibâr

بالد -بلده Belde-bilâd

فعال

Fu’’âl

طالب -طالب Tâlib- tullâb

كتاب -كاتب Kâtib-küttâb

عشاق -عاشق Âşık-uşşâk

فعالء

Fualâ’

غربا -غريب Garîb-gurabâ

عقال -عاقل Âkıl-ukalâ

رفقا -رفيق Refîk-rufekâ

فعاعل

Feâil

لئدال -دليل Delîl-delâil

ضئفرا -فريضه Farîza-ferâiz

دئعقا -عقيده Akîde-akâid

فواعل

Fevâil

شواهد -شاهد Şâhid-şevâhid

رئدوا -ره ئدا Dâire-devâir

سواحل -ساحل Sâhil-sevâhil

فواعيل

Fevâîl

قوانين -قانون Kânûn-kavânîn

دواوين -ديوان Dîvân-devâvîn

تواريخ -تاريخ Târih-tevârîh

فعالل

Feâlil

سنابيل -سنبل Sünbül-senâbil

دراهم -درهم Dirhem-derâhim

كواكب -كوكب Kevkeb-kevâkib

145

فعاليل

Feâlîl

Terkîb-terâkîb تركيب تراكيب

دنانير -دينار Dînâr-denânîr

رياحين -ريحان Reyhân-reyâhîn

مفاعل

Mefâil

مواطن -موطن Mavtın-mevâtın

مراسم -رسم/مرسوم Resm/mersum-merâsim

مناظر -منظر Manzar-menâzır

مفاعيل

Mefâîl

مناهي -منهي Menhî-menâhî

مجانين -مجنون Mecnûn-mecânîn

مساكين -مسكين Miskîn-mesâkîn

تفاعيل

Tefâîl

تراويح -ترويح Tervîh-terâvîh

تصاوير -تصوير Tasvîr-tesâvîr

تفاسير -تفسير Tefsîr-tefâsîr

فعول

Fuûl

حقوق -حق Hak-hukûk

صنوف -صنف Sınıf-sunûf

بروج -بوج Burc-burûc

افعل

Ef’ul

انفس -نفس Nefs/enfüs

ابحر -بحر Bahr-ebhur

انهر -نهار Nehâr-enhur

فعالن

Fu’lân

رهبان -راهب Râhib-ruhbân

بلدان -بلده Belde-buldân

عرجان -اعرج A’rec-urcân

اخوان -اخ فعالن Ah-ihvân

146

Fi’lân غلمان -غالم Gulam-gılmân

صبيان -صبي Sabi-sıbyân

فعل

Fuul

كتب -كتاب Kitab-kütüb

طرق -طريق Tarîk-turuk

رسل -رسول Rasûl-rusul

فعاة

Fuât

قضات -قاضى Kâdî-kuzât

غزات-غازى Gâzî-guzât

عصات - ىصاع Âsî-usât

فعاال

Feâlâ

تكايا - تكيه Tekye-Tekâyâ

قضايا -قضيه Kazıyye-kazâyâ

مزايا -مزيت Meziyet-mezâyâ

Hatırlatma: İlletli harf barındıran kelimelerin çoğul hallerinde kalıplar değişmektedir.

Tablodaki örneklerden bazılarında bu türden değişiklikler fark edilecektir. Bu konuyu daha iyi

anlamak için “aksâm-ı seb’a”yı yani sahih ve illetli fiilleri gözden geçiriniz.

6.3. Arapça İsim ve Sıfat Tamlamaları

Arapçada isim tamlaması iki unsuru vardır: Muzâf (tamlanan)ve muzâfun ileyh

(tamlayan). Türkçede tamlayan önce tamlanan sonra geldiği halde Arapçada bunun tersine

önce tamlanan, sonra tamlayan gelmektedir:

Sınıfın kapısı (sınıf: tamlayan; kapı: tamlanan)

(Muzâfun ileyh : الصف muzâf :باب) Alî (bâbu’s-saffi) باب الصف

Muzâf, elif lam takısı almazken, muzâfun ileyh eğer gayr-ı munsarıf değilse elif lam

takısı alır ve son harfinin harekesi esre olur. Bu zorunluluk sebebiyledir ki Arapça isim

tamlamaları Osmanlı Türkçesine olduğu gibi geçmemiş; Farsça tamlama kuralına uydurularak

geçmiştir. Aşağıdaki örneklerde Arapça isim tamlamaları, Osmanlı Türkçesine geçiş şeklini

göreceksiniz:

147

Halîfe-i müslimîn خليفۀ مسلمين Halîfetü’l-müslimîne خليفة المسلمين

Ehl-i kitâb اهل كتاب Ehlü’l-kitâbi اهل الكتاب

Erbâb-ı ilm ارباب علم Erbâbu’l-ilmi ارباب العلم

Fecr-i Âtî فجر آتى Fecru’l-Âtî فجر اآلتى

Nûr-ı İslâm نور اسالم Nûru’l-İslâmi نور االسالم

Dîvân-ı harb ديوان حرب Dîvânü’l-harbi ديوان الحرب

İlm-i belâgat علم بالغت İlmü’l-belâgati علم البالغة

Ehl-i tarîk اهل طريق Ehlü’t-tarîki اهل الطريق

Bazı Arapça isim tamlamaları sonundaki esre okunmaksızın kalıp olarak Osmanlı

Türkçesine geçmiştir. Şu örneklere inceleyiniz:

الندوهدار Dâru’n-nedve شيخ االسالم Şeyhü’l-İslâm

Beytü’l-mâl بيت المال Hayrü’l-beşer خيرالبشر

Beyne’l-milel بين الملل Fevka’l-âde فوق العاده

Darü’l-fünûn دار الفنون Rasûlü’llâh رسول هللا

Esmâ-i hüsnâ’ya ve ed-dîn kelimesine izâfe edilerek yapılan bütün özel isimler de

gramatik olarak birer isim tamlamasıdır ve son harfleri sâkin olarak Türkçede hâlâ

kullanılmaktadır.

Hayre’d-dîn خيرالدين Abdu’llah عبدهللا

Nure’d-dîn نورالدين Abdü’l-hakîm عبدالحكيم

148

الرحيمعبد Abdu’r-rahîm شمس الدين Şemse’d-dîn

Kutbe’d-dîn قطب الدين Abdü’l-kerîm عبدالكريم

Arapça sıfat tamlamaları da Farsça kurala uydurularak Osmanlı Türkçesine geçmiştir.

Arapçada, sıfat tamlamasında tamlayana sıfat, tamlanana da mevsûf denir. Sıfat ve mevsufun,

adet, müzekker-müenneslik, marife-nekrelik ve hareke bakımından uyumlu olması

gerekmektedir. Zira bir sıfat tamlamasında bulunması gereken uyumlulukların hepsini Osmanlı

Türkçesinde sağlamak mümkün değildir. Sadece adet ve müennes-müzekkerlik uyumu dikkate

alınarak Farsça tamlamaya dönüştürülmüştür. Aşağıdaki örneklerde Orijinal Arapça

tamlamaları ve Osmanlı Türkçesiyle yazılışlarını görüyorsunuz:

العلية الدولة Ed-Devletü’l-

aliyyetü Devlet-i aliyye دولت عليه

-Ed-düvelü’l الدول المعظمة

muazzamatü Düvel-i muazzama دول معظمه

Nizâm-ı cedîd نظام جديد En-nizâmü’l-cedîdü النظام الجديد

Kur’ân-ı Kerîm قران كريم El-Kur’ânü’l-kerîmü القران الكريم

Tıbb-ı Nebevî طب نبوى Et-tıbbu’n-nebevî الطب النبوى

Nazm-ı Celîl نظم جليل En-nazmü’l-celîlü النظم الجليل

Mescid-i Aksâ مسجد اقصى El-mescidü’l-aksâ المسجد االقصى

-El-kânûnu’l القانون االساسى

esâsiyyü Kânûn-ı Esâsî قانون اساسى

6.4. Arapçadan Dilimize Geçen Bazı Kalıp İfadeler

Tarih boyunca kültürel alışverişin bir sonucu olarak çok sayıda Arapça kelime

Türkçeye geçmiştir. Bu kelimelerin bir kısmı bugünkü Türkçede yaşamıyor olsa da eski

149

kitaplarda, arşiv belgelerinde, kitabelerde, vakıf kayıtlarında, hâsılı, kültürel mirasımız olan

bütün eserlerde mevcut durumdadır. Arapçadan Türkçeye çeşitli tiplerde kelime geçişi

olmuştur. Bunlardan bir kısmı Arapçada kullanıldığı şekliyle, tenvini de muhafaza ederek

Türkçeye geçen ve durum ifade eden kelimelerdir: راكبا (râkiben), سيانا ,(ahyânen) احيانا

(seyyânen), ثانيا (sâniyen), خارجا (hâricen), vb. Bir kısım kelimelerde kısa dua cümlecikler

halinde Türkçeye geçmiştir. باهلل نعوذ (neûzü bi’llâh), هللا حسبنا (hasbüna’llah), عليه هللا صلى وسلم

(sallahü aleyhi vesellem), هللا رحمه (rahimehu’llah) vb.

Arapçadan Osmanlı Türkçesine geçen kelimelerin çoğu edatlarla birlikte kullanılan ve

bir kalıp ifade oluşturan kelimelerdir. Şimdi bunların çok kullanılanlarını tanıyalım:

ب

Bi

Bi’l-fi’l بالفعل Bi’l-aks بالعكس

Bi’t-tabi بالطبع Bi’l-farz بالفرص

Bi’l-cümle بالجمله Bi’l-hâssa بالخاصه

الى

ilâ

هللا الى İla’llâh اليه مشار Müşârun ileyh

اخره الى (الخ) İlâ ahirihi (ilh) االبد الى İle’l-ebed

اليه مومى Mûmâ ileyh النهايه الى İle’n-nihâye

على

alâ

الخصوص على Ale’l-husûs العموم على Ale’l-umûm

الدوام على Ale’d-devâm العجله على Ale’l-acele

الدرجه على Ale’d-derece االطالق على Ale’l-ıtlâk

عن

an

قريب عن An-karîb اصل عن An-asl

القلب صميم عن An-samîmi’l-kalb عنه مبحوث Mebhûsün anh

عنه هللا رضى Raziya’llâhü anh قصد عن An-kasdin

فى

fî

الحال فى Fi’l-hâl الحقيقه فى Fi’l-hakîka

الواقع فى Fi’l-vâki هللا سبيل فى Fi-sebîli’llâh

150

العصل فى Fi’l-asl سنه فى Fî-sene…

ك

Ke

Ke-mâ كما Kezâ كذا

السابق فى كما Kezâlik كذالك Ke-mâ- fi’s-sâbık

حقها هى كما Ke-mâ hiye hakkuha كان كما Ke-mâ-kân

ل

Li

Li-hikmetin لحكمة Li’llâh هلل

Leh له Li-eclin الجل

Li-maslahatin لمصلحة Li-sebebin لسبب

مع

Maa

هذا مع Maa hâzâ الجماعه مع Maa’l-cemâ’a

االسف مع Maa’l-esef التأسف مع Maa’t-teessüf

لهئالعا مع Maa’l-âile الممنونيه مع Maa’l-memnûniyye

من

Min

بعد من Min-ba’d االزل من Mine’l-ezel

اجل من Min eclin هللا طرف من Min-tarafi’llâh

جهت من Min cihetin االيام من Mine’l-eyyâm

بال

Bilâ

اجرت بال Bilâ-ücret استثنا بال Bilâ-istisnâ

رخصت بال Bilâ-ruhsat اختيار بال Bilâ-ihtiyâr

تردد بال Bllâ-tereddüt شرط و قيد بال Bilâ kayd ü şart

بعد

Ba’de

بعد من Min-ba’d ازين بعد Ba’d ezin

الموت بعد Ba’dehû بعده Ba’de’l-mevt

الزوال بعد Ba’de’z-zevâl ذالك بعد Ba’de-zâlik

قبل

kable

الميالد قبل Kable’l-mîlâd الطعام قبل Kable’t-taâm

الطوفان قبل Kable’t-tûfân الوقوع قبل Kable’l-vukû

التاريخ قبل Kable’t-târîh العثمانى قبل Kable’l-Osmânî

151

بين

beyne

الناس بين Beyne’n-nâs الزوجين بين Beyne’z-zevceyn

العوام بين Beyne’l-avâm العلما بين Beyne’l-ulemâ

الملل بين Beyne’l-milel االقران بين Beyne’l-akrân

ذى/ذو

Zû/zî

الجالل ذو Zü’l-celâl ذوالوجهين Zü’l-vecheyn

شان ذى Zü’l-cenâhayn ذوالجناحين Zî-şân

النور ذى Zi’n-nûr حيات ذى Zî-hayât

ما

mâ

ملك ما Mâ-melek عدا ما Mâ-adâ

صدق ما Mâ-sadak حصل ما Mâ-hasal

بعد ما Mâ-ba’d جرا ما Mâ-cerâ

اال

illâ

İlla’llah االهلل

İllâ-ki االكه

اال و Ve-illâ

Uygulamalar

İlmü’l-belâgati علم البالغة Dîvânü’l-harbi ديوان الحرب (1

Yukarıdaki Arapça isim tamlamalarının Osmanlı Türkçesine geçiş şekillerini

yazınız.

Çözüm:

152

Arapça isim tamlamaları Osmanlı Türkçesine olduğu gibi geçmemi, Farsça tamlama

kuralına uydurularak alınmıştır. Bu sebeple ديوان الحرب Dîvânü’l-harbi ifadesi “Dîvân-ı

harb”; علم البالغة İlmü’l-belâgati ifadesi de “İlm-i belâğat” şeklinde yazılır.

2) Cem’-i müzekker sâlim, Cem’-i müennes sâlim ve Cem’-i mükesser

kavramlarını açıklayarak ikişer örnek veriniz.

Çözüm:

Cem’-i müzekker sâlim, müzekker kelimelerin çoğulu olup, kelimelerin sonuna ye nun

müfessirîn ,(مۇمنين) harfleri ilave edilerek yapılır: Mü’minîn (ون/ ين) ve vav nun/vav ye (ن )

.(مفسرين)

Cem’-i müennes sâlim, kelimelerin sonuna elif ve te (ات) harflerinin ilavesiyle yapılır:

.(ithâlât) إدخاالت ,(Vukuât) وقعات

Cem’-i mükesser (Kırık cemi): Kelimenin müfred kalıbı değiştirilerek başka harfler

ilave edilerek yapılır. Kurala bağlı olmadığı için semaî olarak ya da sözlüklere bakılarak

öğrenilmesi gerekir: اطفال - طفل Tıfl / etfâl, اقالم - قلم Kalem/aklâm.

Uygulama Soruları

1. Tabloda verilen kelimelerin müennes mi müzekker mi olduklarını karşılarına

yazınız.

طلحة

كتاب

153

اولياء

بيروت

سماء

2. Aşağıdaki kelimelerin çoğullarını bulunuz.

كاتب

كتاب

مكتوب

مكتب

3. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun kelimelerle doldurunuz.

a. Kelime sonlarında ى olarak yazılan ancak ا olarak okunan harflere ……….

denir.

b. Kelime sonlarında uzun elif olarak yazılan harflere …………………….. denir.

c. Osmanlı Türkçesinde, Arapçadan geçen kelimelerin sonundaki ………………..

yazılmaz.

d. Müennes kelimelerin sonuna …… ve ….. harfleri getirilerek kurallı çoğul

yapılır.

e. Arapça isim tamlamalarında önce ……....... sonra ……....... gelir.

4. Aşağıdaki cemi kalıplarına üçer örnek getiriniz.

مفاعل

افاعل

مفاعيل

تفاعيل

فواعل

افعال

154

افعل

افاعيل

فعله

افعله

5. Aşağıda karışık kelimeler verilmiştir. Bu kelimeleri kullanarak anlamca uygun

beş adet isim tamlaması yazınız.

عشق - درد دور - خزان – بالد - حاجت - فصل - عرض - عباسى - - ثالثه

6. Aşağıda karışık kelimeler verilmiştir. Bu kelimeleri kullanarak anlamca uygun

beş adet sıfat tamlaması yazınız.

ديوان - مخصوص - باب - ىقض - قلم - عالى - اجل- ممنوع - كبير -عشق

7. Arapçadan Türkçeye geçen sonu tenvinle biten on adet kelime bulunuz.

Örnek: حرفييا

8. Osmanlı Türkçesinde kullanılan geçen beş adet Arapça dua ifadesi yazınız.

Örnek: معاذهللا

على – الى - ب .9 edatlarıyla yapılmış ve Osmanlı Türkçesinde kullanılan beşer

kelime yazınız.

155

على

الى

ب

ىف – بال - مع .10 edatlarıyla yapılmış ve Osmanlı Türkçesinde kullanılan beşer

kelime yazınız.

فى

بال

مع

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde, Arapçadaki kelimelerin müzekker-müennes, müfred-tesniye-cemi’ şekilleri, Arapça isim ve sıfat tamlamaları ve Osmanlı Türkçesinde rastlanan Arapça ifade kalıpları öğretildi. Arapça kökenli kelimelerde Türkçe kelimelerden farklı olarak cinsiyet ayrımı olduğu, kurallı olarak müennes olanların yanı sıra kurala uymamakla birlikte müennes kabul edilen

156

kelimelerin durumu, kelimeleri tesniye yapmanın kuralları açıklandı. Kelimeleri çoğul yapmanın kuralları, kuralsız çoğul yapabilmenin mümkün olduğu durumlar kavratıldı.

Bölüm Soruları

1. Aşağıdaki kelimelerden hangisi çoğul yapıda değildir?

a. البسه

b. عمله

157

c. فرائض

d. تراويح

e. مجنون

2. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Osmanlı Türkçesinde tesniye olarak kullanılan

kelimelerden biri değildir?

a. İmameyn

b. Tarafeyn

c. Zevceyn

d. Mabeyn

e. Dareyn

3. Aşağıdaki Arapça kelimelerden hangisi çoğul kalıbında gelmiştir?

a. مكتوب b. اشقيا

c. ديوان d. معصيت

e. قربان 4. Aşağıdaki birleşik ifadelerden hangisi tamlama kuralına aykırıdır?

a. Esmâü’l-hüsnâ

b. Devlet-i aliye

c. Aşr-ı şerîf

d. Hayrü’l-beşer

e. Aksâm-ı seb’a

5. ( البشر فوق ) tamlamasının doğru çeviri yazısı hangi seçenekte verilmiştir?

a. Fevkalbeşer

b. Fevk-al beşer

c. Fevk’al beşer

d. Fevka’l-beşer

e. Fevka-l’beşer

6. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Arapçadan dilimize geçmiş bir kelime değildir?

a. Ziyade

158

b. Zibâ

c. Ziya

d. Ziynet

e. Zeytin

7. Aşağıdaki kelimelerden hangisi Arapçadan Türkçeye geçen kalıp fifadelerden değildir?

a. Filvâki

b. Bilhassa

c. Hatâen

d. Mâteessüf

e. Bihaber

8. Aşağıdaki çoğul kelimelerden hangisi Osmanlı Türkçesinde kullanılmaz

a. Müksirûn

b. Müminîn

c. Katibîn

d. Küttâb

e. İthâlât

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi müennes sayılmaz?

a. Kadın adları

b. Şehir adları

c. Çift uzuvlar

d. Cemi müzekkerler

e. Semaî müennesler

10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi çoğul kalıbında değildir?

a. قضات b. رهبان

c. إعالن d. عقال

e. جمل

159

Cevaplar

1) e , 2) d, 3) b, 4) a, 5) d , 6) b , 7) e, 8) a, 9) d, 10) c.

160

7. OSMANLI TÜRKÇESİNE FARSÇADAN GEÇEN UNSURLAR

161

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde; Farsçadan kurala göre yapılan isim ve sıfat tamlamalarını, birleşik

kelimeleri, başa gelen edatlar ve sona getirilen eklerle kelime yapma yollarını öğreneceğiz.

162

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Farsça isim ve sıfat tamlamaları nasıl yapılmaktadır?

2) Farsçada fiil isimleri hangi ekler getirilerek yapılır?

3) Farsçada, başa getirilen edatlarla sona getirilen ekler kelimelere hangi anlamları kazandırmaktadır?

163

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Osmanlı Türkçesine Farsçadan Geçen Unsurlar

Bu bölümde; Farsçadan kurala göre yapılan isim ve sıfat tamlamalarını, birleşik kelimeleri, başa gelen edatlar ve sona getirilen eklerle kelime yapma

yollarını öğrenir.

Metinler, çözümlü örnekler, alıştırmalar ile konuların daha kolay anlaşılması sağlanacaktır.

164

Anahtar Kavramlar

Farsça İsim ve Sıfat Tamlamaları

Birleşik Kelimeler

Masdar Eki

Fiili İsmi

İsm-i Fâil

İsm-i Mef’ûl

Başa Gelen Edatlarla Yapılan Kelimeler

Sona Getirilen Eklerle Yapılan Kelimeler

Farsçada Çokluk Eki

Farsça Sayılar

165

Giriş

Osmanlı Türkçesindeki Farsça söz varlığının önemli bir yeri olduğu muhakkaktır.

Osmanlı Türkçesini kelime kadrosunu anlayabilmek için Farsçadan geçen kelimelerin

tanınması zaruridir. Bu ünitede Farsçadan kurala göre yapılan isim ve sıfat tamlamaları,

birleşik kelimeler, başa gelen edatlarla ve sona getirilen eklerle kelime yapma yolları üzerinde

durulacaktır. Her konu için yeterli miktarda örnek verilecektir. Bu üniteyi öğrendiklerinde

Osmanlı Türkçesinde kullanılmış olan Farsça kökenli kelimelerin kök ve ekleri konusunda fikir

sahibi olabilecek, Osmanlı Türkçesi metinlerini daha kolay okuyup anlayabilecektir.

Türklerin Müslüman olmalarıyla başlayan süreçte kendilerinden evvel İslam dinini

kabul eden İranlılarla yolları kesişmiş, aynı coğrafyada yüzlerce yıl kültür alışverişinde

bulunmuşlardır. Farsçanın köklü bir edebiyat dili olması, başlangıçta Türk şair ve yazarlarının

Farsçaya yönelmelerine sebep olmuştur. Selçuklular döneminde devletin resmi yazışma dili ve

edebî dil Farsçaydı. Türk edebiyatının kendi kimliğini bulduğu on beşinci yüzyıla gelindiğinde

Farsçadan Türkçeye pek çok kelime geçmiş bulunuyordu. Sadece şairlerin değil, günlük

konuşma dili de uzun yıllar coğrafya beraberliğinden dolayı Farsçadan etkilenmişti. Bu gün

dahi kullanılan abdest, namaz, oruç, peygamber vb. gibi Türkçede karşılığı bulunmayan bazı

dini kavramların Türkçeye yerleşmesi bu dönemlerin eseridir. Sayıları çok olmamakla birlikte

bazı Türkçe kavramların da Türkçeden Farsçaya geçtiğini belirtmek gerekir. Meselâ Türkçe

“katun” (kadın anlamında) kelimesi Farsça’ya geçmiş; tekrar Türkçeye “hâtun” telaffuzuyla

geri dönmüştür.

Farsçadan aldığımız kelimeleri tanıyabilmek için Fars alfabesini, bazı kuralları

özelliklede kelime türetmenin olmazsa olmazı ekleri bilmek gerekmektedir. Farsça, Hind-

Avrupa dil ailesine mensup, ön ve son eklerle kelime türetilen bir dildir. Kelime türetmenin

Arapçada olduğu gibi bir sistematiği yoktur. Kelimelerin asıllarının ve fiil köklerinin sözlük

yardımıyla öğrenilmesi gerekmektedir. Biz burada başına veya sonuna ek almak suretiyle yeni

kelimelerin nasıl meydana getirildiğini göstermeye çalışacağız.

İranlılar İslâmiyet’i kabul etmelerini müteakip Arap alfabesini kullanmaya

başlamışlardır. Arapçada olmayan ve fakat kendi ses sistemlerinde olan harfleri de alfabelerine

ilave etmişlerdir. Bu alfabeye göre pe (پ), çe (چ), je (ژ)ve ge (گ) sesleri Arapçada olmayan

Farsçaya mahsus seslerdir. Bu harfler Arapçadaki benzeri olan harflerinden yararlanılarak

meydana getirilmiştir.

166

Noktalı harflerin noktaları üçe çıkararak, noktasız olan birinin üzerine de çizgi

çekilmek suretiyle elde edilmiştir. Sadece Arapçaya ait olan harfler dışında diğer harfler

Arapça ile ortaktır. Harflerin telaffuzunda bazı farklılıklar olabilmektedir. Mesela, Arapçadaki

kaf (ق) harfi Farsçada kalın “g” olarak telaffuz edilir buna karşın kef (ك) harfi de kalın “k”

olarak telaffuz edilir. Kef harfinden elde edilen g (گ) harfi ise hem kalın hem de ince olarak

telaffuz edilir. Türkçede ise kâf-ı Farisi denilen bu harf sadece ince seslilerle kullanılır ve ince

telaffuz edilir.

Farsçadaki ünlü harfler de Arapça ve Türkçedekinden farklıdır. Farsçada a,e,i,o,

ünlüleri bulunur. O ünlüsü bazen u olarak telaffuz edilir. Farsçada ayrıca â,î ve û uzun ünlüleri

vardır ve î uzun ünlüsü i sesi ile e sesi arasında “uzun e” şeklinde telaffuz edilir. Farsçada “ö”

ve”ü” ünlüleri yer almaz. Telaffuz bakımından Farsçanın her ne kadar kendine özgü bir şekli

varsa da Türkçeye geçen kelimeler tamamen Türkçe telaffuza uydurulmuştur. Mesela گل (gol)

kelimesi Türkçeye Farsçada olmayan ü ünlüsüyle “gül” olarak geçmiştir. Benzer şekilde گفته

(gofte) kelimesi de güfte şeklinde Türkçeye geçmiştir. Bir nevi Farsça kelimeler telaffuz

değişikliğine uğratılarak Türkçeleştirilmiştir.

167

7.1. Farsça İsim ve Sıfat Tamlamaları

Farsça isim ve sıfat tamlamaları Arapçada olduğu gibi tamlanan önce tamlayan sonra

gelmektedir. Farsça isim ve sıfat tamlaması şekil olarak aynıdır. Tamlamalarla ilgili şu

hususiyetlerin bilinmesi gerekir.

1. Tamlamaların en önemli özelliği birinci kelimenin sonunun esre okunmasıdır: ( دار

.çeşm-i ibret (چشم عبرت) ,dâr-ı dünyâ (دنيا

2. Eğer tamlanan kelimenin son harfi hâ-i resmiye (ه) ya da okunmayan ye (ى) harfi ile

bitiyorsa tamlama olduğunu göstermek bakımından bu harflerin üzerine “izafet

hemzesi” denilen bir hemze getirilir: (نالۀ بلبل) nale-i bülbül, (ساقئې كوثر) sakî-i

kevser

3. Birinci kelimenin uzun ünlü (â, û) ile bitmesi durumunda tamlama olduğunu göstermesi

bakımından araya bir ye harfi getirilir, buna “izafet yesi” denir: ( ىدن ىدنيا ) dünyâ-yı

denî, ( اضا فت ىيا ) yâ-yı izâfet.

4. Ye (ى)’li ve (ى)’siz şekilleri olan kelimeler tamlanan olduklarında (ى) ortaya çıkar:

( دلبر ىجا ) cây-ı dilber, ( سياه ىمو ) mûy-ı siyâh

7.2. Birleşik Kelimeler

Farsçada aynı iki kelime (ا), (ب), (م), (تا), (تاب) edatları vasıtasıyla birleşerek yeni bir

kelime meydana getirebilmektedir.:

,(Leb-â-leb) لبالب

(câ-be-câ) جابجا

(keş-me-keş) كشمكش

(ser-tâ-ser) سرتاسر

(ser-tâ-be-ser) سرتابسر

İsim ve sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayanın yer değiştirmesi (izâfet-i maklûb)

suretiyle de birleşik isimler yapılabilmektedir.

,Eczâ-hâne (hâne-i eczâ) اجزا خانه

168

Hümâyûn-nâme (nâme-i hümâyûn) همايون نامه

meh-tâb (tâb-ı meh) مه تاب

ahû-çeşm (çeşm-i ahû) اهو چشم

Aynı kelimenin ilk harfi mim yapılarak meydana getirilen kelimeler de birleşik isim sayılır.

Herc ü merc (herc merc) هرج و مرج

târ u mâr (târ mâr).Birbirine anlamca yakın veya zıt kelimeler, aynı kökten gelen تار و مار

kelimeler arasına atıf vâvı getirilmek suretiyle de birleşik kelimeler elde edilir:

güft ü gû كفت و كو

cüst ü cû جست و جو

cevr ü cefâ جور و جفا

arş ü ferş عرش و فرش

zîr ü zeber زير و زبر

çûn ü çera چون و چرا

merd ü zen مرد و زن

cüz ü ferd جزۇ فرد

7.3. Masdar eki

Farsça masdarların sonu دن (-den) yahut تن (-ten) eki ile biter. –den eki ile biten

masdarlarda “d” den önce çoğunlukla ( - ر- ا - و- ن ى ) harflerinden biri gelir. –ten ile biten

masdarlarda da “t”den önce ( س- خ - ش ف - ) harflerinden biri gelir.

Örnekler:

تن دن

ا dâden / دادن

(vermek) خ

frûhten / فروختن

(satmak)

169

ر gerden / كردن

(yapmak) س

dânisten / دانستن

(bilmek)

ن Hânden / خواندن

(okumak) ش

güzeşten / گذشتن

(geçmek)

و şûden / شودن

(olmak) ف

goften / كفتن

(söylemek)

ى âferîden / آفريدن

(yaratmak)

7.4. Fiili İsmi

Farsçada fiil isimleri, fiillerin emir gövdesine,-e ( ه ٮه ), -iş (ش), geniş zaman gövdesine

de -âr (ار) ekini getirmek suretiyle yapılır.

( ه ٮه ) -e خنده Hand-e (gülüş) گريه Giry-e

شبخش iş- (ش) Bahş-iş نمايش Nümây-iş

Dîd-âr ديدار Reft-âr رفتار ar- (ار)

7.5. İsm-i Fâil

Fiillerin emir gövdesine –ende (انده), -ân (ان) ve –â (ا) getirilmek suretiyle ism-i fâil

yapılır.

Cûy-ende جوينده Gûy-ende گوينده ende- (انده)

Nâz-ân نازان Şitâb-ân شتابان ân- (ان)

Bîn-â بينا Gûy-â گويا â- (أ)

170

7.6. İsm-i Mef’ûl

İsm-i mef’ûl fiillerin gelecek zaman gövdesine –e (ٮه, ه ) getirmek suretiyle yapılır.

Dîd-e ديده Averd-e آورده

Mürd-e مرده Güzîd-e گزيده

7.7. Başa Gelen Edatlarla Yapılan Kelimeler

Aşağıdaki tabloda Farsçada kelimelerin başına getirilen ön ekleri ve bu eklerle yapılan

yeni kelimeleri anlamlılarıyla birlikte görmektesiniz. Bu eklerle yapılan kelimelerin çoğu

Osmanlı Türkçesinde de kullanılmıştır.

Bî- (بى)

Olumsuzluk

bildirir.

Bî-hicab Utanmaz, arlanmaz بيحجاب

Bî-pervâ Korkusuz بيپروا

Bî-çâre Çaresiz بيچاره

Nâ- (نا)

Olumsuzluk

bildirir.

Nâ-tüvân Güçsüz ناتوان

Nâ-hoş Hoş olmayan ناخوش

Nâ-mütenâhî Sonsuz نامتناهى

Ez- (از)

-den, -dan

Ez-ber Göğüsten ازبر

Ez-cümle Bu cümleden olarak ازجمله

Ez-kazâ Kazadan, kaza ile ازقضا

Der- (در)

-de, -da

içinde

,Der-âğûş Avuçta, kucaklama درآغوش

Der-akab Akabinde درعقب

Der-dest Ele geçirme دردست

171

Ber- (بر)

Üzeri, üzerinde

Ber-vech Alışılageldiği üzere بروجه

Ber-devâm Devam üzerinde بردوام

Ber-ceste Seçkin برجسته

fürû- (فرو)

alt, aşağı

Fürû-bürde Öne/aşağı eğilmiş فروبرده

Fürû-mâye Mayası bozuk, alçak فرومايه

Fürû-nihâde Alaşağı edilmiş فرونهاده

Bâ- (با)

İle, -a, -e

Vasıta edatı

Bâ-berât Beraat ile بابرات

Bâ-safâ Safâ ile باصفا

Bâ-kemâl Eksiksiz, mükemmel باكمال

Hem- (هم)

Birliktelik

Hem-derd Aynı derd sahibi همدرد

Hem-râh Yoldaş همراه

Hem-şehr Aynı şehirden همشهر

Tâ- (تا)

Dek, değin

Tâ-be-key Ne zamana kadar تابكى

Tâ-be-sabah Sabaha kadar تابصباح

Tâ-be-mahşer Kıyamete kadar تابمحشر

be- (به)

ile, -de, -den,

göre, -kadar

Be-dest El ile بدست

Be-düş Omzunda بدوش

Be-gâyet Olduğu kadar بغايت

7.8. Sona Getirilen Eklerle Yapılan Kelimeler

Farsçada sona getirilen eklerle yer ve zaman isimleri, meslek isimleri ve âlet isimleri

meydanda getirilmiştir. Küçültme isimleri de sona getirilen eklerle yapılır. Bu eklerle yapılan

kelimelerin önemli bir kısmı Osmanlı Türkçesine geçmiştir.

172

گاه

-gâh

Yer bildirir.

Bâzi-gâh Oyun yeri بازيگاه

Namaz-gâh Nazma kılınan yer نمازگاه

Sâye-gâh Gölgelik سايه گاه

استان

-istân

Yer bildirir.

Türk-istan Türklerin ülkesi توركستان

Bîmâr-istan Hastane بيمارستان

Gül-istan Gülbahçesi گلستان

زار

-zâr

Yer bildirir.

Çemen-zâr Yeşillik, çayırlık چمنزار

Gül-zâr Gül bahçesi گلزار

Harabe-zâr Harap olmuş yer حرابه زار

كده

-gede

Yer bildirir.

Mâtem-gede Matem yeri ماتمگده

Âteş-gede Ateşe tapılan yer آتشگده

Mey-gede Meyhane ميگده

سار

-sâr

Yer bildirir.

Kûh-sâr Dağlık كوخسار

Çeşme-sâr Çeşmelik چشمه زار

Seng-sâr Taşlık سنكسار

شن

-şen

Yer bildirir.

Gül-şen Gül bahçesi گلشن

بار

-bâr

Yer bildirir.

Cûy-bâr Irmak جويبار

Zeng-i bâr Zenci ülkesi زنكبار

Der-bâr دربارEv kapısı, padişah

kapısı

Seher-gâh Seher vakti سحرگاه گاه

173

-gâh

Zaman bildirir.

Şâm-gâh Akşam vakti شامگاه

Bâm-gâh Akşam vakti بامگاه

استان

-istân

Zaman bildirir.

Zem-istân Kış زمستان

Bahâr-istan Bahar بهارستان

Germ-istân Yaz گرمستان

بان

-bân

İş ve meslek

bildirir.

Gâh-bân Korucu گاهبان

Pâs-bân Bekçi پاسبان

Bâğ-bân Bahçıvan باغبان

وان

-vân

İş ve meslek

bildirir.

Kâr-vân Kervan كاروان

Püştî-vân Destek olan, yardımcı پوشتيوان

Bağçe-van Bahçıvan باغچوان

گر

-ger

İş ve meslek

bildirir.

Âhen-ger Demirci آهنگر

Zer-ger Kuyumcu زرگر

Dür-ger Dülger درگر

ى

-î

İş ve meslek

bildirir.

Cündî Asker جندى

Çengî Çalgıcı چنگى

Cengî Savaşçı جنگى

گان

-gân

İş ve meslek

bildirir.

Bâzâr-gân Pazarcı بازارگان

Dih-gân Çiftçi دهگان

174

چه

-çe, - içe

Küçültme eki

Ney-çe Küçük ney نيچه

Dîvân-çe Küçük divan ديوانچه

Derî-çe Pencere دريچه

دار

-dâr

-lı, -li, ilgili

mensubiyet

Haber-dâr Haberli خبردار

Nâm-dâr Ünlü نامدار

Kîn-dar Kinci كيندار

مند

-mend

-lı, -li, ilgili

sahiplik

Derd-mend Dertli دردمند

Acz-mend Aciz عجزمند

Arzu-mend İstekli آرزومند

ى-گى

-î, -gî

-lı, -li, ilgili

mensubiyet

Bağdâdî Bağdatlı بغدادى

Bünyevî Bedene ait بنيوى

Nasrânî Hıristiyan نصرانى

ناك

-nâk

-lı, -li, ilgili

mensubiyet

Ferah-nâk Sevinçli فرحناك

Derd-nâk Derdli دردناك

Nem-nâk Nemli نمناك

وار

-var

-lı, -li, ilgili

Ümîd-vâr Ümidli اميدوار

Şâh-vâr Şâha özgü شاهوار

وار پرى Perî-vâr Peri gibi

Hüner-ver Hünerli هنرور ور

175

-ver

-lı, -li, ilgili

Dâniş-ver Bilgili دانشور

Sühan-ver سخنورDüzgün konuşan,

edip, şair

يار

-yâr

-lı, -li, ilgili

Baht-yâr Talihli بختيار

Hoş-yâr Aklı başında خوشيار

Şehr-yâr Hükümdar شهريار

اينه -اين

-în, -îne

-lı, -li, ilgili

mensubiyet

Şîr-în Tatlı شيرين

Reng-în Renkli رنگين

Dîr-îne Eski ديرينه

گون

-gûn

Renk bildirir.

Âb-gûn Su renginde آبگون

Nil-gûn Lacivert نلگون

Gül-gûn Gül renginde گلگون

فام

-fâm

Renk bildirir.

Gül-fâm Gül renkli گولفام

Müşg-fâm Misk renkli, siyah مشگفام

Lâle-fâm Kırmızı الله فام

وار

-vâr

benzetme

Büzürg-vâr Büyükçe بزرگوار

Perî-vâr Peri gibi پرى وار

Bülbül-vâr Bülbül gibi بلبل وار

آسا

-âsâ

benzetme

Dîv-âsâ Dev gibi ديوآسا

Mihr-âsâ Güneş gibi مهرآسا

Behişt-âsâ Cennet gibi بهشت آسا

Meh-veş Ay gibi, güzel مهوش وش

176

-veş

benzetme

Sitâre-veş Yıldız gibi ستاره وش

Deryâ-veş Deniz gibi دريا وش

كار

-kâr

Faillik sıfatı

Beste-kâr Beste yapan بسته كار

Hîle-kâr Hileci, düzenbaz حيله كار

Günah-kâr Günah işleyen گناهكار

گار

-gâr

Faillik sıfat

Âmûz-gâr Öğreten آموزگار

Hudâvend-gâr Hükümdar خداوندگار

Dâd-gâr Adil دادگار

دان

-dân

Âlet ismi

Nemek-dân Tuzluk نمكدان

Cüz-dân Evrak çantası جزدان

Buhur-dân Tütsülük بخردان

وار

-vâr

Uygunluk ve

yakıştırma sıfatı

Sezâ-vâr Lâyık, uygun سزاوار

Şâh-vâr Şaha lâyık شاه وار

Gûş-vâr Küpe, kulağa lâyık گوشوار

انه

-âne

Uygunluk ve

yakıştırma sıfatı

Âmi-y-âne Avama yakışır tarzda آميانه

Safi-y-âne Safça صافيانه

Derviş-âne Dervişçe درويشانه

7.9. Farsçada Çokluk Eki

Klasik Farsçada kelimeleri çoğul yapmak için kelimelerin sonuna canlı varlıklar için –

ân (ان) eki cansız varlıklar için hâ (ها) eki getirilir.

Mürg (مرگ) mürg-ân (مرگان) kuşlar

177

Merd (مرد) merd-ân (مردان) insanlar

Tâlib (طالب) tâlib-ân (طالبان) talipler, öğrenciler

seng (سنگ) seng-hâ (سنگها) taşlar

Der (در)der-hâ (درها) kapılar

kitap (كتاب) kitab-hâ (كتابها) kitaplar

7.10. Farsça Sayılar

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

يك

Yek

دو

Dü

سه

Se

چهار/چار

Çâr/çehâr

پنچ

Penc

شش

Şeş

هفت

Heft

هشت

Heşt

نه

Nüh

ده

deh

20 30 40 50 60 70 80 90 100 1000

بيست

Bist

سى

Sî

چل/چهل

Çihil/çil

پنجاه

Pencâh

شصت

Şast/şest

هفتاد

Heftâd

هشتاد

Heştâd

نود

Neved

صد

Sad

هزار

hezâr

Farsça sayılar bazı kavramları iafde etmek için Osmanlı Türkçesinde sık kullanılmıştır.

Mesela, ,yek-çeşm (tek gözlü) يكچشم dü-âlem (iki alem, dünya ve علم دو ,yek-tâ (biricik) يكتا

ahiret), دوشش dü-şeş (altı altı, işlerin rast gitmesi), پا سه se-pâ (üç ayaklı, sehpa), چارشنبه

çâr-şenbe (dördüncü gün-çarşamba), چارياركزين çâr-yâr-ı güzîn (dört büyük sahabi), پنجشنبه penc-şenbe (beşinci gün-perşembe), جهت شش şeş cihet (altı yön), پيكر هفت heft-peyker (yedi

kat gök), بهشت هشت heşt behiş (sekiz cennet), فلك نه nüh-felek (dokuz gezegen), هزار صد sad-

hezâr (yüz bin,) vb.

178

Uygulamalar

1) Farsça isim ve sıfat tamlamaları hakkında bilgi vererek iki örnek yazınız.

Çözüm:

Farsça isim ve sıfat tamlamaları Arapçada olduğu gibi tamlanan önce tamlayan sonra

gelmektedir. Farsça isim ve sıfat tamlaması şekil olarak aynıdır. Birinci kelimelerin sonu esre

okunur. (دار دنيا) dâr-ı dünyâ, ( اضا فت ىيا ) yâ-yı izâfet.

2) İzâfet-i maklûb kavramını açıklayarak iki örnek veriniz.

Çözüm:

İsim ve sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan yer değiştirerek birleşik isimler

yapılır. Buna izâfet-i maklûb denir.اجزا خانه Eczâ-hâne (hâne-i eczâ),اهو چشم ahû-çeşm (çeşm-

i ahû).

3) İsm-i fâil’in nasıl yapıldığını açıklayarak örnek veriniz.

Fiillerin emir gövdesine –ende (انده), -ân (ان) ve –â (ا) getirilmek suretiyle ism-i fâil yapılır.

Bîn-â بينا Nâz-ân Gûy-â نازان Gûy-ende گوينده

179

Uygulama Soruları

1. Arapçada olmayan, Türkçe ve Farsçada ortak olan sesleri aşağıdaki kutucuklara

yazınız.

2. Farsçadan Osmanlı Türkçesine geçmiş beş adet isim tamlaması bulunuz ve anlamlarını

yazınız.

Örnek: زمين روى Ruy-ı zemîn Yer yüzü

3. Farsçadan Osmanlı Türkçesine geçmiş beş adet sıfat tamlaması bulunuz ve anlamlarıyla

birlikte yazınız.

Örnek: طابان ماه Mâh-ı tâbân Parlak ay

4. Aşağıdaki birleşik kelimelerin anlamlarını sözlükten bulunuz ve karşılarına yazınız.

,(Leb-â-leb) لبالب

(câ-be-câ) جابجا

(ser-tâ-be-ser) سرتابسر

(güft ü gû) كفت و كو

180

(cüst ü cû) جست و جو

(çûn ü çera) چون و چرا

(zîr ü zeber) زير و زبر

(sipeh-sâlâr) سپهساالر

(bed-hû) بدخو

(Hüner-mend) هنرمند

ىب - نا - بر .5 Ön eklerini yer aldığı beşer kelime bulunuz ve anlamlarıyla birlikte yazınız.

بر نا بى

بيكرانbî-kerân

sonsuz نادان

Nâ-dân

Bilgisiz,

cahil

بركمالBer-kemâl

mükemmel

گر - بار - استان .6 Son ekleriyle türetilmiş beşer kelimeyi anlamlarıyla birlikte yazınız.

استان بار گر

181

7. Aşağıdaki kelimeleri Farsça kurala göre çoğul yapınız.

آيينه

مسلم

زن

كشور

عالم

8. İki yüzden dokuz yüze kadar olan sayıları yüzer yüzer yazınız.

200 300 400 500 600 700 800 900

9. Sayılarla sıfatlarıyla üretilmiş Osmanlı Türkçesinde kullanılan on kelime yazınız.

Hezâr-fen Her konuda becerikli هزارفن

182

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde Farsçadan kurala göre yapılan isim ve sıfat tamlamaları, birleşik kelimeler,

başa gelen edatlarla ve sona getirilen eklerle kelime yapma yolları öğretildi. Osmanlı

Türkçesinde kullanılmış olan Farsça kökenli kelimelerin kök ve ekleri kavratıldı. Farsça sayılar

hakkında bilgi verildi.

Bölüm Soruları

183

1. Farsça hangi dil ailesinin bir üyesidir?

a. Ural-Altay

b. Hâmi-Sâmi Dilleri

c. Çin-Tibet dilleri

d. Hind-Avrupa

e. Bantu dilleri

2. Aşağıdakilerden hangisi Farsça ön ek almış bir kelime değildir?

a. Ezber

b. Bermurad

c. Bihaber

d. Hemfikir

e. Endişe

3. Aşağıdaki Farsça son eklerden hangisi yer/yurt anlamı vermez?

a. -bân

b. -gâh

c. –istân

d. –zâr

e. -gede

4. Aşağıdaki birleşik kelimelerden hangisi diğerlerinden farklı bir yolla meydana

getirilmiştir?

a. Kıyl ü kâl

b. Arş ü ferş

c. Herc ü merc

d. Sîm ü zer

e. Bây ü gedâ

5. Farsça kelimelerde genellikle (خ) ile (ا) arasında bulunan, yazılan fakat okunmayan

harfe ne ad verilir?

a. Hâ-i resmiye

b. Elif-i memdûde

c. Kâf-ı Fârisî

d. Vâv-ı ma’dûle

e. Kâf-ı vâvî

6. Aşağıdaki birleşik isimlerden hangisi kelimelerin yer değiştirmesi (izafet-i maklûb)

suretiyle meydana getirilmiştir?

184

a. كشمكش

b. همايون نامه

c. چشم عبرت

d. زير و زبر

e. تار و مار 7. Aşağıdaki Farsça kelimelerden hangisinde ism-i fâil eki bulunmaktadır?

a. مريدان b. مستان

c. نازان d. درعهده

e. خيابان

8. Aşağıdaki Farsça kelimelerden hangisi çoğul eki almıştır?

a. نمايان b. دربان

c. خندان

d. باغبان

e. مهتران 9. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde ism-i fâil eki bulunmamaktadır?

a. نمايان b. دربان

c. خواننده

d. دانا

e. طالبان

10. Aşağıdaki Farsça kelimelerden hangisi çoğul eki almamıştır?

a. مردان b. تنها

c. مريدان d. آتشها

e. كامرانان

Cevaplar

1) d , 2) e, 3) a, 4) c, 5) d , 6) b , 7) c, 8) e, 9) e, 10) b.

185

8. EBCED HESABI ve TRANSKRİPSİYON

186

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde; Ebced harflerini, ebced hesabı ile çeşitlerini, tarih düşürme geleneğini,

transkripsiyon alfabesi ile Osmanlı Türkçesi Metinlerini günümüz alfabesine çevirme usulünü

öğreneceğiz.

187

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Ebced hesabı ve tarih düşürme kavramları nedir?

2) “Hüdâ” kelimesinin ebced hesabıyla değeri kaçtır?

?harflerinin transkripsiyon alfabesindeki karşılıkları nelerdir ذ -خ - ح (3

188

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Ebced Hersabı ve Transkripsiyon

Bu bölümde; ebced harflerini, ebced hesabı ile çeşitlerini, tarih düşürme geleneğini, transkripsiyon alfabesi ile Osmanlı Türkçesi metinlerini günümüz alfabesine çevirme usulünü öğrenir.

Metinler, çözümlü örnekler, alıştırmalar ile

konuların daha kolay anlaşılması sağlanacaktır.

189

Anahtar Kavramlar

Ebced Hesabı

Tarih Düşürme

Transkripsiyon ve Çeviriyazı

190

Giriş

Bu ünitede iki konu üzerinde durulacaktır.

1. Ebced harfleri ve ebced hesabı ve çeşitleri, tarih düşürme geleneği örneklerle

anlatılacaktır.

2. Transkripsiyon alfabesi ile Osmanlı Türkçesi Metinlerini günümüz alfabesine

çevirme usulü hakkına bilgiler verilecek ve bir örnek metnin transkripsiyonu

yapılacaktır.

Ebced hesabını öğrenmek, yazma eserler, mezar taşları ve tarihî eserler üzerindeki tarih

bilgilerinin öğrenilmesine yardımcı olacaktır. Çeviri yazıyı öğrenmek ise Osmanlı Türkçesi

metinlerinin günümüz alfabesine doğru aktarılmasını sağlayacaktır.

191

8.1. Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme

Ebced, Arap alfabesinde harflerin rakam değerini gösteren kodlama sisteminin adıdır.

Ebced harfleri şu şekilde gruplandırılmıştır: ,(hevvez) هوز ,Ebced) ابجد كلمن ,(huttî) ىحط(kelemen), سعفص (sa’fes), قرشت (karaşet), ثخذ (sehhaz), ضظغ (dazığ). Ebced, bu sekiz

kelimenin ilki ve hepsinin birden adıdır. Şemseddin Sâmî’nin Kâmûs-ı Türkî ’sinde bildirdiğine

göre, eskiden, Sâmi, Yunan ve Mısır dillerinde harflerin sırası ebcede göre imiş. Araplar

birbirine benzeyen harflerin yan yana getirmek suretiyle bu sırayı bozmuşlar. Ancak harfleri

rakam yerine kullandıklarında yine ebced sırasını kullanmaya devam etmişler. Osmanlı

Türkçesinde kullanılan “ebced-han” birleşik kelimesi ebced okuyan demektir. Henüz öğrenim

hayatının başında bulunan çocuklara “tıfl-ı ebced-hân” denir. Ayrıca bir işte acemi ve toy

olanlar için de bu kavram kullanılır.

Ebced harflerinin ebced düzenine göre sırası ve sayısal karşılıkları şu şekildedir:

100 ق 10 ى 1 ا

200 ر 20 ك 2 ب

300 ش 30 ل 3 ج

400 ت 40 م 4 د

500 ث 50 ن 5 ه

600 خ 60 س 6 و

700 ذ 70 ع 7 ز

800 ض 80 ف 8 ح

900 ظ 90 ص 9 ط

1000 غ

192

Yukarıda görüldüğü gibi ebced sırasına göre dizilen harflerin sayısal değerleri her bir

harfe karşılık gelecek şekilde birden ona, ondan yüze, yüzden bine kadar yazılmıştır. Burada

yer almayan پ: pe, چ: çe, ژ : je, گ : kâf-ı Fârisî ve ڭ : kâf-ı nûnî harflerinin rakam değeri

benzeri olan harflerle aynı kabul edilir: گ ,7 :ژ ,3 :چ ,2 : پ ve 20 : ڭ.

Harflerin sayısal değeri tespit edilirken yazıda gösterilen bütün harfler dikkate alınır.

Mesela Farsçadan dilimize geçen kelimelerde okunmayan ama yazılan vâv-ı ma’dûleler hesaba

dâhil edilir. Arapça kelimelerdeki şeddeli harfler tek olarak yazıldığı için tek harf olarak hesap

edilir.

Ebced hesabı, bir kelime ya da cümledeki harflerin rakam değerlerini toplayarak bir

rakam elde etmektir. Mesela, Allah kelimesindeki harflerinin rakamları (5:ه ,30:ل, 1:ا) toplamı

66’dır. Dilimizde “işi altmış altıya bağlamak” deyimi de buradan doğmuştur. Lâle kelimesi de

Allah lafzı ile aynı harflere sahiptir ve sayısal değeri altmış altıdır. Bu yüzden lâle Allah isminin

sembolü olarak kültürümüze yerleşmiştir.

Ebced hesabı, farklı kullanım amaçları olmasına rağmen geçmişte en çok,

unutulmaması istenen bir hadisenin vukua geldiği tarihi ifade etmek amacıyla kullanılmıştır.

Harfler anlamlı bir bütün oluşturacak şekilde birleştirilerek, bilhassa doğum ve ölüm tarihleri,

fetihler, binaların yapım ve tamir tarihleri, kitapların telif tarihleri, padişahların cülusları vb.

önemli olayların tarihleri belirtilmiştir. Buna “tarih düşürme” denir.

Şimdi örnekler üzerinden ebced hesabını anlamaya çalışalım.

Mevlânâ Celâleddin Rûmî’nin vefat tarihi için ibret (عبرت) kelimesi ile tarih düşürülmüştür.

İbret kelimesinin harfleri (400 :ت ,200 :ر ,2 :ب ,70 :ع) toplamı 672’dir. Hicri 672, (milâdî 1273)

Mevlânâ’nın vefat tarihidir.

İstanbul’un fethi için Sebe Suresi 15. ayette geçen طيبة دةبل (beldetün tayyibetün) ibaresi tarih

olarak söylenmiştir.

Harflerin rakam değerleri: 400 : ت ,2: ب ,10: ى ,9: ط ,400 : ت 4 : د ,30 : ل ,2 : ب. Toplam: 857.

Hicri 857 (milâdî 1453) İstanbul’un fetih tarihidir.

193

Ahdî (ö.1002/1593) isimli tezkire müellifinin yazdığı “Gülşen-i Şu’arâ” isimli eserin adı aynı

zamanda eserin yazıldığı tarihi ( h.971/m.1564) vermektedir. Gülşen-i Şu’arâ’nın harfleri:

971 = 1: ا + 200: ر + 70: ع + 300: ش + 50 : ن+ 300 :ش + 30 : ل + 20 : گ

Edebi kültürümüzde önemli olayları ebedîleştirmek için tarih manzumeleri yazılmış; hatta tarih

manzumeleri divan tertiplerinde özel bir yer edinmiştir. Şimdi de manzum tarihlere birkaç

örnek verelim.

İstanbul’un fethi için söylenmiş bir tarih mısraı şöyledir:

“Ehl-i dîn İstanbul’u aldı cidâl ü ceng ile” (1453)

Kocamustafapaşa Dergâhı şeyhi Sünbül Sinan’ın vefatına (936/1529) Kemalpaşazâde’nin

düşürdüğü tarih:

“Eyledi bustân-ı zühdün sünbülü me’vâya ‘azm

Nûr ola Sünbül Sinân’ın gülistân-ı kabri hep”

Sultan III. Ahmed’in 1139 (1726) da yaptırdığı köşke Nedim şu tarih beytini söylemiştir:

“Du’â idüp Nedîmâ söyledi bu mısraı ol dem

Bu kasr-ı pâk Sultân Ahmed’e yâ Rab sa’îd olsun”

Sultan III. Ahmed, Topkapı sarayı önünde yaptırdığı çeşmenin (Sultan Ahmet Çeşmesi)

tarihini (1141/1728-29) bizzat söylemiştir:

“Târîhi Sultan Ahmed’ün cârî zebân-ı lûleden

Aç besmeleyle iç suyu Hân Ahmed’e eyle du’â”

Tarih düşürme maharet işidir. Söylenen söz grubu yahut mısra tarihi tam olarak veriyorsa buna

“tam tarih” denir. Eğer eksik ya da fazla gelmişse ilave ya da çıkarma yapmak gerekecektir.

Kaç ilave edileceği veya çıkarılacağı bizzat tarihi söyleyen tarafından ifade edilir. Bu tarihlere

de “tâmiyeli tarih” denir. Bir de elde edilmesi gereken rakamın iki katını veren tarihler vardır.

Buna da “dütâ tarih denir. Harflerin kullanılışına göre de üç türlü tarih söyleme şekli vardır.

Birinci şekilde metindeki bütün harfler hesaplamaya dâhil edilir. İkinci şekilde sadece noktalı

harfler hesaplanır ki bu tarih şekline “mu’cem tarih” denir. Diğer bir şekil de sadece noktasız

harflerin hesaplamaya dâhil edilmesidir ki buna da “mühmel tarih” denir. Tarih beyitlerinde

194

şairler, tâmiyeli, dütâ, mu’cem ya da mühmel tarih düşürdüklerinde beytin bir yerinde ilgili

kavramı mutlaka zikrederek okuyucuya haber verirler.

Bunların dışında bir de bilmeceli tarihler vardır. Bu yöntemde tarih ibarenin içine gizlenir.

Okuyucudan ibarenin lafzı ve manası dikkate alınarak tarihi bulması istenir. Rivayete göre

Mevlana’ya yaşını sormuşlar, “Hüdâ’dan bir küçüğüm, varın siz hesaplayın, bulun” demiş. Bu

ifadeye göre Mevlânâ’nın doğum tarihi şöyle hesaplanır. Hüda (خدا)kelimesinin harfleri

toplamı ( hı:600, dal: 4, elif:1) 605 eder. Mevlana Hüda’dan bir küçüğüm dediğine göre hicri

604 yılında doğmuştur. Gülşenî şeyhi Hasan Zarifî Efendi’nin vefatına şu tarih ibaresi

söylenmiştir: انسلخت روح ظريف (inselehat ruhu Zarîf). Anlamı “Zarîf’in ruhu çıktı.” Yani

Zarif öldü demektir. Hesaplama şöyle yapılır. Zarif kelimesi harf değerleri toplamı: 1190’dur.

Ruh kelimesi harf değerleri toplamı: 214’tür. İbarenin lafzına göre “Zarif”in toplamından

“Ruh”un toplamını çıkarmamız gerekir: 1190-214=976. Bu hesaba göre Hasan Zarifî Efendi

976/1568 yılında vefat etmiştir.

8.2. Transkripsiyon Sistemi ve Çeviri yazı İle İlgili Bazı Hususlar

Transkripsiyon ya da çeviri yazı (çevriyazı) bir yazıyı bütün ses inceliklerini belirterek

başka bir alfabeye çevirme yolu demektir. Transkripsiyon yabancı dillerde ve farklı alfabelerde

yazılan metinlerdeki terimleri orijinal haliyle nakletmek için kullanılabileceği gibi önceden

farklı alfabe kullanmış milletlerin geçmişine ait metinleri yeni yazıya çevirmek maksadıyla da

kullanılır. Batıda yayımlanan İslam Ansiklopedisi’nin Arapça terimleri Latin alfabesine

çevirmek için geliştirdiği transkripsiyon sistemi birincisine örnektir. Türkçede ise tarih

boyunca kullandıkları alfabelerle yazılan yazıları, özellikle de Arap alfabesini temel alan

Osmanlı Türkçesi ile yazılan metinleri Latin alfabesine çevirmek için kullanılan transkripsiyon

sistemi de ikincisine örnektir. Osmanlı Dönemi ile ilgili araştırmalarda, özellikle, edebiyat,

tarih ve ilâhiyat alanlarında pek çok metnin günümüz harflerine çevrilme zorunluluğu bir

gerçektir. Bu ihtiyaç sebebiyle Osmanlı Türkçesindeki harfler için özel bir transkripsiyon

sistemi geliştirilmiştir.

Transkripsiyonda hedef, bir alfabedeki harfleri ses özellikleriyle diğer alfabeye

aktarmaktır. Kendi harflerinde karşılığı olmayan sesleri ifade etmek için yakın harfler üzerine

bazı işaretler koyarak bunu gerçekleştirir. Başka bir ifadeyle Transkripsiyonda her harfe bir

karşılık bulunmak zorundadır. Eğer o harfin karşılığı çevrilen alfabede varsa aynısı kullanılır,

yoksa ses yakınlığı olan harflere bazı işaretler koymak suretiyle transkripsiyon harfi elde edilir.

195

Aşağıda görüleceği üzere Osmanlı Türkçesindeki bazı harflerin birebir karşılığı Latin

alfabesinde bulunmaktadır. Olmayanlar için de benzer sesi veren harflerin altına veya üstüne

nokta, çizgi vb. işaretler koymak suretiyle karşılıklar bulunmuştur.

İlmi neşirlerin transkripsiyonlu olarak yapılması zarureti ortadadır. İlmî ve edebî eserler

günümüz alfabesine titizlikle aktarılmalıdır. Bununla birlikte okuyucu kitlesi itibarıyla daha

geniş kitlelere hitap edeceği düşünülen eserlerde genel okuyucuyu yoracak ve faydalı

olmayacak bazı işaretlemelerden sarfınazar edilebilir. Bu bakımdan çeviri yazı yaparken

okuyucu kitlesinin belirlenmesi ve çeviri yazıdaki amacın tespit edilmesi gerekir. Burada şu

hususun da altını çizmeliyiz. Transkripsiyonu yapacağımız kelimelerin büyük çoğunluğu bu

gün de kullanılan kelimelerden biri olabilir. Kelimenin bugünkü kullanımıyla çeviri yazısı

arasında fark olması muhtemeldir. Bugünkü normal yazılarımızda doğru kullanımın adresi

Türk Dil Kurumunun yayımladığı “Yazım Kılavuzu” olmalıdır. Transkripsiyon işaretlerinin ve

çeviri yazı kurallarının günlük yazılarda kullanılmasının zorunluluğu yoktur.

8.2.1. Transkripsiyon Alfabesi

UYARI: TRANSKRİPSİYON HARFLERİNİN BİLGİSAYARINIZDA DOĞRU GÖRÜNMESİ İÇİN “OKTAY NEW TRANSKRİPSİYON” YAZI KARAKTERİNİN BİLGİSAYARINIZA YÜKLENMESİ GEREKMEKTEDİR!...

Bazı farklı uygulamalar olmakla birlikte ilmi çalışmalarda kullanılan transkripsiyon

harfleri şu şekildedir:

196

197

a, ā : آ

a,e,ı,i,u,ü :ا

’ :ء

b :ب

p :پ

t :ت

å :ث

c :ج

ç :چ

ó :ح

ò :خ

d :د

õ :ذ

r :ر

z :ز

j :ژ

s : س

ş : ش

ã :ص

ê, ø : ض

ù : ط

ô : ظ

è : ع

à :غ

f : ف

ú : ق

k : ك

g, ğ : گ

ñ, ŋ : ڭ

l :ل

m :م

n : ن

v : و

h : ه

y :ى

198

8.2.2. Çeviri Yazıda Dikkat Edilmesi Gereken Bazı Hususlar

1. Arapça ya da Farsçadan geçen uzun ünlüler “â”, “î”, “û” ya da “ā”, “ì”, “ū” şeklinde üzerine

çizgi konularak gösterilir: kânûnî ya da kānūnì.

2. Osmanlı Türkçesinde kullanılan Arapça kelimelerdeki “el-” takısı önceki kelimeye bitişik

olmayıp müstakil olarak yazılmışsa kameri harflerle başlayan kelimeler için “el-“ şeklinde,

şemsi harflerle başlayan kelimeler için “es-“ şeklinde yazılır:

El-kitâb, el-kamer, el-firâk, el-Harezmî, el-Cezîre,

es-selâm, eş-şems, et-tabîb, ez-Zebidî, en-nûr vb.

3. “El-“ takısı eğer kendisinden önceki kelimeye bitişmişse “el” takısının “e” si düşer ve onun

yerine kesme işareti (’) konur. Osmanlı Türkçesinde kullanılan Arapça tamlamalar bu şekilde

yazılır.

Rabbü’l-âlemîn, hayrü’l-beşer, füsûsü’l-hikem, el-esmâü’l-hüsnâ, Rûhu’l-beyân, hacerü’l-

esved, hılfu’l-fudûl, dârü’l-hadîs, ale’l-âde, beyne’l-milel, kısasü’l-enbiyâ, maa’l-esef vb.

Tezkiretü’-ş-şuarâ, Necmü’d-dîn, dârü’ş-şifâ, bâbü’s-saâde, ilmü’r-rûh, aynü’ş-şems, dârü’z-

ziyâfe, sîretü’n-nebî, beyne’n-nâs, bi’t-tabi, Dîvânu Lügati’t-Türk vb.

“Lafzatullah” ların yazılışında kısa çizgi “-“ kullanılmayıp sadece kesme işareti konulması

yaygınlaşmıştır: Lafzatu’llâh, Nûru’llâh, sübhâna’llâh, fî sebili’llâh, bâreka’llâh, beytu’llâh

vb.

4. İsim ve sıfat tamlamalarında ilk kelimeden sonra kısa çizgi ve “-ı“ “-i” getirilmektedir. İlk

kelimenin son hecesindeki ünlü kalın ise “-ı”, ince ise “-i” getirilir. Eğer ilk kelime uzun “â” ya

da “û” ile biterse kısa çizgiden sonra “-yı” yazılır. Kısa çizgiden sonra hiçbir şekilde u,ü ya da

–yu, yü yazılmaz.

Dâr-ı dünyâ, fasl-ı hazân, Kur’ân-ı Kerîm, gayr-ı menkûl, sükût-ı hayâl, rûh-ı mücerred, kurûn-

ı vustâ, ulûm-ı şer’iyye, nûr-ı hidâyet, katl-i âmm, Düyûn-ı umûmiye vb.

Mescid-i Nebî, dîn-i İslâm, hüsn-i zan, câmi-i kebîr, sû-i zan, mevlid-i neb’i, ömr-i tavîl, ibret-

i âlem, zülf-i yâr, nâle-i bülbül, hâne-i saadet, Cüneyd-i Bağdâdî, vb.

İ’lâ-yı kelimetu’llâh, deryâ-yı vahdet, da’vâ-yı İslâm, intihâ-yı leyâl, dârû-yı-Çîn (tarçın), arzû-

yı muhâl, âlû-yı cân, ebrû-yı yâr, ordu-yı İslâm vb.

5. Manzum metinlerde atıf ya da bağlaç vavları “ve” olarak değil; birinci kelimenin son

harfinin ünlü ya da ünsüz oluşuna göre “u, ü” ya da “vü” şeklinde yazılır ve okunur. Mensur

eserlerde bağlaç vavları daima “ve” şeklinde yazılır; ancak, dilimize birleşik isim gibi yerleşmiş

199

kelimelerdeki atıf vavları manzum eserlerdeki gibi yazılır: güft u gû, derd ü gam, leyl ü nehâr,

neşv ü nema, zîr ü zeber, Leylâ vü Mecnûn, belâ vü derd, hevâ vü heves, dil ü cân vb.

6. Arapça harf-i cer ve Farsça ön ekler kısa çizgi ile kelimeden ayrılması gerekir.

İlâ-nihâyeti, bilâ-kayd, an-asl, alâ-zâlik, li-eclihi, mâ-hasal, fe-illâ, bi-nişân, bâ-safâ, ez-

kazâ,nâ-hak, ber-hayât, der-bend, be-ceyb vb.

7. Farsça kelimelerin sonuna gelen yönelme eki olan -ra (را) kısa çizgi ile ayrılır: Hz.

Muhammed Mustafâ-râ salavât. Farsça kelimelerin sonuna gelen yapım ekleri ayrılmaz; ancak

bitişik kelimeler kısa çizgi ile ayrılır.

Yapım eki alan kelimeler: şâdmân, âhenger, kalemdân, çemenzâr, kûhsâr, neyistân, câvidân,

çâlişger, âbgûn, dîvâsâ, zerrîn, şermsâr, mehveş vb.

Bitişik kelimeler: idâre-hâne, dil-âşûb, nasîhat-nâme, nev-civân, âb-dest, mevlid-hân, hoca-

zâde, gül-bahar, ser-muharrir vb.

Çeviri yazı ile ilgili detaylı bilgiler edinmek için aşağıdaki bağlantıda yer alan makaleyi

inceleyiniz.

http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi12/1unver_ismail.pdf

200

8.2.3. Örnek Transkripsiyon

Süleyman Nahifî Efendi (ö. 1151/1738 )’nin Manzûm Mesnevî Tercümesi

(İlk On Sekiz Beyit)

يريلقلردن شكايت ايتمدهآ

مرد و زنى ىنالشم زار ا يلد

ايليم تا شرح درد اشتياق روزكار وصلى ايلر مقتدا

همدم خوشحال و بد حاالنيم

صحبتمدن طالب اسرار اولور

كوشه فيض نورليك يوق هر چشم و

يت جانه بيلۇليك يوق دستور ر

كاآحيف يوغيسهكيمده بو آتش

جوشش عشق ايله درتشوير مى

مرد اولدي ني ۀچاكساز پرد

ني كبي دمساز و مشتاق اوله مزرير ايدرقعشق مجنون قصه سن ت

يوق زبانه مشتري االكه كوشسوز ايله همراه اولور چوقروزلر

پاكيزه تر ىاولور ا ىسن همان باق

اولور غايت دراز ىروز ىروز ب

اختصار اوزره كرك سوز والسالم

ديكله نيدن كيم حكايت ايتمده دير قامشلقدن قوپارديلر بني

شرحه شرحه ايلسون سينم فراق

هر كيم اصلندن اوله دور و جدا

بن كه هر جمعيتك ناالنيم هر كيشى زعمنجه باكه يار اولور

كرچه دورز نالشمدن ارم اولمس

پنهان دكل تنبر برندن جان و

اولدي آتش صيت ني صانمه هوا آتش عشق ايله در تأ ثير نى

ياردن مهجوره همدرد اولدي نى نى كبى بر زهر و ترياق اوله مز نى ويرر بر راه پرخوندن خبر بى دالندر محرم اسرار هوش دردمزدن روزلر بيكاه اولور غم دكلدر كونلر ايلرسه كزر

ز سيراب سازايى بحر اوله م ماهى

پخته حالن هيچ فهم اتسونمى خام

201

Diñle neyden kim óikâyet etmede

Ayrılıúlardan şikâyet etmede

Der úamışlıúdan úopardılar beni Nâlişim zâreyledi merd ü zeni

Şeróa şeróa eylesin sînem firâú

Eyleyem tâ şeró-i derd-i iştiyâú

Her kim aãlından ola dûr u cüdâ

Rûzgâr-ı vaãlı eyler muútedâ

Ben ki her cemèiyyetin nâlânıyem

Hemdem-i òoş-óâl ü bed-óâlânıyem

Her kişi zuèmunca bana yâr olur äohbetimden ùâlib-i esrâr olur

Sırrım olmaz nâlişimden gerçi dûr Lîk yoú her çeşm ü gûşa feyø-i nûr

Birbirinden cân ü ten pinhân değil Lîk yok destûr-ı rü’yet câna bil

Oldu âteş ãıyt-ı ney ãanma hevâ

Kimde bu âteş yoà ise óayf ana

Âteş-i èaşú iledir te’åîr-i ney

Cûşiş-i èaşú iledir teşvîr-i mey

Yârdan mehcûra hem-derd oldu ney

Çâú-sâz-ı perde-i merd oldu ney

Ney gibi bir zehr ü tiryâú olamaz

Ney gibi dem-sâz ü müştâú olamaz

Ney verir bir râh-ı pür-òûndan òaber

èAşk-ı Mecnûn úıããasın taúrîr eder

Bî-dilândır maórem-i esrâr-ı hûş

Yoú zebâna müşterî illâ ki gûş

Derdimizden rûzlar bî-gâh olur Rûzlar çok sûz ile hem-râh olur

áam deàildir günler eylerse güzer Sen hemân bâúî ol ey Pâkîze-ter

Mâhiyi baór olamaz sîrâb sâz

Rûz-ı bî-rûzî olur àâyet dirâz

Puòte óâlin hîç fehm etsin mi òâm

İòtisâr üzre gerek söz ve’s-selâm

202

Uygulamalar

1) Ebced hesâbı hakkında kısaca bilgi vererek “Allah” lafzındaki harflerin ebced

değerini hesaplayınız.

Çözüm:

Ebced, Arap alfabesinde harflerin rakam değerini gösteren kodlama sisteminin adıdır.

Allah kelimesindeki harflerinin rakamları (5:ه ,30:ل, 1:ا) toplamı 66’dır. Dilimizde “işi altmış

altıya bağlamak” deyimi de buradan doğmuştur.

2) Transkripsiyon sistemi hakkında bilgi veriniz.

Çözüm:

Transkripsiyon ya da çeviri yazı bir yazıyı bütün ses inceliklerini belirterek başka bir

alfabeye çevirme yolu demektir. Transkripsiyon yabancı dillerde ve farklı alfabelerde yazılan

metinlerdeki terimleri orijinal haliyle nakletmek için kullanılabileceği gibi önceden farklı

alfabe kullanmış milletlerin geçmişine ait metinleri yeni yazıya çevirmek maksadıyla da

kullanılır.

3) Aşağıdaki beyti transkripsiyon alfabesiyle yazınız.

بر دركاه ايتديكم اخالص عرض پرستم حق

بر هللا آيرلمدم توحيددن نفس بر

Çözüm:

Óaú-perestim èarø-ı iòlâã etdiğim dergâh bir Bir nefes tevóîdden ayrılmadım Allâh bir

ıã

Uygulama Soruları

203

.Kelimesinin ebced hesabıyla karşılığını bulunuz محمد .1

2. Hafız Hattat Kemal Batanay, 15 Temmuz Şehitler Köprüsünün (Eski adıyla

Boğaziçi Köprüsü) yapılışına tarih düşürmüştür.

Târih-i ikmâlini tam söyledi yazdı Kemâl

Avrupa Asya bir oldu bağladık canipleri

İkinci mısra köprünün yapıldığı 1973 tarihini vermektedir. Harflerin sayısal değerlerini

yazarak siz de hesaplayınız.

3. “Bir iki iki delik Abdülmecid oldu melik”

Yukarıdaki mısrada, harflerin rakam değerine dayanmamakla birlikte bilmeceli bir

ifadeyle Sultan Abdülmecid’in tahta geçiş tarihi verilmiştir. İzah ediniz.

4. Ali İmran Suresi 97. Ayet-i kerimesinde geçen آمنا كان دخله من و ibaresi meşhur

bir İslam bilgininin vefatına tarih olarak denk gelmektedir. Tarihi bulup, Hangi İslam

bilgini olduğunu öğreniniz. Böyle rastgelen başka tarihler var mıdır? Araştırınız.

5. Aşağıdaki Arapça tamlamaları çeviri yazı kurallarına göre günümüz alfabesiyle

yazınız.

بحرالعلوم

الثانى القرن

الشمس عين

القران غريب

مهئاال امام

6. Aşağıdaki Farsça kurala göre yapılmış tamlamaları çeviri yazı kurallarına göre

günümüz alfabesiyle yazınız.

كوفى خط

باال اوج

وسطى قرون

ظن حسن

مال قبض

204

7. Aşağıdaki ifadeleri çeviri yazı kurallarına göre günümüz alfabesiyle yazınız.

قال و قيل

مجنون و ليلى

زبر و زير

پريشان و محو

سمرقند و بخارا

8. Aşağıdaki kalıp ifadeleri çeviri yazı kurallarına göre günümüz alfabesiyle

yazınız.

لسبب

هللا سبيل فى

فيه ما مع

سبب بال

برابر

205

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde; ebced harfleri, ebced hesabı ve çeşitleri, tarih düşürme geleneği örneklerle

açıklanarak öğretildi. Transkripsiyon alfabesi ile Osmanlı Türkçesi Metinlerini günümüz

alfabesine çevirme usulleri açıklandı.

206

Bölüm Soruları

1. Aşağıdaki harflerin hangisinin transkripsiyonunda nokta kullanılmaz?

a. ص

b. ط

c. ظ

d. ع

e. غ

2. Transkripsiyon alfabesinde altında çizgi bulunan “z” harfi Osmanlı Türkçesindeki hangi harfin karşılığıdır?

a. (ذ)

b. (ز)

c. (ظ)

d. (ض)

e. (ژ)

?tamlaması çeviri yazı kurallarına göre nasıl yazılmalıdır (مفهوم مخالف) .3

a. Mefhûmu muhâlif

b. Mefhûm-ı muhâlif

c. Mefhûm-u muhâlif

d. Mefhûm u muhâlif

e. Mefhûmumuhâlif

4. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde isim/sıfat tamlaması çeviri yazı kurallarına

uygun olarak yazılmıştır?

a. İ’lây-ı kelimetullâh

b. Şurâ-ı ümmet

c. Hüsn-i zan

d. Rasûl-ü Ekrem

e. Mecelle-yi İslâmiyye

?Tamlamasının çeviri yazısı hangi seçenekte doğru verilmiştir (دنياى دنى) .5

a. Dünyâ-ı denî

b. Dünyâ-yı denî

c. Dünyây-ı denî

d. Dünyâ-y-ı denî

e. Dünyâ-denî

207

6. Sadece noktalı harflerin hesaba dahil edilmesiyle tarih düşürmeye ne ad verilir?

a. Tam tarih

b. Tâmiyeli tarih

c. Dütâ tarih

d. Mu’cem tarih

e. Mühmel tarih

?Kelimesinin ebced hesabıyla değeri kaçtır (حضور) .7

a. 14

b. 44

c. 114

d. 444

e. 1014

?Kelimesinin ebced hesabıyla değeri kaçtır (ايمان) .8

a. 102

b. 142

c. 442

d. 112

e. 1012

?Kelimesinin ebced hesabıyla değeri kaçtır (رسول) .9

a. 66

b. 116

c. 296

d. 326

e. 266

?Kelimesinin ebced hesabıyla değeri kaçtır (غفور) .10

a. 1228

b. 1244

c. 1263

d. 1614

e. 1286

Cevaplar

1) d , 2) a, 3) b, 4) c, 5) b , 6) d , 7) e, 8) a, 9) c, 10) e.

208

9. OSMANLI HAT SANATI

209

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde, İslam hat sanatı hakkında genel bir bilgiye sahip olacak ve Osmanlı hat

sanatının tarihi gelişimini kısaca inceleyeceğiz. Ayrıca hat sanatında bulunan yazı çeşitlerini

öğrenecek ve bu sanatı icra ederken kullanılan malzemeleri tanıyacağız.

210

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Hat sanatının tanımları nelerdir?

2) Aklâm-ı Sitte nedir? Nasıl ortaya çıkmıştır?

3) Aklâm-ı Sitte’nin dışında kalan yazı çeşitleri nelerdir?

4) Osmanlı hat sanatının üslupları nelerdir?

5) Hat sanatında kullanılan malzemeler nelerdir?

211

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Osmanlı Hat Sanatı.

Osmanlı medeniyeti içerisinde gelişen hat sanatı hakkında tarihi bilgiye ve üslup bilgisine sahip olunur.

Yazı çeşitlerine dair örnek levhaların kullanılması ve tarihi mevzulara dair alıştırmalar yapılması konuların daha kolay anlaşılmasını sağlayacaktır.

212

Anahtar Kavramlar

Aklâm-ı Sitte

Diğer Yazı Çeşitleri

Osmanlı Hat Üslupları

Hat Sanatında Kullanılan Malzemeler

213

Giriş:

İslam sanatları içerisinde ayrı bir yere sahip olan hat, Arap kaynaklı olmasına rağmen

müstakil bir sanat olma özelliğini Türkler sayesinde kazanmıştır. Asıl karakterini, ahengini ve

estetiğini İslam tefekküründen alan bu sanat, önce sanatkarın zihninde yazılır. Bu sebeple, hat

her ne kadar, cismânî aletlerle meydana gelirse de aslında rûhî bir hendesedir veya hat, her ne

kadar bedenî duygularla meydana gelirse de o ruhun asâletindendir ifadeleri, terim olarak hattı

anlatan tanımlardan daha yaygındır. Hat sanatının en güzel örnekleri, temeli İslam dini ve

tefekkürü olması dolayısıyla, Kur’an-ı Kerim nüshalarında, hadis ve hikmetli sözlerin

bulunduğu yazı albümlerinde veya levhalarda görülmektedir.

214

9.1.İslam Hattına Genel Bir Bakış

Hat kelimesi “yazmak, çizmek, kazmak ve alâmet koymak” anlamlarındaki Arapça hatt

masdarından türemiştir. Çoğulu ‘hutût ve ahtat’tır. Terim olarak “Arap yazısını estetik ölçülerle

yazma sanatı” anlamına gelmekte ve hüsn-i hat veya hüsnü’l-hat terkipleriyle kullanılmaktadır.

Hat sanatıyla uğraşan sanatkarlara, hicri ilk asırlarda, kâtip, küttab, verrak denilmiştir.

Hattat tabiri, daha sonra yaygınlaşmıştır. İran’da hoş-nüvîs veya hûb-nüvîs kelimeleri

kullanılmış Osmanlılarda ise hattatların kullandığı yazı hususiyetlerine göre isimlendirmeler

yapılmıştır; tâ’lik yazana, tâ’lik-nüvîs; celî yazana, celî-nüvîs ve siyakat yazana, siyakat-nüvîs

gibi.

9.1.1.Kısa Tarihçe

Şarkiyatçıların İslamiyet öncesi Arapça kitabeler üzerine yaptıkları araştırmalar

sonucunda, Arapça’nın ortaya çıkışına dair genel görüş, onun Nabat yazısından türediği ve hattâ

gelişmiş bir devamı olduğu yönündedir.

215

Arap asıllı olan Nabatî Kavmi’nin merkezi bugün Ürdün sınırları içerisindeki Petra’dır.

Bölgede bulunan M.Ö. IV. yüzyıla ait kitabe yazılarının, Hz. Peygamber’in doğumundan

önceki döneme ait Arapça kitabe yazılarıyla benzerlik göstermesi, her iki dilin birbiriyle olan

bağlantısını kuvvetlendirmektedir.

Bu bağlantı Arap yazısının hangi yolla Mekke’ye intikal ettiği ile ilgili farklı görüşlerin

ortaya çıkmasına sebep olmuştur. Enbar üzerinden Hicaz’a geçtiğine dair nakledilen rivayetlere

göre, adı geçen bölgeyle Hicaz halkının çeşitli münasebetleri sonucu yazı, Nabat Ülkesi’nin bir

bölgesi olan Havran’dan Enbar ve Hire’ye buradan da Dumetü’l-Cendel üzerinden Hicaz’a

geçmiştir. Öte yandan Hicazlılar’ın Suriye ile olan ticarî ilişkileri Nabat ülkesi üzerinden

yürümektedir. Bu durumda Arap yazısı, Havran, Petra ve el-Ûlâ yolunu takip ederek Hicaz’a

geçmiş olmalıdır. Rivayetlerin daha ziyade Enbar ve Hire üzerinde durması, bu bölgelerde

yazının bir tekâmül devresi geçirmiş olması ihtimalini ortaya koymaktadır. Ayrıca Nabat

yazısının “cezm” ve “meşk” diye adlandırılan iki mühim üslubunun olduğu da bilinmektedir.

Cahiliye devrinin sona ermesi ile İslam’ın doğuşu arasındaki döneme ait herhangi bir

vesika elde bulunmamaktadır. Dolayısıyla, bu arada, hattın gelişimine dair bir bilgi de elimizde

yoktur. Buna rağmen tarihi kaynaklarda okuma yazma bilen sîmâlardan bahsedilmektedir.

İslamiyet’in kabulüyle birlikte yazı, dinî bir mahiyet kazanarak yepyeni bir safhaya

girmiştir. Arap alfabesi, Müslüman olan hemen hemen bütün kavimler tarafından benimsenmiş

ve ümmetin ortak değeri haline gelmiştir. Yazı da zaman içinde “İslam hattı” vasfını

kazanmıştır.

Arap yazı sistemindeki bazı harflerin kelime başında, ortasında ve sonunda gösterdiği

yapı değişiklikleri, hat sanatının oluşmasına ve gelişmesine zemin hazırlamıştır. Ayrıca

harflerin kendi geometrik formlarının değiştirilmeye elverişli olması ve bitiştirildiklerinde

kazandıkları görünüş farklılıkları kompozisyon çeşitliliğine ve zenginliğine imkan sağlamıştır.

İslamiyet’in kabulünden sonra yazı, iki ayrı tarzda gelişmeye başladı. Sert ve köşeli yazı

sistemi mushaf, kitap ve önemli vesikalarda; yumuşak, kavisli ve yuvarlak formlu yazılar da

günlük yazışmalarda kullanıldı.

216

Tercih edildiği şehirlere nispetle yazı, önce Mekke’de Mekkî, Medine’de Medenî ismini

aldı. Hz. Ömer ve Hz. Ali’nin hilafetleri döneminde Basra’da Basrî ve Kûfe’de Kûfî olarak

adlandırıldı.

Yazı karakterleri Emevîlerin son dönemlerinde değişme yoluna girdi. Harflerin kendi

formlarında bulunan köşelilik kaybolmaya başladı. Bu arada kalem ağızlarının ölçüleri tespit

edildi ve buna bağlı olarak büyük boy kalemle yazılanlara celîl (celî), resmi devlet yazılarında

kullanılan yine büyük boy kaleme, dolayısıyla yazıya da tomar denildi. Kalem ağızlarının

ölçülerinin tespit edilmesi, değişen ölçüye göre yazı çeşitliliğini de arttırdı.

Abbâsîler döneminin veziri ve mühim bir hattatı olan İbn Mukle (ö.940), Arap yazısının

harf formlarını belli ölçülere bağlayarak “Aklâm-ı Sitte” denilen sistemini oluşturdu. Altı kalem

yani altı yazı anlamındaki terim, “muhakkak ve reyhânî, tevkî ve rikâ’, sülüs ve nesih” yazı

çeşitlerini ihtiva etmektedir. Bundan bir asır sonra yine Bağdat’ta yetişen İbn Bavvâb (ö.1022),

Aklâm-ı Sitte’yi, tekrar elden geçirerek geliştirdi.

Aklâm-ı Sitte, İbn Bavvâb’dan iki asır sonra, Hattat Yâkut (ö.1298) tarafından yeniden

incelenerek yeni bir tarzla ortaya konmuş kaideler belirginleşmiş yazı güzelleşmiştir. Yâkut, bu

güne kadar düz kesilen kalemin ağzını eğri keserek ve eğimini arttırarak bu üsluba büyük bir

farklılık ve zarafet kazandırmıştır. Hattâ eserleri Osmanlı hat mektebinin ortaya çıkışına kadar

İslam dünyasının en mühim örnekleri olarak kabul görmüştür. Abbâsîlerin siyasi dönemlerinin

bitişiyle ve Yâkut’un vefatıyla beraber Bağdat’ın sanat açısından bir önemi kalmamış önce

Kahire, sonra da İstanbul bu şehrin yerini almaya başlamıştır.

217

9.1.2.Aklâm-ı Sitte ve Diğer Yazı Çeşitleri1

(Yazılar sırasıyla kûfî, sülüs, celî sülüs, nesih, muhakkak, reyhânî, tevki’, ince tevki’, ta’lik,

ta’lik, dîvânî, celî dîvânî, rik’a, rikâ’ (hatt-ı icâze))

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1153&HKNO=201]

1 Bu bülümde yazı çeşitleri hakkında yalnızca genel bilgiler verilmiş mümkün olduğu kadar teknik bilgiler konuya dahil

edilmemeye çalışılmıştır.

218

9.1.2.1.Aklâm-ı Sitte

1) Muhakkak: Sözlük anlamı; muhkem, muntazam, şüpheli bir yeri kalmamış demektir.

Sülüs yazıya göre harfleri daha büyüktür. Harflerin yatay kısımları daha yayık ve uzun,

çanaklar genişçedir. İstifli2 olarak yazılmaz, satır halinde yazılır. Bilhassa Kur’an-ı

Kerim yazılmasında kullanılmıştır.

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1034&HKNO=201]

2) Reyhânî: Yazıda kullanılan harf şekillerinin büyük bir kısmı reyhan çiçeğine

benzetildiği için bu adı aldığı ileri sürülmektedir. Kuralları muhakkakın kurallarına

bağlıdır. Onun küçük yazılan şeklidir. XV. asra kadar Kur’an-ı Kerim yazımında

kullanılmıştır.

2 İstif: Hat sanatında harflerin üst üste getirilerek ahenkli ve göze hoş görünecek şekilde yerleştirilmesi.

219

(Muhakkak Reyhânî)

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1087&HKNO=201]

220

3) Sülüs: Kelime anlamı, üçte bir demektir. Yazıda kullanılan harflerin üçte iki kısmında

düzlük ve üçte birlik kısmında meyil hakim olduğundan dolayı bu ismin kullanıldığı

düşünülmektedir. Ümmü’l- hutût (yazıların anası) olarak vasıflandırılan sülüs, levha,

kitap başlığı gibi pek çok farklı biçimde kullanılmış XVI. asırdan itibaren de bütün

İslam dünyasına yayılmıştır.

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1099&HKNO=201]

4) Nesih: Kelime anlamı, bir şeyi kaldırmak, yerine bir başka şey koymak, demektir. Bu

ismi almasının sebebi hakkında değişik görüşler mevcuttur. Kur’an-ı Kerim yazmada

kûfînin yerini aldığı, Mushaf veya başka kitapların istinsahında diğer yazı çeşitlerine

nazaran daha fazla tercih edildiği ya da sülüsün üçte birini ibka (bırakma) ve üçte ikisini

nesh (ortadan kaldırmak) ederek oluşturulduğu için bu ismi aldığı söylenmektedir. Her

türlü kitabın yazılmasında kullanılmıştır.

Nesihin çok ince bazen gözle görülemeyecek kadar küçük yazılan formuna

“gubârî” adı verilmektedir. Bu yazı çeşidi daha ziyade maharet göstermek için

kullanılmaktadır; İhlas Suresi’nin bir pirinç tanesi üzerine yazılması gibi.

221

Hattat: Şeyh Hamdullah

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1017&HKNO=201]

5) Tevkî: Kelime anlamı, bir şeyi vâkî ettirmek, oldurmak, demektir. Sülüsün biraz

küçüğüdür ve ihmal edilmiş şeklidir. Birleşmeyen harflerin bu yazıda birbirine

bağlanabilmesi en büyük özelliğidir. Halife ve vezir mektuplarının eskiden, bu yazı ile

yazılması sebebiyle bu ismi almıştır. Eskiden muâhedeler, elçilerin itimadnâmeleri ve

devlet mukâvelenâmeleri gibi yazılar bu hat ile yazılmaktaydı.

222

6) Rikâ’: Sözlük anlamı, küçük sayfa ve mektup, demektir. Tevkînin daha küçüğüdür.

Çabuk yazmaya çok elverişlidir. Vakıf işlerinde ve öğrencilerin sülüs ve nesih yazıda

aldıkları icazetnâmelerde kullanıldıklarından dolayı bu yazıya “icâze” ya da “hatt-ı icâze” de denilmiştir.

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1505&HKNO=201]

9.1.2.2.Diğer Yazı Çeşitleri

223

1) Kûfî: İslamiyetin ilk yıllarında kullanılan sert köşeli yazı çeşididir. Kûfe şehrinde

geliştirildiği için kûfî ismiyle anılır. Bu ilk dönem kûfîlerine “basit kûfî” de denir.

Yazıda ağaç yapraklarına benzer süslemeler mevcut ise, “yapraklı kûfî”; yazı

zemininde kıvrık dallı motifler varsa “zemini süslü kûfî”; bazı harfleri örülerek

yazılmış ise, “örgülü kûfî” ve yazıda geometrik bir yapı hakim ise de “geometrik

kûfî” gibi isimler alarak çeşitlendirilir.

(Padişahım Çok Yaşa)

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1305&HKNO=201]

2) Ta’lik ve Nesta’lik: Aklâm-ı Sitte’den sonra en fazla kullanılan yazı çeşididir. Sözlük

anlamı, asma, asılma demektir. Yazının, kırlangıç kanatlarının yayvan uçuşunu andıran

bir görüntüsü olduğundan dolayı bu isim verilmiştir. İran sanat anlayışının bir eseridir

ve orada gelişen yazıya İranlılar nesta’lik demektedirler. Anadolu’da bu İran üslubu

kullanılmakla birlikte yazı, Türk hattatlar elinde yeni bir form kazandı ve İran

ekolünden ayrıldı.

224

(Mesnevî-i Şerif’in ilk beyiti )

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=913&HKNO=20]

3) Dîvânî: Padişahın iradelerini ve emirlerini yazmak için kullanılmaktaydı. Akkoyunlu

ve Karakoyunlular’ın resmi yazışmaları, kadîm ta’lik denilen bir yazı çeşidi ile

yapılıyordu. Fatih’in, Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ı mağlup ettikten sonra,

İstanbul’a getirttiği İranlı sanatkarların, işte bu kadîm ta’lik hattını geliştirmeleriyle

divânî yazı çeşidinin oluşturulduğu söylenmektedir. Dîvânî, sadece devlet

yazışmalarına tahsis edildiği için girift yazılmıştır. Okuması zordur. Ayrıca Saray

dışında kullanılması da yasaklanmıştır.

225

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1112&HKNO=201]

4) Celî Dîvânî: Dîvânî yazının büyüğü anlamında ise de aralarında farklılıklar mevcuttur.

Dîvânîde hareke ve tezyînî işaretler bulunmaz. Fakat celî dîvânîde hareke ve çok fazla

tezyînî işaret kullanılmaktadır. Dîvânînin istifsiz satır halinde yazılmasına karşılık celî

dîvânî hem istifli hem de çok girift yazılır. Bu yazı çeşidi de sadece devlet

yazışmalarında kullanılmıştır.

226

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=964&HKNO=201]

5) Rik’a: Türk hattatları tarafından icad edilmiş bir yazı çeşididir. Dîvânî yazının

küçültülmesi ve sadeleştirilmesiyle meydana getirilmiştir. Yazının yapısı süratli

yazmaya uygun olduğundan günlük yazışmalarda kullanılmıştır. Ayrıca sıbyan

mekteplerinde ilk yazı öğretimi de rik’a ile yapılmaktaydı.

227

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1047&HKNO=201]

228

6) Siyakat: Temeli Kûfî’ye dayanan, sanat kaygısı gütmeyen ve daha ziyade, maliye, tapu

ve evkâfa ait kayıtlarda kullanılan yazı çeşididir. Kendine has, herkesin yazıp

okuyamadığı bir üslubu bulunmaktadır.

[ÖZTÜRK, S. (1994), Osmanlı Belgelerinde Siyakat Yazısı, Ankara, s.92-93.]

9.2.Osmanlı Hat Üslupları

Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren Bursa, Edirne ve Amasya, hat sanatının

gelişmesinde öncü şehirler olmuşlardır. Bursa’nın fethiyle beraber devlet teşkilatlanmaya

başlamış artan imar faaliyetleri de hat sanatına dair bir çeşitliliği beraberinde getirmiştir. Bu

arada Celî yazı Bursa camilerini süsleyerek gelişmeye başlamıştır.

Aynı şekilde Edirne’nin merkez olması bu kez de buradaki yapılarda ve özellikle

camilerde hat sanatının kullanılmasına vesile olmuştur. Edirne’nin en eski yapısı Yıldırım

Bayezid tarafından yaptırılan Yıldırım Camisi’dir. Çelebi Sultan Mehmet tarafından

tamamlanan Eski Cami, II. Murad’ın yaptırdığı Muradiye Camisi ve Üç Şerefeli Cami hem XV.

yy’ın mühim yapılarındandır hem de celî hattının gelişimini takip etmek açısından mühimdir.

Osmanlı hat sanatının gelişiminde Amasya, Hattat Şeyh Hamdullah’ın yetiştiği

topraklar olması sebebiyle, Bursa ve Edirne’den bir adım öndedir. Ayrıca yine Bursa ve

Edirne’de yeni yeni filizlenen Aklâm-ı Sitte’nin temeli de, Şeyh Hamdullah ve talebeleri

229

sayesinde Amasya’da atılmıştır. Bu yazı sisteminin ve diğer yazı çeşitlerinin tekamülü ise

İstanbul’da tamamlanmıştır.

9.2.1.Şeyh Hamdullah Üslubu

Osmanlı hat üslubunun kurucusudur. 1429 yılında Amasya’da dünyaya geldi. İlim

tahsilinin yanında Hattat Hayrettin Maraşî’den, Yâkut üslubuyla hat meşketti. II. Bayezit’le

olan yakın dostluğu sayesinde İstanbul’a geldi ve sanat hayatındaki asıl gelişme burada başladı.

Yine II. Bayezid’in arzusu ile Yâkut üslubu dışında bir tavır geliştirmek üzere çalışmalarda

bulunmuş ve Osmanlı hat üslubunun temellerini atmıştır. Aklâm-ı Sitte’nin kullanılmasında

değişiklikler yapmış, karışık kullanımı terkederek sadece nesih hattına öncelik vermiştir.

Böylece bu yazı çeşidine bir canlılık gelmiş harflerin birbiriyle uyumu bir bütünlük kazanmıştır.

Şeyh Hamdullah’ın, kırk yedi Kur’an-ı Kerim, pek çok En’am ve Kur’ân cüz’ü yazdığı

kaynaklarda belirtilmektedir. Ayrıca İstanbul’da bulunana Bâyezid, Füruz Ağa ve Davut Paşa

camilerinin celî sülüs kitabeleri de Şeyh Hamdullah’a aittir.

9.2.2Ahmed Karahisârî Üslubu

Asıl adı Ahmed Şemseddin’dir. Doğum tarihi ve hayatı hakkında fazla bilgi

bulunmamaktadır. Afyonkarahisarlı olması eserlerine attığı imzalardan tespit edilmiştir. Aynı

şekilde Yâkut ekolünden Esedullah-ı Kirmânî’nin talebesi olduğu da yine imzalarından

anlaşılmaktadır. Mutasavvıf bir sanatkâr olan Karahisârî, Şeyh Hamdullah’ın yazı

talebelerinden İshak Cemâleddin Halvetî’ye müntesiptir. Arapça ve Farsça’yı iyi bildiğinden

medrese tahsili yaptığı düşünülmektedir. Ayrıca Bursalı Şerbetçizâde İbrahim Efendi ile

mektuplaşdıkları ve şiirle karşılıklı tarizlerde bulundukları bilinmektedir:

Ger erişirse sana bu tâze hutûtumuz

Onlara dil uzatma sakın zehr-nâktir

Her harfi başka başka bahrdir deniz gibi

Kim satr mevc u nokta ona dürr-i pâktir

230

Çocuğu olmadığı için talebesi Hasan Çelebi’yi evlat edinmiş ve yazı üslubunda kendi

yolunu devam ettirmesi üzerine yetiştirmiştir. Karahisârî, 1556 yılında vefat etmiş, şeyhi İshak

Cemaleddin Halvetî’nin Sütlüce’deki kabrine gömülmüştür.

Kanûnî döneminde Karahisârî ile beraber Yâkut ekolüne bir dönüş yapılır. Karahisârî,

Aklam-ı Sitte’yi Yâkut ekolüne göre İstanbul’da yeniden yorumlar ve Yâkut’tan kat kat güzel

bir noktaya ulaştırarak liyâkatini ispatlar. Üslubu “Karahisârî ekolü” adını alır.

Sülüs yazılarında ciddi ve azametli olduğu, muhakkak yazılarında ise muhteşem bir

duruş ve görünüş sergilediği söylenir. Hattâ sülüs ve celî yazıda istif ve tertip bakımından Şeyh

Hamdullah’tan ileri olduğu düşünülmektedir.

Bütün bunlara rağmen üslubu Osmanlı hattatlarının zevkine uymadığı için sonraki nesil

tarafından devam ettirilmemiştir. Hattatın müze, kütüphane ve özel koleksiyonlarda pek çok

eseri bulunmaktadır. Talebeleri arasında Hasan Çelebi (ö. 1594’ten sonra), Ferhad Paşa (ö.

1574) ve Derviş Mehmed (ö.1591)’in isimleri zikredilebilir.

Hattat: Ahmed Karahisârî. Sülüs-Karalama

231

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1088&HKNO=20]

9.2.3.Hâfız Osman Üslubu

1642 yılında, İstanbul Haseki’de dünyaya gelen Hattat Hâfız Osman Efendi, Köprülü

Fazıl Ahmed Paşa himayesinde eğitimini tamamlamıştır. Küçük yaşta Kur’an-ı Kerim’i

ezberlediği için “hâfız” lakâbı ile anılan hattat, yazıya Şeyh Hamdullah üslubunun en iyi

temsilcilerinden olan Büyük Derviş Ali’nin hocalığında başladı. Ardından sırasıyla

Suyolcuzâde Mustafa Eyyûbî ve Nefeszâde İsmail Efendi’den dersler aldı. Aklam-ı Sitte’yi

Nefeszâde ile yeniden meşkederek Şeyh Hamdullah üslubunun inceliklerini öğrendi.

Zamanının çoğunu yazarak geçiren hattatın şöhreti saraya kadar ulaştı.

Hattâ Sultan II. Mustafa’nın Hâfız Osman Efendi’ye çok hürmet gösterdiği ve yazı

yazarken hokkasını tuttuğu rivayet edilir: Bir ders esnasında Padişah “Artık Hâfız Osman gibi

bir hattat yetişmez” deyince, Hâfız Osman Efendi’nin “Efendimiz gibi hocasına hokka tutan

padişahlar geldikçe, daha çok Hâfız Osmanlar yetişir Hükârım” cevabını verdiği

söylenmektedir.

Hâfız Osman, hattat Yâkut ekolünün temsilcisi olan Şeyh Hamdullah’ın yazılarından

beğendiği harfleri alıp kullanarak yeni bir üslup oluşturmuş yukarıda adı geçen hattatların nesih

yazılarındaki sıkışıklığı ortadan kaldırmış ve harfleri fazlalıklarından ayırarak arınmış bir hale

getirmiştir. Aklam-ı Sitte ile pek çok farklı eser vermiştir. Yirmi beşten fazla Mushaf yazdığı

bilinmektedir. Bu sayede Türk yazı üslubunu dünyaya tanıtmıştır. Ayrıca İstanbul’da basılan

ve İslam ülkelerine gönderilen Kur’an-ı Kerimler’in de bunda rolü büyüktür.

Yazıda, yetiştirdiği pek çok talebe bulunmaktadır; Yedikuleli Seyyid Abdullah Efendi,

Rodosîzâde Abdullah Efendi, İkinci Derviş Ali ve Hasan Üsküdârî en meşhur

öğrencilerindendir.

Hâfız Osman Efendi, Sümbül Efendi Dergahı şeyhi Seyyid Alaaddin Efendi’den

intisaplıdır. Manevi eğitimini burada tamamlamış ve hilâfet almıştır. Hattat, 1698 yılında,

İstanbul’da vefat etmiştir. Kocamustafapaşa Sümbül Efendi Camii haziresine defnedilmiştir.

232

9.2.4.Mustafa Râkım Efendi Üslubu

Ordu Ünye’de 1758 yılında doğmuştur. Gençliğinde babası ile İstanbul’a gelmiş kendisi

gibi hattat olan ağabeyinden hafızlığını almış ve medrese tahsilini tamamlamıştır.

Aynı zamanda yine ağabeyinden sülüs ve nesih meşketmiş on iki yaşında icâzet almıştır.

Bundan sonra uzun süre Hâfız Osman yazıları üzerinde çalışarak harflerin gövde ve duruş

özelliklerini celîye uygulamış celî sülüste kendi sistemini kuracak bir inkılap gerçekleştirmiştir.

Ayrıca Padişah tuğralarını elden geçirerek sülüs, nesih ve sülüs celîde estetik ölçüleri ve

nispetleri yeniden düzenlemiş Mustafa Râkım Efendi üslubunu ve mektebini oluşturmuştur.

Râkım mektebi Sâmi Efendi’yle kemal noktasına ulaşmıştır.

Mustafa Râkım Efendi’nin yetiştirdiği hattatlar arasında II. Mahmut, Mehmet Hâşim

Efendi (ö. 1846) ve Mehmed Şâkir Recâî (ö. 1874) en meşhurlarındandır.

Râkım Efendi, 1826 tarihinde vefat etmiş eşi Emine Hanım tarafından yaptırılan

Karagümrük’teki türbesine defnedilmiştir.

9.2.5.Mahmud Celâleddin Efendi Üslubu

1829 tarihinde dünyaya gelmiştir. Dağıstanlıdır. Babası Şeyh Mehmed Efendi ile

beraber İstanbul’a gelmiştir. İlk yazı derslerini Abdüllatif Efendi’den alan Mahmud Celâleddin,

dik başlılığı sebebiyle diğer hattatlara yaptığı müracaatlar reddedilince Hafız Osman hattını

meşkederek kendi kendini yetiştirmiştir.

Celî sülüs tarzında kendine has sert tavrı ile bir çığır açmış Mushaf, dua mecmuaları,

kıt’a, murakka’ ve hilye şeklinde pek çok eser vermiştir.

1829 yılında İstanbul’da vefat eder ve Eyüp’teki Şeyh Murad Dergahı haziresine

defnedilir.

233

9.2.6.Sâmi Efendi Üslubu

Hattat Mustafa Râkım mektebinden gelen Sâmi Efendi, 1838 tarihinde İstanbul’da

dünyaya gelmiştir. Arapça ve Farsça öğrendikten sonra çeşitli devlet kademelerinde görev

yapmıştır. Yazı bahsinde kendi asrının büyük üstadı sayılmıştır. Pek çok yazı çeşidini farklı

hocalardan meşketmiş özellikle celî yazıda kendi üslubunu oluşturmuştur. “Celî yazmadıkça

hattın esrarına vâkıf olunmaz” dediği söylenir. Ayrıca celî sülüste Mustafa Râkım’ın, celî

nestalikte ise Yesârîzâde’nin üslubunu geliştirdiği ve güzelleştirdiği dile getirilir.

Altûnîzâde Camii ve Cihangir Camii’nde levhaları bulunmaktadır. Yeni Cami çeşme ve

sebilinin kitabesi, Kapalı Çarşı kapıları, Bâbıâlî Nallı Mescid, Şehzâde Camii, Erenköy Zihni

Paşa ve Galip Paşa camilerinin kitabe yazıları da Sami Efendi’ye aittir.

Tuğrakeş İsmail Altunbezer, Mehmet Hulûsi, Hasan Rıza, Ömer Vasfi ve Necmeddin

Okyay yetiştirdiği talebeler arasındadır.

Sâmi Efendi 7 Temmuz 1912 de vefat etmiş Fatih camii haziresine defnedilmiştir.

Hat sanatı, Sâmi Efendi ekolünün tekâmül etmesiyle beraber, Osmanlı Türk zevkine

uygun tarihi seyrini tamamlamıştır. XIX. yüzyıl ile birlikte bu devir sona ermiştir.

9.3.Hat Sanatında Kullanılan Malzemeler

“Kem âlât ile kemâlât olmaz”

9.3.1.Kalem

Hat sanatında kullanılan kalemler çok çeşitlidir.

1) Kamış Kalem: Dicle nehri kenarında bulunan Vâsıt şehrinden temin edilen

kalemlerdir.

2) Cava Kalemi: Yaprak dipleri sert, ince ve uzun olan ve Cava’da yetişen bir cins

ağaçtan elde edilir.

3) Bambu Kalemi: Bambu isimli bitkiden elde edilir.

4) Kargı Kalemi: Ney yapımında kullanılan kamıştan elde edilir.

5) Menevişli (Hindî) Kalem: Hindistan’da yetişen bir bitkiden elde edilir.

234

9.3.2.Kağıt Hat sanatının temel malzemelerinden birisidir. Kullanılabilir hale getirilmesi için bir kaç

işlemden geçmesi gerekir. Kağıt öncelikle farklı bitkilerden elde edilen boyalarla boyanır. Daha

sonra kalem ve mürekkeple uyum sağlayabilmesi için aharlanır. Bu işlem kalemin kağıt

üzerinde rahat hareket etmesini sağlar. Ayrıca mürekkebin kağıt tarafından emilmesini de

önlediği için tashih yapımı kolaylaşır. Aharlama işlemi iki şekilde yapılır. Su, nişastayla

karıştırılıp muhallebi kıvamına getilir. Soğuduktan sonra bir sünger yardımıyla kağıda

yedirilerek sürülür. Buna nişasta aharı denir. Aynı şekilde yumurta akıyla şap maddesinin

karıştırılıp tülbentten süzüldükten sonra kullanılmasına da yumurta aharı adı verilir. Kağıt bu

işlemden sonra mührelenip bir müddet baskı altında dinlendirilir. Böylece terbiye edilmiş olan

kağıt artık yazı için kullanıma hazırlanmış demektir.

Hat sanatında İtalya’da üretilen bir kağıt çeşidi çok kullanılmıştır. Toskana eyaletindeki

Livurna şehrinde yapılan bu kağıda A.Ligorna adı verilir. Zaman içinde tabir Ali Kurna olarak

değişmiştir.

9.3.3.Mürekkep Yazıda kullanılan temel mürekkep, is ve Arap zamkının karışımından elde edilen siyah

renkli is mürekkebidir. Arap zamkıyla çeşitli renk pigmentlerinin karışımından kırmızı la’l

mürekkebi; beyaz üstübeç mürekkebi ve altın renginde zerendud mürekkebi üretilmiştir. XIX.

yüzyılda sodyum ve arsenik sülfürünün Arap mürekkebiyle karışımından sarı renkli zırnık

mürekkebi de kullanılmıştır.

9.3.4.Mühre Akik taşı, çakmak taşı veya camdan üretilen bir malzemedir. Kağıt üzerine yapılmış

olan aharın parlatılması ve pürüzlerin düzeltilmesi için kullanılır.

9.3.5.Kalemtraş Kamış kalemin ucunu düzeltmeye yarayan alet.

9.3.6.Makta’ Kelime anlamı, kesim yapılan yer, demektir. Kamış kalemin dil denilen kısmını

şakkederken (ortadan keserken) hem kaleme hem de bıçağın ağzına zarar gelmemesini sağlayan

alettir. Kemik, abanoz, fildişi gibi maddelerden yapılır.

235

9.3.7.Mürekkep Hokkası Yazıda kullanılan mürekkebin hassasiyetini kaybetmemesi bu sanat için oldukça

önemlidir. Bundan dolayı cam veya seramik hokkalar kullanılmış böylece mürekkebin uzun

süre muhafaza edilmesi sağlanmıştır.

9.3.8.Mıstar

Yazıda formun ve satır çizgisinin tespit edilmesi için kullanılan malzemedir. Her eser

için ayrı mıstar kullanılır. Yazı yazılacak kağıdın ebatlarına göre bir mukavva hazırlanır. Satır

çizgilerinin başı ve sonu bu mukavva üzerine iğne ile delinerek ibrişim geçirilir. Aynı şekilde

sayfanın sağına ve soluna da dikey olarak ibrişim çekilir ve yazı yazılacak kağıt bu sistemin

üzerine yerleştirilir. Ardında parmak uçlarıyla iplerin izi kağıda çıkartılır. Böylece yazı

yazılacak zemin enine ve boyuna sınırlandırılmış olur.

9.3.9.Yazı Altlığı Kamış kalemle yazı yazarken zeminin ne çok yumuşak ne de çok sert olması gerekir.

Bundan dolayı bir miktar kağıt üst üste konulup birbirine tutturularak yazı altlıkları

hazırlanmıştır.

Uygulamalar

1. Aklâm-ı Sitte nedir, hangi yazı çeşitlerinden oluşur?

Çözüm: Altı kalem yani altı yazı anlamındadır. Bunlar; “muhakkak ve reyhânî, tevkî ve

rikâ’, sülüs ve nesih” yazı çeşitleridir.

236

2. Türk hattatların icad ettikleri yazı çeşidi nedir?

Çözüm: Rik’a

3. La’l, üstübeç, zerendud ve zırnık tabirleri hangi renklere tekabül etmektedir ve hangi

yazı malzemesiyle ilgilidir.

Çözüm: Mürekkeb ile ilgilidir. La’l kırmızı; üstübeç beyaz; zerendud altın rengi ve zırnık

da sarı renklidir.

4. Celî yazıya en fazla önem veren hattatımız hangisidir?

Çözüm: Hattat Sâmi Efendi’dir. “Celî yazmadıkça hattın esrarına vâkıf olunmaz” dediği

söylenir.

5. Her türlü kitabın yazılmasında kullanılan en yaygın yazı çeşidimiz hangisidir?

Çözüm: Nesih

Uygulama Soruları

1. Tablodaki yazı çeşidini yazınız ve cevabınızı açıklayınız.

237

(Gel Keyfim Gel)

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1068&HKNO=20]

Cevap: Yazı çeşidi kûfîdir. Harfler sert ve köşeli yazılmıştır.

2. Tablodaki yazı çeşidini yazınız ve cevabınızı açıklayınız.

Hattat: Hafız Osman [http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1490&HKNO=20]

Cevap: Yazı çeşidi nesihtir. Kur’an-ı Kerim yazımında en fazla kullanılan yazıdır. Diğer

yazı çeşitlerine göre daha sadedir.

3. Tablodaki yazı çeşidini yazınız ve cevabınızı açıklayınız.

238

Hattat: Mustafa Râkım Efendi. (Allahu Vahdehu)

[http://www.kalemguzeli.org/hatteserleriayrinti.php?KNO=1237&HKNO=20]

Cevap: Yazı çeşidi celî sülüstür. Yazıda kullanılan harflerin üçte iki kısmında düzlük,

üçte birlik kısmında ise meyil hakimdir. Yazının yazıldığı kalemden daha kalın bir

kalemle yazılmasına celî denir. Celî sülüs de sülüs kaleminden daha kalın bir kalemle bu

yazının meşk edilmesidir.

9.3.10. Bölüm Soruları

239

1. Aklâm-ı Sitte denilen yazı sistemi hangi hattat tarafından oluşturulmuştur?

a) Şeyh Hamdullah

b) Hattat Yâkut

c) Ahmed Karahisârî

d) İbn Mukle

e) İbn Bavvâb

2. Aşağıdakilerden hangisi Aklâm-ı Sitte yazı sisteminin dışındadır?

a) Muhakkak

b) Reyhânî

c) Dîvânî

d) Rikâ’

e) Tevkî

3. Aşağıdakilerden hangisi Aklâm-ı Sitte yazı sistemine dahildir?

a) Nesih

b) Kûfî

c) Dîvânî

d) Rik’a

e) Siyâkat

4. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren hangi üç şehir hat sanatının gelişmesinde

öncü olmuştur?

a) Bursa, Edirne, Manisa

b) Amasya, Bursa, Konya

c) Edirne, İstanbul, Diyarbakır

d) Bursa, Edirne, Amasya

e) Manisa, Amasya, Karahisar

240

5. Osmanlı hat üslubunun kurucusu kimdir?

a) Ahmed Karahisârî

b) Hafız Osman

c) Mustafa Râkım Efendi

d) Şeyh Hamdullah

e) Samî Efendi

6. “Harflerin yatay kısımları daha yayık ve uzun, çanaklar genişçedir.” Tanımı hangi

yazı çeşidi için geçerlidir?

a) Sülüs

b) Muhakkak

c) Ta’lik

d) Celî Dîvânî

e) Rik’a

7. Türk yazı üslubunun dünyaya yayılmasını sağlayan hattatımız kimdir?

a) Samî Efendi

b) Mahmud Celâleddin Efendi

c) Ahmed Karahisârî

d) Şeyh Hamdullah

e) Hâfız Osman

8. Celî yazıda kendi üslubunu oluşturan hattatımız kimdir?

a) Samî Efendi

b) Mahmud Celâleddin Efendi

c) Ahmed Karahisârî

d) Şeyh Hamdullah

e) Hâfız Osman

9. Kağıt üzerine yapılmış aharı parlatmak ve pürüzleri gidermek amacıyla kullanılan

alete ne ad verilir?

241

a) Mıstar

b) Mühre

c) Makta’

d) Hokka

e) Mürekkep

10. Mıstar ne işe yarar?

a) Kamış kalemin ucunu açmaya

b) Mürekkebi renklendirmeye

c) Satır çizgisini tespit etmeye

d) Kağıdı parlatmaya

e) Mürekkebin kağıt tarafından emilmesini önlemeye

Cevaplar: 1. d 2. c 3. a 4. d 5.d

6. b 7. e 8. a 9. b 10. c

242

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde Hat sanatının doğuşuna ve gelişimine kısaca değindikten sonra

Aklâm-ı Sitte ve diğer yazı çeşitleri ile Türk Hat sanatının önemli isimleri hakkında

bilgi edindik. Bu sanatta kullanılan malzemeleri öğrendik.

10. ÖRNEK METİNLER

243

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde Osmanlı Türkçesi ile yazılmış bir metni okuyarak kelime ve eklerin nasıl yazılmış olduğunu metin üzerinde göreceğiz. Bu bölmde metnin çeviri yazısı verilmiştir.

244

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Osmanlı Türkçesi ile yazılan metinlerle günümüz harfleri ile yazılan metinler arasında telaffuz farkı var mı?

2) Okuyacağınız metinde bugün kullanılmayan kelimeler var mı? Bu kelimeleri öğrenmek için bakacağınız sözlükleri ve nasıl bakacağınızı biliyor musunuz?

245

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Örnek Metinler Osmanlı Döneminde yazılan klasik dinî metinleri hızlı okuma becerisi

Metnin çeviri yazısı verildiği için okunamayan yerleri karşılaştırmak suretiyle okumaya çalışmak bilinmeyen kelimelerin

anlamlarını sözlükten öğrenmek.

246

Anahtar Kavramlar

Tefsir

İhlas Sûresi

Muallim Nâcî

Ondokuzuncu Yüz yıl

247

Giriş

Elinizdeki metin Muallim Nâcî (ö. 1893)’nin Hulâsatü’l-İhlas ismini verdiği İhlas Sûresi Tefsiri’nin başlangıç kısmıdır. Dili kullanma konusunda üstün bir yeteneğe sahip olan Nâcî’nin Fahreddin-i Razî’nin tefsirinden özetleyerek yaptığı çeviri, İslam dini ile ilgili eserlerde rastlayacağımız pek çok dinî kavramı ihtiva etmesi bakımından önemlidir. bakımından önemlidir. Her sayfanın arkasında o sayfanın günümüz harfleriyle çeviri yazısı bulunmaktadır.

248

10.1. Muallim Nâci-Hulâsatü’l-İhlâs

249

250

251

252

253

254

255

256

257

258

259

9.2. Muallim Nâci-Hulâsatü’l-İhlâs (Çeviri yazı)

HÜLÂSATÜ’L-İHLÂS

“De ki: O Allah birdir. Samed ancak Allah’dır. Vâlid olmadığı gibi mevlûd de değildir.

Ana kimse nazîr olamaz.”

İbâresiyle terceme edilebilmekde ve ekseriyâ –hâiz olduğu yirmi kadar esmâ-i şerîfenin

eşheri bulunan- “Sûre-i İhlâs” nâmıyla yâd edilmekde olan:

مد للا (1) أحد قل هو للا ﴿ ا أحد ولم يكن ( 3)ولم يولد لم يلد (2) الصم ﴾(4)له كفو Sûre-i celîlesi esâs-ı

dîn-i İslâm’a, ya‘nî tevhîd-i Rabb-i enâma müte‘allık olmağla bir hadîs-i münîf mûcebince

Kur’ân-ı Kerîm’in üçde birine mu‘âdil addolunmuş ve kâffe-i ulûmun illet-i gâ’iyyesi tahsîl-i

ma‘rifetu’llâh olduğu re’yinde sebât eden erbâb-ı tevhîdin yegâne vird-i zebânı bulunmuşdur.

Binâ’en-aleyh sûre-i mezkûrenin tefsîrine dâir kütüb-i ulemâ-yı ümmetde havâs

tarafından görülüp avâm nazarından müstetir kalmakda olan îzâhât-ı müdekkikāneden

ba‘zılarının olsun erbâb-ı mütâla‘amıza arzı -i‘tikād-ı acizânemize göre- umûr-ı mühimmeden

olmasıyla me‘ânî-cûyân-ı Kur’ân’a “İ‘câz-ı Kur’ân” ve “Mu‘ammâ-yı İlâhî” kabîlinden bir

hizmet olmak üzere şu sahîfelerin tesvîdi bir muvahhidin hâme-i himmetine terettüb eden vezâif

sırasında tutulmuşdur.

İşte o kalem maksûda şürû‘ ediyor:

Sûre-i İhlâs’ın sebeb-i nüzûlünde ber-minvâl-i âtî üç vecih menkūldür:

Vech-i evvel:

İmâm-ı Dahhâk’in rivâyetine nazaran müşrikîn-i Kureyş ba‘zı ifâdâtın teblîği zımnında

(Âmir bin et-Tufeyl)’i nezd-i âlî-i nebevîye göndermişler idi. Âmir gidip Hazret-i Resûl ile

telâkī edince efendimize şu yolda hitâb eyledi:

“Beynimize tefrika düşürdünüz. Âbâ vü ecdâdınızın müttehazı olan dîn-i kadîme

muhâlefet etdiniz. Ma‘bûdlarımızı tezyîf ediyorsunuz. Bu teşebbüsâtdan maksadınız nedir?

Fakīr iseniz sizi iğnâ edebiliriz. Muhadderât-ı kabîleden birine ‘âşık oldunuzsa onu size tezvîc

edelim. Yok, mecnûn iseniz bâri müdâvâtınıza i‘tinâ olunsun!”

260

Cenâb-ı Nebî cevâben buyurdu ki:

“Kimseye ihtiyâcım yok. Hiçbir muhaddereye âşık da olmadım. Mecnûn dahi değilim.

Resûlullâhım! Sizi ibâdet-i esnâmdan ibâdet-i Rabb-i enâma da‘vet ediyorum.”

Bunun üzerine Âmir nezd-i müşrikîne avdetle lisân-ı peygamberîden işitdiği sözleri nakl

etdi. Ba‘zı îstîzâhâtda daha bulunmak üzere kendisini yine gönderdiler.

Âmir ikinci mülâkātda Hazret-i Resûl’e: “Bize ma‘bûdunuz olan şey’in cinsini beyân

ediniz. Altundan mıdır, gümüşden midir, anlayalım.” dedikde efendimiz neşr etmek istedikleri

fikr-i ulvî-i tevhîde nisbetle ağreb görünen bu istîzâha, o sâ‘atde nâzil olan Sûre-i İhlâs’ı tilâvet

buyurmak sûretiyle cevâb vermişdir.

Âmir’in suver-i esnâm ile memlû olan zihn-i süflîsi bu fikr-i ulvî-i tevhîdi kabûle müsta‘id

bulunmadığından nüzûl eden cevâb-ı Samedânî ile kanâ‘at hâsıl edemeyip yine “ bizim üç

yüz altmış ma‘budumuz olduğu hâlde havâyicimizi tamâmıyla tesviye edemiyorlar. Yalnız bir

ma‘bûd ne iş görebilecek? Bu kadar halkın tesviye-i ihtiyâcâtına ma‘bûd-ı vâhidin kifâyet

etmesi kābil midir?” yollu bir ta‘rîz-i istîzâhkârânede bulunmağla “ve’s-Sâffât” Sûresinin ﴿ إنم

﴾هكم لواحد ل إ te’kîdine kadar olan kısmı nâzil olmuşdur.

Âmir bu cevâbları üç yüz altmış ma‘bûdlu küberâ-yı kabîleye îsâl edince bunlar

“Muhammed’in ma‘bûd-ı yegânesi ne gibi işler görüyormuş? Bir de bu cihetini sor!”

ta‘lîmâtıyla kendisini yine i‘ade eylemeleriyle Âmir bu def‘a da huzûr-ı nebevîde:

“ma‘bûdunuz nasıl ef‘âl ile iştigâl eder?” su’âlini der-miyân eyledikde buna cevâb olarak dahi

ماوات وال [للا ]إنم ربمكم ﴿ ﴾رض المذي خلق السم âyet-i kerîmesi nüzûl etmiştir.

Vech-i sânî:

Hazret-i İbn Abbâs’dan mervî olduğu vechile ba‘zı ser-âmedân-ı Yehûd “Ka‘b bin el-

Eşref” dahi yanlarında bulunduğu hâlde nezd-i sâmî-i risâlet-penâhîye gelerek: “Sizin kavlinize

göre bütün halkı Allah yaratmış. Ya Allah’ı kim yaratmış?” gibi istihzâ-âmîz bir su’âl-i

câhilânenin îrâdına cür’et etmeleriyle vech-i cenâb-ı nebîde âsâr-ı gazab hüveydâ

olduğunumüte‘âkib Sûre-i İhlâs nüzûl etmiş ve taraf-ı ‘âlî-i nebevîden Yahûdîlere cevâben

tilâvet buyrulmuşdur.

Bunun üzerine münkirîn “Rabbinizi bize tavsîf ediniz. Dest ü bâzûsu, pây ü zânûsu

nasıldır?” tarzında bir teklîf-i echelânede daha bulunduklarından efendimiz evvelkinden ziyâde

gazabnâk olmasıyla Cibrîl-i Emîn ﴿ حقم قدره وما قدروا للا ﴾ âyetini getirerek ıztırâb-ı kalb-i

hümâyûnu teskîn eylemişdir.

261

Vech-i sâlis:

Yine İbn Abbâs’dan rivâyet olunduğu üzere tâife-i Nasârâ’dan ba‘zıları huzûr-ı se‘âdete

vürûd ile: “Ma‘bûdunuzu bize ta‘rîf ediniz. Yâkūtdan mı, yoksa zebercedden midir?”

dediklerinde cenâb-ı tevhîd-âmûz-ı cihân: “Ma‘bûdum hiçbir şeyden değildir. Zîrâ her şey anın

mahlûkudur.” cevâbını der-miyân buyurmağla te’yîd-i kavl-i peygamberî zımnında ﴿ قل هو للا

﴾(1)أحد inzâl olunmuşdur.

Lisân-ı mu‘ciz-beyân-ı resûlden bunu işiden erbâb-ı istîzâh “o vâhid ise siz de vâhidsiniz.

Vâhidiyyet her şahısda tasavvur olunabilir.” demeleriyle Hazret-i Nebî ﴿ ليس كمثله شيء﴾

buyurmuşdur.

Bunlar daha ziyâde îzâh talebinde bulundukları cihetle efendimiz ﴿ مد للا ﴾(2) الصم dedikde

bu def‘a dahi Samed ne demek olduğunu sorduklarından ( ج ائ و ح ال يف ق ل خ ال ه ي ل إ د م ص ي يذ لم ا ) ya‘nî

“kâffe-i havâyicin tesviyesi hususunda halkın yegâne mürâca‘atgâhı olandır.” cevâbını i‘tâ

buyurmuş ise de bununla da iktifâ etmek istemediklerine mebnî “Cenâb-ı Hakk ne Meryem gibi

oğul tevlîd etmiş, ne de ‘Îsâ gibi anadan tevellüd eylemişdir. Mahlûkātı içinde hiçbir şey ana

nazîr olamaz.” demek olarak ﴿ ا أحد ولم يكن ( 3)ولم يولد لم يلد ﴾(4)له كفو cümleleri dahi nâzil olmuşdur.

Vücûh-ı selâse-i mezkûrenin mütâla‘asından anlaşılacağı üzere Sûre-i İhlâs’ın nüzûlüne

sebeb, vech-i evvele göre su’âl-i müşrikîn, vech-i sânîye göre su’âl-i Yehûd, vech-i sâlise göre

su’âl-i Nasârâ olmuş demek oluyor.

Tefâsîrde müşrikîn ta‘bîrinin vech-i mezkûr üzere Yehûd ile Nasârâ mukābilinde olarak

îrâd edilmesi müşrikîndenmaksad Yehûd ile Nasârâdan mâ-adâ erbâb-ı inkâr olduğunu gösterir.

Her hâlde sûre-i şerîfenin nüzûlü ashâb-ı teksîre karşı isbât-ı tevhîd hikmetine mebnî

olduğu der-kârdır.

Müsbit-i vahdâniyyet-i Hak olduğu içündür ki sûre-i mezkûrenin esmâsından biri de

“Sûre-i Tevhîd”dir.

Sûre-i Tevhîd’in tefsîrine müte‘allik ba‘zı îzâhât ber-vech-i âtî arz olunur:

Üç kelimeden ibâret olan ﴿ (1) أحد هو للا﴾ cümlesinin her bir lafzı erbâb-ı fikrin taleb-i Hak

husûsunda hâiz olabilecekleri makāmâtdan üç makāmın birine işâretdir ki bu merâtib-i

selâseden birincisi mukarrebîne, ikincisi ashâb-ı yemîne üçüncüsü ise ashâb-ı şimâle teveccüh

eder.

Birinci makāmın –ki ma‘rifeu’llâh talebinde bulunanların iktisâb edebilecekleri makāmâtın

bâlâ-teridir- ashâbı olan mukarrebîn haysiyyet-i zâtiyyesi i‘tibârıyla hakāyık-ı eşyâya nazar

262

etdiklerinde Cenâb-ı Hak’dan gayrı mevcûd göremezler; zîrâ Hak li-zâtihî vâcibü’l-vücûddur.

Mâ-siva’llâh ise li-zâtihî mümkinü’l-vücûddur.Li-zâtihî mümkinü’l-vücûd olan bir şey’e

haysiyyet-i zâtiyyesi nokta-i nazarından bakıldığı vakit ma‘dûm olduğu görülür. İşte bu vechile

Hakk’a yakīn olan mukarrebîn Hak’dan başka bir şeyde mevcûdiyyet müşâhede edemezler.

Vâkı‘â “hüve” bir işâret-i mutlaka ise de müşârun ileyh mu‘ayyen olunca elbette o

mutlak bu mu‘ayyene munsarif olur. Binâ’en-aleyh “hüve” zamîri inde’l-mukarrebîn

münhasıran Hakk’ı müşîr bulunur.

Mukarrebîn bu işâretde müşârun ileyhi mâ-‘adâsından ayıracak bir mümeyyize ihtiyâc

göremezler. Nasıl görsünler ki –yukarıda beyân olunduğu üzere- nazarlarında Hak’dan gayrı

mevcûd yokdur? “Hüve”nin merci‘ini ta‘yîn içün mümeyyize iftikār, mevcûd bir değil,

müte‘addid olduğu zamân tahakkuk eder. Mevcûd birden ibâret olunca işâretin ancak ana râci‘

olması lâzım gelir. Bu hâlde mümeyyize ne lüzûm kalır?

Bundan dolayıdır ki mukarrebîn nezdinde ma‘rifet-i kâmile husûlü içün “hüve” lafzı

kifâyet etmekde ve her mukarreb “hüve”den cemî‘-i sıfât-ı kemâl ile muttasıf olan Allah’ı

bilmekdedir.

İşte “hüve” merâtib-i selâseden mertebe-i ûlâ ashâbına bu sûretle kâfî görünmekdedir.

İkinci makāmın erbâbı olan ashâb-ı yemîn, ya‘nî suver-i fâniyeye mültefit bulunan

mü’minîn Hakk’ı mevcûd buldukları gibi halkı da mevcûd gördüklerinden kesret içinde

kalırlar. Bunlar içün –müşîr-i Hak olmak üzere- yalnız “hüve” kâfî görülmez. Hakk’ı halkdan

ayıracak bir mümeyyize ihtiyâc görünüyor. Binâ’en-aleyh sâde “hüve” ile iktifâ etmeyip buna

bir de “Allah” ilâve eyleyerek “Hüva’llâh” demeleri iktizâ eder.

Böyle dedikleri hâlde halkı tasavvurla ber-â-ber her mümkinü’l-vücûdun min-külli’l-

vücûh muhtâc olduğu Vâcibü’l-Vücûdu ve anın bi’l-aks her şeyden müstağnî bulunduğunu

tefekkür ederek kesb-i irfân eylerler.

İşte “hüve”den sonra bir de “Allah” îrâd buyrulması bu ikinci mertebe ashâbının

kābiliyyetine göredir.

Ehass-ı makāmât olan üçüncü mertebenin erbâbı –ki ashâb-ı şimâl, ya‘nî ehl-i dalâldir-

Vâcibü’l-Vücûdun birden ziyâde olmasını tecvîz eylediklerinden “hüva’llâh” a bir de

263

“ehad”zammıyla ﴾)1( هو للا أحد﴿ buyrularak bunların fikr-i âlihe-cûyânesi redd ü ibtâl

olunmuşdur.[3]

Fikrimizi bir az daha ta‘mîk etdiğimiz hâlde diyebiliriz ki: Sıfât-ı ilâhiyye izâfî veya

selbî olmak üzere iki dürlüdür. Sıfât-ı izâfiyye “ ‘Âlim, Kādir, Mürîd, Hallâk” gibi izâfiyyâtdır.

Sıfât-ı selbiyye dahi “cisim değildir, cevher değildir, araz değildir.” gibi selbiyyâtdır.

Mahlûkāt evvelen sıfât-ı izâfiyyeye, sâniyen sıfât-ı selbiyyeye delâlet eder. İnsân kâ’inâta

bakdığı zaman bunun Hâlik’ının ‘Âlim, Kādir, Mürîd olduğuna hükmedeceği gibi cisim, cevher

ve araz olmadığına dahi hükmeyler.

Şu kadar var ki birinci hükmü hemân nazra-i ûlâda verdiği hâlde ikinci hükmü bir

mikdâr te’emmülden sonra verir.

“Allah” lâfzı mecâmi‘-i sıfât-ı izâfiyyeye delâlet eylemekde olduğu gibi “ehad” kelimesi

dahi mecâmi‘-i sıfât-ı selbiyyeyedelâlet eylemekdedir. Demek oluyor ki ﴿ (1) أحد للا﴾ kavli ukūl-

i beşeriyyeye lâyık olan ma‘rifetu’llâhı………. ediyor.

Allah lafzı mecâmi‘-i sıfât-ı izâfiyyeye şunun içün delâlet eder ki Allah “ibâdete

müstahık olan mevcûd.” demekdir. ‘İbâdete müstahık olan, îcâd husûsunda müteferrid olur.

Îcâd hususunda müteferrid olan, kudret-i kâmileye, idâre-i nâfizeye, külliyyât ve cüz’iyyâta

müte‘allik kâffe-i ma‘lûmâta mâlik bulunur. Mecâmi‘-i sıfât-ı izâfiyye demek de bundan başka

bir şey değildir.

Ehad kelimesi dahi mecâmi‘-i sıfât-ı selbiyyeye şunun içün delâlet eder ki ehadiyyetden

murâd bu hakīkatın fî-nefsihâ müfred ve şâ’ibe-i terâkîbden münezzeh olmasıdır.

Her mâhiyyet-i mürekkebe anı terkîb eden eczâdan her birine ayrı ayrı müftekırdır. Anın

eczâsından her biri andan başka bir şeydir. Her mürekkeb kendinden başka şey’e muhtâcdır.

Her gayra muhtâc olan, li-zâtihi mümkin bulunan eşyâdandır. Binâ’en-aleyh her mürekkeb li-

zâtihi mümkin olan şeylerdendir. Bu hâlde kâffe-i kâ’inâtın mebde’i olan ilâhın mümkinâtdan

olması mümkün müdür?

İlâh fi-nefsihî ehâddir. Ehadiyyeti sâbit olunca mütehayyiz olmaması lâzım gelir. Zîrâ

her mütehayyizin yemîni yesârına uymaz.

[3] Fahr-i Râzî “Mefâtîhu’l-gayb”da esmâ-i muzmereden hâsıl olan esmâ-i ilâhiyyeden bahs etdiği sırada “hüve” ism-i celîline dâ’ir îzâhât-ı nefîse vermişdir.

264

Uygulamalar

1. Okuduğunuz metinde geçen aşağıdaki kelime ve eklerin yazılışını inceleyiniz

,(ممكنميدر) ,(اوندن) ,(آندن) ,(كندندن) ,(محتاجدر) ,(باشقه) ,(بشقه) ,(اجزادن) , (تركيب) ,(ماهيت)

.(اويماز) ,(اولمامسى)

265

Çözüm:

Metindeki bazı kelime ve eklerin yazılışı:

Mahiyet (ماهيت): Ca’lî mastarın yazılışını hatırlayınız.

Terkîb (تركيب): Tef’îl babından olan kelimede keften sonra yazılan med harfine dikkat ediniz.

Eczâdan (اجزادن): Ayrılma ekinin (-dan) yazılışına dikkat ediniz.

Başka (بشقه) Kalın harf kullanımına dikkat ediniz. (باشقه) şeklinde de yazılabilir.

Muhtaçtır (محتاجدر): -dır, ekinin yazılışına dikkat ediniz.

Kendinden (كندندن): kelimenin eksiz hâlinde var olan imla harfi ye (ي) nin düşmüş olmasına dikkat ediniz.

Andan (آندن): Ondan kelimesi eski telaffuzla andan şeklinde yazılmış olabileceğini hatırlayınız. Yeni telaffuzla (اوندن) yazılır.

Mümkün müdür? (ممكنميدر): Soru ekinin yazılışına dikat ediniz.

Olmaması (اولمامسى): Olumsuzluk ekinin yazılışını hatırlayınız.

Uymaz (اويماز): -maz, -mez ekleirnin yazılışını hatırlayınız.

Uygulama Soruları

1. Metinlerde, öğrenilen imlâ kurallarına aykırı yazıldığını düşündüğünüz beş kelime

tespit ederek doğrularıyla birlikte yazınız

266

2. İsim iken fiil haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

3. Fiil iken isim haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aldıkları eklerle birlikte

kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

4. Metinde geçen fiillerden şimdiki zaman eki, geniş zaman eki, gelecek zaman eki, geçmiş zaman eki almış olanları tespit ederek beşer örnek yazınız.

Şimdiki zaman eki

Geniş zaman eki

Gelecek

zaman eki

Geçmiş zaman eki

5. Metindeki Arapçadan geçen ism-i fâil, ism-i mef’ûl, ism-i âlet, ism-i zaman ve ism-i

mekân olan kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

İsm-i fâil

İsm-i

mef’ûl İsm-i âlet İsm-i

zaman ve

267

ism-i

mekân

6. Metinde geçen Arapça kalıp ifadeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız.

7. Metinde geçen Farsça birleşik kelimeleri tespit ederek en az on örnek yazınız.

8. Metinde geçen Farsça başa ve sona getirilen eklerle yapılan Farsça kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

268

9. Metindeki Farsça kurala uygun olarak yapılan isim ve sıfat tamlamalarını tespit ederek en az on örnek yazınız.

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde metin okuyarak daha önce öğrenilmiş olan imlâ kuralları pekiştirildi. Metnin çeviri yazısı verilmek suretiyle İslâmî ilimlerle ilgili bir metnin doğru okunması, kelime

ve tamlamalara âşinalık kazanılması sağlanmış oldu.

269

Bölüm Soruları

2. Aşağıdaki harflerden hangisi Türkçe kökenli kelimelerden kullanılan harflerden biri değildir?

a. (غ)

b. (ق)

c. (ص)

d. (ط)

e. (ء)

harfleri hangi seçenekte doğru olarak (ك) kelimesinde kullanılan (كرچك) .3sıralanmıştır?

a. Kâf-ı Fârisî-Kâf-ı Arabî b. Kâf-ı Vâvî- Kâf-ı Yâyî c. Kâf-ı Arabî- Kâf-ı Türkî d. Kâf-ı Türkî- Kâf-ı Arabî e. Kâf-ı Fârisî-Kâf-ı Yâyî

4. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin imlası yanlıştır?

a. Ocak ( اوجاق ) b. Büyük ( بويوك ) c. Yaprak ( ياپراق) d. Düğme ( دوغمه) e. Kiriş (كيريش )

5. Aşağıdaki kelimelerde imla harflerinden hangisi yanlış kullanılmıştır?

a. Sinek ( سينك)

b. At (آت ) c. Arslan (ن آرسله)

d. Karınca (قارينجه ) e. Deve ( دوه)

6. Aşağıda kelimelere getirilen eklerden hangisi yanlış yazılmıştır?

a. Kışa (قيشه) b. Yazdan (يازدان) c. Bursa'ya (بروسه ده) d. Okulda (اوقولده) e. Kepçeyi (كپچه يى)

7. Aşağıdaki seçeneklerden hangisinde iyelik ekinin yazımında imla yanlışlığı bulunmaktadır?

a. Araban (ك آراابه)

270

b. Tapusu ( طاپوسى)

c. Saksımız ( صاقسيمز)

d. Evim ( اويم ) e. Yolları ( يوللرى )

8. Gelecek zaman eki aşağıdaki seçeneklerden hangisinde yanlış çekimlenmiştir?

a. ( كوره جكسن) b. ( كوره جكز) c. ( كوره جكسكز) d. ( كوره جكلر) e. (كم كورجه)

9. Aşağıdaki seçeneklerin hangisinde isim yapım eki doğru yazılmıştır?

a. (يولجو) b. (صوچلى)

c. (كومورلوك) d. (پوللوق) e. (آشچى)

10. Geniş zaman eki aşağıdaki seçeneklerden hangisinde yanlış yazılmıştır?

a. (كلير) b. (چكر)

c. (كورر) d. (اوقور) e. (آقار)

11. Aşağıdaki cümlede hangi ek kurala aykırı biçimde yazılmıştır?

كوچلشير.حياتده باشاريلى اولمق اٮچون صبرلى اولماليسك. اكر اولمازسه ك حيٮات سنك اٮچون .

a. Dilek-şart eki b. Gereklilik eki

c. Geniş zaman eki d. Bulunma hâli eki e. Olumsuzluk eki

Cevaplar

1) e , 2) a , 3) d , 4) c , 5) b , 6) d , 7) e , 8) b , 9) c , 10) a.

271

11. ÖRNEK METİNLER

272

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde Osmanlı Türkçesi ile yazılan bir metni okuma çalışması yapılacaktır.

273

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Klasik dinî tabirlerden ne anlıyorsunuz?

2) Okuduğunuz metinde geçen dinî tabirlerden bugün kullanılmayanları anlamaya çalışınız?

3) Klasik metinleri daha iyi anlamak için Latin harfleriyle yazılmış hangi eserleri okumak gerektiği konusunu tartışınız?

274

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Örnek Metinler Osmanlı Döneminde yazılan klasik dinî metinleri hızlı okuma becerisi

Bilinmeyen kelimeleri

Osmanlıca sözlükleri kullanarak doğru okunması ve anlaşılmasını sağlayarak metinleri okumalıyız.

275

Anahtar Kavramlar

Münâcât

Ömer Nasuhî Bilmen

Dinî makale

276

Giriş

Bu bölümde Ömer Nasûhî Bilmen’in “Tevhîd-i Bârî” başlığını taşıyan bir makalesini okuyacaksınız. Makale bir nevi mensur münacaat örneğidir. İçerisinde dinî edebiyatımıza dair pek çok terimi barındırmakta olan bu makale klasik dinî metinleri anlamaya faydalı olacaktır.

277

11.1.Tevhîd-i Bârî-Ömer Nasûhî

278

279

280

281

282

283

284

285

286

287

288

10.2.Tevhîd-i Bârî-Ömer Nasûhî (Çeviri yazı)

TEVHÎD-İ BÂRÎ

Ey kürsî-i ‘azameti önünde bütün mükevvenâtın secde-i takdîse kapanmakda olduğu

maʻbûd-ı zî-şânım! Senin vücûd-ı akdesin, vahdâniyyet-i ilâhiyyen en bedîhî hakīkatlerden

daha bedîhîdir. Senin varlığındır ki şu ʻuzviyyâta hayât vermiş, şu gördüğümüz elvâh-ı tabîʻatı

vücûda mazhâr etmişdir.

İlahî! Sen bir “mevcûd-ı hakīki”sin. Her zerre, bir müʼessirin vücûduna şehâdet eder

dururken şu bî-nihâye ecsâm ü ecrâmın teşkîl etmekde olduğu bu koskoca manzûme-i kâʼinât,

senin varlığına en mükemmel bir şâhid değil midir?

Hiç şübhe yok ki şu bî-pâyân hâdisâtın zuhûru, şu silsile-i masnûʻâtın nizâm u intizâmı,

bütün zerrât-ı kevniyyenin birer gâyeye müteveccih, birer hikmete müstenid olması, senin

vücûd-ı ʻizzetine pek açık bir tarzda şehâdet edip durmaktadır.

Artık nasıl gâfildir ki senin mevcûdiyyetini bilip iʻtirâf etmesin! Eğer senin vücûd-ı

rubûbiyyetin olmasaydı beşeriyyet bir hayâlden ibâret kalmaz mı idi? Şu bî-ʻaded elvâh-ı

bedîʻa, birer tayf-ı zâʼilden ibâret bulunmuş olmaz mı idi? Daha doğrusu bu hayâlden bile bir

eser görülebilir mi idi? Bu tayf-ı zâʼilden bile bir nişâne bulunabilir mi idi?

ʻAcabâ senin vücûd-ı zî-ʻazametine kᾱʼil olmayanlar şu muʻammâ-yı hilkati nasıl îzâh

edebilirler? Bu kâʼinâtın muğfil bir serâbdan ʻibâret olmadığını nasıl kesdirebilirler?

Tabîʻatdaki ıttırada; kuvâ-yı fıtratdaki tahavvüle, bu muntazam kânunların mevcûdiyyetine

nasıl olur da kᾱniʻ olabilirler? (…)

Ya Rabbî! Sen bir “hayy-ı kayyum”sun. Hayât-ı ʻumûmiyye-i kâʼinât; senin nefha-i

rûhunla hâsıldır. Bütün mükevvenât; olanca letâfetiyle, olanca ihtişâm ve intizâmıyla ber-â-ber

ancak senin feyz-i kayyûmiyyetinle kᾱʼimdir. (…)

Ey hakîm-i müteʻâl! Sen “alîm”sin, bütün külliyyât ve cüzʼiyyâta muttaliʻsin, bütün

zevi’l- ukûlün ʻilm ü irfânı senin bahr-i muhît-i ʻilminden bir katredir. En büyük hükemâ ve

fuzalânın şaʻşaʻa-i kemâlâtı, senin fürûğ-ı hikmetinden bir zerredir. Sen bütün kullarının serâʼir-

i derûnunu bilirsin, hücre-i inzivâda dem-güzâr-ı ʻubûdiyyet olan bi’l-cümle sâliklerin

münâcâtına, mâ-fi’z-zamîrine hissiyât-ı kalbiyyesine vâkıfsın.

(…)

Ey Rabb-i lâ-yezâl! Sen “semîʻ”sin, sen ʻâşıkların enînini, kudsîlerin tazarruʻâtını, bî-

çârelerin hüzn-âmiz giryesini, nahif kuşcağızların terânesini, en küçük bir yaprağın bile sadâ-

289

yı ihtizâzını işidirsin. Kâʼinâtın bütün âhengi, bütün terennümâtı seni tesbîh eder, senin

ʻazametini tebcile çalışır. Bütün mükevvenâtın ıztırâbâtı, teheyyücâtı ancak senin neşve-i

vuslatınla sükûnet-yâb olur. (…)

Ey sâniʻ-i kadîm! Sen “basîr”sin. Şu milyonlarca heyâkil ve ecrâmın tecellî-gâhı olan

fezâ-yı lâ-yetenâhîde hiçbir zerre bulunamaz ki bir sütre-i zulmetle istitâr ederek kendisini

senden ihfâya kâdir olabilsin. Sen bi’l-ʻumûm zevi’l-hayâtın harekâtını görürsün, bi’l-ʻumûm

ʻavâlimin şuʼûnâtını müşâhede edersin. Senin Pertev-i iltifâtına mazhar olan her hareket, büyük

bir saʻâdetden nişânedir. Senin şerer-i kahrına uğrayan her hâdise, pek ʻazîm bir felâketin bir

mukaddimesidir. (…)

Ey hâlık-ı azîm! Sen “mürîd”sin. Bütün ʻavâlim, bütün havâdis, irâde-i ezeliyyenin

hikmet-karîn birer eseridir. Şu kâʼinât içinde hiçbir zerre yokdur ki senin irâde-i ezeliyyene

iktirân etmeksizin vücûd bulmuş olsun. Yine hiçbir zerre mutasavver değildir ki senin irâde-i

celîlene rağmen sâha-i vücûda gelmeyebilsin. (…)

Ey müʼessir-i kâʼinât! Sen “kadîr”sin. Senin kudretin gayr-i mütenâhîdir. Sen nice

ʻâlemleri bir anda vücûda getirebilirsin, nice ʻâlemleri de bir anda adem-âbâda götürebilirsin.

Sen dergâh-ı ulûhiyetine baş koyup ʻarz-ı ubûdiyyetde bulunan herhangi nâ-tüvân bir kulunu

bir anda pek ʻazîm bir şükûh ve iclâle nâʼil edebilirsin, bi’l-ʻaks “Ene Rabbikumu’l-aʻlâ”

dâʻiyesinde bulunan nice firʻavnları, nemrûdları da sarsar-ı kahrınla hurûşân olan bir deryâ-yı

celâlin âteşîn dalgaları arasında derhâl nâ-bûd eyleyebilirsin.

(…)

Ey mürebbî-i mevcûdât! Sen “mütekellim”sin. Senin mukaddes kelâmın bütün halâʼik

için bir reh-ber-i hidâyetdir. Senin maşrıku’l-envâr olan kelimât-ı ezeliyyen tecellîhâne-i

ʻizzetinin makbûlü olan nice Mûsaları dem-beste-i hayret etmiş, nice pür-sükûn Sînâları

ihtizâza getirmiş, nice dil-nişîn vâdîleri zülâl-i hikmetle leb-rîz etmişdir.

En natûk hatîblerin o pür-maʻâlî sözleri sözleri senin kelâmının bir lemʻa-i ilhâmıdır.

Nezîhü’t-tab ʻedîblerin sünûhât-ı fikriyyesi, senin rahîk kelâmından bir reşhâdır. Fazîlet-perver

hakîmlerin leâlî-i efkârı, senin hazâʼin-i kelimâtından birer dürdânedir.

(…)

Ey mübdiʻ-i hakîm! Sen “mükevvin-i kâʼinât”sın. Gözlerimizin önünde parlayan levha-

i semâ, şu üzerinde yaşadığımız küre-i zemîn ile onu muhît olan tabaka-i hevâ bütün senin feyz-

i tekvîninle vücûda gelmiş şeylerdir.

290

Esrâr-âlûd geceler, hassâs tabîʻatlere neşve-bahş olan yıldızlar, tatlı bir uykudan

uyanarak o semâvî gözleriyle etrâfı mahmur-âne bir tarzda temâşâya dalan tulûʻlar, neşretdiği

zerrîn ziyâlarıyla ufukları yaldızlayan güneşler, bütün senin birer eser-i hikmetindir. Senin feyz-

i kudretinle bahâr olur, şükûfe-zâr-ı cihân yeniden nemâ bulur, hazânın hulûliyle kûşe-i ʻademe

çekilmiş olan çemenler, yapraklar, çiçekler yeniden baş gösterir, bütün bunlar bizim de karîn-i

fenâ olduktan sonra tekrâr senin kudret-i muʻazzamanla sâha-i vücûda geleceğimizi kendilerine

has bir lisân ile bize ifhâma çalışırlar. Her varakı bir kitâb-ı ledünnîden nişâne olan ağaçlar,

yeşil câmelere bürünerek senin hâlikıyyetini bütün hâk-dâne iʻlân ederler. Tâze dallarda yuva

yapan reng-â-reng kuşlar, hissiyyât-ı ʻâşıkᾱne tehyîc eden latîf terâneleriyle seni temcîde

çalışırlar.

Dağların tepelerindeki menbaʻlardan fışkırarak kayalara çarpına çarpına aşağıya

dökülen şeffâf şelâleler, pek rûh-perver bir âheng ile seni tesbîhe devâm ederler.

Yeşil derelerin arasından şevk-engîz bir gürültü ile cereyân eden ırmaklar, gâh muztarib

gâh sükûn-perver birer manzara gösteren engîn denizler, bütün seni tevhîd ve tehlîle koşarlar.

Zümürrüdîn yaprakların üzerinde birer pırlanta gibi parlayıp duran jâleler ya ne kadar

safâ-perverdir. O jaleler ki her biri bir küçük, berrâk kürecikdir. Bu elmâs küreciklerin içine şu

lâceverdî semânın bir parçası ʻaks ederek o tatlı lemeʻâtıyle insâna ne kadar inşirâh verir, insân

bu parlak katrelere bakdıkca bunları tecelliyât-ı Hakk’a mazhar olan mukarrebînin gözlerinden

serpilmiş birer eşk-âbe-i (?) tahayyür gibi telakkī etmek ister, işte bu nûrânî jaleler de yâ Rabbî,

seni takdîs ve tesbîha çalışırlar. Bu jaleler o kadar küçüklükleriyle ber-â-ber yâ Rabbî, senin

kudret ü ʻazametine delâlet husûsunda en büyük, en şaʻşaʻalı kürelere muʻâdil değil midir?

(…)

El-hâsıl: Ey maʻbûd-ı zî-şânım! Senin o şerîk ve nazîrden münezzeh olan vücûduna,

senin ʻazamet-i zât ve sıfâtına bütün bu muhtelif, bu mütenevviʻ mevcûdât en belîğ birer lisân

ile şehâdet edip durmakdadır. Şu kadar var ki hiçbir mahlûk senin künh-i zâtını, esrâr-ı

ulûhiyetini idrâk edemiyor. Senin en güzîde kulların olan peygam-berân-ı ʻizâm bile senin

hakīkat-i ezeliyyeni bi-hakkın idrâke kâdir olamıyor, senin hilye-i cemâlini bi-hakkın tasvîre,

levha-i celâlini bi-hakkın tersîme muktedir bulunmuyor, onlar da : “Mâʻarefnâke hakka

maʻrifetike Yâ Maʻrûf!” diye izhâr-ı ʻacz ediyorlar. Artık senin pîş-i melekûtunda kemâl-i ʻacz

ile istiğrâka dalan, senin kevkebe-i ceberûtuna karşı mebhût olan bu nâ-çîz kulun, seni nasıl

taʻrîf ve tavsîfe kudret-yâb olabilir? Bu ʻâciz kulun ancak senin menbaʻ-i merâhim olan bâr-

gâh-ı ehadiyyetine dehâlet eder. Senin icâbet-gâh-ı sermediyyetinden ʻafvlar, keremler niyâz

291

eyler. Bu zaʻîf kulunun âmâl-i kalbiyyesine, temenniyât-ı rûhiyyesine vâkıfsın. Bu günâh-kâr,

bî-çâre mahlûkunu ʻafv et. Sarsar-ı hatîʼât ile solmuş olan gonce-i fuʼâdına pertev-i tevhîdinle

küşâyiş ver Allah’ım!

ʻÖMER NASÛHÎ

Uygulamalar

292

1. Okuduğunuz parçanın baş kısımlarında yer alan bazı kelime ve tamlamaları görmektesiniz. Bu kelimeleri anlam ve çeviri yazı yönünden inceleyiniz.

( عظمت كرسئ ), ( ذيشان معبود ), ( نهايه بى ), ( اجرام و اجسام ), ( انتظام و نظام ), ( معماى (قانع) ,(مغفل) ,(خلقت

Çözüm:

Kürsî-i azamet: Cenab-ı Hakk’ın ululuğunu anlatan bir ifadedir. Kürsî kelimesi oturulacak yer anlamında Arapça bir kelimedir. Azamet kelimesiyle birlikte sıfat tamlaması oluşturmuştur. Kürsî-yi azamet şeklinde yazmak doğru değildir. Ayrıca azamet kelimesindeki ikinci “a”nın uzatılmadığına dikkat ediniz. Metindeki yazılışına bakınız. Bu kelimeyi “azâmet” şeklinde okumak ve yazmak hatalıdır.

Ma’bûd-ı zî-şân: Bu tamlamada şân kelimesi sahiplik edatı “zi” ile birleşerek Mabud kelimesinin tamlayanı olmuştur. Farsça kurala göre yapılan isim ve sıfat tamlamalarında izafet kesresi kısa çizgiden sonra (-i/-ı) ile gösterilmiştir.

Bî-nihâye: “Bî” Farsçada olumsuzluk anlamı veren ön ektir. Çeviri yazıda önüne geldiği kelimeden kısa çizgi ile ayrılır.

Ecsâm ü ecrâm: Cisim ve cirm (yıldız, cansız cisim) kelimelerinin çoğulu olan bu kelime grubu yakın anlamda olduğundan dolayı atıf vavı ile birleşik kelime oluşturmuştur.

Nizâm ü intizâm: Nizam ve intizam, aynı kökten gelen anlamları yakın olan kelimelerdir. Atıf vavı ile birleşik kelime oluşturmuştur.

Muammâ-yı hilkât: Hilkat/yaratılış bilmecesi anlamındaki bu tamlamada tamlanan konumundaki muamma kelimesinin son harfi uzun “a” ile bittiği için izafet –ı/-i’sinden önce kaynaştırma “y”si almıştır.

Muğfil: Bu kelimeyi ism-i meful olarak muğfel olarak da okumak mümkündür. Ancak bu okuyuş manaya uygun değildir. Metinde serabın aldatıcılığından bahsetmektedir. Dolayısıyla ism-i fâil anlamı verecek şekilde okunması gerekir.

KÀni’: Burada farklı bir işaret okulduğunu görüyorsunuz. Bu işaret uzatma işaretidir. Örnek çeviri yazılarda telaffuzda anlamı değiştirmediği durumlarda uzatma işareti olarak “^” kullanıldı. Ancak Söz konusu işaret sadece uzatma değil, aynı zamada inceltme işaretidir. Kâf ve kef harfinin karışmasını önlemek için uzatma işareti olarak ünlü harfin üstüne düz çizgi koymak zarureti vardır.

Uygulama Soruları

293

1. Yukarıdaki metinde geçen dinî tabirlerden beş tanesini tespit ederek anlamlarını öğreniniz.

Örnek: Vahdaniyyet-i ilâhiyye

Allah’ın birliği

2. İsim iken fiil haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

3. Fiil iken isim haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aldıkları eklerle birlikte kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

4. Metinde geçen fiillerden şimdiki zaman eki, geniş zaman eki, gelecek zaman eki, geçmiş zaman eki almış olanları tespit ederek beşer örnek yazınız.

Şimdiki zaman eki

Geniş zaman eki

Gelecek

zaman eki

Geçmiş zaman eki

294

5. Metindeki Arapçadan geçen ism-i fâil, ism-i mef’ûl, ism-i âlet, ism-i zaman ve ism-i

mekân olan kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

İsm-i fâil

İsm-i

mef’ûl İsm-i âlet İsm-i

zaman ve

ism-i

mekân

6. Arapça kuralsız çoğul (Cem’i-i Mükesser) kelimeleri tespit ederek kalıplarıyla birlikte yazınız. (en az on örnek).

Kelime

Kalıp Kelime Kalıp

7. Metinde geçen Arapça kalıp ifadeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız.

295

8. Metinde geçen Farsça birleşik kelimeleri tespit ederek en az on örnek yazınız.

9. Metinde geçen Farsça başa ve sona getirilen eklerle yapılan Farsça kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

10. Metindeki Farsça kurala uygun olarak yapılan isim ve sıfat tamlamalarını tespit ederek en az on örnek yazınız.

296

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde dinî içeriki bir metinde geçmesi muhtemel olan kelime ve kavram ve tamlamaların okunuşu ve çeviri yazıda dikkat edilecek hususlar öğrenildi.

297

Bölüm Soruları

1. Aşağıdaki seçeneklerden hangisi Osmanlı Türkçesinde kullanılan tesniye bir kelimeye örnek teşkil eder?

a. (قلمين) b. (مسلمان) c. (والدين)

d. (مأمورين) e. (طالبين)

2. Aşağıdaki Arapça kökenli kelimelerden hangisinde bir yazım yanlışı bulunmaktadır?

a. (ضرر)

b. (مرحمت) c. (ضرورت)

d. (عظامت)

e. (فكر)

3. Günümüz Türkçesinde de kullanılan ( اعفاسى معروفك ) ifadesindeki kelimelerde Arapça hangi kalıplar kullanılmıştır?

a. İsm-i mensup-ism-i fâil b. İsm-i mef’ûl-masdar

c. İsm-i âlet-ism-i fâil d. Sıfat-ı müşebbehe-ism-i tafdîl e. İsm-i mef’ûl-ism-i mensup

4. "Sıla-i rahm” tamlamasının Osmanlı Türkçesi ile yazılışı nasıl olmalıdır?

a. ( رحم ۀصل )

b. ( رحيم ۀصل )

c. ( رحيم ۀصيل )

d. ( الرهيم ۀسل ) e. ( رهيم ۀصل )

5. Aşağıdaki kelimelerden Farsça kurala göre oluşmuş ve Osmanlı Türkçesine geçmiş birleşik kelimelerden biri değildir?

a. Havf ü recâ

b. Nebiyy-i zîşân

c. İns ü cinn

d. İbâdet-hâne

e. Ahd ü mîsâk

6. Ebced hesabına göre “sabr-ı cemîl” terkîbinin karşılığı olan sayı kaçtır?

a. 550

b. 189

c. 159

d. 847

e. 375

7. Aşağıdaki tamlamalardan hangisi çeviri yazı kurallarına uygun yazılmıştır?

a. Ecr u mesûbât b. Belâ-vü mihnet

298

c. Hakperest

d. İ’lây-ı kelimetu’llâh

e. Dâr-u bekâ

8. Ayraç içersindeki (شيخ االسالم) tamlaması çeviri yazı kurallarına göre hangi seçenekte doğru yazılmıştır?

a. Şeyh’ül İslâm

b. Şeyhül-İslâm

c. Şeyh-ül İslâm

d. Şeyhü’l-İslâm

e. Şeyhülislâm

9. ( االخالص خالصة ) tamlaması aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılımıştır?

a. Hulâsa-i ihlâs

b. Hulâsatül-ihlâs

c. Hulâsatü’l-ihlâs

d. Hulâsa el-ihlâs

e. Halâsat’ül-ihlâs

10. ( بالمعروف امر ) ifadesi hangi seçenekte doğru yazılmıştır?

a. Emr-i bi’l-ma’rûf b. Emr bi’l-ma’rûf c. Emrü bi’l- ma’rûf d. Emri bil-ma’rûf e. Emir bi’l-ma’rûf

Cevaplar

1) c , 2) d , 3) b , 4) a , 5) b , 6) e , 7) a, 8) d , 9) c , 10) b

299

12. ÖRNEK METİNLER

300

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde metin okuma alıştırması yaparak ait imlâ kurallarının, tamlamaların, eski devirlere ait kelime yapılarının metin içinde kullanışını öğreneceğiz.

301

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Okuduğunuz metin hangi yüzyılda yazılmış olabilir.

2) Metin içerisinde bugün kullanılmayan kelime ve tamlama grupları var mı?

3) Metindeki Arapça kelimelere getirilen Farsça ekler; Farsça kelimelere getirilen Türkçe ekleri farkedebildiniz mi?

302

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Örnek Metin İlahiyat alanına ait bir metni kavram bilgisiyle birlikte

doğru okuma ve anlama

Bilinmeyen kelimeleri

Osmanlıca sözlükleri kullanarak doğru okunması ve anlaşılmasını sağlayarak metinleri okumalıyız.

303

Anahtar Kavramlar

İslam Tarihi

Siyer

Asr-ı Saadet

Hz. Muhammed

304

Giriş

Bu ünitede Osmanlı Türkçesi ile yazılmış İslâm Tarihine ait bir metin yer almaktadır. Sade ve

okunaklı bir metindir. Metnin içerisinde zaman zaman Arapça şiirlere yer verilmiştir. Osmanlı

Türkçesi dersi bakımından bu metinlerin okunması zorunlu değildir. Zaten anlamları peşi sıra

verilmiştir. İlgi duyanlar karşılaştırarak okuyabilirler. Osmanlı Türkçesi ile yazılmış dinî

tabirlerin doğru okunup, doğru telaffuz edilmesi ve anlamaya çalışılması dersin hedefleri

açısından önemlidir.

305

12.1. Târîh-i Dîn-i İslâm-Mahmud Esad

306

307

308

309

310

311

312

313

314

315

316

317

Uygulamalar

1. Aşağıdaki manzum metni Osmanlı Türkçesi harfleri ile yazınız.

Bin dört yüz şu kadar sene evveldi; Mekke’ye Yemen’den bir düşman geldi. Çil yavrularından çokluk ordular, Kâbeyi yıkmaya geliyordular. Önlerinde bir fil vardı, kocaman... Ot bitmez çöllerde bir sel ki, yaman.

Kureyş, yeryüzünde en soylu oymak, İbrahim Peygamber neslinden yumak,

Dağlara çekildi hâli görünce. Ev, Allah’ın Evi, bütün düşünce... Dediler: Kâbeye sahibi kefil! Birden bir şey oldu, yere çöktü fil. Ebabil kuşları... Gök benek benek... Olur... Elverir ki, Allah ol desin:

Küçük serçe koca kartalı yesin! Derya derya ahenk, dalgalarında, Minicik birer taş, gagalarında, Düşmanın üstüne kuşlar üşüştü. Her taş bir askerin başına düştü. Ölen, kaçan, çığlık, nâra, kıyamet! Keremli Mekke’de, derken selâmet...

Fil tarihi, işte oluş, sene bir! Bin dört yüz şu kadar evvel, gene bir! Necip Fazıl KISAKÜREK

318

Osmanlı alfabesiyle yazılışı:

بيك دورت يوز شو قدر سنه اولدى مكه يه يمندن بر دشمان كلدى

چل ياوريلرندن چوقلق اوردولر

كعبه يى ييقمغه كليورديلر

فيل واردى قوجه مان اوكلرنده بر

اوت بيتمز چوللرده بر سيل كه يامان

قريش، يير يوزينده اك صويلى اويماق، ابراهيم پيغمبر نسلندن يوماق

طاغلره چكيلدى حالى كورينجه

...او آللهك اوى بتون دوشونجه

!ديديلر كعبه يه صاحبى كفيل

.بردن بر شي اولدى، ييره چوكدى فيل

...نك بنكابابيل قوشلرى... كوك ب

اولور... ال ويرير كه هللا اول ديسون

!كچوك سرچه قوجه قارتالى ييسون

دريا دريا آهنك، طالغه لرنده،

مينيجك بر طاش غاغه لرنده،.دشمانك اوستينه قوشلر اوششدى

.هر طاش بر عسكرك باشينه دوشدى

!اولن، قاچان، چيغلق، نعره، قيامت

...كرملى مكه ده ديركن سالمت

!تاريخى ايشته اولش، سنه برفيل

!بر گنه اول كدر شو يوز دورت بيك

كورك هصقي فاضل نجيب

319

Uygulama Soruları

11. Yukarıdaki metinde hâ-i resmiye alan Arapça kökenli kelimeleri tespit edip aşağıdaki kutucukların içerisine yazınız. (en az 10 örnek).

12. İsim iken fiil haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

13. Fiil iken isim haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aldıkları eklerle birlikte kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

14. Metinde geçen fiillerden şimdiki zaman eki, geniş zaman eki, gelecek zaman eki, geçmiş zaman eki almış olanları tespit ederek beşer örnek yazınız.

Şimdiki zaman eki

Geniş zaman eki Gelecek zaman

eki

Geçmiş zaman eki

320

15. Metindeki Arapçadan geçen ism-i fâil, ism-i mef’ûl, ism-i âlet, ism-i zaman ve ism-i

mekân olan kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

İsm-i fâil

İsm-i mef’ûl İsm-i âlet İsm-i zaman ve

ism-i mekân

16. Arapça kuralsız çoğul (Cem’i-i Mükesser) kelimeleri tespit ederek kalıplarıyla birlikte yazınız. (en az on örnek).

Kelime

Kalıp Kelime Kalıp

17. Metinde geçen Arapça kalıp ifadeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız.

18. Metinde geçen Farsça birleşik kelimeleri tespit ederek en az on örnek yazınız.

321

19. Metinde geçen Farsça başa ve sona getirilen eklerle yapılan Farsça kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

20. Metindeki Farsça kurala uygun olarak yapılan isim ve sıfat tamlamalarını tespit ederek en az on örnek yazınız.

322

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Bu bölümde metin okuması alıştırması yapıldı. Öğrenilen imlâ kuralları pekiştirildi.

323

Bölüm Soruları

اشيت 1

بربرينه 2

ايكى 3

دگيلدر 4

كونى 5

بزدن 6

اوالن 7

1. Yukarıda dağınık olarak verilen kelimeler düz cümle olarak sıralandığında ilk

ve son kelime hangileri olmak zorundadır?

b. 1 ve 2

c. 3 ve 4

d. 3 ve 1

e. 2 v e 4

f. 6 ve 4

2. “Olmaya devlet cihânda bir nefes sıhhat gibi” mısraının doğru yazılışı hangi

seçenekte verilmiştir?

a. اولميه دولة جهانده بر نفس صحت كبي

b. اولميه دولت جحاندا بر نفس صحت كبي

c. اولميه دولت جهانده بر نفس صحت كبي

d. اولميه دولت جهانده بر نفس صحت كيبي

e. اولميه دولت جهانده بر نفس سحت كبي

3. Aşağıdaki şiirde yer alan kelimelerden hangisi yanlış yazılmıştır?

Hudâ vardır velî varlığına yok evvel ü âhir

Her işde hikmeti vardır abes fiil işlemez Allah

a. خدا

b. وارلقنه

c. اول و اخر

324

d. حكمتى

e. ايشله مز

4. 622 sayısı hangi seçenekte doğru olarak yazılmıştır?

a. وز يرمى ايكىآلتى ي

b. آلطى يز يكرمى ايكى

c. آلتى آلتى يوزيكرمى ايكى

d. آلطى يوز ييكيرمى ايكى

e. يوزيكېرمى اكى

5. Aşağıdaki beyitte boş bırakılan yere gelmesi gereken kelimeleri hangi seçenekte

verilmiştir. عليم اولدر )...( ايرشمز كيمسه نك عقلى

هللاا يله مشدر جمله بو اشيايى علم (...)

a. هالك -دولته

b. دوست -علمنه

c. نسبت -كيم

d. احاطه –علمينه

e. رحم –اوكه

6. Aşağıdaki cümlelerde ek almış işaret ve şahıs zamirlerinden hangisi doğru yazılmıştır?

a. اوناكتابى ويردم

b. كتابى اوندان الدم

c. اونالردان برشي آلمه

d. بونومعلمه وير

e. باكا كوتولك ياپمه

7. Günümüz Türkçesinde de kullanılan ( مخالف مفهوم ) ifadesindeki kelimelerde

Arapça hangi kalıplar kullanılmıştır?

a. İsm-i mef’ûl-ism-i fâil

b. İsm-i mensup-ism-i fâil

c. İsm-i âlet-ism-i fâil

d. Sıfat-ı müşebbehe-ism-i tafdîl

e. İsm-i mef’ûl-ism-i mensup

325

8. İstiklâl Marşımızın’nın “Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak,” mısraının Osmanlı Türkçesi imlâsına göre doğru yazılışı aşağıdakilerden

hangisidir?

a. قوركمه سنمز بو شفقالرده يوزن ال سانجاك

b. قورقمه سونمز بو شفقلرده يوزن آل سانجاق

c. قورقما سونمز بو شافاقلرده يوزن آل سانجق

d. قورقما سونمز بو شافقالرده يوزن آل صانجق

e. قورقما سويونمز بو شفقلرده يوزن آل صانجق

(رحت ياشامش وارمى كروه عقالدن)

9. Yukarıdaki dizede hangi kelime yanlış yazılmıştır?

a. Rahat

b. Yaşamış

c. Var mı?

d. Gürûh-ı

e. Ukalâdan

?tamlamasının doğru çeviri yazısı hangi seçenekte verilmiştir (خيراالبشر) .10

a. Hayrülbeşer

b. Hayr-ül beşer

c. Hayr’ül beşer

d. Hayrü-l’beşer

e. Hayrü’l-beşer

Cevaplar

1) b , 2) c , 3) b , 4) c , 5) d , 6) e , 7) a , 8) b , 9) a , 10) e .

326

13. ÖRNEK METİN

327

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde Osmanlı Dönemi Mecmualarından birinde yayımlanmış olan “İslam Ahlakı”na dair bir makaleyi okuyacağız.

328

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Makaledeki ayet ve hadis tercümelerini gözden geçiriniz.

2) Makalenin yaımlandığı yer ve üslubuna dikkat ediniz?

329

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Örnek Metinler Osmanlı Türkçesi ile yazılmış metinleri okuma ve anlama becerisi

Metinlerin sözlük kullanılarak okunması gerekmektedir.

330

Anahtar Kavramlar

Namık Kemal

Mecmua

Ahlâk

331

Giriş

Bu ünitede yer alan metin, İslâm Akaidine ait Osmanlı Türkçesine tercüme edilmiş bir kitaptır.

Konunun özelliği gereği Osmanlı Türkçesinde kullanılmış çok sayıda dinî tabir yer almaktadır.

Yer yer ayraç içinde Arapça alıntılar bulunmaktadır. Bu kısımların okunması dersin hedefleri

bakımından gerekli değildir.

332

13.1. Ahlâk-ı İslâmiyye-Namık Kemâl

333

334

335

336

337

338

339

340

341

342

343

344

345

346

347

348

349

Uygulamalar

1. Aşağıdaki Metni çeviri yazı kurallarına uygun olarak günümüz harflerine çeviriniz.

يعنى نه كيرچ كبى آق، نه ده قاره ياغيز، بلكه ايكيسى او نبى مجتبى ازهر اللون ايدى، اورتاسى و كل كبى قرمزييه مائل بياض و نورانى و براق اولوب مبارك يزنده نور لمعان ايدردى. كوزلرينك آقنده دخى قرمزيلق وار ايدى. ديشلرى اينجى كبى آبدار و

سعادتى بر لطيف تابدار اولوب سويلركن اوك ديشلرندن نور صاچيلير، كولركن فم . شيمشك كبى ضيالر صاچه رق آچيلر ايدى

Çözüm (Metnin Çeviri yazısı):

O Nebiyy-i Müctebâ ezherü’l-levn idi. Ya’nî ne kireç gibi ak, ne de kara yağız, belki ikisi ortası ve gül gibi kırmızıya mâil beyâz ve nûrânî ve berrâk olup mübârek yüzünde nûr leme’ân ederdi. Gözlerinin akında dahi kırmızılık var idi. Dişleri inci gibi âbdâr ve tâbdâr olup söylerken ön dişlerinden nûr saçılır, gülerken fem-i sa’âdeti bir latîf şimşek gibi ziyâlar saçarak açılır idi.

Uygulama Soruları

21. Yukarıdaki metinde hâ-i resmiye alan Türkçe kelimeleri tespit edip aşağıdaki kutucukların içerisine yazınız. (en az 10 örnek).

22. İsim iken fiil haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

350

23. Fiil iken isim haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aldıkları eklerle birlikte kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

24. Metinde geçen fiillerden şimdiki zaman eki, geniş zaman eki, gelecek zaman eki,

geçmiş zaman eki almış olanları tespit ederek beşer örnek yazınız.

Şimdiki zaman eki

Geniş zaman eki

Gelecek

zaman eki

Geçmiş zaman eki

25. Metindeki Arapçadan geçen ism-i fâil, ism-i mef’ûl, ism-i âlet, ism-i zaman ve ism-i

mekân olan kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

İsm-i fâil

İsm-i

mef’ûl İsm-i âlet İsm-i

zaman ve

ism-i

mekân

26. Arapça kuralsız çoğul (Cem’i-i Mükesser) kelimeleri tespit ederek kalıplarıyla birlikte yazınız. (en az on örnek).

351

Kelime

Kalıp Kelime Kalıp

27. Metinde geçen Arapça kalıp ifadeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız.

28. Metinde geçen Farsça birleşik kelimeleri tespit ederek en az on örnek yazınız.

352

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Türk dilinin büyük ustalarından Namık Kemal’in bir makalesi üzerinde okuma alıştırması yapıldı.

353

Bölüm Soruları

1. Aşağıdaki cümlede, hangi seçenekteki kelimelerin tamamı yanlış yazılmıştır?

زيا پاشا تجدد ادبياتمزك طاريحنده ايكنجى بر ناظرى اولميان نوعى كندينه محسوس بر سيمادر.

a. Teceddüt-edebiyatımızın-tarihinde-kendine

b. Ziya-teceddüt-nazîri-nev’i

c. Tarihinde-ikinci-nev’i-mahsûs

d. Teceddüt-kendine-mahsûs-simadır

e. Ziya-tarihinde-nazîri-mahsûs

( حضرت ناظمك زماننده چلبى 2(هر نه زامان مولد شريف جمعيتنده بولنسه م نائل ذوق معنوى اولرم. )1)

( كرك 4( بو سببله مولد سليما چلبى حضرتلرينه قارشى قلبمده بيوك بر محبت واردر. )3قولالنلدغى ثابتدر. )

(سليمان چلبى حضرتلرينك تأليف ايتدكى 5نده تتبعاتده بولنمش ايدم. )ترجمۀ حالى كرك منظومۀ مرغوبه سى حق

مولد شريفك تنظير و تقليدى غير قابلدر.

2. Yukarıdaki parçada hangi cümle anlamı bozmaktadır?

a. 1

b. 2

c. 3

d. 4

e. 5

3. Aşağıdaki Arapça ifadelerden hangisi doğru yazılmıştır?

a. (اللهك غضابى)

b. (محشرى قاالبه لق)

c. (معلومك اعالنى)

d. (اللهك عظمتى)

e. (قاتل ظنليسى)

( ده بلخده تولد ايتمشدر. پدرينك ٦٠٤موالنا جالل الدين رومى خراسان افاضل علماسندن بهاء الدين ولدك صلبندن )

وفاتنده كرسئ تدريسنه توارث ايدن حضرت موالنا اوال چلبى حسام الدين ارشاديله طريقت صوفيه يه انتساب ايتمش،

354

( ده قونيه ده وفات ايتمشدر. موالنانك آثارى آراسنده نادرا بر ايكى ٦٦٤ايله مالقى اولمشدر. ) ىباالخره شمس تبريز توركجه پارچه يه تصادف اولونور.

4. Yukarıdaki parçada Mevlana ile ilgili hangi bilgiye yer verilmemiştir?

a. Babası âlim bir kişidir.

b. Ailesiyle birlikte Konya’ya hicret etmişlerdir.

c. Önce Hüsameddin Çelebi’nin irşadıyla tasavvuf yoluna girmiştir.

d. Sonradan Tebrizli Şems ile karşılaşmıştır.

e. Eserlerinde çok az Türkçe parçaya rastlanmıştır.

5. Mevlânâ’nın anlatıldığı parçada kaç tane şehir adı geçmektedir?

a. 1

b. 2

c. 3

d. 4

e. 5

6. Aşağıdaki ifadelerden hangisinin yazımı yanlıştır? (parçaya göre)

a. Mevlânâ Celâleddîn Rûmî

b. Efâzıl-ı ulemâ

c. Kürsî-i tedris

d. Tarîkat-ı sûfiyye

e. Şems-i Tebrîzî

ايكيسى بر بونلرك (3( قانون ياپمق اونك اراده سى، اجرا ايتمك افعالى حكمنده در. )2( دولت بر شخص معنويدر. )1)( حكم ينه طرف سلطنتدن منصوب اوالن قاضى يه 4الده اولدقجه حركات حكومت بر وقت اختيار مطلقدن قورتلماز. )

ايشته شوراي امتك لزومى بوندن ترتب ايدر. (5عائد ارلور. )

7. Yukarıdaki sıralı cümlelerden hangisi anlamı bozmaktadır?

a. (1)

b. (2)

c. (3)

d. (4)

355

e. (5)

در. حضرت امامك اجدادى انسال فرسدن اولوب ” ابو حنيفه“و كنيه سى ” نعمان“رضي هللا عنهك اسمى امام اعظم

ده سكساننجى سال هجري ده تولد ايتمكله مستعربدر. خارق العاده بر ذكا و ” كوفه“كندوسى عرقك شهر شهيرى اوالن مان سن تمييزه وصولنى متعاقبا حفظ قرأنه حافظه يه صاحب و لسان عربيدن باشقه فارسي يه ده آشنا اوالن جناب نع

موفق اولدى. و مشاهر قراء سبعه دن امام عاصم حضرتلرندن اخذ قرائت ايلدى. صرف، نحو، اشتقاق، معانى، بيان، بديع، كالم... اوقومغه و كوزل كوزل شعرلر سويلمكه باشلدى.

8. Aşağıdaki bilgilerden hangisi İmam-ı Azam ile ilgili parçada yoktur?

a. Kûfe şehrinde doğmuştur.

b. Kur’an’ı ezberlemiştir.

c. Şair tabiatlıdır.

d. Ataları Fars asıllıdır.

e. Çok defa hacca gitmiştir.

9. Aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlış yazılmıştır? (parçaya göre)

a. İmâm-ı A’zâm

b. Radiya’llâhü anh

c. Şehr-i şüheyri

d. Sâl-i hicrî

e. Sinn-i temyize

10. Aşağıdaki ifadelerden hangisi doğru okunmuştur? (parçaya göre)

a. Ensâl-i fars

b. Tevlid etmekle

c. Müsta’ribdir

d. Meşahir-i kurrâ-i seb’a

e. İmâm Âsım

Cevaplar

1) e , 2) b , 3) d , 4) bd , 5) c , 6) a , 7) c , 8) e , 9) c , 10) d

356

14. ÖRNEK METİN

357

Bu Bölümde Neler Öğreneceğiz?

Bu bölümde mensur ve manzum metinler üzerinde okuma alıştırması yapılacaktır.

358

Bölüm Hakkında İlgi Oluşturan Sorular

1) Metinde hangi noktalama işaretleri kullanılmıştır? İnceleyiniz.

2) Manzum kısımlardaki beyit düzenine dikkat ediniz.

359

Bölümde Hedeflenen Kazanımlar ve Kazanım Yöntemleri

Konu Kazanım

Kazanımın nasıl elde edileceği veya geliştirileceği

Örnek Metin Eski harfli Metinleri Okuma

Becerisi

Metinlerin sözlük kullanılarak okunması gerekir.

360

Anahtar Kavramlar

Hz. Muhammed

Süleyman Çelebi

Vesîletü’n-necât

Mevlid

361

Giriş

Bu ünitede yer alan metin Hüseyin Vassaf’ın Süleyman Çelebi’nin Mevlid manzumesine ilişkin

kitabının bir bölümü ve Mevlid manzumesinin baş kısmı yer almaktadır. Süleyman Çelebi’yi

ve “Vesîletü’n-necât” isimli eserini tanıtmaktadır. Metin içerisinde çok sayıda beyit

geçmektedir.

362

14.1. Hüseyin Vassaf - Mevlid

363

364

365

366

367

368

369

370

371

372

373

374

375

376

377

378

379

14.2. Vesîletü’n-necât- Süleyman Çelebi

380

381

Uygulamalar

1. Aşağıdaki Osmanlı Türkçesi ile yazılmış metni çeviri yazı kurallarına göre günümüz harfleriyle yazınız.

امامك حضرت. در "حنيفه ابو" سى كنيه و "نعمان" اسمى عنهك هللا رضي اعظم امام سال سكساننجى ده "كوفه" اوالن شهيرى شهر عرقك كندوسى اولوب فرسدن انسال اجدادى عربيدن لسان و صاحب يه حافظه و ذكا بر العاده خارق. مستعربدر ايتمكله تولد ده هجري موفق قرأنه حفظ متعاقبا وصولنى تمييزه سن نعمان جناب اوالن آشنا ده يه فارسي باشقه نحو، صرف،. ايلدى قرائت اخذ حضرتلرندن عاصم امام دن سبعه قراء مشاهر و. اولدى

.باشلدى سويلمكه شعرلر كوزل كوزل و اوقومغه... كالم بديع، بيان، معانى، اشتقاق،

Çözüm (Metnin çeviri yazısı):

İmâm-ı Azam radiyallahu anhın ismi “Numan” ve künyesi “Ebû Hanife”dir. Hazret-i İmam’ın ecdadı

ensâl-i Fürs’den olup kendisi Irak’ın şehr-i şehîri olan “Kûfe”de sekseninci sâl-i hicrîde tevellüd etmekle

müsta’rebdir. Hârikulâde bir zekâ ve hafızaya sahip ve lisân-ı Arabîden başka Farisîye de âşinâ olan

Cenab-ı Numan sinn-i temyize vusulünü müteakiben hıfz-ı Kur’an’a muvaffak oldu. Ve meşâhir-i kurrâ-

i seb’a’dan İmâm-ı Âsım hazretlerinden ahz-i kırâat eyledi. Sarf, nahiv, iştikak, me’âni, beyân, bedî’,

kelâm… okumağa ve güzel güzel şiirler söylemeğe başladı.

382

Uygulama Soruları

1. Okuduğunuz metinde isim iken fiil haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

2. Fiil iken isim haline dönüşen kelimeleri tespit ederek aldıkları eklerle birlikte kutucuklara yazınız. (en az 10 örnek).

3. Metinde geçen fiillerden şimdiki zaman eki, geniş zaman eki, gelecek zaman eki, geçmiş zaman eki almış olanları tespit ederek beşer örnek yazınız.

Şimdiki zaman eki

Geniş zaman eki

Gelecek

zaman eki

Geçmiş zaman eki

4. Metindeki Arapçadan geçen ism-i fâil, ism-i mef’ûl, ism-i âlet, ism-i zaman ve ism-i

mekân olan kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

İsm-i fâil

İsm-i

mef’ûl İsm-i âlet İsm-i

zaman ve

ism-i

mekân

383

5. Arapça kuralsız çoğul (Cem’i-i Mükesser) kelimeleri tespit ederek kalıplarıyla birlikte yazınız. (en az on örnek).

Kelime

Kalıp Kelime Kalıp

6. Metinde geçen Arapça kalıp ifadeleri tespit ederek aşağıdaki kutucuklara yazınız.

7. Metinde geçen Farsça birleşik kelimeleri tespit ederek en az on örnek yazınız.

384

8. Metinde geçen Farsça başa ve sona getirilen eklerle yapılan Farsça kelimeleri tespit ederek beşer örnek yazınız.

9. Metindeki Farsça kurala uygun olarak yapılan isim ve sıfat tamlamalarını tespit ederek en az on örnek yazınız.

385

Bu Bölümde Ne Öğrendik Özeti

Metinleri doğru okuma ve günümüz alfabesine aktarma alıştırması yapıldı.

386

Bölüm Soruları

“Akşemseddin urefâ-yı ümmetden Şerefüddin Hamza-i Şâmî’nin mahdûmudur.”

1. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. آق شمس الدين عرفاى امتدن شرف الدين حمزۀ شامى نڭ مخدوميدر

b. رفاى امتدن شرف الدين حمزۀ شامى نڭ مخدوميدراآق شمس الدين

c. آق شمس الدين عرفاى امتدن شرف الدين حمز شامى نڭ مخدوميدر

d. مخدومدر نعرفاى امتدن شرف الدين حمزۀ شامى نآق شمس الدين

e. دوميدرهآق شمس الدين عرفاى امتدن شرف الدين حمزۀ شامى نڭ م

“Peygamberimiz Efendimizin ahlakı güzeldir.”

2. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. أخالقيپيقمبريمز أفنديمزڭ كوزلدر

b. كوزلدر پيغمبريميز أفنديمزن أخالقي

c. كوزلدر پيغمبريميز أفنديمزڭ أحالقي

d. كوزلدر پيغامبريمز أفندمزڭ أخالكي

e. كوزلدر پيغمبريمز أفنديمزڭ أخالقي

“İnsan âdâba riâyet eder.”

3. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. انسان آدابا رعايت ايدر

b. انسان آدابه ريعايت ايدر

c. انسان آدابه رعايت اه در

d. انسان آدابه رعايت ايدر

e. انسان آدبه رعاية ايدر “Pek âlâ bilirsiniz.”

4. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. بك اعال بيليرسڭز

b. پك آال بيليرسڭز

387

c. پك اعال بيليرسڭز

d. پك اعال بيليرسنز

e. پك اعال بلرسڭز

“Amelsiz insan hiç olur mu?”

5. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. اولورمي چهياملسز انسان

b. اولورمي چهيعملسز انسان

c. اولورمو چهيعملسز انسان

d. الرمي چهيعملسز انسان

e. اولورمي چهيعملسز انسن

“Güneş her maddenin hükmünü i’tâ ediyor.”

6. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. حكمني إعطا ايديور كونش هر ماده نك

b. كونش حر ماده نك حكمني إعطا ايديور

c. كونش حر ماده نك هكمني إعطا ايديور

d. كونش هر ماده نك حكمني إيطا ايديور

e. كونش هر مده نك حكمني إيطا ايديور

“Topraklarda nema istidâdı bulunması ve suların fışkırıp akması”

7. Yukarıdaki ifade, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. توپراقلرده نما استيدادي بولنمسي و صولرك فيشقروب اقمسي

b. توپراقلرده نما استيدادي بولنمسي و سولرك فيشقروب اقمسي

c. طوپراقلرده نما استعدادي بولنمسي و صولرك فيشقروب اقمسي

d. صولرك فيشقروپ اكمسيطوپراقلرده نما استعدادي بولنمسي و

e. طوپراقلرده نما استعدادي بولنمسي و سولرك فيشقروپ اكمسي

388

“ Hâlbuki bu ecrâmdan başkası gözlerimize gelmedi.”

8. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. كوزلريمزه سى هالبوكه بو اجرامدن بشقه كلمدى

b. كوزلريمزه سى البوكه بو اجرامدن بشقهح كلمدى

c. كوزلريمزه سىا هالبوكه بو اجرامدن بشق كلمدى

d. زهيكوزلريم سى هالبوكه بو اجرامدن بشقه كلمدى

e. وزلريمزهق سى هالبوكه بو اجرامدن بشقه كلمدى

“ Dîn-i hak ve hidâyet-i kâffe-i halk için ba’s ve irsâl etti.”

9. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. دين هق و هدايت كافۀ خلق ايچون بعث و ارسال ايتدي

b. دين هق و هدايت كافۀ حلق ايچون بعث و ارسال ايتدي

c. هلق ايچون بعث و ارسال ايتدي دين حق و هدايت كافۀ

d. اه تدي ين حق و هدايت كافۀ خلق ايچون بعس و ارسال

e. دين حق و هدايت كافۀ خلق ايچون بعث و ارسال ايتدي

“ Her umûru tebşîr ve teshîl ediniz ta’sîr ve ta’sîb etmeyiniz.”

10. Yukarıdaki cümle, aşağıdaki seçeneklerden hangisinde doğru yazılmıştır?

a. حر عموري تبشير و تسهيل ايديكز تعسير و تعصيب ايتميكز

b. تبشير و تسهيل ايديكز تعسير و تاصيب ايتميكز حر اموري

c. هر اموري تبشير و تسهيل ايديكز تاسير و تاصيب ايتميكز

d. هر اموري تبشير و تسهيل ايديكز تعسير و تعصيب ايتميكز

e. هر اموري تبشر و تسهل ايديكز تعسر و تعصب ايتميكز

Cevaplar

1) a , 2) e , 3) d , 4) c , 5) b , 6) a , 7) c , 8) b , 9) e , 10) d.

389

KAYNAKÇA

ATEŞ, A., TARZİ, A. (1970), Farsça Grameri, İstanbul.

ATEŞ, A., YAZICI, T., ÇETİN, N. (1964) Arapça Dilbilgisi, İstanbul.

DEVELİ, H. (2012) Osmanlı Türkçesi Kılavuzu I-II, Kesit Yayınları, İstanbul.

EMİNOĞLU, M. (1996) Osmanlı Vesikalarını Okumaya Giriş, Ankara.

ERGİN, M. (2000) Osmanlıca Dersleri, İstanbul.

ERSOY, M. A. (t.y.) Safahat, Birinci Kitap Eşref Edip Neşri,

Hanbelîzâde M. Ş. (2009) Temrinli ve İ’rablı Arapça I. Kitap Sarf, (Hzl. Hüseyin Elmalı),

İzmir.

Hüseyin Vassaf (1329), Vesîletü’n-necât, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul.

Mahmud Es’ad (1315) Târîh-i Dîn-i İslâm, İstanbul.

Muallim Naci (1987) Lügat-ı Nâci, İstanbul.

Muallim Naci (1304) Hulâsatü’l-ihlâs, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul.

Namık Kemal (1327) Makâlât-ı İslâmiye ve Edebiye, Selanik Matbaası, İstanbul.

Ömer Nasuhî [BİLMEN] (1343) “Tevhîd-i Bârî”, Mahfil Mecmûa-i İslâmiyesi, cild: 5, sayı: 59, s. 202.

PARLATIR, İ. (2006) Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara.

Süleyman Çelebi (1299) Mevlid-i Şerîf (Hikâye-i Mevlid), İbrahim Efendi Matbaası, İstanbul.

Şemseddin Sami (1317) Kâmûs-ı Türkî, İstanbul.

TİMURTAŞ, F. K. (2000) Osmanlı Türkçesine Giriş, İstanbul.

ÜNVER, İ. (2008) “Çevriyazıda Yazım Birliği Üzerine Öneriler”, Turkish Studies International

Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 3/6 Fall

2008. http://www.turkishstudies.net/sayilar/sayi12/1unver_ismail.pdf

YAKIT, İ. (2010) Türk-İslam Kültüründe Ebced Hesabı ve Tarih Düşürme, İstanbul.

YILMAZ, A., GÜNGÖR, Z. (2006) Türk Dili ve Edebiyatı, Ankara.