OSMANLI TÜRKÇESİ-II - Turuz · 2017. 5. 9. · getirmek için Osmanlı Türkçesini bilen ve anlayan nesiller yetiştirmek gerekmektedir. Bu kitap, tarih bölümü öğrencilerine

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2386AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1383

OSMANLI TÜRKÇESİ-II

YazarlarYrd.Doç.Dr. Recep AHISHALI (Ünite 1,2,4)

Prof.Dr. Nihat ÖZTOPRAK (Ünite 3)Prof.Dr. Muzaffer DOĞAN (Ünite 5-8)

EditörProf.Dr. Nihat ÖZTOPRAK

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıtveya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2011 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ

Genel Koordinatör Prof.Dr. Levend Kılıç

Genel Koordinatör YardımcısıDoç.Dr. Müjgan Bozkaya

Öğretim TasarımcısıYrd.Doç.Dr. Alper Tolga Kumtepe

Uzm. Orkun Şen

Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar

Öğr.Gör. Cemalettin YıldızÖğr.Gör. Nilgün Salur

Ölçme Değerlendirme SorumlusuÖğr.Gör. Fatma Şennur Arslan

Kitap Koordinasyon BirimiDoç.Dr. Feyyaz BodurUzm. Nermin Özgür

Kapak DüzeniProf. Tevfik Fikret Uçar

DizgiAçıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi

Osmanlı Türkçesi-II

ISBN 978-975-06-1063-9

2. Baskı

Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet basılmıştır.ESKİŞEHİR, Ocak 2013

iiiİçindekiler

İçindekilerÖnsöz ................................................................................................................... vii

Mezîdünfîh Masdarlar II ................................................................ 2MEZİDÜNFİH MASDARLAR (II) .......................................................................... 3

İnfi‘âl ( انفعال ) Bâbı .................................................................................................... 3İ‘lâl ........................................................................................................................... 3İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 4İ‘lâl ........................................................................................................................... 4İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... 4

İfti‘âl Bâbı ( افتعال ) .................................................................................................... 5İ‘lâl ........................................................................................................................... 6İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 7İ‘lâl ........................................................................................................................... 7

İsm-i Mef ‘ûl ................................................................................................................. 7

İf ‘ilâl ( افعلل ) Bâbı ................................................................................................... 9İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 9İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... 9

İstif ‘âl Bâbı ( استفعال ) .................................................................................. 10İ‘lâl ........................................................................................................................... 10İsm-i Fâ‘il ................................................................................................................ 11İ‘lâl ........................................................................................................................... 11İsm-i Mef ‘ûl ........................................................................................................... 11İ‘lâl ........................................................................................................................... 12

Özet ............................................................................................................................... 14Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 15Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 16Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 16Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 18

Arapça Sıfatlar ve İsimler.............................................................. 20ARAPÇA SIFATLAR ................................................................................................... 21Sıfat-ı Müşebbehe ........................................................................................................ 21

Ef‘al ( اففعل ) ........................................................................................................... 21

Fa‘îl ( فعيل ) ............................................................................................................ 22

Fa‘lân ( ففعلن ) ...................................................................................................... 22İ‘lâl .......................................................................................................................... 22

İsm-i Tafdîl .................................................................................................................. 23İ‘lâl .......................................................................................................................... 23

Mübâlağa-i Fâ‘il ........................................................................................................... 24

Fa‘‘âl ( ففعال ) .......................................................................................................... 24

Fa‘ûl ( ففعول ) ......................................................................................................... 25İsm-i Mensûb ............................................................................................................... 26ARAPÇA İSİMLER ..................................................................................................... 27İsm-i Mekân ................................................................................................................. 27

1. ÜNİTE

2. ÜNİTE

İçindekiler iv

Mef‘al ( مفعل ) ....................................................................................................... 27

Mef‘il ( مفعل ) ........................................................................................................ 28

Mef‘ale ( مفعله ) ..................................................................................................... 28İsm-i Zamân ................................................................................................................. 29Okuma Çalışması ........................................................................................................ 30İsm-i Âlet ...................................................................................................................... 30

Mif‘al ( مفعل ) ....................................................................................................... 30

Mif‘âl ( مفعال ) ...................................................................................................... 31

Mif‘ale ( مفعله ) ..................................................................................................... 31İ‘lâl ......................................................................................................................... 31

İsm-i Tasgīr .................................................................................................................. 31

Fu‘ayl ( ففعيل ) ........................................................................................................ 31Özet ............................................................................................................................... 33Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 34Okuma Parçası I .......................................................................................................... 35Okuma Parçası II ......................................................................................................... 35Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 35Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 35Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 37

Mezidünfih Masdarlar II ................................................................ 38ARAPÇA TAMLAMALAR ....................................................................................... 39Giriş ............................................................................................................................... 39Harf-i Tarif ................................................................................................................... 39Güneş ve Ay Harfleri ................................................................................................... 39ARAPÇA İSİM TAMLAMALARI ............................................................................ 40ARAPÇA SIFAT TAMLAMALARI .......................................................................... 41ÜÇ KELİMEDEN OLUŞAN ARAPÇA TAMLAMALAR ..................................... 42ARAPÇA TAMLAMALARDA DEĞİŞİKLİKLER ................................................. 43Tamlamanın Esreli Okunduğu Yerler ....................................................................... 43Özet ............................................................................................................................... 45Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 47Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 48Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 48Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 48

Metin Üzerinde Çalışmalar.. ......................................................... 50Metne Ait Lugatçe ....................................................................................................... 57Tafsîl-i Sefer-i Kapudan Kolomb ............................................................................... 61Kaptan Kolomb’un Seferinin Ayrıntısı ..................................................................... 64Özet ............................................................................................................................... 67Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 68Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 69Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 69Yararlanılan Kaynak .................................................................................................... 70

3. ÜNİTE

4. ÜNİTE

İçindekiler v

Farsçada Kelime Yapımı: İsim ve Sıfatlar...................................... 72GİRİŞ ............................................................................................................................ 73FARSÇADA İSİMLER ................................................................................................ 73Birleşik İsim ................................................................................................................ 75Sayı İsimleri .................................................................................................................. 75İsimden Türemiş İsimler ............................................................................................ 75FARÇADA SIFATLAR ................................................................................................ 77İsimden Türetilmiş Sıfatlar ......................................................................................... 78Özet ............................................................................................................................... 82Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 84Okuma Parçası 1 .......................................................................................................... 85Okuma Parçası 2 .......................................................................................................... 86Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 86 Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ........................................................................................... 87Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 87

6. ÜNİTEFarsçada Fiil, Fiilden Türemiş Kelimeler, FarsçadaBirleşik Kelimeler .......................................................................... 88

FARÇADA FİİLLER VE FİİLDEN TÜRETİLMİŞ KELİMELER ................. 89Fiil Gövdeleri .............................................................................................................. 89Farsçada Fiilden Türemiş İsimler .............................................................................. 93Osmanlıcada Sık Kullanılan Fiil Masdarları ve Emir Kökleri ............................... 94FARSÇADA BİRLEŞİK KELİMELER ...................................................................... 101Farsçada Birleşik Sıfatlar ............................................................................................ 102Özet ............................................................................................................................... 106Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 109Okuma Parçası ............................................................................................................. 110Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 111Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 111Yararlanılan Kaynaklar .............................................................................................. 111

7. ÜNİTEFarsçada Tamlamalar, Transkripsiyon Alfabesi ........ .................. 112FARSÇADA TAMLAMALAR ................................................................................... 113İsim Tamlaması ............................................................................................................ 113Sıfat Tamlamaları ......................................................................................................... 114Zincirleme İsim ve Sıfat Tamlamaları ....................................................................... 115TRANSKRİPSİYON (ÇEVİRİYAZI) ....................................................................... 118Kullanılabilecek Sözlükler .......................................................................................... 120Özet ............................................................................................................................... 122Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 123Okuma Parçası ............................................................................................................. 124Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 124Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 124Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 125

5. ÜNİTE

İçindekiler vi

Metinler ......................................................................................... 126GİRİŞ ............................................................................................................................ 127I. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMA ........................................................ 128Bâb: Ânı Beyân İder Kim Bu Mâcerâlardan Sonra Neler Zâhir Oldı? ................. 132Metnin Bugünkü Dile Çevirisi .................................................................................. 133II. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMA ...................................................... 136Ahvâl-i Erkân-ı Devlet ve İdâre-i Umûr-ı Saltanat ................................................. 138Metin Çeviri ................................................................................................................. 140III. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMA ...................................................... 143Zuhûr ve İntişâr-I Tâ‘ûn ............................................................................................. 145Metin 3 Çeviri .............................................................................................................. 147

Veba Salgınının Ortaya Çıkışı ve Yayılması ....................................................... 147IV. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMA ....................................................... 149Vekāyi‘-i Şettâ .............................................................................................................. 151Metin 4 Çeviri .............................................................................................................. 153

Muhtelif Olaylar .................................................................................................... 153Özet ............................................................................................................................... 155Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 156Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 158Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 158Yararlanılan Kaynaklar ............................................................................................... 161

8. ÜNİTE

viiÖnsöz

ÖnsözSevgili öğrenciler, Türkçenin 14-20. yüzyıllar arasındaki tarihsel gelişme sürecine Osmanlı Türkçesi adı

verilmektedir. Bu dönemde Türkçe aynı kültür dairesi içinde yer alan Arapça ve Farsça ile etkileşerek söz varlığında büyük değişiklikler yaşamıştır. Sözü edilen zaman dilimin-de hem ilmî hem de edebî konularda kendi dilinde bulunmayan kelimeleri aldı ve bir süre sonra onları Türkçeleştirdi. Böylece Türkçe dünyanın en zengin dilleri arasında yer aldı.

Osmanlı döneminde yazılmış binlerce eser bu gün hem yurt içinde hem de yurt dı-şında çeşitli kütüphanelerde yer almaktadır. Aynı şekilde tarihsel hafızamız olan arşivle-rimizde çok sayıda belge bulunmaktadır. Bunları gelecek nesillerin yararlanabileceği hâle getirmek için Osmanlı Türkçesini bilen ve anlayan nesiller yetiştirmek gerekmektedir.

Bu kitap, tarih bölümü öğrencilerine Osmanlı Türkçesini öğretmek için hazırlanmış ikinci kitaptır. “Osmanlı Türkçesi I” adlı kitapta Osmanlı alfabesi ve Türkçe kelimelerin imlâsı tanıtılmış, bazı Arapça unsurlar üzerinde durulmuştu. İlk kitabın devamı niteliğin-de olan bu kitapta şu konular işlenmiştir:

Birinci Ünitede: Mezîdünfîh masdarlardan infi‘al, if ‘ilâl, ifti‘âl, istif ‘âl babları ve bun-ların ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûlleri örneklerle tanıtılmıştır.

İkinci Ünitede: Türkçede geçen kelimeler arasında çokça örneklerine rastladığımız Arapça sıfatlar ve Arapça kelimeler işlenmiştir.

Üçüncü Ünitede: Arapça isim ve tamlamalar tanıtıldıktan sonra tamlamalardaki değişik-likler gösterilmiştir. Ayrıca bu ünitede Arapça edatlara ve bileşik sıfatlara da yer verilmiştir.

Dördüncü Ünitede: Birinci kitaptaki 6, 7 ve 8. ünitelerde, ikinci kitaptaki 1, 2 ve 3. ünitelerde işlenen Arapça konular için örnek teşkil edecek bir metin konmuş ve incelen-miştir. Seçilen metin Arapça kelimler yönünden zengin olup bilinmeyen kelimeleri için Lügatçe hazırlanmış, Latin alfabesiyle karşılığı verilmiş daha sonra sadeleştirilmesi yapıl-mıştır. Öğrencilerin metin içindeki Arapça unsurları tanıyıp tanımadıklarını anlamak için “Sıra Sizde”ler aracılığı ile sorular yöneltilmiştir.

Beşinci Ünitede: Farsça dil bilgisi konularına başlanmaktadır. Bu ünitede Farsça isim-ler, sıfatlar, tanıtılmaktadır.

Altıncı Ünitede. Farsça fiil, fiilden türemiş kelimeler ve Farsçada birleşik kelimeler tanıtılmıştır. Yedinci Ünitede: Bilhassa edebî metinlerde çok sık karşılaşılan Farsça tamlamalar iş-

lenmektedir. Ayrıca transkripsiyon alfabesi de bu ünitede tanıtılmıştır.Sekizinci Ünitede: İçerisinde Farsça unsurların ağırlıklı olduğu dört metin işlenmiştir. Bu

metinlerin okunuşları, bugünkü dile çevirileri ve anlamları ayrı başlıklar halinde verilmiştir.Osmanlı Türkçesi I ve Osmanlı Türkçesi II kitaplarını dikkatlice okuyup, sorularını ce-

vaplayan bir öğrenci orta seviyede Osmanlıca metinleri okuyup anlyabilecek seviyeye ulaşa-bilir. Ancak anlama ve kapasitelerinin artması için yalnızca gramer konularını bilmek yet-mez. Bu konuları anlatırken verilen örnek kelimeler, imlâları ve anlamlarıyla birlikte öğre-nilmeli, okuma parçalarında geçen bilinmeyen kelimeler ezberlenmelidir. Kelime hazinesi zenginleştikçe anlama kabiliyetinin de artacağı görülecektir. Elbette bu kitapta verilen oku-ma parçaları tarih eserlerinin konu çeşitliliğini ve özelliklerini doğal olarak yansıtmayacak-tır. Bunlar çalışma örnekleridir. Örnekten hareketle kütüphanelerden, kitapçılardan ya da başka yollarla elde edeceğiniz tarihi metinleri okuyarak gelişiminizi sürdürebilirsiniz.

Osmanlı Türkçesini öğrenmek suretiyle yalnızca Osmanlı döneminde kaleme alın-mış eser ve belgeleri okuma imkânına kavuşmayacak, aynı zamanda günümüz Türkçesi-ni doğru okuma, yazma ve anlama imkânı da elde edilecektir. Zira okuduğumuz metinler dedelerimizin yazdığı metinlerdir.

Osmanlı Devleti dönemimde yazılmış olan eserleri ve belgeleri okuyup anlayabilecek öğren-ciler yetiştirmek amacıyla hazırlanmış bu kitaptaki Arapça konularla ilgili üniteleri hazırlayan Yrd. Doç.Dr. Recep Ahıshalı’ya, Farsça konulu üniteleri hazırlayan Prof.Dr. Muzaffer Doğan’a ay-rıca dizgi-basım sırasında yardımlarını esirgemeyen tüm çalışanlara teşekkür ederim.

EditörNihat ÖZTOPRAK

1Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Mezîdünfih masdarların bâblarını açıklayabilecek,Sülâsî mezidünfih masdarların ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerini açıklayabilecek,Sülâsî mezidünfih masdarların masdar, ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerinin düzen-siz yapılarını tanıyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-II Mezîdünfîh Masdarlar II • MEZÎDÜNFÎHMASDARLARII

• Mezîdünfihmasdarlar• İsm-ifâ‘illeri• İsm-imef ‘ûlleri

• Mezîdünfîhlerdei‘lâl(düzensizlik)


MEZÎDÜNFÎH MASDARLAR (II)Mezîdünfîh Masdarlar’ın Binâlarıİnfi‘âl - İfti‘âl - İf ‘ilâl – İstif ‘âl Bâbları ve Düzensiz Şekilleriİsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûlleri ve Düzensiz Şekilleri

Bir önceki ünitede mezîdünfîh masdarların beş adet veznini görmüştük. Bu ünitede de yine mezîdünfîh masdarları görmeye devam edeceğiz ve kalan dört adet masdarın masdar hali, ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl hâllerini göreceğiz. Bu vezinlerin ayrılarak iki ünite halin-de gösterilmesi konu ve anlam bakımından farklı oldukları için değil, konunun uzun ol-ması nedeniyledir. Yoksa aralarında dil bilgisi bakımından hiçbir fark yoktur. Bu ünitenin sonuna eklenmiş olan özet tablolarında bu ayrılık ortadan kaldırılmıştır.

İnfi‘âl ( انفعال ) BâbıKök harflerin ilkine ( أ ) ve ( ن ), ikincisine ( ا ) eklenerek oluşturulmuştur. Çoğunluk-la dönüşlülük elde etmek üzere kullanılır. Bazen de edilgenlik sağlar. Her iki durumda da geçişsizdir.

انشراح inşirâh (açılmak, ferahlanmak) شرح şerh (açma, açıklama)

انقلب inkılâb (değişmek) قلب kalb (çevirme, değiştirme)

انذاب incizâb (çekilmek, câzibesine kapılmak) جذب cezb (çekme)

انحلل inhilâl (çözülme, dağılma) حلل halel (bozukluk, eksiklik)

İ‘lâlEcvef kelimelerde vezin ortadaki ( و ) harfi ( ى )’ye dönüşerek infiyâl ( انفيال ) olur.

انقياد inkıyâd (boyun eğme) قود kavd

انسياق insiyâk (gönderilme, sevk olunma) سوق sevk

Mezîdünfîh Masdarlar II

Osmanlı Türkçesi-II4

Nâkıs kelimelerde sondaki illetli harfler kaldırılarak ( أ )’ye dönüşür ve infi‘â ( انفعا ) veznini alır.

انل incilâ (cilâlanma, parlama) جل cilâ

انفا inhifâ (gizlenip saklanma) خفى hafî (gizlilik)

İsm-i Fâ‘ilİnfi‘âl bâbının ism-i fâ‘ili münfa‘il ( م�نفعل )’dir.

م�حصر münhasır(bir şeye mahsus olan) انحصار inhisâr (bir şeye mahsus olma)

م�نقلب münkalib (değişen) انقلب inkılâb (değişme)

م�جذب müncezib (çekilen) انذاب incizâb (çekilme)

م�نفصل münfasıl (ayrılan) انفصال infisâl (ayrılma)

İ‘lâlNakıs’ta münfa‘î ( م�نفعى ) veznini alır.

م�نقضئ münkazî (bitmiş, sona ermiş) انقضاء inkızâ (sona erme, tamamlanma)

م�نزوى münzevî انزوا inzivâ

م�حنى münhanî (eğilen, eğrilen) انح�ا inhinâ (eğilme, kavislenme)

Ecvef ’te münfâ‘ ( م�نفاع ) veznini alır.

م�نقاد münkād (boyun eğen) انقياد inkıyâd/kavd (boyun eğme)

م�ساق münsâk (gönderilen) انسياق insiyâk/sevk (gönderilmek)

م�ساق müştâk (özleyen, arzulayan) اشتياق iştiyâk/şevk (özlemek)

Misalde münfa‘‘ ( م�نفع ) vezni olur.

م�شق münşakk (çatlamış, yarılmış) انشقاق inşikāk (çatlama, yarılma)

م�نفك münfekk (ayrılan, sökülen) انفكاك infikâk (ayrı düşme, çözülme)

İsm-i Mef‘ûlİnfi‘âl bâbının ism-i mef ‘ûlü yoktur.

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları infi‘âl bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını Kāmûs-ı Türkî’ye bakarak öğreniniz.

عقد akd …………………..

دفع def ' …………………..

هدم hedm …………………..

1

1. Ünite - Mezîdünfîh Masdarlar II 5

فهم fehm …………………..

فرد ferd …………………..

فرق ferd …………………..

هزيمت hezîmet …………………..

قبض kabz …………………..

كشف keşf …………………..

شق şakk …………………..

B) Aşağıdaki masdarların ism-i fâ‘ilini bulunuz.

انعطاف in‘itâf …………………..

انذاب incizâb …………………..

اندفاع indifâ …………………..

انفراد infirâd …………………..

انفتاح infitâh …………………..

انحراف inhirâf …………………..

انهزام inhizâm …………………..

انقسام inkısâm …………………..

انكشاف inkişâf …………………..

انشراح inşirâh …………………..

İfti‘âl Bâbı ( افتعال ) Bu bâb masdarları dönüşlü ve geçişsiz yapmak için kullanılır. Bazen de geçişli kelime-

ler elde edilir. Birinci aslî harfin önüne ( أ ), sonrasına ( ت ) ve ikinci harften sonra ( ا ) ilâvesiyle elde edilir.

اعتبار i‘tibâr عبرت ibret

افتاق iftirâk (ayrılmak, dağılmak) firkat (ayrılık) فرقت

امت�اع imtinâ‘ (çekinme, istememe) م�عmen‘ (durdurmak, bırakmamak)

انتظار intizâr (gözlemek, beklemek) nazar (bakmak, düşünmek) نظر

İfti‘âl bâbına giren sülâsî mücerred masdarların ilk harfine göre vezindeki ( ت ) ’de

bazı değişiklikler meydana gelir. ص, ض,ط , ظ harfleri ile başlayan kelimelerde ( ت ) harfi kalınlaşarak ( ط ) harfine dönüşür.


اصطياد ıstıyâd (avlamak) sayd (avlanmak) صيد

اضطراب ıztırâb (acı, elem) darb (vurma, çarpma) ضرب

.harfi şeddeli okunur ( ط ) harfi ile başlayan kelimelerde ise baştaki ( ط )

اطلع ıttılâ‘ (haberli olma) tulû‘ (doğma, doğuş) طلوع

اطراد ıttırâd (birbirini takip etme) طرد tard (uzaklaştırma)

.harfine dönüşür ( د ) harfi ( ت ) harfleri ile başlayan kelimelerde vezindeki د, ذ, ز

zirâ‘at زراعت izdirâ‘ (zirâat etme, ekme) ازدراع

ازدياد izdiyâd (artma, çoğalma) ziyâde زياده

.harfi şeddeli okunur ( د ) harfi ile başlayan kelimelerde baştaki ( د )

iddiyân (borçlanma) اديان deyn (borç) دين

iddihâl (dâhil olma) ادخال dahl (girme) دخل

) şedde ( ت ) ile vezindeki ( ت ) harfi ile başlayan kelimelerdeki aslî harf olan ( ت ).konularak bir kez yazılır ( ت

ا�نباع ittibâ‘ (tabi olma, itaat etme) �ابع tâbi‘

ار ات itticâr (ticâret yapma) تارت ticâret

İ‘lâlAsli ilk harfi ( و ) veya ( ى ) olan kelimelerde (misal) vezin itti‘âl ( ا�نعال ) olur.

ittitân (vatan edinme) ا�طان vatan وطن

اد اتittihâd (birleşmek, aynı fikirde olmak) vahdet (birlik, teklik) وحدت

Ecvefte vezin iftiyâl ( افتيال ) şeklinde olur.

iştiyâk (arzu, şevk, özlemek) اشتياق şevk شوق

i‘tiyâd (huy, âdet edinmek) اعتياد avd (dönme, geri gelme) عود

Nâkısta ise son harfi ( و ) ve ( ى ) olanlar ( ء )’ye dönüşerek ifti‘â ( افتعا ) veznini alır.

intifâ (uzağa sürülmek) انتفا nefy (sürgün etmek) نفى

اعتلi‘tilâ (yükselmek, yukarı çıkmak) علو

ulüvv (büyüklük, yükseklik)

Aslî harflerinin birinci ve üçüncüsü aynı anda illetli olan kelimelerde (lefîf-i mefruk)

vezin itti‘â ( ا�نعا ) şeklindedir.

ittikā (sakınma, çekinme) ا�نقا وقايهvikāye (koruma, arka çıkma)


İsm-i Fâ‘ilİfti‘âl bâbının ism-i fâ‘ili müfte‘il ( مفتعل ) şeklindedir.

م�تسبmüntesib (intisab eden, alâkası olan) intisâb (bir yere, bir انتساب

kimseye mensup olmak)

,mümteni‘ (çekinen مت�عimkânsız)

,imtinâ‘ (çekinme امت�اعistememe)

müştemil (kavrayan, içine مشتملalan) ,iştimâl (içine almak اشتمال

kaplamak)

müntakıl (göç eden, taşınan) م�تقل ,intikāl (nakletmek انتقالgöçmek, bulaşmak)

İ‘lâlmisalde mütte‘il ( متعل )

müttefik متفق ittifâk ا�فاق

ecvefte müftâl ( مفتال )muhtâr (seçilmiş olan) متار ihtiyâr (seçmek) اختيار

muza‘afta müftâ‘‘ ( مفتاع )müştâkk (türemiş) مشتاق iştikāk (türemek) اشتقاق

nâkıs ve mehmuzda müfta‘î ( مفتعى )müfterî (iftira eden) مفتى iftirâ افتا

(mültevî eğri büğrü olan ملتوى ,iltivâ (kıvrılmak التواbükülmek)

İsm-i Mef‘ûl

İfti‘âl bâbının ism-i mef ‘ûlü müfte‘al ( مفتنعل ) şeklindedir.

مكتسبmükteseb (kazanılmış, elde edilmiş)

iktisâb (kazanmak, elde اكتسابetmek)

mültemes (kayırılan) ملتمس ,iltimâs (tavsiye التماسkayırmak)

مشتنرك müşterek (birlikte, ortak kullanılan) اشتاك iştirâk (ortaklık etmek)

müntehab (seçilmiş) م�تخب intihâb (seçmek) انتخاب

müzaaf ve ecvef ism-i fâil ile aynı şekildedir.

misâlde mütte‘âl ( متنعل ) olur.

متحدmüttehad (üzerinde birleşilen)

ittihâd اتاد

متنفق müttefak (üzerinde ittifak edilen) ا�فاق ittifâk

متخذ müttehaz (kabul edilen, alınan) اتخاذ ittihâz (kabullünmek)


nâkısta müfte‘â ( مفتنعا ) olur.

مقتداmuktedâ (kendisine uyulan) iktidâ (uymak) اقتدا

متبا müctebâ (seçilmiş) اجتبا ictibâ (seçmek)

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları ifti‘âl bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını sözlüğe bakarak öğreniniz.

حرمت hürmet …………………..

رحلت rıhlet …………………..

رد redd …………………..

نظام nizâm …………………..

مح�ت mihnet …………………..

ربط rabt …………………..

خلل halel …………………..

حقارت hakāret …………………..

لزوم lüzûm …………………..

مدح medh …………………..


ار�فاع irtifâ …………………..

ابتهاج ibtihâc …………………..

ابتسام ibtisâm …………………..

اجتهاد ictihâd …………………..

اجت�اب ictinâb …………………..

افتخار iftihâr …………………..

افتاق iftirâk …………………..

اكتساب iktisâb …………………..

التفات iltifât …………………..

التماس iltimâs …………………..

2


C) Aşağıdaki masdarların ism-i mef ‘ûlünü bulunuz.

ار�سام irtisâm …………………..

احتشام ihtişâm …………………..

انتظام intizâm …………………..

احتمال ihtimâl …………………..

انتخاب intihâb …………………..

احتام ihtirâm …………………..

اكتباس iktibâs …………………..

ابتذال ibtizâl …………………..

اجتهاد ictihâd …………………..

اكتساب iktisâb …………………..

İf‘ilâl ( افعلل ) Bâbıİf ‘ilâl bâbında ilk aslî harfin önündeki ( أ ) zâiddir. Sondaki aslî harf arasına bir zâid ( ا ) alarak tekrâr eder. Bu bâbdaki kelimeler geçişsiz olurlar. Çoğunlukla renk ve vücuttaki ek-sik ve kusurları bildirmeye yararlar. Osmanlı Türkçesi’nde diğer sülâsî mezîdünfihlere göre kullanımı oldukça azdır.

isfirâr (sararmak) اصفرار sufret (sarılık) صفرت

رار ihmirâr (kızarmak) اخ humret (kırmızılık) خرت

i‘vicâc (eğri olmak) اعوجاج ivec (eğri, çarpık) عوج

i‘virâr (tek gözlü olmak) اعورار aver (tek gözü kör olmak) عور

işhilâl (şaşılık) اشهلل şehel (şaşı olmak) شهل

احدباب ihdibâb (kamburluk) حدب hadeb (kambur)

İsm-i Fâ‘il

İf ‘ilâl bâbının ism-i mef ‘ûlü müf ‘all ( مفعل ) şeklindedir.

muğberr (gücenmiş) مغبنر iğbirâr (gücendirme) اغبرار

mübyazz (beyazlaşan) مبنيض ابيضاضibyizâz (beyazlama, ağarma)

İsm-i Mef‘ûlBu bâbda ism-i mef ‘ûl kullanılmamaktadır.


İstif‘âl Bâbı ( استفعال ) Bu bab sülâsî masdardaki ilk aslî harften önce ( أ ), sin ve te harfi eklenmesi, ikinci aslî harf-ten sonra da ( ا ) eklenmesi ile oluşturulur. Bu bâbdaki kelimeler çoğunlukla geçişlidir.

استخدام istihdâm (hizmette kullanma) خدمت hıdmet (hizmet)

استفسار istifsâr (sorma, sorup anlama) فسر fesr (beyan etmek,

açıklamak)

استبدال istibdâl (değiştirmek, değiştirilmek) بدل bedel

استكمال istikmâl (olgunlaştırmak) كمال kemâl (olgunluk)

Bu bâbdaki kelimelerin bazıları talep etmek manasını taşır.

استعلم isti‘lâm (bilgi talep etmek) علم ilm (bilmek)

استمداد istimdâd (yardım istemek) مدد meded (yardım)

استجواب isticvâb (cevap istemek) جواب cevâb

استغفار istiğfâr (af talep etmek) غفران gufrân (örtmek, günahların affedilmesi)

İstif ‘âl bâbı bazı kelimelere, addetmek, saymak, kabul etmek anlamını katar.

استخفاف istihfâf (küçük ve aşağı görmek) خفت hıffet (hafiflik)

استحباب istihbâb (bir şeyi iyi ve güzel kabul etmek) حب hubb (sevgi, muhabbet)

استعظام isti‘zâm (büyük saymak) عظمت azamet (büyüklük)

استبنعاد istib‘âd (uzak görmek, ihtimal vermeme) بعد bu‘d (uzaklık)

İ‘lâl

.şeklindedir ( استيفال ) ile başlayan kelimelerde (mehmûzü’l-fâ ve misâl) vezin istîfâl ( و ) ve ( ا )

استيذان istîzân (izin istemek) اذن izn

استيجار istîcâr (kiralamak) اجرت ücret

استيضاح istîzâh (açıklama istemek) وضوح vuzûh (açıklık)

استيطان istîtân (vatan edinmek) وطن vatan

Ecvefte vezin istifâle ( استفاله ) şeklinde olur.

استقامت istikāmet (doğruluk) قيام kıyâm (ayakta durmak)

استدامه istidâme (devamını isteme) دوام devâm

استفاده istifâde (faydalanma) فائده fâ’ide (fayda, yarar)

استعانه isti‘âne (yardım isteme) عون avn (yardım)


Nâkısta isti‘fâ ( استعفا ) şeklindedir.

استكفا istikfâ (yeterli sayma) كفايت kifâyet

استينفا istîfâ (tamamen alma) وفا vefâ (sözünde durma, ödeme)

İsm-i Fâ‘il

İstif ‘âl bâbının ism-i fâ‘ili müstef ‘il ( مستنفعل ) veznidir.

مستنهلك müstehlik (tüketici) استهلك istihlâk (boş yere harcamak, tüketmek)

مستكتب müstektib (söyleyerek yazdıran) استكتاب istiktâb (söyleyerek

yazdırma)

مستنلزم müstelzim (lâzım olan) استلزام istilzâm (gerekli olmak, gerektirmek)

مستن�سخ müstensih (yazıyı çoğaltan) است�ساخ istinsâh (nüshasını yazmak, kopyalamak)

İ‘lâlMuzâ‘afda müstefi‘‘ ( مستفع ) şeklindedir.

مستحق müstehıkk (hak etmiş, kazanmış) استحقاق istihkāk (kazanılan,

hak edilen)

مستبد müstebidd (despot) استبداد istibdâd (keyfi idare, zulüm ve tahakküm)

مستدل müstedill (delille ispat edilen) استدلال istidlâl (delil getirmek)

Ecvefte müstefîl ( مستفيل )مستفيد müstefîd (faydalanan) استفاده istifâde (faydalanmak)

مستقيم müstakīm (doğru, hilesiz) استقامت istikāmet (doğruluk ve adalette bulunmak)

مستيح müsterîh (rahat bulan, istirahat eden) راحت râhat

Nâkıs ve mehmûzü’l-lâmda müstef ‘î ( مستنفعى ) şeklindedir.

مستنعفى müsta‘fî (affedilmeyi talep eden)

عفو afv (bağışlama)

مستنهزى müstehzî (alay eden) استهزا istihzâ (alay etme)

مستنرشى müsterşî (rüşvet isteyen) رشوت rüşvet

مستشفى müsteşfî (şifa isteyen) شفا şifâ

İsm-i Mef‘ûl

İstif ‘âl bâbının ism-i mef ‘ûlü müstef ‘al ( مستنفعل ) şeklindedir.

مستنفهم müstefhem (anlaşılan) فهم fehm (anlama)


مستشهد müsteşhed (şahit gösterilen) شهادت şehâdet (şahit olma)

مستخدم müstahdem (hizmette kullanılan) خدمت hıdmet (hizmet)

مستحسن müstahsen (beğenilen) حسن hüsn (güzellik)

İ‘lâlMuzâ‘afda vezin müstefa‘‘ ( مستنفع ) şeklindedir.

مستدل müstedell (delille ispat edilmiş) دلالت delâlet

مستمد müstemedd (kendisine yardım edilen) مدد meded (yardım)

مستنقر müstekarr (karar bulan, kararlı) قرار karâr

Ecvefte müstefâl ( مستنفال ) şeklindedir.

مستشار müsteşâr (kendisine iş danışılan) مشورت meşveret (danışma,

konuşup anlaşma)

مستجاب müstecâb (kabul olunmuş) جواب cevâb

مستنفاد müstefâd (kazanılmış, istifade olunmuş) استفاده istifâde

(faydalanmak)

مستنزاد müstezâd (artmış, çoğalmış) زياده ziyâde

Nâkısta müstef ‘â ( مستنفعى ) şeklindedir.

مستدعى müsted‘â (istenen arzu edilen) دعوت da‘vet

مستكرى müstekrâ (kiraya verilen) كرا kirâ

مستثنى müstesnâ (ayrı tutulan) استثن�ا istisnâ (ayırmak)

A) Aşağıdaki sülâsî mücerred masdarları istif ‘âl bâbına çeviriniz. Kelimenin her iki hâlinin de anlamını lügate bakarak öğreniniz.

رد redd …………………..

جبر cebr …………………..

جلب celb …………………..

فرق fark …………………..

خبر haber …………………..

خفظ hıfz …………………..

حمل haml …………………..

3


لزوم lüzûm …………………..

ملك mülk …………………..

مرور mürûr …………………..


استخراج istihrâc …………………..

استحكام istihkâm …………………..

استخلف istihlâf …………………..

استقراض istikrâz …………………..

است�طاق istintâk …………………..

استحصال istihsâl …………………..

است�ساخ istinsâh …………………..

استملك istimlâk …………………..

استغفار istiğfâr …………………..

استحقار istihkār …………………..

C) Aşağıdaki masdarların ism-i mef ‘ûlünü bulunuz.

استخلف istihlâf …………………..

استحكام istihkâm …………………..

استخبار istihbâr …………………..

است�كار istinkâr …………………..

استفهام istifhâm …………………..

استدراك istidrâk …………………..

استعجاب isti‘câb …………………..

استقراض istikrâz …………………..

استغراب istigrâb …………………..

استعجال isti‘câl …………………..


Özet

Mezîdünfih Masdarların Bâblarını BilmekOsmanlı Türkçesi’nde kullanılan mezidünfih masdarlar şunlardır: İf ‘âl, tef ‘îl, tefa‘‘ul, tefâ‘ul, müfâ‘ale infi‘âl, ifti‘âl, if ‘ilâl, istif ‘âl’dir. Bu masdarlardan her birisi mücerred masdara belirli bir anlam katar. Mücerred masdar iken geçişsiz olan bir kelime bu masdarlardan geçişlilik özelliği olan bir bâba nakledildiklerinde geçişlilik kazanırlar. Bunlardan bazıları keli-meye dönüşlülük, bazıları da işteşlik, edilgenlik vs. gibi anlamlar katarlar. Bu anlamlar şu şekildedir:

Mezîdünfîh bâbların oluşturduğu masdarların anlamları

if ‘âl �نفعيل geçişli

tef ‘îl �نفعيل geçişli

müfâ‘ale مفاعله işteş, geçişsiz, geçişli

infi‘âl انفعال geçişsiz, dönüşlü, edilgen

ifti‘âl افتعال dönüşlü, geçişsiz

if ‘ilâl افعلل gecişsiz

tefa‘‘ul �نفعل dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli, yapmacıklık

tefâ‘ul �نفاعل işteş, dönüşlü, geçişsiz, bazen geçişli, yapmacıklık

istif ‘âl استفعال gecişli

Sülâsî Mezidünfih Masdarların İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerini BilmekSülâsî mezidünfih masdarların sülâsî mücerred masdarlardan farklı olarak her birinin ayrı ayrı ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûlleri vardır. Bunlar şu şekildedir:

Masdar İsm-i Fâ‘il İsm-i Mef ‘ûl

افنعال if ‘âl مفعل müf ‘il مفعل müf ‘al

�نفعيل tef ‘îl مفعل müfa‘‘il مفعل müfa‘‘al

مفاعله müfâ‘ale مفاعل müfâ‘il مفاعل müfâ‘al

انفعال infi‘âl م�نفعل münfa‘il - -

افتعال ifti‘âl مفتعل müfta‘il مفتنعل müfte‘al

افعلل if ‘ilâl مفعل müf ‘all - -

�نفعل tefa‘‘ul متنفعل mütefa‘‘il متنفعل mütefa‘‘al

�نفاعل tefâ‘ul متنفاعل mütefâ‘il متنفاعل mütefâ‘al

استفعال istif ‘âl مستنفعل müstef ‘il مستنفعل müstef ‘al

Sülâsî Mezîdünfih Masdarların Masdar, İsm-i Fâ‘il ve İsm-i Mef ‘ûllerinin Düzensiz Yapılarını TanımakArapça “Aksâm-ı Seb‘a”’da anlatılan, illetli harflere sahip masdarların ism-i fâil ve ism-i mef ‘ûlleri düzenli harflere sahip kelimelerden farklı kalıplara sokulurlar. Hem mücerred masdarlar, hem de mezîdünfih masdarların, ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerinin düzensiz şekilleri için ayrı ayrı kalıplar mevcuttur. İlletli harflerin şekil değiştirmelerine “i‘lâl” adı verilir.

1

2

3


Kendimizi Sınayalım1. Mezîdünfih masdarlar (kıyasî masdarlar) ile ilgili aşağı-daki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Mezîdünfih masdarlar semâîdir, yani işitilerek öğrenilir.b. Mücerred masdarlardan belirli bir anlam elde etmek

için kurallı olarak türetilirler.c. Masdarın mazi çekiminde zaid harf bulunmaz.d. Osmanlı Türkçesi’nde kullanımları oldukça sınırlıdır.e. Tümünün ism-i fâ‘il ve ism-i mef‘ûlleri aynı bâbdan olur.

2. Mezidünfih masdarlar ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han-gisi yanlıştır?

a. Her masdardan kurallı olarak ismi-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl türetilebilir.

b. Anlamlarını kendimiz çıkaramayız, sadece birisinin bize söylemesi ile veya bir sözlüğe bakarak öğrenebiliriz.

c. Mezidünfih masdarlar kelimelerin çatı anlamlarını değiştirir.

d. Bir sülâsî mücerred (basit) masdar bütün mezîdünfih masdarlara çevrilemez.

e. Mazi çekimlerinde zaid harf bulunur.

3. Masdara işteşlik manası kazandıran masdarlar, aşağıda-kilerin hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir?

a. if ‘âl – if ‘ilâlb. ifti‘âl – infi‘âlc. tefa‘‘ül – istif ‘âld. müfâ‘ale – tefâ‘üle. tef ‘îl – müfâ‘ale

4. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin, ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl şeklindeki sıralaması yanlış olarak verilmiştir?

a. iktisâb – müktesib - müktesebb. te’essüf – müte’essif – müte’essefc. istirhâm – müsterhim - müsterhemd. iştirâk – müşterik - müştereke. in‘idâm – mün‘adim – mün‘adem

5. Aşağıdaki kelime ve vezni eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

a. intizâr – infi‘âlb. idrâk - if ‘âlc. tahayyül – tefa‘‘üld. iştirâk – ifti‘âle. ibyizâz – if ‘ilâl

6. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde mezîdünfih masdarlardan olmayan kelime vardır?

a. iltizâm, müdâfa‘a, istikrâr, istikāmetb. idrâk, isvidâd, teşârük, tenezzülc. takarrür, tedârük, tahsîl, tedbîrd. ihmirâr, iltimâs, teşkîl, icbâre. inkisâr, mefâtîh, müdâhil, iltifât

7. Aşağıdaki masdar ve çatısı eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

a. tef ‘îl - geçişlib. istif ‘âl - geçişsizc. if ‘ilâl - geçişsizd. tefâ‘ül - işteşe. if ‘âl - geçişli

8. Aşağıdaki kelime ve vezni eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

a. sükûnet – fu‘ûletb. istimlâk – istif ‘âlc. mültezim – müfte‘ald. mu‘âmele – müfâ‘alee. inhirâf – infi‘âl

9. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i mef ‘ûl değildir?a. mücmelb. mu‘allemc. müntehabd. münkaseme. mütedâvel

10. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin masdar, ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûl şeklindeki sıralaması yanlış olarak verilmiştir?

a. tecessüs – mütecessis – mütecessesb. istirhâm – müsterhim – müsterhemc. ihmirâr – muhmirr - muhmerrd. istihbâr – mustahbir - mustahbere. te’sîs – mü’essis – mü’esses


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. b Yanıtınız yanlış ise “Mezîdünfih Masdarlar” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “Mezîdünfih Masdarlar” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.3. d Yanıtınız yanlış ise “Müfâ‘ale ve Tefâ‘ul Bâbları” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.4. e Yanıtınız yanlış ise “İnfi‘âl Bâbı” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.5. a Yanıtınız yanlış ise “İfti‘âl Bâbı” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.6. e Yanıtınız yanlış ise “Özet” kısmındaki “mezidünfih

masdarların masdar, ism-i fâ‘il ve ism-i mef ‘ûllerini gösteren tabloyu” yeniden gözden geçiriniz.

7. b Yanıtınız yanlış ise “İstif ‘âl Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yanıtınız yanlış ise “İfti‘âl ve İstif ‘âl Bâbları” konusu-nu yeniden gözden geçiriniz.

9. d Yanıtınız yanlış ise “İnfi‘âl Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yanıtınız yanlış ise “İf ‘ilâl Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1

A) عقد akd انعقاد in‘ikād

دفع def اندفاع indifâ

هدم hedm انهدام inhidâm

فهم fehm انفهام infihâm

فرد ferd انفراد infirâd

فرق fark انفراق infirâk

هزيمت hezîmet انهزام inhizâm

قبض kabz انقباض inkıbâz

كشف keşf انكشاف inkişâf

شق şakk انشقاق inşikāk

B) انعطاف in‘itâf م�عطف mün‘atıf

انذاب incizâb م�جذب müncezib

اندفاع indifâ‘ م�دفع mündefi‘

انفراد infirâd م�فرد münferid

انفتاح infitâh م�فتح münfetih

انحراف inhirâf م�حرف münharif

انهزام inhizâm م�هزم münhezim

انقسام inkısâm م�قسم münkasım

انكشاف inkişâf م�كشف münkeşif

انشراح inşirâh م�شرح münşerih

Sıra Sizde 2

A) حرمت hürmet احتام ihtirâm

رحلت rıhlet ارتال irtihâl

رد redd ار�داد irtidâd

نظام nizâm انتظام intizâm

مح�ت mihnet امتحان imtihân

ربط rabt ار�باط irtibât

خلل halel اختلل ihtilâl

حقارت hakāret احتقار ihtikār

لزوم lüzûm التزام iltizâm

مدح medh امتداح imtidâh


B) ار�فاع irtifâ‘ مر�فع mürtefi

ابتهاج ibtihâc مبتهج mübtehic

ابتسام ibtisâm مبتسم mübtesim

اجتهاد ictihâd متهد müctehid

اجت�اب ictinâb مت�ب müctenib

افتخار iftihâr مفتخر müftehir

افتاق iftirâk مفتق müfterik

اكتساب iktisâb مكتسب müktesib

التفات iltifât ملتفت mültefit

التماس iltimâs ملتمس mültemis

C) ار�سام irtisâm مر�سم mürtesem

احتشام ihtişâm محتشم muhteşem

انتظام intizâm م�تظم muntazam

احتمال ihtimâl محتمل muhtemel

انتخاب intihâb م�تخب müntehab

احتام ihtirâm محتم muhterem

اكتباس iktibâs مكتبس muktebes

ابتذال ibtizâl مبتذل mübtezel

اجتهاد ictihâd متهد müctehed

اكتساب iktisâb مكتس mükteseb

Sıra Sizde 3

A) رد redd استداد istirdâd

جبر cebr استجبار isticbâr

جلب celb استجلب isticlâb

فرق fark استفراق istifrâk

خبر haber استخبار istihbâr

خفظ hıfz استخفاظ istihfâz

حمل haml استحمال istihmâl

لزوم lüzûm استلزام istilzâm

ملك mülk استملك istimlâk

مرور mürûr استمرار istimrâr

B) استخراج istihrâc مستخرج müstahric

استحكام istihkâm مستحكم müstahkim

استخلف istihlâf مستخلف müstahlif

استقراض istikrâz مستقرض müstakriz

است�طاق istintâk مست�طق müstantik

استحصال istihsâl مستحصل müstahsil

است�ساخ istinsâh مست�سخ müstansih

استملك istimlâk مستملك müstemlik

استغفار istiğfâr مستغفر müstağfir

استحقار istihkār مستحقر müstahkır


C) استخلف istihlâf مستخلف müstahlef

استحكام istihkâm مستحكم müstahkem

استخبار istihbâr مستخبر müstahber

است�كار istinkâr مست�كر müstenker

استفهام istifhâm مستفهم müstefhem

استدراك istidrâk مستدرك müstedrek

استعجاب isti‘câb مستعجب müsta’ceb

استقراض istikrâz مستقرض müstakraz

استغراب istigrâb مستغرب müstagreb

استعجال isti‘câl مستعجل müsta‘cel

Yararlanılan KaynaklarFaruk Kadri Timurtaş (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I,

İstanbul.Hayati Develi (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2, İstanbul.Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî, İstanbul.

2Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Arapçada sıfatları oluşturan kelimeleri tanıyabilecek,Arapçada sıfat yapan vezinleri belirleyebilecek,Arapçada zaman, mekân, âlet ve küçültme isimlerini tanıyabilecek,Arapçada zaman, mekân, âlet ve küçültme yapan vezinleri sıralayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-II Arapça Sıfatlar ve İsimler • ARAPÇASIFATLAR• ARAPÇAİSİMLER

• Sıfat-ımüşebbehe• İsm-itafdîl• Mübâlağa-ifâ‘il• İsm-imensûb

• İsm-izamân• İsm-imekân• İsm-iâlet• İsm-itasgīr


ARAPÇA SIFATLARSıfat-ı Müşebbehe, İsm-i Tafdîl, Mübâlağa-i Fâ‘il, İsm-i Mensûb, İsm-i Mekân, İsm-i Zamân, İsm-i Âlet, İsm-i Tasgīr

Sıfat-ı MüşebbeheFiilin belirttiği mananın kendisinde sabit ve sürekli olarak bulunduğunu gösteren, fiilden türemiş sıfatlara sıfat-ı müşebbehe (benzetilen sıfat) denir. İsm-i fâ‘illere benzediklerin-den bu isim kullanılmıştır. Ancak ism-i fâ‘iller fiilin ifade ettiği işi geçici olarak yaparlar. Sıfat-ı müşebbeheler ise sabit, kalıcı hâl ve durumu ifade eden sıfatlardır. Türkçe’de –kan, -ken; -kın, -kin; -lı, -li; -k gibi eklerle elde edilirler. Meselâ: “unutkan” kelimesi “–kan” ekiyle elde edilmiş bir sıfat-ı müşebbehedir. Bunun ism-i fâili “unutan” şeklindedir. “unu-tan” kelimesinde unutma işi geçici bir durumdur. “unutkan”lık ise kişide süreklilik göste-ren bir sıfat şeklindedir.

Sıfat-ı müşebbehe ile ism-i fail arasında diğer bir fark ise, sıfat-ı müşebbehelerin sa-dece geçişsiz fiillerden elde edilmesidir. İsm-i fâiller hem geçişli hem de geçişsiz fiillerden türetilebilirler.

Arapça’da sıfat-ı müşebbehelerin birçok vezni bulunmakta ise de Osmanlı Türkçe’sinde üç veznin kullanımı diğerlerinden daha yaygındır. Sıfat-ı müşebbeheler vezin değiştirile-rek elde edilebilir. Ancak her kelime her vezinden kullanılamaz. Bu yönüyle semâî sayılır-lar. Sıfat-ı müşebbehesi yapılacak kelimenin hangi vezinden kullanıldığını öğrenmek için lügate bakılması gerekir. İsm-i faillerden bu yönüyle de ayrılırlar. İsm-i failler kıyâsîdir, her masdardan belirli kurallarla türetilirler.

Osmanlı Türkçesinde sık kullanılan sıfat-ı müşebbehe vezinleri şunlardır:

Ef‘al ( ا�فعل )Ef ‘al vezni renk ve kusurları bildiren kelimelerden sıfat elde etmek üzere kullanılır.

ا�فيض ebyaz (ak) �ياض beyâz (aklık)

اسر esmer (buğday renkli) سرت sumret (esmerlik)

اصفر asfer (sarı) صفرت sufret (sarılık)

احدب ahdeb (kanbur) حدب hadeb (kanburluk)

Arapça Sıfatlar ve İsimler


اعوج a‘vec (eğri) عوج avec (eğrilik)

ا�كم ebkem (dilsiz) �كامت bekâmet (dilsiz olmak)

Fa‘îl ( عيل� )

صغير Sagîr (küçük) صغر sıgar (küçüklük)

كبير kebîr (büyük) كبر kiber (büyüklük)

لذيذ lezîz (lezzetli) لذت lezzet

عظيم azîm (büyük) عظمت azamet (büyüklük)

يل ج cemîl (güzel) جال cemâl (güzellik)

Fa‘lân ( فعلن� )

سكران sekrân (sarhoş) سكر sekr (sarhoşluk)

�فرحان ferhân (sevinçli, mutlu) �رح ferah (sevinç)

حيفران hayrân (şaşkın, şaşa kalmış) حيرت hayret (şaşkınlık)

كسلن keslân (tenbel, yorgun) كسل kesel (tenbellik, yorgunluk)

Sıfat-ı müşebbehenin mü’ennes (dişi) şekli fa‘lâ ( فعل� ) vezni ile yapılır.

سرا semrâ (esmer, siyaha çalan kumral renk) اسر esmer

حرا hamrâ (çok kırmızı, kızıl renk) احر ahmer

İ‘lâl

Nakıs kelimelerde vezin fa‘î ( عى� ) şeklindedir.

قوى kavî (sağlam, kuvvetli) قوت kuvvet

شقى şakî (haydut, eşkıya) شقاوت şekāvet(haydutluk, eşkıyalık)

غن ganî (zengin) غنيت gunyet (zenginlik)

صب sabî (küçük çocuk) صباوت sabâvet (çocukluk)

Ecvefde vezin feyyil ( فيل� ) şeklindedir.

جيد ceyyid (iyi, temiz, saf) جيادت ciyâdet (iyilik, saflık)

سيد seyyid (Hz. Muhammed’insoyundan olan سيادت siyâdet (seyyidlik)

ميت meyyit (ölü) موت mevt (ölüm)

هي heyyin (kolay, hafif, önemsiz) هون hevn(kolaylık, hafiflik, eğersizlik)

2. Ünite - Arapça Sıfatlar ve İsimler 23

Aşağıdaki kelimeleri karşılarında yazan sıfat-ı müşebbehe veznine çevriniz ve anlamlarını sözlükten öğreniniz.

– (lütf) لطف (fa‘îl) �عيل – ……………

– (kıllet) قلت (fa‘îl) �عيل – ……………

– (cemâl) جال (fa‘îl) �عيل – ……………

– (sefâlet) سفالت (fa‘îl) �عيل – ……………

– (sevâd) سواد ef) ا�فعل ‘al) – ……………

(arec) عرج – ef) ا�فعل ‘al) – ……………

(humret) حرت – ef) ا�فعل ‘al) – ……………

(nedm) ندم – (fa‘lân) �فعلن – ……………

(‘şeb) شبع – (fa‘lân) �فعلن – ……………

– (atş) عطش (fa‘lân) �فعلن – ……………

İsm-i Tafdîl Fiilin ifade ettiği niteliğin bir varlıkta, bir nesnede, öteki varlık veya nesnelere göre daha fazla ya da en fazla bulunduğunu ifade eden sıfatlara ism-i tafdîl adı verilir. Türkçede sı-fatlardan önce “daha”, “daha çok” zarfları; kesin fazlalık ifadesinde ise “en” gibi zarflar ge-tirilerek elde edilir.

İsm-i tafdîl için sadece ef ‘al ( ا�فعل ) vezni kullanılır.

اكبفر ekber (en büyük, ulu) كبر kiber (ululuk, büyüklük)

اصغر asgar (en küçük) صغر sıgar (küçüklük)

اشرف eşref (en şerefli) شرف şeref

اسهل eshel (daha kolay) سهولت suhûlet (kolaylık)

اعظم a‘zam (en büyük) عظمت azamet (büyüklük, ululuk)

İ‘lâl

Müzâ‘af olan kelimelerde vezin efell ( ا�ل ) şeklindedir.

اشد eşedd (çok fazla şiddetli) شدت şiddet

اشر eşerr (çok şerli) شرت şirret (geçimsiz, huysuz)

Nâkıs olan kelimelerin vezni ef ‘â ( ا�عى ) şeklinde olur.

اقوى akvâ (en kuvvetli) قوى kavî (sağlam, kuvvetli)

1


اولى evlâ (daha iyi) ولى velî (sahip, mâlik)

اعلى a‘lâ (daha iyi, en yüksek, en yüce) على alî (üstün, yüce)

İsm-i tafdîlin mü’ennes şekli fa‘lâ ( فعلى� ) veznindedir.

كبرى kübrâ (daha büyük, en büyük) اكبر ekber

وسطى vustâ (orta) اوسط evsat

عظمى uzmâ (en büyük) اعظم a‘zam

صغرى sugrâ (pek küçük) اصغر asgar

Aşağıdaki kelîmelerden ism-i tafdîl yapınız.

لياقت \ لايق (liyâkat/lâyık) – ……………

ندرت \ نادر (nedret/nâdir) – ……………

جهالت\جاهل (cehâlet/câhil) – ……………

لزوم \ لازم (lüzûm/lâzım) – ……………

كمال \ كامل (kemâl/kâmil) – ……………

سفالت \ سفيل (sefâlet/sefîl) – ……………

كرم \ كريم (kerem/kerîm) – ……………

كثرت \ كثير (kesret/kesîr) – ……………

سبق \ سا�ق (sebk/sâbık) – ……………

قلت \ قليل (kıllet/kalîl) – ……………

Mübâlağa-i Fâ‘ilMübâlağa-i fâ‘il, fâ‘ilin yaptığı işi çokça ve sürekli yaptığını ifâde eder. Bu nedenle “Mübâlağa-i ism-i fâ‘il” adı da verilir. Türkçe’de fâ‘ilin başına “daha, pek, pekçok” gibi zarf-lar ilâve ederek elde edilir.

Arapça’da birçok vezni bulunmakta ise de, Osmanlı Türkçesi’nde iki vezni sıklıkla kullanılır.

Fa‘‘âl ( فعال� )

مداح meddâh (çok çok öven) مدح medh (övmek)

سياح seyyâh سياحت seyâhat

رسام ressâm رسم resm

2


كذاب kezzâb(yalancı, çok yalan söyleyen) كذب kizb (yalan)

رزاقRezzâk

(bütün yaratılmışların rızkını veren, Allah)

رزق rızk (yiyip içecek şey)

خلق Hallâk (herşeyi yaratan, Allah) خلق halk (yaratmak)

Fâ‘ilin yaptığı işi sürekli ve çok yapması nedeniyle meslek ismi elde etmek için de kullanılır.

صراف sarrâf صرف sarf

عطار attâr (güzel koku satıcısı) عطر ıtr (güzel koku)

حال hammâl حل haml (yük)

�فزاز bezzâz (bez satan) �ز bezz (pamuk veya ketenden yapılan dokuma)

قصاب kassâb (kasap) قصب kasb (kesmek)

Fa‘ûl ( فعول� )

غيور gayûr (çok gayretli) غيرت gayret

عجول acûl (çok aceleci) عجله acele

رسول resûl (elçi, peygamber) رسالت risâlet (elçilik)

جسور cesûr (cesâretli) جسارت cesâret

A) Aşağıdaki kelimeleri mübâlağa-i fâ‘il vezninden fa‘‘âl veznine çeviriniz ve sözlükten an-lamını bulunuz.

صيد (sayd) – ……………

عيش (ayş) – ……………

غفران (gufrân) – ……………

موج (mevc) – ……………

مكر (mekr) – ……………

�خر (fahr) – ……………

نهب (nehb) – ……………

سحر (sihr) – ……………

3


جبر (cebr) – ……………

حس (hiss) – ……………

B) Aşağıdaki kelimeleri mübâlağa-i fâ‘il vezninden fa‘ûl veznine çeviriniz ve sözlükten an-lamını bulunuz.

شكر şükr – ……………

ولادت vilâdet – ……………

كتم ketm – ……………

جهالت cehalet – ……………

حسد hased – ……………

عناد inâd – ……………

�خر (fahr) – ……………

عجز acz – ……………

كذب kizb – ……………

لج lecc – ……………

İsm-i MensûbAitlik, mensupluk anlamı veren sıfatlara ism-i mensûb adı verilir. Kelimenin ifade et-tiği vasfın konuya herhangi bir şekilde nisbet edilmiş olduğunu gösterir. Kıyasî olarak, yani belirli bir kural ile elde edilirler. Osmanlı Türkçesi’nde kullanımı oldukça yaygın-dır. Arapça’da isimlere ve masdarların sonuna şeddeli bir ye ve tenvin getirilerek (-iy-yun) elde edilirler. Ancak Osmanlı Türkçesi’nde şedde ve tenvin okunmaz; ye uzun î şeklinde okunur.

�شرى beşerî (insan ile ilgili) �شر beşer (insan)

علمى ilmî (ilimle ilgili) علم ilm

قمرى kamerî (ay ile ilgili) قمر kamer (ay)

حسى hissî حس hiss (duygu)

اسكدارى Üsküdarî (Üsküdarlı) اسكدار Üsküdar

�غدادى Bağdadî (Bağdatlı) �غداد Bağdad

استانبولى İstanbulî (İstanbullu) استانبول İstanbul

Sonu zâid ( ه ) harfi ile biten kelimelerde bu harf ( و ) harfine dönüştürüldükten son-

ra ( ى ) harfi eklenir.


عقدوى ukdevî(düğüm ile ilgili, düğüm gibi) عقده ukde (düğüm, bağ)

عنعنوى an‘anevî (örf ile ilgili) عنعنه an‘ane (örf, âdet)

�وسنوى Bosnevî (Bosnalı) �وسنه Bosna

�روسوى Burusavî (Bursalı) �روسه Burusa

ادرنوى Edirnevî (Edirneli) ادرنه Edirne

Sonu zâid ( ت ) veya ( ة ) ile biten kelimelerde bunlar atılarak ( ى ) harfi getirilir.

تجارى ticârî تجارت ticâret

سياسى siyâsî سياست siyâset

ملى millî ملت millet

وحشى vahşî وحشت vahşet

ادارى idârî اداره idâre

ARAPÇA İSİMLER

İsm-i MekânTüredikleri fiilin gerçekleştiği yeri bildiren kelimelerdir. Vezinleri ism-i zamân ile aynıdır. Osmanlı Türkçesinde üç vezni kullanılır.

Mef‘al ( مفعل )

مقعد mak‘ad (oturulacak yer) قعود ku‘ûd (oturmak)

مركز merkez (bir şeyin ortası) ركز rekz (dikme, sabit kılma)

مسكن mesken (ev, sâkin olunacak yer) سكنا süknâ (mesken)

مرج mahrec (çıkacak yer) خروج hurûc (çıkma, çıkış)

مدخل medhal (giriş, girilecek yer) دخول duhûl (içeri girme)

Son harfi ( و ) veya ( ى ) ile biten kelimelerde bu harfler kaldırılarak ( ا ) harfine dö-

nüşür ve vezin mef ‘â ( مفعا ) şeklini alır:

مشتا meştâ (kışlanacak yer, kışlak) شتو şetv (kış, soğuk)

مرعا mer‘â (otlak, mera) رعى ra‘y (otlatma)

İkinci aslî harfi ( و ) veya ( ى ) olan kelimelerde bunlar ( ا ) harfine dönüşür, vezin

mefâl ( مفال ) veya mefâle ( مفاله ) şeklini alır:

مناره menâre (ışık yeri, minare) نور nûr (aydınlık, parlaklık)

منامه menâme (döşek, yatak) نوم nevm (uyumak, uyku)


مزار mezâr (ziyâret yeri, kabir) زيارت zevr-ziyâret (ziyâret etmek)

مطاره matâre (kuşu çok olan yer) طير tayr (kuş)

İlk aslî harfi elif ( ا ) olan kelimelerde elif ( ا ) hemze ( أ )’ye çevrilir.

مأكل me’kel (yemek yenecek yer) اكل ekl (yemek yeme)

مأمن me’men (emin yer) امن emn (güven, emniyet)

مأجل me’cel (su toplanan yer) اجل ecil (su birikintisi)

Mef‘il ( مفعل )

مشرق maşrık (güneşin doğduğu yer) شرق şark (doğu)

مغرب mağrib(güneşin battığı taraf, batı) غرب garb (batı)

مسجد mescid(secde edilen yer, namazgâh) سجده secde

مرجع merci‘ (müracaat edilecek yer) رجوع rücû‘ (dönme, vazgeçme)

مسقط maskıt (düşecek yer) سقوط sükūt (düşme)

Sülâsî mücerred hâlinde ( و ) ile başlayan kelimelerin ism-i mekânı bu vezinde yapılır.

موقع mevkı‘ (yer, bir şeyin meydana geldiği yer) وقوع vukū‘ (olma, oluş)

موضع mevzi‘ (bir şey konulacak yer) وضع vaz‘ (koyma, konulma)

مولد mevlid (doğulan yer veya zaman) ولادت vilâdet (doğmak, doğuş)

موكب mevkib (yavaş yürünecek yer) وكوب vükûb(yavaş yavaş yürümek)

İkinci aslî harfi ötreli olan kelimelerin ism-i mekânı bu vezinden olur:

منزل menzil نزول nüzûl

ملس meclis جلوس cülûs

مهبط mehbit (inecek yer) هبوط hübût (inmek)

Mef‘ale ( مفعله )

مدرسه medrese درس ders

مكمه mahkeme حكم hükm

مطبفعه matba‘a (basımevi) طبع tab‘ (kitap basmak)

منظره manzara (bakılıp seyredilen yer) نظر nazar (bakmak)

ملحه memleha (tuz çıkarılan yer, tuzla) ملح milh (tuz)


İsm-i ZamânFiilin gerçekleştiği zamanı gösteren kelimelerdir. Osmanlı Türkçesinde mef ‘al ( مفعل ) ve

mef ‘il ( مفعل ) vezinleri kullanılır.

مبدأ mebde’ (başlama zamanı) �دء bed’ (başlama, ilk)

مولد mevlid (doğum zamanı) ولادت vilâdet (doğmak, doğuş)

موعد mev‘id(söz verilen yer veya zaman) وعد va‘d (söz verme)

Bu iki vezin ism-i mekân vezinleri ile aynıdır. Kelimenin ism-i zaman veya ism-i mekân mı olduğu cümlenin anlamından çıkarılabilir.

A) Aşağıdaki kelimeleri ism-i mensûb şeklinde yazınız.

كتاب kitâb – ……………

لسان lisân – ……………

دنيا dünyâ – ……………

ادب edeb – ……………

شكل şekl – ……………

نسبت nisbet – ……………

عسكر asker – ……………

طبيعت tabî‘at – ……………

عادت âdet – ……………

اقتصاد iktisâd – ……………

B) Aşağıdaki kelimeleri karşılarında belirtilen ism-i zamân ve ism-i mekân vezinlerine çevi-rerek anlamını sözlükten öğreniniz.

قبر (kabr) – مفعل (mef ‘al) – ……………

بحث (bahs) – مفعل (mef ‘al) – ……………

عبادت (ibâdet) – مفعل (mef ‘al) – ……………

سكون (sükûn) مفعل – (mef ‘al) – ……………

وصول (vüsûl) – مفعل (mef ‘il) – ……………

ولادت (vilâdet) – مفعل (mef ‘il) – ……………

نزول (nüzûl) – مفعل (mef ‘il) – ……………

4


شجر (şecer) مفعله – (mef ‘ale) – ……………

ملك (mülk) مفعله – (mef ‘ale) – ……………

لطف (lütf) – مفعله (mef ‘ale) – ……………

Okuma Çalışması

İsm-i ÂletFiilin bahsettiği işi yapmaya vasıta olan kelimelere ism-i âlet adı verilir. Bunlar âlet ve edevât ismini ifade ederler. Sadece geçişli masdarlardan gelirler. Üç vezni vardır.

Mif‘al ( مفعل )

مغفر miğfer (savaş başlığı, tolga) غفران gufrân (örtmek, günahların bağışlanması)

مبفرد mibred (eğe) �رد berd (eğelemek)

مصد mihsad (orak) حصد hasad (ekin biçmek)

مثفقب miskab(matkab, delmeye yarayan âlet) ثقب sakb (delme, delinme)

Resim 2.1

Ahmed Lütfi Efendi, Tarih-i Lütfî I, İstanbul 1290, s. 251


Mif‘âl ( مفعال )

مفتاح miftâh (anahtar) �تح feth (açma, başlama)

مقراض mıkrâz (makas) قرض karz (kesmek)

مطاط mihtât (cetvel tahtası) خط hatt (çizgi)

مقياس mikyâs (ölçü âleti) قياس kıyâs (benzetmek, karşılaştırmak)

Mif‘ale ( مفعله )

مكنسه miknese (süpürge) كنس kens (süpürmek)

مر�ه micrefe (ateş küreği) جرف cerf (yerden birşeyi atmak)

مغسل migsel (banyo tası, ibrik) غسل gasl (yıkama)

مقلمه mıkleme (kalemlik) قلم kalem

مبره mihbere (mürekkeb kabı) حبر hibr (mürekkeb)

İ‘lâl

Misal kelimelerde mif ‘âl ( مفعال ) vezni için mî‘âl ( ميعال ) vezni kullanılır.

ميقات mîkāt وقت vakt

ميزان mîzân وزن vezn

İsm-i Tasgīrİsmin küçüklük hâlini bildiren küçültme isimlerine ism-i tasgīr adı verilir. Türkçe’de –cık,

-cik; -cağız, -ceğiz gibi eklerle yapılır. Arapça’da ise bu iş için fu‘ayl ( فعيل� ), fu‘ay‘il ( فعيعل� ),

fu‘ay‘îl ( فعيعيل� ) olmak üzere 3 adet vezin mevcuttur. Ancak Osmanlı Türkçesi’nde Arapça

ism-i tasgīr çok az kullanılır. Fu‘ayl ( فعيل� ) vezni diğerlerine göre daha işlektir:

Fu‘ayl ( فعيل� )

عبيد ubeyd (kulcağız) عبد abd (kul, köle)

عظيم uzeym (kemikçik) عظم azm (kemik)

حسي hüseyn حسن hasen

�طي buteyn (karıncık) �طن batın (karın)


Resim 2.2

Ahmed Rıf ‘at, Lügat-i Tarihiye ve Coğrafiye V, s. 92.


Özet

Arapçada Sıfatları Oluşturan Kelimeleri TanıyabilmekBu ünitede gösterilen sıfat türlerinden “sıfat-ı müşeb-behe”, sıfatın belirttiği mananın kendisinde sabit ve sürekli olarak bulunduğunu gösteren, fiilden türemiş sıfatlardır. İsm-i fâ‘illere benzemeleri nedeniyle böy-le adlandırılmışlardır. Ancak ism-i fâ‘iller fiilin ifade ettiği işi geçici olarak yaparlar. Sıfat-ı müşebbehele-rin belirttiği sıfat kalıcıdır. Türkçede –kan, -ken; -kın, -kin; -lı, -li ekleriyle yapılır. Meselâ, “konuşmak” keli-mesinin ism-i fâ‘ili “konuşan”dır. Bu kelime konuşma işinin fâ‘ilde geçiciliğini gösterir. Sıfat-ı müşebbehe-si olan “konuşkan” ise kalıcı bir sıfatı ifade eder. Diğer bir sıfat türü olan ism-i tafdîl, fiilin ifade ettiği niteli-ğin bir varlıkta, bir nesnede, öteki varlık veya nesnele-re göre daha fazla ya da en fazla bulunduğunu göste-ren sıfattır. Türkçede “daha, daha çok, en” gibi zarflar-la elde edilirler. Mübâlağa-i fâ‘il, fâ‘ilin yaptığı işi çok-ça ve sürekli yaptığını anlatır. Bu nedenle “mübâlağa-i ism-i fâ‘il” adı da verilir. Türkçe’de fâ‘ilin başına “daha, pek, pekçok” gibi zarflar ilâve ederek elde edilir. Ait-lik, mensupluk anlamı veren sıfatlara “ism-i mensûb” adı verilir. Kelimenin ifade ettiği vasfın konuya her-hangi bir şekilde nisbet edilmiş olduğunu gösterir.

Arapçada Sıfat Yapan Vezinleri BelirleyebilmekSıfat türleri vezinle elde edilir. Ancak ism-i mensûb türünden sıfatlar vezinle değil, kelimenin sonuna –î

şeklinde okunan bir ye ( ى ) harfi getirilerek yapılır.

Kelime zaid bir te ( ت ) veya he ( ه ) harfi ile biterse

bu harflerin yerine vav ( و ) harfi konulduktan son-ra ye harfi getirilir. Vezinle elde edilen sıfatların ve-zinleri şöyledir:

Sıfat-ı Müşebbehe İsm-i Tafdîl Mübâlağa-ı Fâ‘il

ef ‘al (ا�فعل) ef ‘al (ا�فعل) fa‘‘âl (فعال�)

fa‘îl (عيل�) fa‘ûl (فعول�)

fa‘lân (فعلن�)

Arapçada Zaman, Mekân, Âlet ve Küçültme İsimlerini Tanıyabilmek Arapçada, fiilin bahsettiği işi yapılma zamanını gös-teren kelimelere ism-i zaman, yapıldığı mekânı gös-teren kelimelere ism-i zaman, işin yapılmasına va-sıta olan kelimelere de ism-i âlet adı verilir. Bunlar isim grubundan sayılırlar. Her biri ayrı ayrı vezinler-le elde edilirler. İsm-i zaman ve İsm-i mekân yapan vezinler ikisinde de aynıdır. İsmin küçüklük hâlini bildiren küçültme isimlerine “ism-i tasgīr” adı veri-lir. Türkçe’de –cık, -cik; -cağız, -ceğiz gibi eklerle ya-pılır. İsm-i tasgīrin başka vezinleri varsa da Osman-lı Türkçesinde bir tanesinin haricindekiler pek fazla kullanılmazlar.

Arapçada Zaman, Mekân, Âlet ve Küçültme Yapan Vezinleri SıralamakArapçada zaman, mekân, âlet ve küçültme isimlerinin sıklıkla kullanılan vezinleri şunlardır:

İsm-i Mekân

İsm-i Zamân

İsm-i Âletİsm-i Tasgīr

mef ‘al

(مفعل)mef ‘al

(مفعل)mif ‘al

(مفعل)fu‘ayl

(�فعيل)mef ‘il

(مفعل)mef ‘il

(مفعل)mif ‘âl

(مفعال)mef ‘ale

(مفعله)mif ‘ale

(مفعله)

1

2

3

4


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerin hangisinde sıfat-ı müşebbehe ile ism-i fâ‘il arasındaki fark tam ve doğru olarak verilmiştir?

a. Sıfat-ı müşebbeheler kıyâsîdir, ism-i fâ‘iller semâ‘îdir.b. İsm-i fâ‘iller geçici vasıfları, sıfat-ı müşebbeheler ise

devamlı ve kalıcı vasıfları ifade eder.c. Osmanlı Türkçesi’nde sıfat-ı müşebbehelerin kullanı-

mı ism-i fâ‘illere göre daha yaygındır.d. Sıfat-ı müşebbeheler hem geçişli, hem de geçişsiz fi-

illerden elde edilirler. İsm-i fâ‘iller ise sadece geçişsiz fiillerden elde edilirler.

e. İsm-i fâ‘illerden isim, sıfat-ı müşebbehelerden ise sı-fat elde edilir.

2. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde sıfat-ı müşeb-behe yoktur?

a. ا�كم (ebkem) – كثير (kesîr) – اسود (esved)

b. اعرج (a‘rec) – ا�يض (ebyaz) – قليل (kalîl)

c. اصفر (asfer) – جيل (cemîl) – حيران (hayrân)

d. جهول (cehûl) – اكبر (ekber) – سكران (sekrân)

e. رحيم (rahîm) – ا�له (ebleh) – احق (ahmak)

3. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i tafdîl anlamını taşır?

a. احدب (ahdeb)

b. كبير (kebîr)

c. مداح (meddâh)

d. احر (ahmer)

e. اصغر (asgar)

4. Aşağıdaki grupların hangisinde mübâlağa-i fâ‘il anlamı-nı taşıyan kelimeler birlikte ve doğru olarak verilmiştir?

a. سياح (seyyâh) – جسور (cesûr)

b. اسهل (eshel) – اسر (esmer)

c. مسقط (maskıt) – مرج (mahrec)

d. اعظم (a‘zam) – كريم (kerîm)

e. موهبه (mevhibe) – اكبر (ekber)

5. Aşağıdaki kelime gruplarının hangisinde ism-i tafdîl ve mübâlağa-i fâ‘il birlikte ve doğru olarak verilmiştir?

a. كتوم (ketûm) – كريم (kerîm)

b. اعظم (a‘zam) – ميال (meyyâl)

c. لطيف (latîf) – صبور (sabûr)

d. اكرم (ekrem) – كثير (kesîr)

e. رحان� (ferhân) – صغير (sagīr)

6. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?

a. كذاب (kezzâb) – عال� (fa‘‘âl) – mübâlağa-i fâ‘il

b. مضراب (mızrâb) – مفعال (mif ‘âl) – ism-i âlet

c. مسجد (mescid) – مفعل (mef ‘il) – ism-i mekân

d. مدرسه (medrese) – مفعله (mef ‘ile) – ism-i mekân

e. مغفر (miğfer) – مفعل (mif ‘al) – ism-i âlet

7. Aşağıdaki kelimelerden hangisinin Türkçe anlamı yanlıştır?

a. اكبر ekber (en büyük)

b. مشجره meşcere (ağaçlık yer)

c. دولتي devleteyn (devletçik, küçük devlet)

d. مقياس mikyâs (ölçü âleti)

e. كتوم ketûm (sırrı çok saklayan)

8. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i mensub sayılmaz?

a. تعالى (te‘âlî)

b. ملى (millî)

c. ا�دى (ebedî)

d. مصرى (Mısrî)

e. حسى (hissî)

9. Aşağıdaki eşleştirmelerden hangisi yanlıştır?

a. ا�له (ebleh) – sıfat-ı müşebbehe

b. اكمل (ekmel) – ism-i tafdîl

c. معيار (mi‘yâr) – ism-i mekân

d. مقطع (mıkta‘) – ism-i âlet

e. مولد (mevlid) – ism-i zamân

10. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i âlet grubundandır?

a. مرقد (merkad)

b. مذبحه (mezbaha)

c. مشجره (meşcere)

d. مز�له (mezbele)

e. مقراض (mıkrâz)


Okuma Parçası I Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı(Ankā)-yı Mağrib – Boynu uzun tüyü güzel bir büyük ku-şun ismidir. Bu hayvân mukaddemâ mevcûd olup hicret-i Nebeviyye’den mukaddemce Peygamber-i ehl-i Ress Hanzala bin Safvân el-Hamîrî-i Îsâ yâhûd (Hâlid bin Sinân) du‘âsıyla münkariz olduğu ba‘zı tevârîhde görüldü. Mısırlıların efsâne kabîlinden olarak beyân etdiklerine göre ankā kartal kuşu cesâmetinde bir hayvân olup boynunun tüyleri altun gibi parlak sarı ve kuyruğu beyâz ile mahlût penbe renkli ve göz-leri gāyet güzel imiş. Ve ömrü tamâm olduğunu biraz evvel-ce hiss ve o esnâda şems dahi yuvasını ihrâk etmek cihetiyle yeniden bir yuva yapıp ve içini nebâtât-ı ıtriye ile tezyîn edip üzerine oturur ve oracıkda telef olur gider. Ve kemiği içinde-ki soğulcandan dîğer bir ankā vücûda gelür. Ve bu yavru ana-sının cüssesini mürr-i sâfî ile yapdığı bir mahfaza derûnuna vaz‘la Ba‘lbek’de Şems ma‘bedine götürür imiş. Ankā kuşu-nun Arabistân çöllerinde beş altı yüz sene mu‘ammer ol-duğunu dahi rivâyet edeyorlar. (Ankānın fî zamâninâ hazâ âşiyân-sâz)-ı vücûd olduğu yerler şu‘arâ beytleridir. İranlılar (Sîmurg) ve (Sîreng) derler. (Hümâ) dahi Ankānın gayri ol-mamak gerek.

Okuma Parçası II(Nizâm-ı Tulumba)Vak‘a-i hayriyeden mukaddem her dâ’irenin müretteb harîk tulumbalarına nezâret eder tulumbacıbaşı nâmıyla ocak mu‘teberânından me’mûr-ı mahsûs var idi. Bostâniyân-ı hâssa tulumbacıları gibi içlerinden ba‘zısı zâhirde yeniçe-ri nâmıyla yâd olunmaz ise de neferâtı esnâf delikanlıların-dan ve yeniçeri eşbehlerinden olup harîk zuhûrunda her ocağın tulumba neferâtı başlarında çorba tası gibi kalaylı ve üzerleri kaçıncı ortadan ise nişanlı taslar ile etrâfdan koşu-şarak harîk mahalline saldırırlar. Ve sâ’ir vaktlerde başların-da tennûr kadar koca bir sarık ve omuzlarında kartal kanad ta‘bîr etdikleri kırmızı kaput ve baldırları çıplak olarak ayak-larına kırmızı yemeni giyerler idi. Yeniçerilerden sonra bun-lar dahi dağıldığından yalnız Bâb-ı seraskerîde bulunan tu-lumbalar lede’l-îcâb derme çatma takım ile idâre olunmak-da . Ve askerî neferâtı dahi istihdâm kılınmakda ise de bu sûretle idâresi yolsuz olmağla nizâma rabtı zımnında bir müdîr ta‘yîniyle beher tulumbaya hâricden neferât tahrîrine mübâderet olundu.

1. b Yanıtınız yanlış ise “Sıfat-ı Müşebbehe” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. d Yanıtınız yanlış ise “Sıfat-ı Müşebbehe” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. e Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Tafdîl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. a Yanıtınız yanlış ise “Mübâlağa-i Fâ‘il” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. b Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Tafdîl ve Mübâlağa-i Fâ‘il” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Mekân” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

7. c Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Tasgīr” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. a Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Mensûb” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. c Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Mekân” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. e Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Âlet” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1

لطف(lütf)

– �عيل(fa‘îl)

– (latîf) لطيف

قلت(kıllet)


– (kalîl) قليل

جال(cemâl)


– (cemîl) جيل

سفالت(sefâlet)


– (sefîl) سفيل

سواد(sevâd)

– ا�فعل(ef ‘al)

(esved) اسود –

عرج(arec)


– (a‘rec) اعرج

حرت(humret)


– (ahmer) احر

ندم(nedm)

– �فعلن(fa‘lân)

– (nedmân) ندمان


شبع(şeb‘)


(şeb‘ân) شبعان –

عطش(atş)


– (atşân) عطشان

Sıra Sizde 2

لياقت \ لايق (liyâkat/lâyık)

– (elyak) اليق

ندرت \ نادر (nedret/nâdir)

– (ender) اندر

جهالت\جاهل (cehâlet/câhil)

– (echel) اجهل

لزوم \ لازم(lüzûm/lâzım)

(elzem) الزم –

كمال \ كامل (kemâl/kâmil)

(ekmel) اكمل –

سفالت \ سفيل (sefâlet/sefîl)

(esfel) اسفل –

كرم \ كريم (kerem/kerîm)

– (ekrem) اكرم

كثرت \ كثير (kesret/kesîr)

– (ekser) اكثر

سبق \ سا�ق (sebk/sâbık)

– (esbak) اسبق

قلت \ قليل (kıllet/kalîl)

(ekall) اقل –

Sıra Sizde 3

A) صيد (sayd) – (sayyâd) صياد

عيش (ayş) – (ayyâş) عياش

غفران (gufrân) (gaffâr) غفار –

موج (mevc) (mevvâc) مواج –

مكر (mekr) (mekkâr) مكار –

�خر (fahr) (fahhâr) �خار –

نهب (nehb) (nehhâb) نهاب –

سحر (sihr) (sehhâr) سحار –

جبر (cebr) – (cabbâr) جبار

حس (hiss) (hassâs) حساس –

B) شكر şükr – şekûr شكور

ولادت vilâdet velûd ولود –

كتم ketm ketûm كتوم –

جهالت cehalet cehûl جهول –

حسد hased hasûd حسود –

عناد inâd anûd عنود –

�خر (fahr) – fahûr �خور

عجز acz acûz عجوز –

كذب kizb kezûb كذوب –

لج lecc lecûc لجوج –

Sıra Sizde 4

A) كتاب kitâb – kitâbî كتابى

لسان lisân – lisânî لسانى

دنيا dünyâ dünyevî دنيوى –

ادب edeb – edebî ادبى

شكل şekl – şeklî شكلى

نسبت nisbet – nisbî نسب

عسكر asker – askerî عسكرى

طبيعت tabî‘at – tabi‘î طبيعى

عادت âdet – âdî عادى

اقتصاد iktisâd – iktisâdî اقتصادى


B) قبر (kabr) – مفعل (mef ‘al) – (makber) مقبر

بحث (bahs) – مفعل (mef ‘al) – (mebhas) مبحث

عبادت (ibâdet) – مفعل (mef ‘al) – (ma‘bed) معبد

سكون (sükûn) مفعل – (mef ‘al) – (mesken) مسكن

وصول (vüsûl) – مفعل (mef ‘il) – (mavsıl) موصل

ولادت (vilâdet) – مفعل (mef ‘il) – (mevlid) مولد

نزول (nüzûl) – مفعل (mef ‘il) – (menzil) منزل

شجر (şecer) – مفعله (mef ‘ale) – (meşcere) مشجره

ملك (mülk) – مفعله (mef ‘ale) – (memleket) ملكت

لطف (lütf) – مفعله (mef ‘ale) – (meltafe) ملطفه

Yararlanılan KaynaklarTimurtaş, Faruk Kadri (2008), Osmanlı Türkçesine Giriş I. İstanbul.Develi, Hayati (2008), Osmanlı Türkçesi Klavuzu 1-2. İstanbul.Râşid (1317), Kavâ‘id-i Lisân-ı Osmanî. İstanbul.

3Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Arapça tamlama yapısını tanıyabilecek,Arapça isim ve sıfat tamlamalarını ayırt edebilecek,Arapça tamlamalardaki değişiklikleri ayırt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-II Mezidünfih Masdarlar II

• ARAPÇATAMLAMALAR• ARAPÇAİSİMTAMLAMALARI• ARAPÇASIFATTAMLAMALARI• ÜÇKELİMEDENOLUŞANARAPÇATAMLAMALAR

• ARAPÇATAMLAMLARDADEĞİŞİKLİKLER

• Harf-iTarif• Güneşveayharfleri

• Arapçatamlama• Harf-icerler


ARAPÇA TAMLAMALAR

GirişOsmanlı Türkçesinde Arapça yapılı tamlamalar da yer almaktadır. Bilhassa makam ve mevki isimlerinde, kitap isimlerinde, dinî, tarihî ve edebî metinlerde bu tür tamlamalara daha sık rastlanır. Ancak bu konuyu öğrenmeden önce harf-i ta‘rîf ve hurûfü’ş-şemsiyye ve’l-kameriye mevzularını bilmek gerekir. Öncelikle bu konular işlenecek sonra tamlama-lara geçilecektir.

Harf-i TarifTürkçe’de kelimeler iyelik ekleri ve bazı hal ekleriyle belirli hale getirilir. “Öğretmen ders yaptı” cümlesinde hangi ders olduğu bilinmezken “Öğretmen dersi yaptı” cümlesinde han-gi ders olduğu belirli hale gelir. Aynı şekilde “Ev çok büyük” cümlesinde hangi ev olduğu bilinmezken “Eviniz çok büyük” dendiğinde hangi ev olduğu belirli hale gelir. Bu işlem İn-gilizcede “the” edatıyla yapılır, “a book” herhangi bir kitabı ifade ederken “the book” kitabın belirli olduğunu gösterir. Arapça’da ise kelimeyi belirli hale getiren unsur harf-i tarif (ال) ekidir. Kelimelerin önüne getirilir. Gün anlamına gelen يوم yevm kelimesinin başına harf-i tarif (ال) getirilirse اليوم el-yevm olur ki üzerinde konuşulan gün için kullanılır.

Osmanlıcada harf-i tarif Arapça tamlamalarda ve cümlelerde görülür. Birkaç istisna dışında kelimeler harf-i tarifli halleriyle kullanılmazlar. Dilimizde harf-i tarifli halleriyle sık kullanılan kelimeler şunlardır:

el-yevm اليوم ,el-ân الان ,el-amân الامان ,el-vedâ الوداع

Güneş ve Ay HarfleriArapça’da kelimelerin başına “el” eki getirildiğinde bu ekteki lam bazen okunur, bazen okunmadan atlanır. Bu durum el takısı getirilen kelimelerin ilk harflerine göre değişir. Bazı harfler lam harfini okutmadan kendisine çeker, kendisine benzeştirir. Bunlara güneş harfleri yani hurûf-ı şemsiyye denir.

.kelimesi el-şems değil eş-şems okunur الشمس

Kendine benzeştiren harflere hurûf-ı şemsiyye denirken diğerlerine ay harfleri yani hurûf-ı kameriye adı verilir.

Mezidünfih Masdarlar II


Hurûf-ı şemsiyye harfleri şunlardır:

ت ث د ذ ر ز س ش ص ض ط ظ ل ن الشمس eş-şems=güneş (şemsî harf)

الوتان el-vatan =vatan (kamerî harf)

الملك el-mülk=mülk ( kamerî harf)

الزمان ez-zamân=zaman (şemsî harf)

ARAPÇA İSİM TAMLAMALARIHarf-i tarif ve şemsi kameri harfleri öğrendikten sonra Arapça isim tamlamalarını görebiliriz.

Arapça tamlamalarda önce tamlanan (muzâf) sonra tamlayan (muzâfun ileyh) gelir. Tamlanan kelimenin son harfi istisnalar hariç ötreli olur. Tamlayan kelimenin başında harf-i tarîf olur ve elifi hiçbir zaman okunmaz.

نورالشمس nûrü’ş-şems: güneşin ışığı, güneş ışığı

حبالوطن hubbu’l-vatan: vatan sevgisi

Görüldüğü gibi Arapça tamlamalarda kelimelerin yerleri Türkçe’dekinin tersidir. Türkçe’de tamlayan önce tamlanan sonra gelir.

Arapça tamlama Okunuşu Anlamı

دارالسعاده dârü’s-sa‘âde mutluluk evi

دارالفنون dârü’l-fünûn fenler evi

شمس الشطا şemsü’ş-şitâ kış güneşi

أميرالمؤمنين emîrü’l-mü’minîn mü’minlerin emiri

شيح الاسلام şeyhü’l-islâm islâmın şeyhi

مرآت التواريخ mir’âtü’t-tevârîh tarihlerin aynası

فخرالنسا fahrü’n-nisâ kadınların övüncü

رئيس الكتاب re’îsü’l-küttâb katiplerin reisi

Aşağıdaki tamlamaları okuyunuz ve sözlük yardımıyla anlamlarını bulunuz.

دارالدنياكليدالبحردين الاسلامنورالقمر

1

3. Ünite - Mezidünfih Masdarlar II 41

Örneklerde görüldüğü gibi tamlamalarda harf-i ta‘rîfin elifi hiç okunmaz. Ayrıca tam-lamalar Latin harfleriyle yazılırken iki kelimenin arasına tire, harf-i ta‘rîfin “le”sinden önce kesme işareti konmaktadır.

Allah kelimesiyle yapılan tamlamaların bugünkü alfabeyle yazımında Allah kelimesi tam yazılamamaktadır. Bu yüzden araya tire konmadan yazılması daha uygundur.

Abdu’l-lah değil Abdu’llah ya da Abdullah yazmak daha uygundur.Örnekler:

يفو الله Seyfullâh بيت الله Beytullâh

نو الله Nûrullâh رسول الله Resûlullâh

حير الله Hayrullâh حبيب الله Habîbullâh

نصر الله Nasrullâh

Tamlanan (muzâf) kelime ه veya ت ile bitiyorsa bu harfler ة ile yazılır ve okunur.

ليلةالقدر Leyletü’l-kadr

تزكرةالشعرا Tezkiretü’ş-şu‘arâ

Tamlayan konumundaki kelime (muzâfun ileyh) ت ile bitiyorsa bu te ha-i resmiye ‘ه’ olarak okunur.

يوم القيامه Yevmü’l-kıyâme

دارالسعاداه Dârü’s-sa‘âde

Osmanlı Türkçesinde دين dîn kelimesiyle yapılan Arapça tamlamalara sıkça rastlanmaktadır. Bu tamlamalarda tamlanan (muzâf) bilinenin aksine Osmanlı Türkçesinde ötreli değil üstünlü okunur.

نجم الدين Necmüd-din değil Necmeddin’dir.

Diğer örnekler.

بدرالدين Bedreddîn

شمس الدين Şemseddîn

جلال الدين Celâleddîn

سيفالدين Seyfeddin

ARAPÇA SIFAT TAMLAMALARIArapça sıfat tamlaması da isim tamlaması gibidir. Tamlanan (muzâf) ve tamlayan (muzâfun ileyh)dan oluşur. Sıfat tamlamasında tamlayan kelime sıfattır. İsim ve sıfat tam-lamasını tamlayan kelimenin isim ya da sıfat oluşundan anlarız. Tamlayan isim ise isim tamlaması, sıfat ise sıfat tamlamasıdır.

رمضان المبارك Ramazânü’l-mübârek: mübarek ramazan

دول المعظمه Düvelü’l-mu‘azzama: büyük devletler


Sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan kelimeler çeşitli yönlerden birbirine uyumludur.

Tamlama yapılırken sıfat, mevsûf olan birinci kelimeye uygun hale getirilir. Bu uygun-luk şu yönlerdendir:

1. Cinsiyet (müennes-müzekker)2. Sayı (teklik, ikilik- tesniye, çokluk)3. Belirlilik-belirsizlik

Beytü’l-harâm, mesâcidü’ş-şerîf, melikü’l-muzaffer, beytü’n-nazîf tamlamalarını Arap harf-leriyle yazınız.

ÜÇ KELİMEDEN OLUŞAN ARAPÇA TAMLAMALARÜç kelimeden oluşan Arapça tamlamalarda birinci kelimenin sonu ötreli, ikincinin sonu esreli, üçüncü kelimenin sonu esreli veya sükûnlu, ayrıca son kelimenin başı harf-i ta‘rîfli olur. Dîvânü Lügati’t-Türk ديوان لغات الترك

Ancak üç kelimeli tamlamalar Osmanlı Türkçesinde yukarıdaki gibi okunmamış, ikin-ci ve üçüncü kelimeler Arapça tamlama gibi, birinci kelime ise Farsça terkipli okunmuş-tur. Böylece ilk kelime tamlanan, ikinci ve üçüncü kelimelerden oluşan Arapça tamlama bir bütün olarak birinci kelimeyi tamlayan olur.

”Derûn-ı Bâbü’s-selâm “Bâbüsselâmın içi درون بابالسلام

Osmanlı döneminde kitap adlarında Arapça tamlama tercih edilmiştir. Bilhassa üç kelime-den oluşan kitap isimlerinde ilk kelimenin sonunun ötreli okunmasına dikkat edilmelidir.

Aşağıdaki Arapça tamlama örneklerini inceleyelim:

تحفةالحرمين Tuhfetü’l-haremeyn

تزكرةالاوليا Tezkiretü’l- evliyâ

حديقه الوزرا Hadikatü’l- vüzerâ

دارالسعاده Dârü’ş- sa‘âde

دار السلطنه Dârü’ş-saltana

رئيسالكتاب Re’îsü’l-küttâb

بيت المال Beytü’l-mâl

حفظ الصحه Hıfzu’s-sıhha

سلسلةالزهب Silsiletü’z-zeheb

شمس العرفان Şemşü’l-irfân

خالق الارض Hâlikü’l-arz

2


Aşağıdaki tamlamaların okunuşlarını karşılarına yazınız.

باب البيتاميرالامرا دارالسلطنه نقيب الاشراف لطف الله فضل الله سيف الدين

ARAPÇA TAMLAMALARDA DEĞİŞİKLİKLERYukarda anlatılan Arapça isim ve sıfat tamlamalarında ilk kelime (tamlanan-muzâf)nin sonu ötrelidir. Ancak bu hareke bazı durumlarda üstünlü (fethalı) veya esreli (kesreli) okunabilir.

Tamlamanın üstünlü okunduğu yerler:İlk kelime (tamlanan-muzâf)nin üstün okunduğu yerler: ,beyn (ara) بين ,taht (alt) تحت ,fevk (üst) فوق ,kabl (önce) قبل ,ba‘d (sonra) بعد

.hasb (göre) kelimeleri tamlanan durumunda ise üstünlü okunur حسب

فوق العاده fevka’l – ‘âde: olağanüstü

قبل الطوفان Kable’t-tûfân: tûfandan önce

:min edatı tamlanan ise üstünlü okunur من Mine’l-kadîm- eskiden beriElif-i maksûre ( ى ) ile biten kelimeler tamlanan olduğunda elif-i maksûre ى si okun-

maz, ondan önceki harf üstünlü okunur:

على الخصوص ‘ale’l-husûs

الى الابد ile’l-ebed

معنى الشعر ma‘ne’ş-şi‘r

Yâ ( يا ) ünleme edatı bir tamlamanın başına geldiğinde tamlamanın sonunu üstün okutur.

رسول الله Resûlullâh يا رسول الله Yâ Resûlallâh

Tamlamanın Esreli Okunduğu YerlerArapça tamlamalarda genel kaide olarak tamlanan ötreli okunur. Ancak esreli okunduğu yerler de vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

Zincirleme tamlamalarda ikinci kelime (muzâfun ileyh)den itibaren kelime sonları esreli okunur.

Kitâbu Evsâfi’l –Mesâcidi’ş-Şerîfe كتاب اوصاف المساجدالشريفه

3


Sonu tek ى ile biten kelimeler tamlanan (muzâf) olduğunda sondaki ى harfi okun-maz ye den önceki harf esreli okunur:

قاضى الحاخات Kâdi’l–hâcât= İstekleri yerine getiren Allah

مفتى الانام Müffi’l-enâm=halkın müftüsü, şeyhülislâm

Arapça’da önemli bir yere sahip olan harf-i cer dediğimiz ön edatlar tamlananın önü-ne geldiklerinde tamlananın sonunu esreli okuturlar.

Önce harf-i cerleri sıralayalım:

ب bi: Türkçe’de e/a, da/de, ile anlamlarında

عن an: Türkçe’de den/dan anlamında

فى fi: Türkçe’de de/da, içinde anlamında

ل li: Türkçe’de için, dolayı, yüzünden anlamlarında

من min: Türkçe’de den/dan, dolayı, sebebinden anlamlarında

ك ke: Türkçe’de gibi, sanki anlamlarında olup benzerlik ifade eder.

Sıralanan bu harf-i cerler Arapça’da çok sık kullanılır. Bunlar önlerine geldikleri tam-lamanın sonunu esreli okutur:

فى سبيلالله fî sebîli’llâh: Allah yolunda

عن قريب الزمن ‘an karîbi’z-zamân:Yakın zamanda

فى امان الله fî emâni’llâh: Allâh’a emanet olun.

الى يوم القيام İlâ yevmi’l-kıyâm: Kıyamet gününe kadar


Özet

Arapça Tamlama Yapısını TanıyabilmekOsmanlı Türkçesinde Arapça tamlamalar da kullanıl-mıştır. Daha çok dinî, edebî ve tarihî metinlerde; kitap isimlerinde, makam ve mevki isimlerinde bu tür tam-lamalara sık rastlanır. Arapça tamlamaları kavrayabil-mek için harf-i ta‘rîf olarak bilinen kelimeleri belirle-yici ön takıyı ve güneş ve ay adlarıyla bilinen harfleri bilmek gerekir. Türkçe’de iyelik ekleri ve bazı hal ek-leriyle belirli hale getirilen kelimeler, İngilizcede “the” edatıyla Arapça’da ise harf-i ta‘rîf (-el) ile belirli hale getirilir. Örneklerle görelim:

Türkçe örnek: “Öğretmen ders yaptı” cümlesinde hangi ders olduğu

belli değil, “Öğretmen dersi yaptı” cümlesinde hangi ders olduğu

biliniyor.

İngilizce örnek: “a book” herhangi bir kitap “the book” belli bir kitap

Arapça örnek:

yevm: herhangi bir gün يوم

el-yevm: belirli bir gün اليوم

El takısı ( ال ) getirilen kelimenin ilk harfinin yapısı-na göre takının lam harfi bazen okunur bazen okun-maz. Bazı harfler lam harfini okutmadan kendine çe-ker, benzeştirir. Bunlara güneş harfleri, diğerlerine ise ay harfleri adı verilir. Bu harfler ezberlenerek öğrenilir.

Örnekler:

eş-şems (el-şems okunmamasına dikkat ediniz) الشمس

el-kamer ( “el” takısının aynen okunmasına القمر dikkat ediniz)

Hurûfu’ş-şemsiyye harfleri şunlardır:

ت ث ذ د ر ز س ش ص ض ط ظ ل نArapça İsim ve Sıfat Tamlamalarını Ayırt EdebilmekArapça İsim Tamlamaları

Bilindiği gibi tamlamalar en az iki kelimeden olu-şur. Arapça’da bu iki kelimeden birincisine tamlanan (muzâf), ikincisine tamlayan (muzâfun ileyh) denir. Tamlanan kelimenin son harfi istisnalar dışında da-ima ötreli olur, tamlayan kelimenin başında harf-i

ta‘rîf ( ال -el) yer alır ve elifi hiçbir zaman okunmaz.

Hubbu’l-vatan örneğinde olduğu gibi حب الوطن

Arapça tamlamalarda kelimelerin yerleri Türkçe’ de-kinin tersidir. Tamlamalar Latin harfli Türk alfabesiy-le yazılırken birinci kelimenin sonunda kesme işareti, iki kelimenin arasında ise tire işaretinin kullanıldığı-na dikkat etmek gerekir.

“Allah” ve “din” kelimeleriyle yapılan tamlamaların özel durumlarını ilgili yerleri okuyarak öğrenmeniz-de yarar vardır.

necmeddin نجم الدين Seyfullâh سيف الله Arapça tamlamalarda tamlayan (muzâfun ileyh)’ın

isim veya sıfat oluşuna göre tamlamanın cinsini an-larız. Tamlayanın isim olması halinde isim tamla-ması, sıfat olması halinde sıfat tamlaması olduğu-na hükmederiz. Sıfat tamlamalarında sıfatlar cinsiyet (müennes-müzekker), sayı ve belirlilik-belirsizlik ba-kımından tamlayana uyum sağlamak zorundadır.

İki kelimeden fazla Arapça tamlamalar da vardır. Böyle tamlamalarda birinci kelimenin sonu ötreli, ikinci ve diğerlerinin sonu esreli, üçüncü ve sonraki kelimelerin başı harf-i ta‘rîfli olur.

Dîvânü Lügati’t-Türk ديوان لغات الترك Ancak Osmanlı dön eminde üç kelimeli Arapça tam-

lamaların birinci kelimesi Farsça tamlama gibi izafet terkibiyle (terkip –i’si ile) okunmuş, diğer kısımlar Arapça tamlama düzeninde okunmuştur.

”Derûn-ı bâbü’s-selâm “Bâbüsselâm’ın içi درون باب السلام

Arapça Tamlamalardaki Değişiklikleri Ayırt EdebilmekArapça tamlamalarda tamlanan (ilk kelime)’nın sonu ötrelidir. Ancak bazı durumlarda üstünlü veya esre-li olabilir.

Üstünlü okunduğu durumlar:

,fevk (üst) فوق ,kabl (önce) قبل ,ba‘d (sonra) بعد

hasb (göre) حسب ,beyn (ara) بين ,taht (alt) تحتkelimeleri tamlanan ise üstünlü okunur.

Esreli Okunduğu Yerler

fevka’l – ‘âde – olağanüstü فوق العاده

:min edatı tamlanan ise üstünlü okunur من Mine’l-kâdîm- eskiden beri

Elif-i maksûre ( ى ) ile biten kelimeler tamlanan ol-duğunda elif-i maksûre ye’si okunmaz. Ondan önceki harf üstünlü okunur:

ma‘ne’ş-şi‘r معنى الشعر

1

2

3


Yâ ( يا ) ünleme edatı bir tamlamanın başına geldiğin-de tamlamanın sonunu üstün okutur.

Rabbü’l-‘âlemîn رب العالمين

Yâ Rabbe’l-‘âlemîn يا رب العالمين Arapça tamlamalarda tamlananın esreli okunduğu

yerler de vardır. Zincirleme tamlamalarda ikinci ke-limeden itibaren kelime sonları esreli okunur. Sonu tek ye ile biten kelimeler tamlanan olduğunda keli-

me sonundaki ى okunmaz, ondan önceki harf esreli okunur. Harf-i cerler tamlananın önüne geldiklerinde tamlananın sonunu esreli okuturlar.

.Fî emâni’llâh: Allah’a emanet olun فى امان الله


Kendimizi Sınayalım1. Harfi tarifle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Kelimeyi belirsiz hale getirir.b. Cümlenin öznesidir.c. Kelimeyi belirli hale getirir.d. Cümlenin yüklemini gösterir.e. Tamlanan kelimesini belirler.

2. Aşağıdakilerin hangisinde kameri harf vardır?

a. ظ - ل - نb. د - ذ - رc. س - ش - صd. ت - د - زe. ب - ف - ق

3. Arapça tamlamalarla ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a. Tamlanan önce tamlayan sonradır.b. Tamlanan kelimenin sonu daima fethalıdır.c. Harf-i ta‘rîfin elifi hiçbir zaman okunmaz.d. İkinci ve sonraki kelimelerin başına “el” harf-i ta‘rîfi

getirilir.e. İkinci kelime isim ise tamlama isim tamlaması adını

alır.

-tamlamasının doğru okunuşu aşağıdakiler تزكرةالشعرا .4den hangisidir?

a. Tezkirel-şu‘arâb. Tezkire el-şu‘arâc. el-Tezkire el-şu‘arâd. Tezkire’ş-şu‘arâe. Tezkiretü’ş- şu‘arâ

5. “Güneş ışığı, güneşin ışığı” anlamındaki tamlamanın Arapça doğru yazımı aşağıdakilerden hangisidir?

a. نورالشمسb. نورالقمر c. فحرالنسا

d نورالاسلامe. دارالدنيا

6. Aşağıdaki tamlamalardan hangisi yanlış okunmuştur?

a. سلسلةالزهب silsiletü’z-zeheb

b. رمضان المبارك Ramazânü’l-mübârek

c. كليدالبحرين Kilîdü’l-bahreyn

d. رب العالمين Rabbe’l-âlemîn

e. بيت الحرم Beytü’l-harem

7. Aşağıdakilerden hangisi sıfat tamlamasıdır?

a. دول المعظمهb. ام الكتابc. تحت البحرd. يوم الدينe. يوم الجزا

8. Aşağıdaki harf-i cerli ifadelerden hangisinin Türkçe an-lamı yanlıştır?

a. بسم الله bismillah: Allah’ın adıyla

b بالوا سطه bi’l-vâsıta: aracı ile, vasıtası ile

c. فى الاصل fi’l-asl: aslına göre

d. لمؤلفه li-müellifihi – müellifi tarafından.

e. كل لا صل ke’l-asl: aslı gibi

9. Aşağıdaki harf-i cerlerden hangisinin Türkçe anlamı yanlıştır?

a. عن an: den/dan

b. فى fî: e/a, için

c. ل lî: için, dolayı, yüzünden

d. ك ke: gibi, sanki

e. ب bi: e/a, ile

10. Aşağıdaki tamlamalardan hangisinin okunuşu yanlıştır?

a. قبل الطوفان kable’t-Tûfân

b حديقةالوزرا hadîkatu’l-vüzerâ

c. فقرالدم fakrü’d-dem

d بيت الله Beytullâh

e. قاضى الحاجت Kâzi’l-hâcât


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. c Yanıtınız yanlış ise “Güneş ve Ay Harfleri” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.2. e Yanıtınız yanlış ise “Güneş ve Ay Harfleri” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.3. b Yanıtınız yanlış ise “Arapça İsim Tamlamaları” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.4. e Yanıtınız yanlış ise “Arapça İsim Tamlamaları” ve

“Arapça Sıfat Tamlamaları” konularını yeniden göz-den geçiriniz.

5. a Yanıtınız yanlış ise“Arapça İsim Tamlamaları” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

6. d Yanıtınız yanlış ise “Arapça İsim Tamlamaları” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yanıtınız yanlış ise “Arapça Sıfat Tamlamaları” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

8. c Yanıtınız yanlış ise “Tamlananın Esreli Okunduğu Yerler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yanıtınız yanlış ise “Tamlananın Esreli Okunduğu Yerler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yanıtınız yanlış ise “Tamlananın Esreli Okunduğu Yerler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1

دارادنيا Dârü’d –dünyâ Dünya evi

كليدالبحر Kilîdü’l-bahr Denizin kilidi

دين الاسلام Dînü’l-islâm İslâm dini

نورالقمر Nûru’l-kamer Ayın ışığı, ay ışığı

Sıra Sizde 2

مساجدالشريفه - بيت الحرامبيت النظيف - ملك المظفرSıra Sizde 3

Bâbü’l –Beyt

Emîrü’l-umerâ

Dâru’s-saltana

Nâkibü’l-eşrâf

Lutfullâh

Fazlullâh

Seyfeddin

Yararlanılan KaynaklarDeveli, Hayati (2008). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1. İstan-

bul: Kesit YayınlarıDeveli, Hayati (2010). Osmanlı Türkçesi Grameri. Eskişe-

hir: Anadolu Üniversitesi YayınlarıTimurtaş, Faruk K. (1986). Osmanlı Türkçesine Giriş. (8.

Baskı) İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı

4Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Osmanlı Türkçesi metinlerini daha iyi okuyup anlayabilecek,Ünitelerde işlenen dilbilgisi konularını metin içerisinde görerek tanıyabilecek,Karşılaşılan yeni kelimelerle kelime dağarcığınızı büyütebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-II Metin Üzerinde Çalışmalar

• OSMANLITÜRKÇESİİLEİLGİLİMATBUMETİN

• METİNLATİNALFABESİİLEKARŞILIĞI• METNİNSADELEŞTİRİLMİŞŞEKLİ

• OsmanlıTürkçesiMetinleri • MatbuMetin


Metin Üzerinde Çalışmalar

Metin 4.1


Metin 4.2

4. Ünite - Metin Üzerinde Çalışmalar 53

Metin 4.3


Metin 4.4


Metin 4.5


Metin 4.6


Metne Ait Lugatçeacâyibât (عجايبات): Acâib şeyler

ahd (عهد): Vâdetme. Söz verme. Vefâ. Ye-min. And. Asır. Devir.

âlât (آلات): Âletler.

ashâb (اصحاب): Arkadaş olanlar. Sahip olanlar, kullanma yetkisine sahip ki-şiler. Halk, ahali.

avdet (عودت): Dönüş, geri gelme, dönme.

azîm (عظيم): Büyük.

azîmet (عزيمت): Kesin karar vermek. Yola çıkmak, gitmek.

bâdbân (بادبان): Yelken.

bâlâ (بالا): Yüksek. Yukarı. Yüce. Yüksek kat.

bed’(بدأ): Başlangıç, evvel, ilk.

belâyâ (بلايا): Belâlar, musibetler.

berât (برات): Nişân. Rütbe. İmtiyaz ve tal-tif için verilen resmi kâğıt.

bi’t-tab‘(بالطبع): doğal olarak.

cedîd (جديد): Yeni, kullanılmamış.

celb (جلب): Kendi tarafına çekmek. Çek-mek, götürmek.

cenûb (جنوب): Güney.

cereyân (جريان): Akma, akış, gidiş. Hare-ket. Akıntı. Gezme. Mürûr. Vuku, vâki olma.

cesîm (جسيم): İri vücudlu. Kebir. Ehem-miyetli. Büyük.

cezîre (جزيره): Ada. Dört tarafı su ile çev-rilmiş toprak parçası.

cezm (جزم): Kat’î karar. Yemin. Karar-laştırmak. Kesmek. Niyet. Tahmin. Takdir.

cihet (جهت): Yan, yön, taraf. Sebeb. Vesi-le, bahane. Evkafça olan vazife, maaş. Yer, mahâl, semt.

çârpâ (چارپا): Eşek, deve, koyun v.s. gibi dört ayaklı hayvanlar.

çelîpâ (چليپا): Haç, put, sanem. Eğik ve kıvrık çizgi.

delîl (دليل): Kılavuz. Doğru yolu gösteren.

derûn (درون): İç taraf. Dâhil. Kalb.

dirâyetkâr(درايتكار): Bilgili, dirâyetli, kavrayışlı.

dûçâr (دوچار): Yakalanmış. Çatmış. Mübtelâ. Ulaşmış.

edevât (ادوات): Aletler. Takımlar, parçalar.

ef ‘âl (افعال): Fiiller, işler, ameller.

eslâf (اسلاف): Selefler, evvelkiler, geçmişler.

esliha (اسلحه): Silâhlar. Muharebe ve cenk âlet ve edevâtı.

eşcâr (اشجار): Ağaçlar.

eşhâs (اشخاص): Şahıslar. Kişiler.

evânî (اواني): Kapkacaklar, kaplar.

fekk (فك): Açmak. Ayırmak. Kırmak. Kal-dırmak. Kesmek.

fevâ’id (فوائد): Faydalar. Faydalı şeyler.

güşâ (كوشا): Açıcı, açan mânâsına gelir ve birleşik kelimeler yapılır. Meselâ: Dil-güşa: Gönüle ferahlık veren. Gö-nül açan.

havf (خوف): Korku, korkutmak.

hâvî (حاوى): İçine alan, ihtiva eden, kapla-yan. Biriktirici. Kuşatan.

hicret-i Nebeviyye(نبويه .Hz :(هجرت Muhammed’in Mekke’den 622 yı-lında Medine’ye hicret etmesi.

hulûs (خلوص): Hâlislik. Saflık. Samimi-yet. Hâlis dostluk. İçden davranmak.

hüsn (حسن): Güzellik. İyilik. Eksiksizlik.

i‘zâm (اعزام): Göndermek. Yollamak.

ibrâz (ابراز): Göstermek. Meydana koymak.

ibtidâ (ابتدا): Baş taraf. Evvel. Başlangıç. En önce, başta.

icrâ (اجرا): Bir işi yürütmek. Yerine getir-mek. Yapma. Mahkeme kararını yeri-ne getirmek. Suyu akıtmak.

îfâ (ايفا): Ödemek. Yerine getirmek. Söz verdiğini veya vazife bildiğini yerine getirmek. Kılmak. Yapmak.


iftihâr (افتخار): Övünmek. Kendini beğe-nircesine kendinden ve yaptıkla-rından bahsetmek.

ihtirâm (احترام): Hürmet olunmak, tazim olunmak, hürmet, saygı.

ihzâr (احضار): Hazır etmek. Hazırlamak. Huzura getirmek. Mahkemeye gelme-yenleri cebren getirme müzekkeresi.

ikāmet (اقامت): Bir yerde kalmak. Otur-mak. Müezzinin kamet getirmesi.

ikdâm (اقدام): Gayret ve sebat ile çalış-mak. İlerlemeye gayret etmek. De-vamlı çalışmak. İlerlemek.

ikmâl (اكمال): Tamamlamak. Bitirmek. Mükemmelleştirmek.

iltimâs (التماس): Tavsiye. Rica. İstirham. Kayırmak, tutmak, haksız olarak yardımda bulunmak. Yapılmasını isteme.

imtiyâz (امتياز): Diğerlerinden ayrılmak. Farklı olmak, benzerlerinden ay-rılmak. Resmi veya hususi izin.

ind (عند): Hissî ve manevî mekân. Nezd, huzur, yan, vakt, taraf.

irâ’e (ارائه): Göstermek, göstererek öğret-mek. Göz önüne koymak. Gösteriş.

îrâs (ايراث): Sebeb olmak, vermek. Vâris kılmak, miras bırakmak, miras ye-mek. Gerekmek.

isti‘câl (استعجال): Acele olmasını istemek. Acele etmek.

istihzâ (استهزأ): Alay etmek, birisi ile eğ-lenmek. Birisini gülünç duruma dü-şürmek, maskara etmek.

istishâb (استصحاب): Yanına alma. Bir-likte götürme, beraber götürme.

iyâl (عيال): Bir adamın kendilerini geçin-dirdiği kimseler.

kadem (قدم): Ayak. Adım. Metrenin üçte biri kadar olan uzunluk. Oniki par-mak uzunluğu, yarım arşın. Uğur.

kâffe (كافه): Hep. Bütün. Cümle.

kāmet (قامت): Namaza başlama işâreti, namaz kılmak için okunan ezan. Boy. Boy-bos. Endam.

kâmilen (كاملا): Noksansız, eksiksiz ola-rak. Tam olarak. Kâmil olarak. Bütünü ile. Tamamen.

karye (قريه): Köy. Nâhiyeden küçük olan, insanlarla meskun yer.

kebîr(كبير): Büyük, âli, yüce.

keyfiyet (كيفيت): Bir şeyin esâsı ve iç yüzü. Nasıl olduğu ciheti. Kalite. Madde.

lenger (لنگر): Gemiyi yerinde sâbit kılmak için denize atılan zincir ucundaki büyük demir çapa.

levâzım (لوازم): İhtiyaç maddeleri. Lüzum-lu madde.

ma‘âdin (معادن): Madenler.

ma‘mâfîh (فيه ما -Öyle olmakla bera :(مع ber.

ma‘mûr (معمور): İ’mar edilen, tamir edilmiş.

ma‘rûf (معروف): Bilinen, tanınmış. Belli, meşhur.

mâ’il (مائل): Eğik. Bir tarafa eğilmiş. Eğri. Meyilli. Hevesli. İstekli. Düşkün. Benzer.

mahmidet (محمدت): Övme, medhetme.

mahsûldâr (محصولدار): Verimli, bereketli. Mahsul veren.

makūle (مقوله): Takım, çeşit. Kategori.

masnû‘ (مصنوع): San’atla yapılan, yapıl-mış. Yapma, yapmacık.

me’lûf (مألوف): Alışılmış. Ünsiyyet edil-miş. Alışık. Huy edinmiş.

me’mûl (مأمول): Umulan. Ümid edilen. Beklenilen.

mehâbet (مهابت): Heybet. Hürmetle karışık korku. İhtiram. Azamet. Büyüklük.

memâlik (ممالك): Memleketler.

menâfi‘ (منافع): Menfaatler. Faydalar.


merkūm (مرقوم): Yazılmış. Adı geçmiş. Rakamla söylenmiş. Sayılmış.

mesâ’ib (مصائب): Musibetler. Güçlükler.

meserret (مسرت): Sevinç. şenlik. Sürur.

mesrûriyet (مسروريت): Sevinçlik. Sü-rur içinde oluş. Dileğine ermiş olanın hâli.

mestûr (مستور): Örtülmüş. Setredilmiş. Gizlenmiş.

metbû‘ (متبوع): Kendine uyulan. Tâbi olu-nan. Halkın, kendine tâbi olduğu zat. Hükümdar.

mevâkı‘ (مواقع): Mevkiler. Duracak yerler.

mezbûr (مزبور): adı geçen.

mezkûr (مذكور): Adı geçen, zikredilen.

mîsâk (ميساق): Anlaşma. Sözleşme. Ye-minleşme. Verilen söz.

misl (مثل): Benzer. Eş. Nâzır. Tıpkısı.

mu‘âyene (معاينه): Zâhir ve âşikâre olmak, görünmek, belli olmak. Gözden geçirme, yoklama, kontrol etmek.

mu‘tâd ( معتاد) : Âdet. Âdet edilen iş. İti-yad edilen. Alışılmış olan.

mu‘tedil (معتدل): Yavaş ve mülâyim. Ne pek az, ne pek çok olan. Orta hâlli. İtidalli.

muhît (محيط): Okyanus, etraf, çevre. Kuşatan.

Muhît-i A‘zam (محيط اعظم): Büyük Okyanus.

muhteriz (محترز): Sakınan. Çekinen. Çekingen.

mukaddem (مقدم): Zaman ve mekân cihe-tiyle daha evvel olan. Askerin ön tarafına sevkedilen karakol. Değerli, üstün. Küçükten bü-yüğe sunulan, takdim edilen.

mukāvele (مقاوله): Kavilleşmek. Karşılıklı anlaşmak. Sözleşmek. Anlaşma-da imzalanan ve karar altına alı-nanların yazıldığı kâğıt.

mûmâ-ileyh (اليه Kendisine işâret :(مومى edilen. İsmi evvelce geçen.

muntazır (منتظر): Bekleyen. Gözleyen. Bi-risinin gelmesini bekleyen.

muvâfakat (موافقت): Uygunluk. Uymak. Anlaşmak. Karşılıklı anlaşma. Râzı olma. Müsâade.

muvâfık (موافق): Uygun. Yerinde. Denk.

muvâsalet (مواصلت): Vâsıl olmak. Eriş-mek. Ulaşmak.

mübâşeret (مباشرت): Bir işe girişmek. Bir işe başlamak. Karşılaşmak. Baş-lamak ve devam etmek. Temas etmek, dokunmak. İnsanın de-risinin, başkasının derisine do-kunması.

müctemi‘ (مجتمع): Toplu. Topluca. Bir ara-ya gelmiş. Hepsi.

müctenib (مجتنب): İctinâb eden, uzak du-ran, çekinen, bir şeye karışma-yan, sakınan.

müdde‘â (مدعى): İddia olunan. Dâvâ olu-nan şey. Asılsız iddia edilen.

mülâhaza (ملاحظه): Mütâlaa. Dikkatle bakmak. İyice düşünüp bir işin hakikatını tetkik etmek. Tefek-kür, düşünce.

münbit (منبت): Verimli, verimi bol. İnbat eden, ekini güzel yetiştiren.

müsâbakat (مسابقت): Yarış, yarışma, müsâbaka.

müsâra‘at (مسارعت): Teşebbüs, girişme. Sür’at ve acele etme.

müsellah (مسلح): Silâhlı, silâhlanmış.

müşâhede (مشاهده): Gözle görmek. Sey-rederek anlamak. Seyretmek. Muayene, kontrol.

müşârün-ileyh (مشار اليه): Kendine işaret edilen. İsmi evvelce söylen-miş olan.

müte‘allikāt (متعلقات): Yakın olanlar, mü-teallik olanlar. Akraba. Bir cümlenin mânasını açıkla-yan, tamamlayan kelimeler.


mütehassir (متحسر): Özleyen, hasret çe-ken. Mahrum kalan. İsteğine erişemiyen.

mütemevvil (متمول): Zengin. Mal mülk sâhibi.

mütenâsib (متناسب): Uygun, aralarında muntazam bir nisbet bulunan, muvâfık, birbirine mensub ve müşâbih olan.

müyesser (ميسر): Kolaylıkla olan, kolay gelen, nasip.

müzeyyen (مزين): Bezenip süslenmiş, ziynetli.

nâ’il (نائل): Muradına eren, ele geçiren. Erişmiş.

nazaran (نظرا): Nisbeten, nisbetle kıyaslı-yarak. Bakarak, görerek.

nebâtât (نباتات): Nebâtlar, bitkiler.

neslen ba‘de neslin (نسل بعد نسل): nesil-den nesile.

neşr (نشر): Yaymak, bir haberi herkese du-yurmak.

nezâfet (نظافت): Temizlik, paklık, pakizelik.

nigerân (نگران): Bakıveren, bakıcı.

pertev-pâş (پرتوپاش): Işık saçan.

recâ (رجا): Emel, ümit, yalvarmak. Cânib, taraf. İstek, arzu, dilek.

ri‘âyet (رعايت): İyi karşılamak, ağırlamak, hürmet etmek. Uymak, tâbi olmak. Otlamak veya otlatmak. Hıfzetmek, korumak.

sâ‘ika (سائقه): Yıldırım.

sâdedil (صاده دل): Kalb sâfi, derin mes’elelere aklı ermeyen insan. Temiz kalb-li olup, kolayca aldatılabilen kimse.

sâmin (سامن): Sekizinci.

sâyebân (سايبان): Gölgelik. Büyük çadır. Şemsiye.

sefîne (سفينه): Gemi.

sekene (سكنه): Sâkin olanlar, oturanlar. Bir yerde devamlı oturanlar.

sevâhil (سواحل): Sahiller, yalılar. Deniz veya ırmak kenarları.

şâmil (شامل): Çevreleyen, içine alan, ihtivâ eden, kaplayan.

şâyân (شايان): Münasib, lâyık, yaraşır.

şimâl (شمال): Sol, sol taraf. Sağın ve cenu-bun zıddı. Kuzey.

şu‘â‘ (شعاع): Işık, parıltı, nur.

şürût (شروط): Şartlar.

ta‘accüb (تعجب): şaşma, hayret etme.

ta‘zîm (تعظيم): Hürmet. Riayet. İkramda bulunmak.

tahsîn (تحسين): Beğenmek ve alkışlamak. Tezyin etmek, güzelleştirmek. İyi ve güzel bulmak.

takrîben (تقريبا): Tahminen. Yaklaşık ola-rak. Aşağı yukarı.

tama‘ (طمع): Hırsla istemek. Doymazlık. Aç gözlülük. Çok isteme.

tasavvur (تصور): Bir şeyi zihinde şekillen-dirmek. Tasarlamak. Düşünce, ta-sarı. Arzu.

te’kîd (تأكيد): Kuvvetlendirme, sağlamlaş-tırma. Üsteleme. Bir iş için evvelce yazılan bir yazıyı tekrarlama.

tedârük (تدارك): Ele geçirmek. Edinmek. Hazırlamak. Araştırıp bulmak.

temâşâ (تماشا): Hoşlanarak bakmak. Sey-retmek. Seyre çıkmak. Gezmek. İbretle bakmak.

terfîk (ترفيق): Birinin yanına katma. Arka-daş etme.

tesmiye (تسميه): İsimlendirme. Ad verme.

Teşrîn-i Evvel (تشرين اول): Ekim ayı.

teşyî‘ (تشيع): Uğurlamak. Gideni selâmetlemek. Yolcu etmek. Cesa-retlendirmek.

teveccüh (توجه): Bir şeye doğru yönel-me, bir tarafa dönme. Çevrilme. Mânen üzerine düşme. Ait ol-mak. Hoşlanmak. Sevgi, alâka.


tülû‘ (طلوع): Doğma, doğuş. Birden or-taya çıkma. Hücum etme. Bir şeye vâkıf olup bilme.

umûr (امور): Emirler. İşler. Hususlar. Maddeler.

uryân (عريان): Çıplak.

vâsıl (واصل): Ulaşan, erişen, kavuşan.

vaz‘ (وضع): Koyma, konulma. Bırakmak. Atlamak. Tayin etme, belirtmek. Du-ruş, hareket, tarz.

vech (وجه): Yüz, çehre, surat. Tarz, üslub. Ön. Alın. Cephe. Tarih. Suret. Sebeb. Semt. Cihet. Münasebet.

vusûl (وصول): Ulaşma, erişme, varma, yetişme.

vürûd (ورود): Geliş. Gelme. Vârid olma. Gelip yetişme.

zîr (زير): Alt, aşağı.

zînet (زينت): Süs.

Tafsîl-i Sefer-i Kapudan KolombKitâb-ı sâbık-ı sâminde zikr olunduğu üzere hicret-i seniyye-i Nebeviyye’nin sekizyüz dok-sandokuz senesi Ağustosunda Kapudan Kolomb tasavvur eylediği yeni bir dünyânın keş-fi niyetiyle Palus şehrinden üç kıt‘a sefîne ile Kanarya Adası diyerek çıkup otuz üç günde mezkûr adalardan Gumar nâm cezîreye muvâsalet, oradan dahi ikmâl-i levâzım-ı azîmet ile nihâyeti mechûl olan Deryâ-yı Muhît’e kendüsini teslîm eyledi. Esnâ-yı azîmetde çe-kilen ıztırâbların tafsîli Enîs Efendi’nin terceme eylediği Amerika Târihi’ne bırakılarak otuz beş gün mürûrunda, ya‘ni Teşrîn-i Evvelin on birinci günü sabâhleyin şimâle doğru iki sâ‘at mesâfede herbir tarafı yeşilin ve envâ‘ çeşme ve eşcâr ile müzeyyen bir düz cezîre göründükde sefîne halkı îfâ-yı şükr ü mahmidet zımnında ibâdet ederek gözlerinden mesrûriyet yaşı cereyân etmiş idi. Sabâhleyin güneş tülû‘ etmek üzere iken gemiden san-dal indirilüp derûnuna müsellah biraz asker konarak mezkûr cezîreye mûsîka çaldırıldığı hâlde âzim oldular. Adanın sevâhili ise işbu keyfiyet-i garîbeyi temâşâ içün gelmiş bir çok sekene ile mestûr idi. Bunların harekâtından anlaşıldığına göre ilk def ‘a olarak müşâhede etdikleri işbu keyfiyât-ı garîbeye ta‘accüb ederler idi. Kapudan Kolomb dahi büyük üni-formasını giymiş, kılıncını kınından çıkarup elinde tutmuş olduğu hâlde işbu keşf etdiği diyâr-ı cedîdeye cümleden mukaddem vaz‘-ı kademe ikdâm edüp ardınca giden İspanyol-lar diz üstüne çökerek kırk gündenberü mütehassir oldukları toprağa yüz sürerek ibtidâ ayak basdıkları mahalle hazret-i Îsâ’ya hürmeten bir alâmet-i çelîpâ vaz‘ edüp bu vechi-le hüsn-i netîceye nâ’il olduklarının teşekkürünü tekrâr eyleyerek arâzî-i cedîde keşfinde eslâfdan işitmiş ve Portekizlerden görmüş oldukları ahd ü mîsâkı icrâ eyledikleri esnâda yerlüden bir takım kimseler merkūm yabancıların harekâtından vürûdlarının sebeb ve esâsını anlamaksızın hayret ve sükûn-ı tâmme ile yabancıların etrafında kemâl-i ta‘accüb ile durmuşlar idi. Çünki İspanyolların elbiselerinin ziyneti ve yüzlerinin beyâzlığı ve sa-kal ve bıyıklarının mehâbeti ve eslihalarının nezâfeti ve’l-hâsıl her dürlü şeyleri cezîre-i mezbûre ahâlîsi nazarlarında yeni ve acâyibâtdan olan şeyler gibi görünür idi. Hattâ işbu müsâfirlerin içinden çıkageldikleri ve Muhît-i A‘zam’ı yararak gelmiş oldukları ve suyun üzerinde kanadlarıyla hareket eder gibi gördükleri gemileri ve derûnlarından sâ‘ika mi-sillü bir sadâ ile berâber şimşek gibi pertev-pâş olan bir şu‘â‘ın dumanı arasında görü-nen âlât-ı cesîme ki, topdur, cezîre sekenesine bir mertebe havf ve dehşet îrâs etdirmiş idi ki, işbu müsâfirleri gûyâ âlem-i bâlânın mevcûdâtından ya‘ni güneşin müte‘allikātından olup bizi görmek içün gelmiş zann ederler idi. İspanyollar dahi Avrupa ahâlîsi misillü her gördükleri eşyâya ta‘accübden hâlî olmadıklarından cezîrenin eşcâr ve nebâtâtı Avrupa nebâtâtının gayri olmağla bunlar cezîrenin ahvâl-i tabî‘iyyesine hayrân ve yerlüler işbu müsâfirlerin ef ‘âl ve harekâtına ta‘accüble nigerân idiler. Yerlülerin kâmilen uryân olup


saçları omuzları üzerine perîşân olarak dökülmüş ve ba‘zen örülüp başlarının etrâfına sa-rılmış cismleri bakır renginde olup sakal ve bıyıkları olmadığından her ne kadar çehre ve sîmâları başka bir şekl ve heybetde ise de ma‘ma‘fîh istihzâya şâyân olmayan yerleri yo-ğidi. Bunlar yüzlerini ve cismlerini dürlü boyalar ile nakş ve tezyîn etmiş olup kāmetleri mu‘tedil ve endâmları mütenâsib idi. İbtidâ İspanyolları gördükleri anda derûn-ı cezîreye firâr sûreti göstermişler ise de İspanyolların verdikleri çınkırak ve boncuk ve sâ’ir şişe makūlesinden olan eşyâyı meserret-i azîme ibrâzıyla kabûl ederek yavaş yavaş müsâfirlere yaklaşmışlar idi. İmdi eski dünyâ ahâlîsi ile yeni dünyâ sekenesi beyninde vâkı‘ olan işbu ilk mülâkātda her dürlü mu‘âmelât sûret-i dostânede icrâ olunmuş ve şürût-ı insâniyyete tamâm muvâfık vechile davranılmış idi. Ammâ İspanyolları her dürlü takdîr ve tahsîne şâyân olan hüner ve ma‘rifet ashâbından bulundukları hâlde hırs ve tama‘ ile me’lûf ol-duklarından arâzî-i cedîde keşfinden maksad ve merâmları celb edebilecekleri menâfi‘i mülâhazadan ibâret olmağla câhil ve sâdedil olan yeni dünyâ sekenesi işbu müsâfirlerin yüzünden dûçâr olacakları mesâ’ib ve belâyâyı hiss ve tahayyül edememişlerdir.

Bu cezîrenin ismi yerlüsi beyninde Ganhasni denmekle ma‘rûf ise de merkūm Ko-lomb ism-i cezîreyi tebdîl ile Sansalvador nâmını vermiş idi. Cezîre-i mezkûre şimdiki ma‘lûmâta nazaran Bahama tesmiye olunan cezâyir-i müctemi‘anın birisi olup Kanarya Adası’ndan bin sâ‘at garba ve dört derece cenûba doğru vâkı‘ olmuşdur. İşbu yerlüler bu-runlarına ve kulaklarına ve kollarına ve ayaklarına altundan masnû‘ halkalar asmış ve takmış olduklarından bunların altunu nereden buldukları su’âl olundukda cenûb tarafı-nı irâ’e ederler idi. İspanyolların ise bunca mesâfe seferi ihtiyâr etdiklerinin sebebi diyâr-ı mütemevvileyi bulmak olduğundan yerlülerin gösterdikleri cihetde kendülerinin zah-met ve meşakkati mükâfâtına nâ’il olacağını cezm ederek derhâl ol tarafa azîmete niyyet ile berâber cezîre sekenesinden birkaç kimseyi hem İspanyol lisânını öğretmek ve hem de işbu âlem-i cezîrede kendüsüne delîl ve tercemân olmak içün berâber aldı ve cenûba doğru bâdbân-güşâ-ı azîmet ile tesâdüf etdikleri bir çok cezîrelerin üç dâne büyüğüne Beşâret-i Meryem ve Ferdinand ve Vizabella tesmiye ederek her birinde gördüğü altunun nereden celb olunduğunu su’âl ile aldığı cenûb tarafı cevâbı üzerine hiçbir tarafa sapmaya-rak cenûba doğru gidüp bir büyük karayı keşf eyledi ki, orası evvelki gördüğü mevâkı‘ gibi düz yerlerden ibâret olmayup dağları ve dereleri şâmil olduğundan işbu bir kebîr cezîre mi yâhud bir kıt‘a-i cesîmenin bir kenarı mı bilinemedi. Berâber almış olduğu Sansalvador sekenesi işbu mahalli Kurbâ ismiyle zikr etmişler idi. Ve’l-hâsıl mezkûr karanın üzerin-den bahre doğru cereyân eden bir büyük nehrin ağzından gemi ile girüp nehrin iki sâhili dâhilinde bulunan sekene-i asliyesi işbu görmedikleri heykel-i cesîmi gördükleri anda bir-birini müsâbakat ile dağlara ve ormanlara kaçdılar. Merkūm Kapudan Kolomb Sansalva-dor ahâlîsinden aldığı eşhâsdan birine birkaç İspanyol terfîk ile memâlik-i mezbûrenin dâhilini mu‘âyene içün i‘zâm eyledi. Anlar dahi altmış mil kadar derûn-ı arâzîye girüp avdet ederek arâzîsinden münbit ve mahsûldâr olduğunu ve takrîben bin beş yüz iki bin sekeneyi hâvî olan bir karyeye râst geldiklerini her ne kadar bunlar dahi üryân ise de mevâkı‘-i sâ’ire sekenesinden dirâyetkâr olduklarını ve İspanyollara aşurı ri‘âyet ile âlem-i bâlâya münâsebeti olan mahlûkāt gibi ta‘zîm ü ihtirâm eylediklerini ve kendülere ikrâmen kavrulmuş kestâne lezzetinde bir kök ve lisânlarınca “Mayıs” denilen bir dürlü buğday verdiklerini ve çârpâ nev‘inden olarak ürümez bir soy köpek gördüklerini ve sekenesi ind-lerinde pek kıymetlü olmayan altundan masnû‘ evânî bulduklarını ve isbât-ı müdde‘â içün sekenesinden birkaç kimseyi huzûr-ı Kolomb’a ihzâr eylediler. Merkūm Kolomb bunlar-dan kullandıkları altunu nereden bulduklarını ve şark tarafında Hayt nâmıyla ma‘rûf olan bir adayı gösterdiklerinde derhâl ol tarafa teveccüh olunup fi’l-vâkı‘ ma‘mûr bir cezîrenin sâhiline vâsıl oldular. Orada hırs ve tama‘larıını iknâ‘ edecek mertebede altun tedârük et-dikden sonra İspanyol hükûmeti nâmına bir palanka yapup otu kadar nefer ile Dibago


nâm şahsı serdâr nasb ederek kendüsi ma‘âdin ve eşcâr-ı garîbe istishâbıyla İspanya’ya avdet eyledi. Balos limanına vâsıl olduğu vakt hemşehrîleri takım takım sâhile gelerek Kolomb’u isbât-ı müdde‘â içün berâber getürmüş olduğu adamları ve nâdîde hayvânları ve mahsûlât-ı garîbeyi gördükleri anda çanlar çaldırılup, toplar atdırılup hükümdârlar hak-kında icrâsı mu‘tâd olan merâsim-i ta‘zîmât ile şehre kabûl eylediler. Lakin Kıral Barselon şehrinde bulunmağla mûmâ-ileyh Kolomb’un dahi oraya gelmesi recâ olunmağla derhâl Barselon şehrine doğru azîmet edüp yol üzerinde bulunan eyâletler ahâlîsi mûmâ-ileyhin istikbâline müsâra‘at ile teşyî‘ ederek Barselon şehrine vusûlünde tertîb olunan muzafferi-yet alayı ile mûmâ-ileyhi şehre kabûl edüp Kıral ve Kıraliçe elbise-i resmiyelerini giydik-leri hâlde mükellef bir sâyebân altında mûmâ-ileyh Kolomb’a muntazır oldular. Kolomb dahi dizi üstüne çöküp metbû‘larının şân ve şöhretini yeni bir dünyâya neşr etdiğinin te-şekkürünü îfâ etdiği hâlde mûmâ-ileyh Kolomb içün tahsîs olunan sandalye üzerine otur-ması teklîf ve seyâhatinin ne vechile olduğunun ta‘rîf olunmasını iltimâs eylediler. Mûmâ-ileyh dahi muhatabı olan hükümdârların azamet ve ihtişâmlarına münâsib olan kelimât-ı ta‘zimiyye ile seyâhatini hikâyet eyledikden sonra müşârün-ileyhimâ zîr-i hükûmetlerinde olan memâlike kendü ahd ve hükûmetlerinde kimsenin hâtır ve hayâline gelmeyen fevâ’id-i cedîde îrâs edeceği me’mûl olan bir diyârın keşfi müyesser olduğundan dolayı âyinlerince birer dizlerini yere koyup iki ellerini birbirine karşulaşdırup cenâb-ı Hakk’a hulûs-ı kalb ile şükrler etdikden sonra mûmâ-ileyh Kolomb’u her dürlü şan ve şerefe lâyık görerek mukad-dem imzâ etdikleri mukāvele senedinin kâffe-i imtiyâzını hem mûmâ-ileyhin hakkında ve hem de neslen ba‘de neslin berât-ı resmiye ile te’kîd ve tasdîk eylediler. Lakin mûmâ-ileyh Kapudan Kolomb keşf etdiği arâzînin zabt ve idâresi içün mükemmel bir donanma ile ikin-ci azîmete dahi niyet eyledi. Her ne kadar İspanya Kıralı bulunan Ferdinand ve iyâli İzabelle misillü mâ’il-i iftihâr olmayup bi’t-tab‘ muhteriz ve umûr-ı cedîdeye bed’ ve mübâşeretden müctenib ise de bu def ‘a teb‘asının ârzûsuna muvâfakat ederek ikinci seferin tedârükâtını isti‘câle müsâra‘at ile on yedi kıt‘a sefîne ve bin beş yüz nefer yolcu ve her nev‘ âlât ve edevât ile mûmâ-ileyh Kolomb’u arâzî-i mekşûfe-i cedîdeye i‘zâm eyledi.

İşte dokuz yüz sene-i hicriyesi Eylülünün beşinde Kadaksi Körfezi’nden fekk-i lenger-i ikāmet ile tekrâr Kanarya Adası’na muvâsalet, oradan dahi evvelki seyâhatinin hilâfı vec-hile cenûba doğru azîmet eyledi ki bunun bakıyyesi onuncu kitâbda yazılmışdır.

Hayrullah Efendi, Devlet-i Aliyye-i Osmâniye Târîhi IX, İstanbul 1273, s. 39-45.

A) Metni inceleyerek içerisinden 10 adet sülâsî mücerred masdar çıkarıp bunların ism-i fâ‘illerini yazınız.

Sülâsî Mücerred Masdar İsm-i Fâ‘il…………… ………………………… ………………………… ………………………… ………………………… ………………………… ………………………… ………………………… ………………………… ………………………… ……………

1


B) Metni inceleyiniz ve içerisinde kullanılmış 10 adet sülasi mücerred ism-i mefûl bularak aşağıya yazınız.……………………………………………………………………………………………………………………………………

C) Metinde geçen aşağıdaki mezîdünfih kelimelerin vezinlerini çıkarıp, karşısına türünü yazınız.

(muvâfık) موافق (müfâ‘il) مفاعل tef ‘îl bâbının ism-i fâ‘ili

(muntazır) منتظر …………… ……………

(istishâb) استصحاب …………… ……………

(müzeyyen) مزين …………… ……………

(ikmâl) كمال …………… ……………

(mütehassir) متحصر …………… ……………

(mukāvele) مقاوله …………… ……………

(mütenâsib) متتناسب …………… ……………

(tasavvur) تصور …………… ……………

(müctenib) مجتنب …………… ……………

(münbit) منبت …………… ……………

Kaptan Kolomb’un Seferinin AyrıntısıDaha önce sekizinci kitapta anıldığı üzere, Peygamberin yüce hicretinin 899 yılı Ağusto-sunda Kaptan Kolomb tasarladığı yeni bir dünyanın keşfi niyetiyle Palus şehrinden üç parça gemi ile Kanarya Adası’nı kasdederek çıktı. 33 günde adı geçen adalardan Gumar adlı adaya ulaştı. Oradan da yol için gerekli ihtiyaç maddelerini tamamlayarak sonu be-lirsiz olan okyanusa kendisini teslim etti. Yol sırasında çekilen sıkıntıların ayrıntısı Enis Efendi’nin tercüme ettiği Amerika Tarihi’ne bırakalım. 35 gün geçtikten sonra, yani Ekim ayının 11. günü sabahleyin kuzeye doğru iki saat mesafede her tarafı yeşillik ve türlü su kaynakları ve ağaçlar ile süslü bir düz ada göründü. Gemi halkı şükür ve övgü yapmak amacıyla ibadet etmiş, gözlerinden sevinç yaşı akmıştı. Sabahleyin güneş doğmak üzerey-ken gemiden sandal indirilip, içerisine silahlı bir miktar asker konularak adı geçen adaya mızıka çaldırılarak gittiler. Adanın sahilleri ise bu tuhaf durumu izlemek için gelmiş bir-çok ada sakini ile örtülüydü. Bunların hareketlerinden anlaşıldığına göre ilk kez gördük-


leri bu tuhaf duruma şaşırırlardı. Kaptan Kolomb da büyük üniformasını giymiş, kılıcını kınından çıkarıp elinde tutarak bu keşfettiği yeni diyara herkesten önce ayak basmaya ça-baladı. Arkasından giden İspanyollar diz üstüne çökerek kırk günden beri özlem duyduk-ları toprağa yüz sürerek ilk ayak bastıkları yere hazret-i İsa’ya saygı gösterisi olarak bir haç alâmeti koydular. Bu şekilde iyi bir sonuca ulaşmalarının teşekkürünü tekrar ederek yeni arazi kefşinde eskilerden işittikleri ve Portekizlerden görmüş oldukları anlaşmayı yaptık-ları sırada yerlilerden birtakım kimseler, anılan yabancıların etrafında tam bir hayretle durmuşlardı. Çünkü İspanyolların elbiselerinin süsü ve yüzlerinin beyazlığı, sakal ve bı-yıklarının görkemi, silahlarının temizliği, kısaca her türlü şeyleri bu ada halkının gözleri-ne yeni ve ilginç şeyler gibi görünürdü. Hatta bu misafirlerin içinden çıkageldikleri Büyük Okyanus’u yararak gelmiş oldukları, suyun üzerinde kanatlarıyla hareket eder gibi gör-dükleri gemileri ve içlerinden yıldırım gibi bir sesle birlikte şimşek gibi ışık saçan bir ışık kaynağının dumanı arasında görünen büyük âletler –ki, toptur- ada sakinlerine öyle bir korku ve dehşet bırakmıştı ki, bu misafirleri güyâ yukarı âlemin varlıklarından, yani gü-neşin kısımlarından olup bizi görmek için gelmiş sanarlardı. İspanyollar da Avrupa halkı gibi her gördükleri eşyaya hayret etmekten geri durmadıklarından adanın ağaç ve bitki-leri Avrupa bitkilerinden farklı olduğundan, adanın doğal haline hayrandılar. Yerliler de bu misafirlerin iş ve hareketlerine hayretle bakarlardı. Yerliler tamamen çıplak olup, saçla-rı omuzları üzerine dağınık olarak dökülmüş, bazıları örülüp başlarının etrafına sarılmış, bakır renginde, sakal ve bıyıkları olmadığından her ne kadar çehre ve simaları başka bir şekil ve görünüşte ise de alaya almaya elverişli olmayan yerleri yoktu. Bunlar yüzlerini ve bedenlerini türlü boyalar ile boyayıp süslemiş olup boyları orta halli bedenleri uyumlu idi. İlk önce+ İspanyolları gördükleri anda adanın içine kaçmaya çalışmışlar ise de, İspanyol-ların verdikleri çıngırak, boncuk ve benzeri şişe türünden eşyaları büyük sevinç göstere-rek yavaş yavaş misafirlere yaklaşmışlardı. Şimdi eski dünya halkı ile yeni dünya halkı ara-sında olan bu ilk görüşmede her türlü davranış dostça bir şekilde gerçekleşmiş ve insan-lık şartlarına tam uygun şekilde davranılmıştı. Ancak İspanyollar her türlü takdir ve beğe-niye değer olan maharet ve ustalık sahiplerinden oldukları hâlde hırs ve açgözlülüğe alış-kın olduklarından, yeni arazi keşfinden amaç ve niyetleri çekebilecekleri yararları düşün-mekten ibaret olmakla câhil ve kolay aldatılabilir olan yeni dünya sakinleri bu misafirlerin yüzünden düşecekleri felâket ve belâları his ve hayal edememişlerdir.

Bu adanın ismi yerliler arasında Ganhasni adıyla bilinmekteyse de, adı geçen Kolomb adanın ismini değiştirerek Sansalvador adını vermişti. Anılan ada şimdiki bilgilere göre Bahama olarak adlandırılan adalar topluluğunun birisi olup Kanarya Adası’ndan bin saat batıya ve dört derece güneye doğrudur. Bu yerliler burunlarına, kulaklarına, kollarına ve ayaklarına altından yapılmış halkalar aşmış ve takmış olduklarından bunların altını ne-reden buldukları sorulduğunda güney tarafını gösterirlerdi. İspanyolların ise bunca me-safelik yolu seçmelerinin sebebi, zengin diyarı bulmak olduğundan yerlilerin gösterdikle-ri yönde kendilerinin zahmet ve sıkıntının ödülüne ulaşacaklarını tahmin ederek hemen o tarafa gitmek niyetiyle birlikte ada sakinlerinden birkaç kişiyi hem İspanyol dilini öğ-retmek ve hem de bu ada âleminde kendisine kılavuz ve tercüman olmak için beraberi-ne aldı. Güneye doğru dönüş yelkeni açtı. Rastladıkları birçok adadan büyük üç tanesine Beşaret-i Meryem, Ferdinand ve Vizabella adını vererek herbirinde gördüğü altının nere-den getirildiğini sordu. Aldığı “güney tarafı” cevabı üzerine hiçbir tarafa sapmayarak gü-neye doğru gidip bir büyük karayı keşfetti. Orası daha önce gördüğü yerler gibi düz yer-lerden ibaret olmayıp, dağları ve dereleri çevrelediğinden, büyük bir ada mı, yoksa büyük bir kıtanın kenarımı olduğu bilinemedi. Beraberine almış olduğu Sansalvador sakinleri bu yeri Kurba adıyla anmışlardı. Kısaca o karanın üzerinden denize doğru akan büyük bir nehrin ağzından gemi ile girip, nehrin iki sahili içinde bulunan asıl sakinler bu görmedik-


leri büyük heykeli gördükleri anda birbiriyle yarışarak dağlara ve ormanlara kaçtılar. Adı geçen Kaptan Kolomb, Sansalvador halkından aldığı şahıslardan birinin yanına birkaç İs-panyol katarak anılan memleketlerin içerisini kontrol için gönderdi. Onlar da altmış mil kadar arazinin içine girip geri dönerek arazisinin verimli ve bereketli olduğunu, yaklaşık olarak 1500-2000 sakini olan bir köye rastladıklarını, her ne kadar bunlar da çıplak ise de, diğer yerlerin sakinlerinden daha bilgili olduklarını, İspanyolları aşırı iyi karşıladıkları, yukarı âlemle ilgisi olan yaratıklar gibi hürmet ve saygı gösterdikleri, kendilerine kavrul-muş kestane tadında bir kök ikram ettikleri, kendi dillerince “Mayıs” denilen bir tür buğ-day verdikleri dört ayaklı hayvan cinsinden havlamaz bir soylu köpek gördükleri, sakinle-ri yanında pek değerli olmayan altından yapma kapkacak bulduklarını ve iddialarını ispat için sakinlerinden birkaç kişiyi Kolomb’un huzuruna çıkardılar. Adı geçen Kolomb bun-lardan kullandıkları altını nereden bulduklarını sormuş, doğu yönünde Hayt adıyla bili-nen bir adayı gösterdiklerinde hemen o tarafa yöneldiler ve mamur bir adanın sahiline ulaştılar. Orada hırs ve açgözlülüklerini razı edecek derecede altın sağladıktan sonra İs-panyol hükümeti adına bir küçük kale yapıp, otuz kadar kişiyle Dibago adlı şahsı komu-tan tayin ederek kendisi madenler ve tuhaf ağaçlar yanına alarak İspanya’ya döndü. Balos limanına ulaştığı zaman, memleketlileri takım takım sahile gelerek Kolomb’u iddiasını is-pat için birlikte getirdiği adamları, nadide hayvanları ve tuhaf mahsülleri gördükleri anda çanlar çaldırıldı, toplar attırıldı. Hükümdarlara yapılması âdet olan hürmet merasimi ile şehre kabul ettiler. Ancak Kıral Barselona şehrinde olduğundan adı geçen Kolomb’un da oraya gelmesi rica edilmekle, hemen Barselona şehrine doğru yola çıktılar. Yol üzerinde bulunan eyâletlerin ahalisi onun karşılanması ve uğurlanmasına giriştiler. Barselona şeh-rine vardığında düzenlenen zafer alayı ile onu şehre kabul edip, Kıral ve Kıraliçe resmî el-biselerini giymiş olarak, mükemmel donatılmış bir çadır altında Kolomb’u beklediler. Ko-lomb da dizi üstüne çöküp, hükümdarları şan ve şöhretini yeni dünyaya yaymasının te-şekkürünü yerine getirir şekilde Kolomb için ayrılan sandalye üzerine oturmasını teklif ve seyahatinin nasıl olduğunun anlatılmasını istediler. O da kendisini dinleyen hükümdar-ların büyüklük ve ihtişamlarına uygun olan hürmet kelimeleriyle seyahatini anlattı. On-lar yönetimleri altında olan memleketlere kendi devir ve hükümetlerinde kimsenin aklı-na hayaline gelmeyen yeni faydalar sağlayacağı umulan bir diyarın keşfi nasip olması do-layısıyla kendi göreneklerine göre birer dizlerini yere koyup, iki ellerini birbirine bitiştirip, yüce Allah’a samimi kalple şükürler ettiler. Kolomb’u her türlü şan ve şerefe layık görerek daha önce imzaladıkları anlaşma senedinin bütün ayrıcalıklarını hem onun, hem de onun gelecek nesli hakkında resmî beratla sağlamlaştırdı ve onayladılar. Ancak Kaptan Kolomb keşf ettiği arazinin zabt ve idaresi için mükemmel bir donanma ile ikinci defa yola çıkma-ya da niyet etti. Her ne kadar İspanya Kıralı bulunan Ferdinand ve eşi İzabelle gibi övün-meye meyilli olmayıp, doğal olarak çekingen ve yeni işlere başlamak ve girişmekten sakı-nır ise de bu kere tebasının isteğine uygun hareket ederek ikinci seferin hazırlıklarını hız-landırarak 17 parça gemi, 1500 kişilik yolcu, her çeşit âlet ve edevat ile Kolomb’u yeni keş-fedilen araziye gönderdi.

İşte 900 Hicrî yılı Eylülünün 5’inde Kadaksi Körfezi’nden ikamet demirini alarak yeni-den Kanarya Adası’na ulaştı. Oradan da önceki seyahatinin tersi olarak güneye doğru git-ti ki, bunun kalan kısımları 10. kitapta yazılmıştır.


Özet

Osmanlı Türkçesi Metinlerini Daha İyi Okuyup Anlamak Osmanlı Türkçesini hızlı okuyup anlayabilmek için bilgi seviyesine uygun metinler okunması gerekli-dir. Bu dönemde özellikle ilgiyi çekebilecek, roman, hikâye, ilginç tarihi bilgiler içeren metinler gibi, oku-yucuyu konuya daha fazla çekebilecek başlangıç sevi-yesindeki metinleri çokça okumak, okuma hızını ve anlamayı geliştirme konusunda faydalı olacaktır.

Ünitelerde İşlenen Dilbilgisi Konularını Metin İçerisinde Görerek Tanımak Şimdiye kadar üniteler içerisinde işlenmiş olan dilbil-gisi konuları ile ilgili örnekler bu ünitedeki metinde yer almaktadır. Metni okurken, yeri geldiğinde işlen-miş konular hatırlanarak metne uygulandığında, bir-çok kelime için lügat kullanılması gerek duyulma-dan metnin anlaşılabildiği görülecektir. Böylece, tek-rar edilmediğinde kısa zamanda unutulabilecek olan karışık dilbilgisi kuralları, teorik yapıdan kurtulup zi-hinde canlanarak hayat bulacaktır. Bu sayede metin daha iyi anlaşılabilirken, konular da tekrar edilmiş olacaktır.

Karşılaşılan Yeni Kelimelerle Kelime Dağarcığını Büyütmek Okunan metni daha iyi anlamak için kelime dağarcı-ğının zenginliği oldukça önemlidir. Osmanlı Türkçe-si, Arapça, Farsça, İtalyanca ve diğer dillerden alınan kelimeler ile çok geniş bir kelime hazinesine sahiptir. Arapça ve Farsçanın kelime türetme mantığının kav-ranması kelimelerin sadece kökünün ya da kök harf-lerinin bilinmesiyle, bunlardan türeyen kelimelerin de anlamlarını çıkarabilmek mümkündür. Dilbilgisi-nin anlatıldığı ünitelerde bu dillere ait, Osmanlı Türk-çesini ilgilendiren temel dilbilgisi gösterilirken, oku-ma parçalarının olduğu konular, bilinmesi gereken te-mel kelimeleri içermektedir. Bu kelimelerin anlamla-rının ister dilbilgisi yoluyla, ister lügat kitaplarına ba-kılarak öğrenilmesi kelime haznesinin artmasına, bu sayede tarihi metinlerin daha iyi anlaşılması ve değer-lendirilmesine katkı sağlayacaktır.

1

2

3


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i mef ‘ûldür?

a. ترفيق (terfîk)

b. نائل (nâ’il)

c. طمع (tama‘)

d. درون (derûn)

e. مصنوع (masnû‘)

2. Aşağıdaki kelimelerden hangisi ism-i fâ‘ildir?

a. تشيع (teşyî‘)

b. مصائب (mesâ’ib)

c. متبوع (metbû‘)

d. مجتنب (müctenib)

e. ترفيق (terfîk)

kelimesinin türü aşağıdakilerden ”(‘mevâkı) مواقع“ .3hangisidir?

a. İsm-i fâ‘ilb. İsm-i mef ‘ûlc. Cem‘-i mükesserd. Sıfat-ı müşebbehee. Cem‘-i sâlim

?kelimesinin türü aşağıdakilerden hangisidir (belâyâ) بلايا“ .4a. Cem‘-i mükesserb. Cem‘-i müzekker-i sâlimc. Cem‘-i müennes-i sâlimd. Mübâlağa-i fâ‘ile. İsm-i tafdîl

kelimesinin türü aşağıdakilerden ”(iltimâs) التماس“ .5hangisidir?

a. Sıfat-ı müşebbeheb. Mezîdünfih masdarc. Mübâlağa-i fâ‘ild. İsm-i tafdîle. Sülâsî mücerred masdar

kelimesinin Türkçe anlamı aşağıdakilerden ”(îrâs) ايراث“ .6hangisidir?

a. Tamamlamak, bitirmekb. Umulan, ümit edilenc. Hazırlamak, huzura getirmekd. Sevinç, şenlike. Sebep olmak, vâris kılmak, gerekmek

-kelimesinin Türkçe anlamı aşağıdaki ”(‘menâfi) منافع“ .7lerden hangisidir?

a. Musibetler, güçlüklerb. Toplu, toplucac. Münasip, yakışır, lâyıkd. Kolaylıkla olan, kolay gelene. Menfaatler, faydalar

8. “sakınan, çekinen, çekingen” anlamında olan kelime aşa-ğıdakilerden hangisidir?

a. مقوله (makūle)

b. مواقع (mevâkı‘)

c. محترز (muhteriz)

d منافع (menâfi‘)

e. متمول (mütemevvil)

9. “kapkacak, kaplar” anlamında olan kelime aşağıdakiler-den hangisidir?

a. اواني (evânî)

b. سايبان (sâyebân)

c. لنگر (lenger)

d. اشجار (eşcâr)

e. چارپا (çârpâ)

10. “hep, bütün, cümle” anlamında olan kelime aşağıdakiler-den hangisidir?

a. جسيم (cesîm)

b. مومى اليه (mûmâ-ileyh)

c. مواقع (mevâkı‘)

d. كافه (kâffe)

e. مشار اليه (müşârün-ileyh)


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. b Yanıtınız yanlış ise I. Kitap Ünite 9.’ daki “İsm-i

Mef ‘ûl” konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. d Yanıtınız yanlış ise II. Kitap Ünite 2.’ deki “İfti‘âl

Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.3. c Yanıtınız yanlış ise I. Kitap Ünite 8.’ deki “Cem‘-i

Mükesser” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. a Yanıtınız yanlış ise I. Kitap Ünite 8.’ deki “Cem‘-i

Mükesser” konusunu yeniden gözden geçiriniz.5. b Yanıtınız yanlış ise II. Kitap Ünite 2.’ deki “İfti‘âl

Bâbı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. e Yanıtınız yanlış ise bu ünitedeki “Metne Ait Lugatçe” adlı

başlıktan “ايراث (îrâs)” kelimesini bulup okuyunuz.7. e Yanıtınız yanlış ise bu ünitedeki “Metne Ait Lugat-

çe” adlı başlıktan “منافع (menâfi‘)” kelimesini bu-lup okuyunuz.

8. c Yanıtınız yanlış ise bu ünitedeki “Metne Ait Lugat-

çe” adlı başlıktan “محترز (muhteriz)” kelimesini bu-lup okuyunuz.

9. a Yanıtınız yanlış ise bu ünitedeki “Metne Ait Lugatçe” adlı

başlıktan “اواني (evânî)” kelimesini bulup okuyunuz. 10. d Yanıtınız yanlış ise bu ünitedeki “Metne Ait Lugatçe” adlı

başlıktan “كافه (kâffe)” kelimesini bulup okuyunuz.

Sıra Sizde 1 A) Sülâsî Mücerred Masdar İsm-i Fâ‘il

(cezm) جزم (câzim) جازم

(celb) جلب (câlib) جالب

(hulûs) حلوص (hâlis) حالص

(neşr) نشر (nâşir) ناشر

(ri‘âyet) رعايت (râ‘î) راعى

(vürûd) ورود (vârid) وارد

(vusûl) وصول (vâsıl) واصل

(‘vaz) وضع ‘(vâzı) واض

(keşf) كشف (kâşif) كاشف

(‘tülû) طلوع (‘tâli) طالع

B) معروف (ma‘rûf)

(‘masnû) مصنوع

(me’mûl) مأمول

(me’lûf) مألوف

(ma‘mûr) معمور

(mestûr) مستور

(‘metbû) متبوع

(mezbûr) مزبور

(mezkûr) مزكور

(mechûl) مجهول

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı


C) (muvâfık) موافق (müfâ‘il) مفاعل tef ‘îl bâbının ism-i fâ‘ili

(muntazır) منتظر (müfta‘il) مفتعل intizâr kelimesinin ism-i fa‘ili

(istishâb) استصحاب istif) استفعال ‘âl) masdar

(müzeyyen) مزين (mufa‘al) مفعل tef ‘îl bâbının ism-i mef ‘ûlü

(ikmâl) اكمال if) افعال ‘âl) masdar

(mütehassir) متحصر (mütefa‘il) متتفاعل tefa‘‘ul bâbının ism-i fâ‘ili

(mukāvele) مقاوله (mufâ‘ale) مفاعله masdar

(mütenâsib) متتناسب (mütefâ‘il) متتفاعل tefâ‘ül bâbının ism-i fâili

(tasavvur) تصور (tefa‘‘‘ul) تتفعل masdar

(müctenib) مجتنب (müfta‘il) مفتعل ifti‘âl bâbının ism-i fâ‘ili

(münbit) منبت müf) مفعل ‘il) if ‘âl bâbının ism-i fâ‘ili

Yararlanılan KaynakHayrullah Efendi, (1273), Devlet-i Aliyye-i Osmâniye Târîhi IX, İstanbul, s. 39-45.

5Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Farsçada isimleri ve özelliklerini tanıyabilecek,Farsçada sıfatları ve özelliklerini tanıyabilecek,Farsçada eklerle türetilmiş kelimeleri tanıyabilecek,Farsçada ön ve son ekler hakkında bilgi sahibi olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-II Farsçada Kelime Yapımı: İsim ve Sıfatlar

• GİRİŞ• FARSÇADAİSİMLER• FARSÇADASIFATLAR

• Farsçayalınisimler• Farsçaeklerletüretilmişisimler• Farsçasayıisimleri

• Farsçasıfatlar• Farsçatüretilmişisimler• Farsçatüretilmişsıfatlar


GİRİŞFarsça, Hind-Avrupa dilleri gurubundan olup düzensiz çekimli bir dil özelliği gösterir. Farsça dil unsurları Osmanlı Türkçesi tarih ve edebiyat metinlerinde geniş ölçüde kulla-nılmıştır. Özellikle edebi metinlerde ağırlıklı kullanıldığı kabul edilmekle birlikte, tarih metinlerinde edebî anlatımı kuvvetlendirmek üzere de kullanılmıştır. Aynı zamanda Os-manlı arşiv belgelerinden özellikle mâlî kayıtların siyakat yazı türüyle yazılmış olan bö-lümleri Farsça unsurlarla formüle edilmiştir. Bu özellikleri itibariyle tarih öğrencileri ve araştırmacılarının bazı Farsça unsurları tanımaları faydalı olacaktır.

Farsça, Arap alfabesiyle yazılmakla birlikte kendisine has bazı sesler için yeni harfler kullanılmıştır. Bunlar گ ,ژ ,چ ,پ harfleridir. Böylece Farsçada 32 harf bulunmakta-dır. Bu harflerin önemli bir bölümü kelime içerisinde kendisinden sonra gelen harfle biti-şirlerken و ,ژ ,ز ,ر , ذ, د,ا harfleri kendilerinden sonra gelen harfle bitişmezler. Te-mel olarak hurûf-ı med denilen ve ى و ا harflerinden ibaret üç adet uzatma harfi kulla-nılır. Bunlar sonlarına geldikleri harfleri çekerler. ا uzun â, و uzun û, ى uzun i okutur. Bu üç harf kısa sesli yapılarda da vokal görevi görür. Kısa vokaller ise a, e, i,o(u) olup keli-me başında elif ا ile kelime sonunda ise he ٥ ile yazılırlar. Kelime ortasında bu vokalle-rin harf karşılığı genelde kullanılmaz. Meselâ ahter احتر kelimesindeki a vokali başta ol-duğu için elif ا ile gösterilmiştir. Ancak ortadaki e vokali için bir harf kullanılmamıştır.

Farsçanın gerçek kullanımında bazı sesler farklıdır. Meselâ kısa i ler umumiyetle i ile e arasında yani kapalı e (ê) şeklinde okunur. Yine bazı uzun û و lar uzun o (ô) şeklin-

de okunur hôrşîd خورشيد gibi. Ancak bu uygulamalar Türkçede farklılaşmış ve Türkle-re has bir Farsça ses yapısı kullanılmıştır. Meselâ hôrşîd kelimesinin Türkçede telaffu-zu hûrşîd şekline dönüşmüştür. Farsçada bir de vav-ı ma‘dûle denilen ve hı خ harfinin yanında bulunan vav و vardır. Bir sesli veya sessiz karşılığı olmayan ve yazıldığı halde okunmadığı için vav-ı resmiyye de denilen bu harf hı’nın خ okunuşunu daha genişletir. Farsçada sesli ve sessizlerin daha değişik uygulamaları ve kullanışları da vardır. Ancak Osmanlı Türkçesi dışında kullanıldıkları şekliyle bunlar ayrı bir çalışmanın konusu ola-caktır. Farsça kelimeler, Arapçada olduğu gibi çeşitli vezin ve kaidelere göre yapılmazlar. Öğrenmek için daha çok kendi halleriyle ezberlenmeleri en geçerli yoldur. Bu ünitede ke-limelerin temel yapıları ve özellikleri ele alınacaktır.

FARSÇADA İSİMLERFarsçada kelimeler temel olarak isim, sıfat, fiil ve edat halinde bulunurlar. Bunlar kendi içlerinde bir takım özelliklerine göre ayrılırlar. Şimdi isimler üzerinde kısaca duralım. Bazı isim örnekleri:

Farsçada Kelime Yapımı:İsim ve Sıfatlar


Âb آب = su, rûz روز = gün, mürg مرغ = kuş, zenbûr زنبور = arı, âsmân آسمان = gök,

hûrşîd خورشيد = güneş, mâh ماه = ay, esb اسب = at, kebûter کبوتر = güvercin, seng

taş = سنكİsimler Türkçedeki gibi özel isim ve cins isim olarak iki gruba ayrılır. Tekil (müfred)

ve çoğul (cem) şeklinde olabilirler. İsimler sonlarına bazı ekler getirilerek çoğul yapılır. İsim, canlı veya canlılara mahsus özellikler gösterenlere ve zamana ait ise kelimenin

sonuna ان (ân) eki eklenir.

.şîr şîrân = arslanlar = شيران شير

mürg = مرغان مرغ ;merd merdân = adam adamlar, insanlar = مردان مرد

mürgân = kuş kuşlar; روزان روز = rûz rûzân = gün günler; شبان شب = şeb

şebân = gece geceler; زنان زن = zen zenân = kadın kadınlar; درختان درخت =

dıraht dırahtân = ağaç ağaçlar; اسبان اسب = esb esbân = at atlar vb.

Eğer isim cansızlara ait ise çoğul yapılırken o ismin sonuna ها getirilir.

باغها باغ ;mumlar = شمعها شمع ;taşlar = سنكها سنك ;sular = آبها آب= bağlar.

İstisnâ olarak bazı cansız isimler nadiren de olsa ان ile canlı isimleri de ha ile çoğul

yapılır: درختان چشمان ;dırahtân = dırahthâ = ağaçlar درختها = = çeşmân چشمها =

çeşmhâ = gözler; زنها = زنان zenân = zenhâ = kadınlar; İsimler çoğul yapılırken kelimelerin son harflerine göre aşağıda belirtildiği üzre bir ta-

kım değişiklikler yapılır:

Bir isminin sonunda ٥ harfi olursa çoğul yapıldığında ها yerine گ getirilir.

hâce hâcegân = hocalar خواجگان خواجه

.bende bendegân = kullar, köleler بندگان بنده

.gibi uzun i ve uzun u seslileri gelirse bunlar y ve v’ye dönüşür و ve ی ekinden önce ان

bâzû bâzuvân = kol kollar بازوان بازو

.âhû âhuvân = ceylan ceylanlar آهوان آهو

.İrânî İrâniyân = İranlı İranlılar ايرانيان ايرانی

İsim uzun â ile bitiyorsa ان ekinden önce ی konur. Uzun û ile bitiyorsa ان ekinden

önce و konur

.gedâ gedâyân = dilenci dilenciler کدايان کدا

.mehrû mehrûyân = ay yüzlü ay yüzlüler مهرويان مهرو

Eğer isim ٥ (he) ile bitiyorsa ve ها lı çokluk yapılacaksa kelimenin ٥ (he) si yazılmaz.

meyve meyvehâ ميوها ميوه

lâle lâlehâ لالها لالهAncak nadir durumlarda bu karışıklığa yol açacaksa o takdirde yazılır.

bâd bâdhâ = rüzgârlar بادها باد

.bâde bâdehâ = şarâblar örneğinde olduğu gibi باده ها باده

5. Ünite - Farsçada Kelime Yapımı: İsim ve Sıfatlar 75

Birleşik İsim

Bu başlık, Farsçada fiilden türemiş isimler ve birleşik kelimeler konularının anlatıldığı 6. Ünitede detaylı olarak işlenecektir.

Sayı İsimleriFarsça sayı isimlerinin bir bölümü Osmanlı Türkçesinde sıklıkla kullanılmıştır. Özellik-

le ilk on sayı en sık kullanılanlardır. 1 = يك yek, 2 = دو dü, 3 = سه se, 4 = چهار çehâr (

,deh ده = nüh, 10 نه = heşt, 9 هشت = heft, 8 هفت = şeş, 7 شش= penc, 6 پنج = çâr), 5 چار

şast شصت= pencâh, 60 پنجاه = 50 ,(çil چل) çihil چهل= sî, 40 سی = bîst, 30 بيست = 20

=sad, 1000 صد= neved, 100 نود = heştâd, 90 هشتاد = heftâd, 80 هفتاد = 70 ,(şest شست)

.sad-hezâr صد هزار = hezâr, 100.000 هزار

Sıra sayıları, asıl sayılara م +üm, می +ümî veya مين + mîn ekleri ilave edilerek yapılır;

yeküm يکم, nühüst نهست: birinci; düvüm دوم veya düyüm ديم : ikinci; sivüm سوم veya

siyüm سيم : üçüncü; çehârüm چهارم , çehârümî چهارمی veyâ çehârümîn چهارمين : dör-

düncü; pencüm پنجم : beşinci; şeşüm ششم : altıncı; heftüm هفتم veya heftümînهفتمين

: yedinci; heştüm هشتم : sekizinci; nühüm نهم : dokuzuncu; dehüm دهم : onuncu gibi.

Üleştirme sayıları يك يك yek yek, يکا يك yekâyek, يك بيك yek be-yek, يکان يکان yegân yegân: birer birer, دو دو dü dü, دو بدو dü be-dü: ikişer ikişer, سه سه se se: üçer üçer vs. şeklindedir.

Toptan sayıların ifadesinde ise کانه –gâne veya ٥–e eki kullanılır. Yegâne يکانه : bi-

ricik, dügâne دوکانه : sadece iki tane, çile چله : kırklık, heftâde هفتاده : yetmişlik gibi.

İsimden Türemiş İsimlerİsim Yapma Ekleri:Farsçada isimden isim yapma ekleri genellikle kelimenin sonuna ge-tirilir. Bu ekler isme yeni bir durum ve hâl anlamı verdiğinden yeni bir isim elde edilmiş olur. İsmin sonuna konulan ekler şunlardır:

-bân بان : Meslek sahibi ismiyle beraber muhafazalık ismi yapmakta da kullanılır.

سايه بان ;nigeh-bân=bekçi, muhafız نکهبان ;bâğ-bân = bağ bekçisi, bahçevan باغبان

sâye-bân = gölgelik, şemsiye; بادبان bâd-bân = yelken, شتربان şütür-bân = deveci, پاسبان pâs-bân = bekçi gibi.

-dân دان : Alet ismi yapar. Bir eşyanın konulduğu veya muhafaza edildiği nesneyi ifade eder.

-câme-dân = ça جامه دان ,çay-dân = çaydanlık چايدان ,şem‘-dân = mumluk شمعدان

maşırlık; نمکدان nemek-dân = tuzluk, Diğer eklerle birlikte bu ek de Arapça kelimelerde kullanılabilir ve aynı görevi yapar:

.kalem-dân = kalemlik vs قلمدان , cüz-dân = evrak, para konulan çanta جزدان

-gâh کاه : Zaman ve yer bildiren edat. Yer ve zaman isimlerinin yapımında kullanılır.

-subh صبحکاه ;ikâmet-gâh اقامتکاه ;ordu-gâh = ordunun bulunduğu yer اوردوکاه

gâh = sabah vakti, سحرکاه seher-gâh = seher vakti, سجده کاه secde-gâh = secde yeri vb.


gân کان : İsimden isim yapar.

.hudây-gân = efendi, hâkim vb خدايکان ;bâzâr bâzâr-gân (bâzirgân) = tacir بازارکان

Bu ekin, sonu e ile biten Farsça isimleri çoğul yapma fonksiyonu da vardır. Hâce خواجه

hâce-gân; bendeخواجکان بنده بند کان bende-gân; hânende خواننده خوانندکان hânende-gân vb.

-gede کده : Yer ismi yapar.

Mey-gede ميکده = meyhâne; âteş-gede آتشکده = mecûsî mâbedi, ateşlik.

-istân; -sitân ستان : Yer ismi ve zaman ismi yapmakta kullanılan eklerdendir.

Gül-istân کلستان = gül bahçesi; dîv-sitân ديوستان = dev ülkesi; Türk-istân ترکستان =Türk ülkesi; seng-istân سنکستان = taşlık bölge; kûh-istan کوهستان = dağlık bölge;

bahâr-istân بهارستان = bahar mevsimi; zem-istân زمستان = kış mevsimi vb.

-kâr کار , -gâr گار , -ger کر : İsmin sonuna konularak, bir iş yapmayı adet edinmiş veya meslek edinmiş kişileri ifade ederler.

Ziyân-kâr زيانکار = ziyan veren; âhen-ger آهنکر = demirci; sitem-ger ستمکر = sitem

edici, zulüm edici; hudâvend-igâr خداوندکار = hükm edici, hâkim; hıdmet-kârخدمتکار

= hizmetçi; fitne-kâr فتنه کار = fitne çıkaran; şâne-kâr شانه کار = tarakçı; zer-gerزرکر = kuyumcu vs.

-sâr سار : Yer ismi yapar.

Kûh-sâr کوهسار = dağlık; seng-sâr سنکسار = taşlık; çeşme-sâr چشمه سار = sulak yer; çeşmelik vs.

-şen شن : Yer ismi yapar.

Gül-şen کلشن = gül bahçesi gibi.

-zâr زار : Yer ismi yapar.

Gül-zâr کلزار = gül bahçesi; çemen-zâr چمنزار = çimenlik; lâle-zâr لاله زار = lâle bahçesi.

-î ی : Bu ekin birkaç fonksiyonu vardır: -Aidiyet ismi yapar. Ülke, millet, aile isimlerinin sonuna konulduğunda mensubiyet

bildirir.

İrân ايران İrân-î ايرانی = İranlı; İstanbul استانبول İstanbul-î استانبولی = İstan-

bullu, Tebriz تبريز Tebrîz-î تبريزی = Tebrizli, -Alet isimlerinin sonuna geldiğinde o aleti kullananı belirtir.

Çeng چنك Çeng-î چنکی = Çeng sazını çalan; sahtiyân sahtiyân-î سختيان

پالان deri işiyle uğraşan; palan = سختيانی palan-î palancı, semerci; ceng = پالانی

.savaşçı vs جنكى = ceng-î جنك-Mücerret (soyut) isim yapar. Bu açıdan kendisine masdariyet ye’si de denir.

Hiç هيچ hiç-î nevmîd-î نوميد hiçlik; nevmîd = هيچی ;ümitsizlik = نوميدی

hûb خوب hûb-î خوبی = güzellik vs.


-Eğer kelimenin sonu ٥- (he) –e ile bitiyorsa bu ek geldiğinde ٥ (he) düşer ve yeri-

ni کی (-gî) şekli alır.

Şikeste شکسته şikeste-gî شکستکی = kırıklık; zinde زنده zinde-gî زندکی = zin-

delik; sâhte ساخته sâhte-gî ساختکی = sahtelik; âheste آهسته âheste-gî آهستکی =

ahestelik, yavaşlık; dîvâne ديوانه dîvâne-gî ديوانکی = divânelik, delilik vb.-çe, -içe : İsimlere küçültme anlamı veren ektir.

Bâğ باغ bâğ-çe باغچه = küçük bağ; dîvân ديوان dîvân-çe ديوانچه = küçük şiir

mecmuası; der در der-içe دريچه = küçük kapı vb.

Aşağıdaki isimlerin okunuşunu sözlük kullanarak bulunuz ve anlamlarını yazınız.

درخت مرغ نمك چاکر خورشيد خونسنك اندرون اسب شاکرد آسمان آغوشآب زر شير روز شکار زمين

خواجه سيم شتر خاك کوش دربندبيرون فردا شب باران کشور سپهر

Aşağıdaki isimlere -bân بان , -dân دان, -gâh کاه eklerinden birini ekleyerek yeni isimler ya-pınız.

نمك سايه سجده اوردو شمع جامه شتر باغ

Aşağıdaki isimlere –istân ستان « -sitân ستان , -kârکار , -sârسار eklerini ekleyerek yeni isimler yapınız.

خدمت زيان کوه چشمه ترك کل

FARÇADA SIFATLARBir ismin ne durumda ve ne şekilde bulunduğunu bildiren ve ismin yanına getirilen keli-meye sıfat denir. Farsçada sıfat ismin sonuna getirilir. Bunlar tamlamalar kısmında ele alı-nacaktır. Bir de yalın isim ve fiil köklerine bir takım ekler konularak sıfat görevi yapan ke-limeler elde edilebilir.

Basit sıfatlara çeşitli örnekler:

Sebz سبز = yeşil; Gülgûn کلکون = âl; zerd زرد = sarı; rûşen روشن = parlak; tâbân

زيرyüksek; zîr = بلند yukarı; bülend = بالا kırmızı; bâlâ = سرخ aydın parlak; sürh = تابان

= alt, aşağı; nîk نيك = iyi; kec كج = eğri; saht سخت = katı; gird کرد = yuvarlak; sezâسزا

= lâyık; müft = مفت bedâvâ; erzân ارزان = lâyık; siyâh سياه = kara; sefîd سفيد = beyâz;

teng تنك = dar; dırâz دراز = uzun; kûtâh کوتاه = kısa; leng لنك = topal; huşk خشك =

kuru; firâvân فراوان = fazla bol; nerm نرم = yumuşak vb.

1

2

3


İsimden Türetilmiş SıfatlarFarsçada sıfatların bir bölümü isim köküne yapılan eklerle elde edilir. Bunların bazıları is-min önüne, bazıları da sonuna getirilir

Ön eklerle yapılan sıfatlar:

-Nâ- نا : Olumsuzluk ekidir. Türkçedeki –sız, -siz eklerinin görevini yapar.

puhte nâ-puhte پخته ناپخته = pişmemiş; nâ-şâd ناشاد = bilgisiz; nâ-mihribân

-güç = ناتوان temiz olmayan; nâ-tüvân = ناپاك vefasız, muhabbetsiz; nâ-pâk = نامهربان

süz; nâ-dürüst نادرست = dürüst olmayan, nâ-hencâr نا هنجار = usulsüz, uygun olma-

yan, nâ-mübârek نامبارك = mübarek olmayan, uğursuz, nâ-mütenâhî نامتناهی = sonu ol-mayan, nihâyetsiz vb.

-Bî- بی : Olumsuzluk ekidir. Nâ eki ile aynı görevi yapar.

Bî-pervâ بی پروا = korkusuz; bî-baht بی بخت = bahtsız; bî-çâre بی چاره = çâresiz;

bî-âb بی آب = susuz; bî-âmân = بی امان amansız; bî-bahâne بی بهانه = bahânesiz; bî-

berg بی برك = yapraksız; bî-behre بی بهره = nasipsiz; bî-âr بی عار = arsız; bî-gümânبی .kayıtsız vs = بيکانه dinsiz; bî-gâne = بی دين şüphesiz; bî-dîn =کمان

-Be-, ب : kelimelere –lı, -li, ile anlamı veren bir ektir.

Be-nâm بنام = nâmlı; be-kâm بکام = murâdına ermiş; be-hıred بخرد = akıllı.

-Bâ-, با : be- ekinde olduğu gibi kelimelere –lı, -li, ile anlamı veren bir ektir.

Bâ-vakar باوقار = vakarlı; bâ-kemâl = kemâl ile, olgunlukla; bâ-tahrîrât با کمال

= posta ile; bâ-sened = باپوسته haberli; bâ-posta = با خبر yazı ile; bâ-haber =باتحريرات

.sened ile vb باسند

-Tâ- تا : Kadarlık edatıdır ve çoğu zaman be- edatıyla beraber kullanılmıştır.

Tâ-be-subh = بصبح تا sabaha kadar; tâ-be-seher تابسحر = sabaha kadar; tâ-be-

kıyâmet تابقيامت = kıyamete kadar vb.

-Ber- بر : Önüne geldiği kelimelere, üzere, üzeri anlamları veren bir sıfat yapma ekidir. Bazı durumlarda kelimeleri zarf da yapar.

Ber-karârبرقرار = karar verildiği üzere, dâimî, devamlı; ber-hayât برحيات = yaşayan,

hayât üzere olan, canlı; ber-kemâl برکمال = kemâl üzere, halinin zirvesinde olan; ber-

devâm بردوام = süregittiği üzere, devâm üzere; ber-murâd برمراد = istediği şekil üzre olan, muradına ermiş vs.

Aşağıdaki örnek kelimelerin anlamını sözlükten siz bulmaya çalışınız: ber-mutad, ber-sâbık, ber-havâ, ber-pâ, ber-taraf, ber-aks, ber-nâme.

-Hem- هم : Birlik, beraberlik ve yakınlık bildirir:

Hem-âheng هم آهنك = uygun, denk; hem-cins ;aynı cinsden olanlar = هم جنس

hem-derd هم درد = dertleri aynı olanlar, dert ortağı; hem-dest هم دست = elbirliği eden,

ortak, güç ve kuvvette beraber olan; Hem-nâm هم نام = isimleri aynı olan vs.


Aşağıdaki örnek kelimelerin anlamını sözlükten siz bulmaya çalışınız:hem-asr, hem-ayâr, hem-âvâz, hem-zamân, hem-şehrî, hem-pâ, hem-râh, hem-civâr.

Son eklerle yapılan sıfatlar: Farsçada isimlerin sonuna getirildiklerinde onları sıfat yapan ekler vardır. Bunların bazıları nisbet sıfatları yapar, bir kısmı renk sıfatları, benzet-me sıfatları, yapıcılık sıfatları ve lâyıklık sıfatları yaparlar. Burada Osmanlı Türkçesinde sık karşılaşılan ekler tercih edilmeye çalışılmıştır.

Aidiyet (nisbet) sıfatı yapma fonksiyonu olan son ekler:

-ân, ان : şâd-ân شادان = sevinçli, mutlu; âbâd-ân آبادان = bayındır, mamur, şen;

câvid-ân جاودان = sonsuz

-î ی : aidiyet bildiren sıfat yapar. Ülke, millet, aile isimlerinin sonuna konulduğunda aidiyet bildirir.

İrân ايران İrân-î ايرانی = İranlı; İstanbul استانبول İstanbul-î استانبولی = İstanbullu;

Tebriz تبريز Tebrîz-î تبريزی = Tebrizli; mecûs-î مجوسی = Mecûs dininden olan, dâniş-î

.savaşçı, savaşla ilgili vs = رزمی bilgili, bilgin; rezm-î = دانشی

-în, ين : madde belirten isimlerin sonuna getirildiğinde, o maddeden yapılmış bir nes-neyi belirtir; zamanla ilgili isimlerin sonuna geldiğinde onları sıfat yapar. Yine isimden –li ve –lı anlamına gelen sıfatlar yapar:

Sîm-în = سيمين gümüşten; zerr-în زرين = altından; âhen-în آهنين = demirden; seng-

în سنکين = taştan; şîr-în شيرين = tatlı, sütten yapılmış; nemek-în نمکين = tadı tuzu yerin-

de; dîr-în ديرين = eski, geç, uzak; şeb-în شبين = geceyle ilgili, geceye ait; reng-în رنکين =

renkli, parlak, güzel; nâzen-în نازنين = nazlı, nârin vs.

-gîn, کين: gam-gîn غمکين = gamlı; şerm-gîn شرمکين = utangaç, sehm-gîn سهمکين = korkunç, korkulu.

-mend, مند : derd-mend دردمند = dertli; sûd-mend سودمند = faydalı, yararlı; erc-

mend ارجمند = şerefli haysiyetli vs.

-nâk, ناك : nem-nâk, نمناك = nemli; sûz-nâk سوزناك = yakıcı, harâretli, yakan; şerm-

nâk شرمناك = utangaç; derd-nâk دردناك = dertli; gam-nâk غمناك = gamlı; hatar-nâk

.elemli vs = المناك tehlikeli; elem-nâk = خطرناك

-vâr, وار : ümid-vâr اميدوار = ümitli, vb.

-ver, ور : nâm-ver, نامور = nâmlı; hüner-ver هنرور = hünerli; dâniş-ver دانشور = bil-

gili; kîne-ver كينه ور = kinci.

-yâr, يار : dest-yâr دستيار = yardım eden; şehr-yâr شهريار = hükmeden, padişah;

baht-yâr بختيار = bahtiyar, bahtlı vb.

Bu gruba giren –ûmend ومند: (ber-ûmend برومند = verimli, faydalı); -ûr ور: (renc-ûr رنجور

= hasta; genc-ûr كنجور = hazinedar); -âgîn آكين : (şerm-âgîn شرم آكين = utangaç); -inن

: (çirk-in چرکن = kirli, paslı); -mân مان : (şâd-mân شادمان = sevinçli); -îr ير : (dil-îr دلير = cesur, yürekli) gibi Osmanlıcada daha az kullanılan Farsça ekli sıfatlar da vardır.


Yapıcılık Sıfatları: Bu eklerle, eden, edici, -li, -lı, manalarına gelen sıfatlar yapılır.

-kâr,کار : şîve-kâr شيوه کار = işveli, cilve yapan; hîle-kâr هيله کار = hileci, düzenbâz;

günâh-kâr کناهکار = günah işleyici; Isyân-kâr عصيانکار = ısyan edici; efsûn-kâr

.besteci vs = بسته کار büyüleyici; beste-kâr = افسونکار

-gâr, گار: dâd-gâr دادگار = adalet dağıtıcı, âdil; yâd-gâr يادگار = hâtıra; hudâvend-gâr

.hükmeden, efendilik eden, vb = خداوندگار

-ger, گر: sitem-ger ستمگر = zulm eden, haksızlık eden; tüvân-ger توانگر = zengin,

güçlü; dâd-ger دادگر = âdil; efsûn-ger افسونگر = büyücülük yapan.

Benzetme Sıfatları: Farsçada kelimelerin sonuna getirilen bazı eklerle benzetme sıfat-ları yapılır. Buraya Osmanlı Türkçesinde yaygın kullanılanlardan bazıları alınmıştır.

-âsâ,آسا : cennet-âsâ جنت آسا = cennet gibi; mihr-âsâ مهرآسا = güneş gibi; perî-

âsâ پری آسا = peri gibi; meh-âsâ مه آسا = ay gibi; behişt-âsâ بهشت آسا = cennet gibi;

ferişte-âsâ فرشته آسا = melek gibi.

-mânend, مانند : Kelimelerin sonuna geldiğinde sıfat yapar. Başa geldiğinde izafet

(tamlama) yapılır ve kelime tamlanan isim şeklinde kalır; mânend-i kûh مانند کوه gibi.

Dîv-mânend ديو مانند = dev gibi; perî-mânend پری مانند = peri gibi; kûh-mânend

مانند مانند dağ gibi; pehlivân-mânend = کوه پهلوان = pehlivan gibi; ejderhâ-mânend

.ejderha vs = اژدرها مانند

-sân, سان : perî-sân پری سان = peri gibi; pîl-sân پيلسان = fil gibi; bebr-sân ببرسان =

aslan gibi; merdüm-sân مردمسان = insân vs.

-sâr,سار : şerm-sâr شرمسار = mahcup, utangaç, perî-sâr پريسار = peri gibi, gurg-sâr

.kurt gibi = کرکسار

-vâr, وار : dîv-vâr ديووار = dev gibi; bende-vâr بنده وار = köle gibi; bülbül-vâr وار

.peri gibi vb = پريوار bülbül gibi; perî-vâr = بلبل

-veş,وش : mâh-veş ماه وش = ay gibi; bülbül-veş بلبل وش = bülbül gibi; deryâ-veş

.güneş gibi vs = مهروش deniz gibi; mihr-veş = درياوش

Renk Bildiren Sıfat Yapma Ekleri:Bunlar renk edatları olarak da adlandırılan ekler-dir. Sonuna geldikleri isme renk durumu verirler.

-gûn, کون : gül-gûn کلکون = gül renkli, penbe; nîl-gûn نيلکون = çivit mavisi, açık

laciverdî; şeb-gûn شبکون = gece renkli, siyah; lâle-gûn لاله کون = lâle renkli, kırmızı;

mey-gûn ميکون = şarap renkli; sebz-gûn سبزکون = yeşil renkli; kendüm-gûn کندمکون =

buğday renkli; âb-gûn آبکون = su renkli, mavi.

-fâm, فام : Anber-fâm عنبرفام = anber renkli, kül rengi, gri; zer-fâm زرفام = altın renk-

li, sarı; benefşe-fâm فام بنفشه = menekşe renkli, mor; pîrûze-fâm فام پيروزه = firu-


ze renkli, mavi; siyeh-fâm سيه فام = siyah rekli, kara; kebûd-fâm کبودفام = mavi renk-

li, gök renkli; müşk-fâm مشکفام = misk renkli, siyah; gül-fâm کلفام = gül renkli penbe,

sebz-fâm سبزفام = yeşil renkli.

-î, ی : Hâk-î خاکی = toprak rengi; lâciverd-î لاجوردی = laciverd renkli; sünbül-î

,gül rengi = کلی yakut renkli, kırmızı; gül-î = ياقوتی sünbül renginde; yâkut-î = سنبلی

penbe; sebz-î سبزی = yeşil; nîl-î نيلی = çivit renkli, mavi.

-e, ٥: sebz-e سبزه = yeşillik; zerd-e زرده = yumurta sarısı, safran; gülgûn-e کلکونه = penbe gibi.

Liyâkat Sıfatı Yapan Ekler:Bu ekler lâyıklık, yakışırlık, uygunluk bildiren sıfatlar yap-makta kullanılır.

-vâr, وار : sezâ-vâr سزاوار = münasip, uygun, yaraşır; râh-vâr راهوار = yola uygun;

bende-vâr بنده وار = köle gibi; şah-vâr شاهوار = şah gibi, şâha lâyık; şîr-vârشيروار = ars-

lan gibi, gûş-vâr کوشوار = küpe, kulağa takılmağa layık, (kulağa küpe olacak sözler için de kullanılır).

-âne, آنه : şâh-âne شاهانه = şaha yakışır; dost-âne دوستانه = dostça; fakir-âneفقيرانه

= fakirce, fakir gibi; merd-âne مردانه = mertçe, yiğitçe; dilîr-âne دليرانه = kahramanca,

kahraman; tıfl-âne طفلانه = çocukca; yeg-âne يکانه = biricik, tek; şîr-âne شيرانه = aslan gibi, aslana yakışır.

Aşağıdaki sıfatların okunuşunu ve anlamını sözlük kullanarak bulunuz.

خوب بلند سخت تهی دور بزرك

تند پنهان پست دشوار نرم زشت

Aşağıdaki kelimeleri, bî-بی ve nâ- نا ekleriyle olumsuzluk anlamı veren sıfatlar yapınız:

بهانه توان پروا مبارك شاد وفا Aşağıdaki kelimelere renk bildirme eki koyarak sıfat yapınız.

آب لاجورد کندم سياه زرد عنبر ياقوت سبز سنبل Timurtaş, Faruk K. (2009). Osmanlı Türkçesi Grameri. İstanbul.

4

5

6


Özet

Farsçada İsimleri ve Özelliklerini Tanıyabilmek.Osmanlıca Türkçesinde Farsça isimler sıklıkla kulla-nılmıştır. İsimler yalın halleriyle kullanıldıkları gibi bir takım değişimlere uğramış şekilleri de kullanıl-mıştır. Bunlardan biri de çoğul isimlerdir. Çoğul isim-lerin elde edilmesinde bir takım kurallar uygulanır. İsim, canlı veya canlılara mahsus özellikler gösteren-lere ve zamana ait ise kelimenin sonuna ان (ân) eki ge-

tirilerek çoğul yapılabilir. Meselâ: شير = شيران şîr = şîrân: arslanlar. Eğer isim cansızlara ait ise çoğul yapı-

lırken o ismin sonuna ها getirilir: آب su = آبها su-lar. İstisnâ olarak bazı cansız isimler nadiren de olsa

sonlarına getirilen ان eki ile canlı isimleri de ها eki ile

çoğul yapılır: درختها = درختان dırahtân=dırahthâ;

ağaçlar gibi. Bir kelimenin sonunda ه harfi olursa

çoğul yapıldığında ها yerine گ getirilir: خواجه

خواجگان = hâce=hâcegân, hocalar gibi. ان ekin-

den önce ی ve و gibi uzun î ve uzun û seslileri ge-

lirse bunlar y ve v’ye dönüşür: بازوان = bâzû بازو=

bâzuvân, kol=kollar. İsim uzun â ile bitiyorsa ان ekin-

den önce ی konur. Uzun û ile bitiyorsa ان ekinden

önce و konur: کدايان = -gedâ= gedâyân, di کدا

lenci= dilenciler. Eğer isim ه (he) ile bitiyorsa ve ها lı

çokluk yapılacaksa kelimenin ه (he) si yazılmaz: ميوه

meyve= meyvehâ. Farsça sayı isimlerinin bir = ميوهاbölümü Osmanlı Türkçesinde sıklıkla kullanılmıştır.

Özellikle ilk on sayı en sık kullanılanlardır. 1= يك yek, 2= دو dü, 3 سه = se, 4= چهار çehâr ( چار çâr),

هشت heft, 8 هفت =şeş, 7 = شش penc, 6= پنج 5

= heşt, 9 نه = nüh, 10 = ده deh, Farsçada isimden isim yapma ekleri genellikle kelime-

nin sonuna getirilir. Bu ekler isme yeni bir durum ve hal anlamı verdiğinden yeni bir isim elde edilmiş olur.

-bân بان : Meslek sahibi ismiyle beraber muhafaza-

lık ismi yapmakda da kullanılır: باغبان Bâğ-bân=bağ

bekçisi, bahçevan gibi. -dân دان : Alet ismi yapar. Bir eşyanın konulduğu veya muhafaza edildiği nes-

neyi ifade eder: شمعدان şem‘-dân=mumluk gibi.

-gâh کاه : Zaman ve yer bildiren edat. Yer ve zaman

isimlerinin yapımında kullanılır: اوردوکاه ordu-gâh

gibi. -gân کان : İsimden isim yapar: بازارکان bâzâr-

gân=tüccâr gibi. -gede کده: Yer ismi yapar: ميکده

mey-gede = meyhâne gibi. -istân; -sitân ستان : Yer ismi ve zaman ismi yapmakta kullanılan eklerdendir:

گار gâr- , کار gülistân = gül bahçesi. -kâr کلستان

, -ger کر ekleri ismin sonuna eklendiklerinde, bir iş yapmayı adet edinmiş veya meslek edinmiş kişileri

ifade ederler. -sâr سار -şen شن -zâr زار ekleri yer

ismi yaparlar: کوهسار kûh-sâr = dağlık; کلشن

gülşen = gül bahçesi; کلزار gül-zâr = gül bahçesi

gibi. -î ی: Bu ekin birkaç fonksiyonu vardır. 1- Aidi-

yet ismi yapar: İrân ايران İrân-î ايرانی = İranlı gibi. 2- Alet isimlerinin sonuna geldiğinde o aleti kullananı

belirtir: Çeng چنك Çengî چنکی = Çeng sazını ça-

lan gibi. 3-Mücerret (soyut) isim yapar: Hiç هيچ hiçî

hiçlik. -çe, -içe: İsimlere küçültme anlamı = هيچی

veren ektir: Bâğ باغ → bâğ-çe باغچه gibi.

Farsçada Sıfatları ve Özelliklerini Tanıyabilmek.Farsçada kelimelerin bir bölümü yalın haliyle sıfat iken bir bölümü isim köküne yapılan eklerle elde edi-lir. Bunların bazıları ismin önüne, bazıları da sonuna

getirilir. Ön ekler ve görevleri kısaca şöyledir: Nâ- نا : Olumsuzluk ekidir. Türkçedeki –sız, -siz eklerinin gö-

revini yapar: nâ-pâk ناپاك =temiz olmayan gibi. Bî-

korkusuz= بی پروا Olumsuzluk ekidir: Bî-pervâ : بی

gibi. Be-, ب : kelimelere –lı, -li, ve ile anlamı veren

bir ektir: Be-nâm بنام =nâmlı gibi. Bâ-, با : be- ekinde olduğu gibi kelimelere –lı, -li, ve ile anlamı veren bir

ektir: Bâ-vakar باوقار =vakarlı. Tâ- تا : Kadarlık eda-tıdır ve çoğu zaman be- edatıyla beraber kullanılmış-

tır; tâ-be-subh تا بصبح= sabaha kadar. Ber- : Önü-ne geldiği kelimelere, “üzere”, “üzeri” anlamları veren

bir sıfat yapma ekidir; ber-karâr برقرار = karar veril-diği üzere, dâimî, devamlı gibi. Hem- : Birlik, bera-

1

2


berlik ve yakınlık bildirir: hem-cins هم جنس = aynı cinsden olanlar gibi.

Farsçada isimlerin sonuna getirildiklerinde onları sı-fat yapan ekler vardır. Bunların bazıları nisbet sıfat-ları yapar, bir kısmı renk sıfatları, benzetme sıfatları, yapıcılık sıfatları ve lâyıklık sıfatları yaparlar. Aidiyet (nisbet) sıfatı yapma fonksiyonu olan son ekler: -ân, :

-Aidiyet bildi :ی şâd-ân= sevinçli, mutlu. -î شادانren sıfat yapar. Ülke, millet, aile isimlerinin sonuna

konulduğunda aidiyet bildirir: دانشي Dâniş-î= bil-gili, bilgin. -în, : madde belirten isimlerin sonuna ge-tirildiğinde, o maddeden yapılmış bir nesneyi belirtir; zamanla ilgili isimlerin sonuna geldiğinde onları sıfat yapar. Yine isimden –li ve –lı anlamına gelen sıfatlar

yapar: سيمين Sîm-în, : gümüşten, شبين şeb-în = ge-ceyle ilgili gibi. Aşağıdaki ekler de umumiyetle –li, -lı

anlamına gelen sıfatlar yapan eklerdir: -gîn, : غمکين

gam-gîn=gamlı. -mend, : دردمند derd-mend=dertli,

,nem-nâk نمناك : ,sûd-mend=faydalı; -nâk سودمند

= nemli, سوزناك sûz-nâk= yakıcı, harâretli; -vâr,

= ,nâm-ver نامور : ,ümid-vâr=ümitli; -ver اميدوار:

nâmlı; -yâr, :دستيار dest-yâr= yardım eden, شهريار

şehr-yâr= hükmeden, padişah, بختيار baht-yâr =bah-tiyar, bahtlı vb. Yapıcılık sıfatları yapan ekler: Bu ek-lerle, eden, edici, -li, -lı, manalarına gelen sıfatlar ya-

pılır: -kâr,: كار دادكار: ,şîve-kâr= işveli. -gâr شيوه

dâd-gâr, = adalet dağıtıcı. -ger, :توانكر tüvân-ger= zengin, güçlü. Benzetme sıfatı yapan ekler: Kelimele-rin sonuna getirildiklerinde benzetme yapan sıfatla-

ra denilir. -âsâ, : cennet-âsâ جنت آسا = cennet gibi. -mânend, : kelimelerin sonuna geldiğinde sıfat yapar:

perî-mânend مانند پری = peri gibi. -sân, : bebr-sân

-mah = شرمسار aslan gibi. -sâr,: şerm-sâr = ببرسان

cup, utangaç. -vâr, : dîv-vâr ديووار = dev gibi. -veş,:

mâh-veş وش -ay gibi. Renk bildiren sıfat yap= ماه ma ekleri: Sonuna geldikleri isme renk durumu verir-

ler. -gûn, : gül-gûn کلکون = gül renkli, penbe. -fâm,

: anber-fâm عنبرفام =anber renkli, kül rengi, gri. -î, :

hâk-î خاکی = toprak rengi.-e,: sebz-e سبزه =yeşillik.

Liyâkat sıfatı yapan ekler: Bu ekler lâyıklık, yakışırlık, uygunluk bildiren sıfatlar yapmakta kullanılır: -vâr, :

sezâ-vâr سزاوار = münasip, uygun, yaraşır, râh-vâr

şaha = شاهانه yola uygun. -âne, : şâh-âne = راهوارyakışır, dost-âne=dostça.

Farsçada Eklerle Türetilmiş Kelimeleri Tanımak.Farsçada isimden isim yapma ekleri genellikle kelime-nin sonuna getirilir. Bu ekler isme yeni bir durum ve hal anlamı verdiğinden yeni bir isim elde edilmiş olur. Bazı ekler ise ismi sıfat yapar ya da sıfat olan bir keli-meye eklendiğinde yeni anlamlar kazandırır. Sıfat ya-pan ekler kelimenin önüne veya sonuna getirilebilir. Bu üniteyi bitirdiğinizde eklerle değişime uğramış ke-limeler hakkında genel bir bilginiz olacaktır.

Farsçada Ön ve Son Ekler Hakkında Bilgi Sahibi Olmak.Farsçada isimleri çoğul yapma ve isimden isim yapma ekleri genellikle kelimelerin sonuna konulur ve en sık

kullanılanları şunlardır: - ân ان , -hâ ها, -bân بان, -dân دان, -gâh کاه , -gân کان , -istân; -sitân ستان ,

-kâr کار , -gâr گار , -ger کر ,-sâr سار -şen شن, -zâr

. چه çe, -içe- ,ی î- , زار Sıfat yapan ekler ise kelimelerin önüne ve sonuna ko-

nulabilir. Sıfat eklerinin de en yaygın kullanılanılanla-

rı şunlardır: Ön ekler: Nâ- نا : Bî- بی : Be-, ب : Bâ-,

în- :ی Ber- : Hem- : Son ekler: -ân -î : تا -be- Tâ : با

-gîn کين , -mend مند , -nâk ناك , -vâr وار , -ver ور

, -yâr يار , -kâr كار , -gâr كار, -ger كر, -âsâ آسا

,-mânend مانند ,-sân سان ,-sâr سار ,-vâr وار , -veş

.انه âne- , ه e- ,ی î- , فام fâm- , کون gûn- , وش

3

4


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdaki isim ve çoğulu eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

a. مردان - مرد

b. سنكها - سنكc. شبان - شبd. شمعان - شمع e. روزان - روز

2. Aşağıdakilerden hangisi sıra sayısı ismidir?

a. çehârüm چهارم

b. penc پنج c. heft هفتd. nüh نه e. sad صد

3. Aşağadaki isimlerden hangisinin Türkçe anlamı yanlıştır?

a. enderûn اندرون=iç

b. şâkird شاکرد = öğrenci

c. âğûş آغوش = güvercin

d. hûrşîd خورشيد = güneş

e. rûz روز = gün

4. -î ی eki, aşağıdakilerin hangisinde mensubiyet belirten isim yapmıştır?

a. سختيانی sahtiyân-î

b. نوميدی nevmîd-î

c. خوبی hûb-î

d. کرسی kürs-î

e. مجوسی mecûs-î

5. Ber- aşağıdakilerin hangisinde ek olarak kullanılmamıştır?

a. بر سابق bersâbık

b. برهوا berhavâ

c. برطرف bertaraf

d. برمعتاد bermu‘tâd

e. برجيس bercîs

6. Aşağıdaki son eklerden hangisi –lı –li anlamına gelen sı-fat yapmaz?

a. - âsâ / آساb. -mend/مند

c. -gîn/کينd. -ver/ورe. -vâr/وار

7. Aşağıdakilerden hangisi benzetme eklerinden biri değildir?

a. -sâr/سارb. -vâr/وارc. -mânend/مانندd. -kâr/کارe. -veş/وش

-kelimelerindeki –âne ve –vâr ekleriy مردانه ve سزاوار .8le ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Kelimelerin aslî unsurlarıdır, ek görevi almamışlardır.b. İsim köküne eklenerek yine isim yapmışlardır.c. Liyâkat, yaraşırlık eki olarak sıfat görevi yapmışlardır.d. Fiil köküne gelerek sıfat yapmışlardır.e. İsim köküne gelerek çoğul isim yapmışlardır.

9. Aşağıdaki isimlerden hangisi renk bildiren, sıfat yapan bütün ekleri alabilir?

a. gül/کلb. şeb/شبc. siyâh/سياهd. zer/زر

e. lâciverd/لاجورد10. Aşağıdakilerin hangisinde ek, yer ismi yapmak için kullanılmamıştır?

a. Gülşen کلشن

b. Kûhsâr کوهسارc. çemenzâr چمنزارd. Meygede ميکده

e. hânende خواننده


Okuma Parçası 1Aşağıdaki metni okumaya çalışınız. Okuduktan sonra metin içerisindeki Farsça isim ve sıfatları yapıları bakımından tanı-maya çalışınız. Okuma yaparken, metnin cevaplar kısmında verilen okunmuş şeklinden yararlanabilirsiniz.

Okuma Parçası 1 Metnin okunuşuİbtidâ’-i şikâr-ı Sultan Mehmed HanMüverrih der ki, mâh-ı zilka‘denin yirmi birinci cum‘a günü padişah-ı cihan Mîr-âhûr Köşkü’ne vardı ki nehr-i Kağıdhâne kenarında bostancıbaşı hâzır olmuş tavşanlar ve tilkiler koyu-verip ardınca tazılar salıp temâşâ ettiler. İttifâk bir hargûş ardınca bir tazı saldıklarında harguş ileri kaçma-yıp kendiyi nehre pür-tâb edip yüzerek cânib-i âhara ge-çip tazı âsîbinden halâs olduğun gördüklerinde bostancılar

tekrar akabince gelip salmak murad ettiler. Padişah “Har-guş âzâd olsun” deyü takayyüdden men‘ buyurmuşlar iken ittifâk yabancı bir zağar beri cânibde bulunup harguşa sal-dı. Tavşan semt-i halâsda dahi düşmana dûçâr oldukta dö-nüp yine kendiyi suya atıp zağara dahi yetişip, tavşanı tu-tup, köşk önüne çıkardı. Bostancılar üşüp zağara tavşanı bı-raktırıp huzûr-ı hümâyûna getirdiler. Mukaddem mazhar-ı nazar-ı afv-ı Hüsrevânî olmakla birbirine âsîb-i cerâhat er-memiş kerâmet-i padişaha haml olunup hasbe’l-emri’l-âlî dağ başına salı-verilip necât buldu ve bu kazıyye Okta Han ile gürg-i giriftâr kazıyyesinin hilâfı olmakla padişahın ömr ü devleti rûz-efzûn ve ber-hurdârlığına istidlâl olundu ve yine bir kara kuşa doğanlar saldılar. Başına üşdüklerinde ol dahi havada her birine hamle edip tüylerin yolarken taşra doğan-cılardan biri bir şahin salıp havaya çıktıkta inip sâ‘ika misâli karakuşu urdu bagalinden tenin iki pâre edip yere indirdi. Padişah buyurdu ol herîfi irzâ edip şahini içeri aldılar ve do-ğancılar kerkeneslere doğan salmak istediklerinde padişah mâni‘ olup “Murg-ı kem-âzâr-ı bî-ziyândır incitmen” deyü buyurdu. Bu hareket-i şâhânesinden dahi hüner-mend olan-lara rağbeti [ve bî-ziyânlara şefkati zuhûr edip kemâl-i akl ü kiyâsetine evzah-ı delâ’il oldu.]

Kaynak: Naîmâ Mustafa Efendi, Târih-i Na‘îmâ, c. V, hzr. Mehmet İpşirli, Ankara 2007.

Okuma metni incelemesi(mîr-âhûr: isim tamlamasının izafet kesresi düşmesiyle oluş-muş birleşik isim) (hargûş=tavşan: isim) ( pür-tâb= çok güç-lü -metinde son gücüyle anlamında kullanılmış-: birleşik sı-fat. Sıfat tamlaması tersine çevrilip aradaki izafet kesresi-nin kalkmasıyla oluşmuş). (âsîb=çarpışma, belâ, âfet: isim) ( âzâd= kurtulmuş, serbest kalmış: sıfat) (dûçâr=tutulmuş, uğ-ramış, yakalanmış: sıfat) (hüsrevânî= hükümdâra lâyık, çok iyi vs.: sıfat. Hüsrev; isim, hüsrevân, -ân ekiyle yapılmış ismin çoğulu, hüsrevân-î; -î ekiyle isimden yapılmış sıfat) (gürg= kurt: isim ) (giriftâr= tutulmuş, yakalanmış: sıfat. –âr ekiyle yapılmış sıfat) (rûz-efzûn= uzun ömürlü, ömür uzatan: bir-leşik sıfat.) (ber-hurdâr=berhudâr olan, mesut olan: birle-şik sıfat). (bagal= koltuk (vücut azası olarak): isim) (pâre= parça: isim) (mürg= kuş: isim) (kem-âzâr: zararsız, zarar vermeyen: birleşik sıfat. Âzâr emir gövdesi ile yapılmış sı-fat) (bî-ziyân=zararsız, kayıpsız: bî- ön ekiyle yapılmış sıfat) (şâhâne= şaha yaraşır, hükümdâra ait: -âne ekiyle yapılmış lâyıklık sıfatı). (hüner-mend=hünerli, marifetli: birleşik sıfat. –li,-lı anlamı veren –mend ekiyle yapılmış sıfat).


Okuma Parçası 2Aşağıdaki metinde geçen isim ve sıfatlarla ilgili özellikleri bulmaya çalışınız.Lâkin şeh-bâzân-ı gâziyân ve dilîrân-ı cân-sitândan libâs-ı şecâ‘ati şi‘âr edinmek murâd edinen kimesneler âb-ı revân gibi akup şemşîr-i âbdârların hicâb-ı kırâbdan ihrâc edüp leme‘ân etdürdi. Kantara-i türâbdan zirve-i kulleye ittisâl bulan mahalle varuldukda reh-güzârında siyâh kerpîcden örülmüş bir sedd-i üstüvâr ve tobrakdan yer yer yapılmış bir burc-ı düşvâr vardür ki yolı endîşe-i heyûlânîden târik ve memerri mûy-ı miyân-ı dil-âverândan bârik idi. Mürde-i hûn-âlûd mânend-i dûd, ol sûr-ı nâ-mahsûrun ardında zenbûr-misâl cumhûr bir yere gelüp ellerinde harbe ve cidâ ve sâ’ir cebe vü cevşenle turup geleni ta‘an ederdi. Mertebe-i helâki müş‘ir olan âlât u esbâbdan dakika fevt eylemeyüp ni-çesi lâle-vâr ol kûhistânda kanıla mâl-a-mâl ve tâğ-ı cigeri-le mecrûhan pejmurde-hâl olurdı. Hem-ân-dem toblar atılup tîr ü kemân ve şimşîr-i bürrân-ı ra‘d-nişân yer yer dırahşân olup be-fermân-ı hazret-i melik-i zü’l-celâl, bir mertebe harb ve kıtâl ve ceng ve cidâl vâkı‘ oldı ki ol sefîne-i hûn-âlûd için-de âşüfte-hâl olan üç yüz mıkdârı tavâ’ifden şerbet-i şehâdeti nûş etmedük az kimesne kalup tâ’ife-i hâsırîn gemilerinden dahi iki yüzden ziyâde pelîd ü anîdün cân-ı nâ-pâki derekât-ı cehîmde azâb-ı nâr-ı elîme giriftâr oldular.

Kaynak: Ârif Dede, Fethiyye-i Cezîre-i Kıbrıs, hazr. Harid Fedâî, İstanbul 1997.

Okuma Parçası 2Şeh-bâz: Farsça birleşik isim olarak avcı bir kuş ismi. Birle-şik sıfat olarak yiğit, şanlı, gösterişli. Şeh-bâzân: sona getiri-len -ân ekiyle çoğul yapılmış. Dilîr-ân: çoğul yapılmış sıfat. Dilîr: yiğit, cesur, yürekli. –ân eki canlıları bildiren kelimele-ri çoğul yapma ekiydi. Âb = su: isim. Revân = yürüyen, akan, giden: sıfat. Şemşir = kılıç: isim. Âb-dâr = sulu, taze, parlak vs.: ismin sonuna –dâr eki getirilerek yapılmış birleşik sıfat. Cân-sitân: ruh alıcı, can çıkarıcı: birleşik sıfat (8. Ünite bir-leşik sıfatlar konusuna bak). Reh-güzâr = geçit, geçecek yol: birleşik isim. Siyâh = kara: sıfat. Üstüvâr = sağlam, dayanık-lı, kuvvetli: sıfat. Düşvâr = zor: sıfat. Endîşe = düşünce, ves-vese: isim. (Bakınız 8. Ünite fiilden türemiş isimler konusu). Mûy = kıl: isim. Miyân = orta, vasat, ara vs.: isim. Dil-âver = yiğit, cesur, yürekli: birleşik sıfat. ( Bakınız 8. Ünite birleşik sıfatlar konusu). Hûn-âlûd = kana bulanmış: birleşik sıfat. (Bkz. 8. Ünite birleşik sıfatlar). Mânend = eş, benzer: isim. Nâ-mahsûr = sınırsız, sayısız: sıfat. (-nâ ön eki ile yapılmış sıfat). Zenbûr = arı: isim. Cevşen = örme zırh: isim, lâle-vâr = lâle gibi: sıfat. (-vâr eki ile yapılmış benzetme sıfatı). Kûh-istân = dağlık yer, bölge: isim. (-istân ekiyle yapılmış

yer ismi). Pejmürde = eski, yırtık-pırtık, dağılmış: birleşik sıfat. Tîr ü kemân = ok ve yay (sevgilinin kirpiği ve bakı-şı): birleşik isim. (vav’la birleştirilmiş iki isimden oluşmuş-tur. Bkz. 8. Ünite birleşik kelimeler ). Şimşîr/şemşîr = kılıç: isim. Bürrân = keskin: sıfat. Ra‘d-nişân = gök gürültülü: birleşik sıfat (Bkz. 8. Ünite.). Dırahşân = parlak, parlayan: sıfat. (dırahş = nur, ziya ışık, -ân eki ile isimden sıfat yapıl-mış). Ceng = savaş: isim. Âşüfte-hâl = durumu perîşân: bir-leşik sıfat (Fiilden türemiş sıfatlarla ilgili. Bkz. 8. Ünite.). Pelîd = pis, murdar: sıfat. Cân = can: isim. Nâ-pâk = kirli, temiz olmayan: sıfat. (nâ- ön eki ile yapılmış sıfat). Giriftâr = tutulmuş, tutkun, uğramış: sıfat. (8. Ünite fiilden sıfat tü-retmekle ilgili konuya bakınız).

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d. Yanıtınız yanlış ise “İsimleri Çoğul Yapma Kuralları”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “Sayı İsimleri” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.3. c Yanıtınız yanlış ise “Yalın İsimlere Verilen Örnekler”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. e Yanıtınız yanlış ise “İsim Yapma Ekleri” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.5. e Yanıtınız yanlış ise “Sıfat Yapan Ön Eklerle Yapılan

Sıfatlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. a Yanıtınız yanlış ise “Son Eklerle Yapılan Sıfatlar” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.7. d Yanıtınız yanlış ise “Benzetme Sıfatı Yapan Ekler”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.8. c Yanıtınız yanlış ise “Liyâkat Sıfatı Yapan Ekler” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.9. a Yanıtınız yanlış ise “Renk Sıfatı Yapan Son Ekler”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.10. e Yanıtınız yanlış ise “Yer İsmi Yapan Ekler” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.


Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Kelimelerin okunuşu ve anlam karşılığını bulmak için sözlük çalışmasını kendiniz yapınız. Sıra Sizde 2 bâğ-bân, şütür-bân, câme-dân, şem-dân, ordu-gâh, secde-gâh, sâye-bân, nemek-dân

Sıra Sizde 3 gül-istân, Türk-istân, çeşme-sâr, kûh-sâr (kûh-istân), ziyân-kâr, hıdmet-kâr.

Sıra Sizde 4Kelimelerin okunuş ve anlam karşılığı için sözlük çalışması-nı kendiniz yapınız.

Sıra Sizde 5bî-vefâ, nâ-şâd, nâ-mübârek, bî-pervâ, nâ-tüvân, bî-bahâne.

Sıra Sizde 6sünbül-î, sebz-e veya sebz-gûn, yâkut-î, anber-fâm, zerd-e, siyâh-fâm, kendüm-gûn, lâciverd-î, âb-gûn.

Timurtaş, Faruk K (2009). Osmanlı Türkçesi Grameri. İstanbul. Develi, Hayati (2001). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1-2. İstanbul.Ergin, Muharrem (2001). Osmanlıca Dersleri. İstanbul.

Yararlanılan Kaynaklar

6Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonraFarsçada fiiller ve fiil gövdelerini tanıyabilecekFarsçada fiilden türemiş isim ve sıfatları tanıyabilecek,Farsçada birleşik isimler birleşik sıfatlar ve zarf gruplarını belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-IIFarsçada Fiil, Fiilden Türemiş Kelimeler, Farsçada Birleşik Kelimeler

• FARSÇADAFİİLLERVEFİİLDENTÜRETİLMİŞKELİMELER

• FARSÇADABİRLEŞİKKELİMELER

• Farsçamasdarlar• Farsçafiilgövdeleri• Farsçafiilgövdelerindekideğişim

• Farsçafiildentüretilmişkelimeler• Farsçabirleşikisimler• Farsçabirleşiksıfatlar


FARÇADA FİİLLER VE FİİLDEN TÜRETİLMİŞ KELİMELER

Fiil Gövdeleri Farsçada asıl fiil kökü, masdar ekleri olan –den دن ve –ten تن ekleri kaldırıldıktan sonra geriye kalan kısma denir. Bu aynı zamanda Türkçe’de olduğu gibi emir tekil 2. şahsa işaret etmektedir. Mesela git-mek masdarında masdarı yapan –mek eki atıldığında geriye kalan fiil kökü git dir ve emir tekil 2. şahıs fiilidir. Hal ve geniş zaman gövdesi de bu kökle yapılır. Fiillerin geçmiş zaman gövdesi masdarın sonundan nun ن harfinin çıkartılmasıyla elde edilir. Geçmiş zaman gövdesi bu şekilde daha kolay bulunmakla birlikte, hâl geniş zaman gövdesinin tesbit edilmesi, masdar ekinin atılmasından sonra kökteki son harfin başka şe-kil almasından dolayı zordur. Farsçada masdar eklerden arındırılmış gövdelere bazı ekler getirilerek isim, sıfat ve zarf şeklinde kelimeler türetilir. Fiil gövdeleri, masdarlar ve emir-lerin büyük bölümü Osmanlıca’da sıklıkla kullanılmamıştır. Ancak ism-i fâil anlamına ge-len emirler birleşik sıfat şeklinde sıkça kullanılmıştır.

Geçmiş Zaman Gövdesi:Farsça fiillerde geçmiş zaman gövdesi masdarların sonunda bulunan nun ن harfinin

atılmasıyla ortaya çıkar. Geçmiş zaman gövdesi çekimli fiil olarak geçmiş zaman teklik üçüncü şahsı ifade eder. İsim olarak da hafifletilmiş masdar da denilen bir fiil-isimdir. Ref-

ten رفتن = gitmek, -nun ن harfi çıkartılmasıyla reft رفت = gitti, gitme, gidiş. Âmeden

.geldi, gelme, geliş = آمد harfi çıkartıldıktan sonra âmed ن gelmek, -nun = آمدن Geçmiş zaman gövdesi, Osmanlı Türkçesinde hem birleşik kelimelerde hem de tek ba-

şına kullanılmıştır. Ser-âmed سرآمد = başa gelmiş olan, başa geçmiş olan, âmed ü reft

رفت و مادرزاد geliş-gidiş, mâder-zâd = آمد = anadan doğma, doğuştan, endâhten

masdarından peyvest پيوستن atış, peyvesten = انداخت masdarından endâht انداختن

-kırık, kırılmış füruh = شکست masdarından şikest شکستن ulaşma, şikesten = پيوست

ten فروختن masdarından fürûht فروخت = satış gibi.

Emir veya Hâlihazır GövdesiBu masdarların emirlerini de iki şekilde ele alacağız:-den li masdarların emirleri:

Farsçada Fiil, Fiilden Türemiş Kelimeler, Farsçada Birleşik

Kelimeler


Fiilin masdar şeklinden –den دن eki kaldırıldıktan sonra kalan kökün emir tekil 2. şah-

sa işaret ettiğini yukarıda söylemiştik. Ancak bazı durumlarda –den دن eki kaldırıldıktan sonra kökün durumunda bir takım ses değişmeleri oluşur. Bu değişimi sağlayan çoğu zaman harflerin durumudur. Aşağıda köklerdeki ses değişimlerini sağlayan unsurlar verilmiştir.

Masdardaki –den دن kaldırıldıktan sonra kalan köklerin son harfi;

.â ile bitenlerde bu harf kaldırılır/ آ

Firistâ-den فرستادن = göndermek masdarında –den/ kalktıktan sonra firistâ دن

دن/düşmek masdarında –den = افتادن şekli gelir. Üftâ-den فرست /yerine firist فرستا/

kalktıktan sonra افتا /üftâ’daki آ/â atıldığında üft /افت kalır. Nihâ-den نهادن = koymak

masdarında –den/ دن kalktıktan sonra نها /nihâ’daki elif/ آ kalkar ve nih/نه kalır.Bu kuralın uygulanmadığı farklı yapılar da vardır.

Dâ-den دادن = vermek masdarında –den/ دن düştükten sonra dâ/ دا yerine dih/ ده

şeklini alır. Âmâ-den آمادن = hazırlamak masdarında –den/ دن düştükten sonra âmâ آما / yerine âmây/ آمای şeklini alır. Güşâ-den کشادن = açmak masdarında –den/ دن düş-

tükten sonra güşâ/ کشا daki elif kalır ve güşây/ کشای şeklini alır. vb.

.ây gelir/آی â veya/آ û kalkar ve/و û ile bitenlerde/ و

Fermû-den فرمودن = buyurmak masdarından –den/ eki kaldırıldığında fermû دن

.şekli gelir فرمای /veya fermây فرما /yerine fermâ فرمو/

Efzû-den افزودن = artmak masdarından –den/ دن eki kaldırıldığında efzû/افزو yeri-

ne efzâ/ افزا veya efzây/ افزای olur.

Nümû-den نمودن = göstermek masdarından –den/ دن eki kaldırıldığında nümây نمای / veya nümâ/نما olur.

Fersû-den فرسودن = eskimek masdarından –den/دن eki kaldırıldığında fersâ/ فرسا

veya fersây/ فرسای olur.

Bu halin istisnaları da vardır. Meselâ şünû-den شنودن = işitmek masdarının eki düş-

tüğünde şinev/شنو, gunû-den غنودن = uyuklamak, masdarının eki düştüğünde gunev

.şeklini alması gibi غنو/

:r kalır/ر âr olur, bazılarında ise yine/آر r ile bitenlerde bazılarında/ر

Şümür-den شمردن = saymak masdarındaki –den/ دن eki düştüğünde şümür/شمر ye-

rine şümâr/ شمار olur. Âzür-den آزردن = incitmek masdarındaki –den/ دن eki düştüğün-

de âzür/آزر yerine âzâr/آزار olur. Süpür-den سپردن = ısmarlamak masdarının eki düştü-

ğünde süpür/سپر yerine sipâr/سپار olur.

Değişmeden r /ر olarak kalanlara birkaç örnek: Perver-den پروردن = beslemek mas-

darının eki düştüğünde perver/پرور fiil kökü olarak kalır. Güzâr-den کزاردن = geçirmek

masdarının eki düştüğünde güzâr/کزار fiil gövdesi kalır. Âver-den آوردن = getirmek

masdarının eki düştüğünde âver/آور veya âvâr/آوار şekli kalır.

6. Ünite - Farsçada Fiil, Fiilden Türemiş Kelimeler, Farsçada Birleşik Kelimeler 91

Bu kurala uymayan durumlar da vardır. Meselâ: Ker-den کردن = yapmak masdarı-

nın –den/دن eki kaldırıldığında geri ker/کر kalmaz onun yerine کن/kün gelir. Bür-den

.ber gelir. vb/ بر masdarında ise aynı uygulamada بردن

:aynen kalır ن/n ile biten masdar köklerinde nun/ن

Hân-den خواندن = okumak masdarının –den/ دن eki düştüğünde, hân/ خوان kalır.

Efgen-den افکندن = düşürmek efgen/افکن; Nişân-den نشاندن = nişân/ نشان gibi.

:y düşer/ی y ile biten fiil köklerinde/ی

Bûsî-den بوسيدن = öpmek masdarındaki –den/ دن eki kalktığında bûsî/بوسی yerine

bûs/بوس kalır. Nûşî-den نوشيدن = içmek masdarındaki –den/ دن eki kalktığında, nûşî

kalır. Encâmî-den نوش/yerine nûş نوشی/ انجاميدن = bitirmek, encâm/ Resî-den ;انجام

.gibi رس/yerine res رسی/yetişmek, varmak, resî = رسيدن Kural dışı olanlardan bazıları:

Güzî-den کزيدن = seçmek, güz/کز yerine güzîn/کزين; Âferî-den آفريدن = yarat-

mak, âfer/آفر yerine âferîn/آفرين; Dî-den ديدن = görmek, bîn / بين gibi. -ten’li masdarlarda görülen değişmeler:

Masdardaki –ten / تن kaldırıldıktan sonra kalan köklerin son harfi;

:gelir ز kalkar ve خ hı ile bitenlerde/خ

Endâh-ten انداختن = atmak –ten تن /kalktıktan sonra endâh/ yerine endâz انداخ

افروخ /kalktıktan sonra efrûh تن/ yakmak, parlatmak, -ten = افروختن Efrûh-ten ;انداز/yerine efrûz/افروز; Gürîh-ten /kalktıktan sonra gürîh تن/kaçmak, -ten = کريختن کريخ

yerine gürîz/کريز; Efrâh-ten افراختن = yükseltmek, -ten/تن kalktıktan sonra efrâh/ افراخ yerine efrâz/افراز gelir.

Kurala uymayan durumlar: Osmanlıcada sık kullanılmış olanlardan bazıları.

Fürûh-ten فروختن = satmak, -ten/تن kalktıktan sonra fürûş/فروش gelir. Şinâh-ten

veya نشاختن gelir. Nişâh-ten شناس/kalktıktan sonra şinâs تن/tanımak, -ten = شناختن

nişâs-ten نشاستن = ağaç dikmek, -ten/تن kalktıktan sonra nişân/ نشان gelir.

:ûy harflerine dönüşebilir/وی ,nd/ند ,n/ن ,y/ی ,h/ه ;harfi س s ile biten köklerde/ س

:h aldığı şekle örnekler-ه

Hâs-ten خواستن = istemek, -ten/تن eki atıldığında, hâs/خواس yerine hâh/ خواه . Res-

ten رستن = kurtulmak –ten/تن eki atıldığında res/رس yerine reh/ره.

:y aldığı şekle örnekler-ی

Ârâs-ten آراستن = süslemek, -ten/تن eki atıldığında ârâs/آراس yerine ârây/آرای;

Pîrâs-ten پيراستن = süslemek, -ten/تن eki çıkartıldığında pîrây/ پيرای gibi.

:ûy aldığı duruma örnekler-وی

Cüs-ten جستن = aramak, -ten/تن eki çıkartıldığında cûy/جوی ; Şüs-ten شستن = yı-

kamak, -ten/تن eki çıkartıldığında şûy/شوی gibi.


:n şeklini aldığı duruma örnekler-ن

Şikes-ten شکستن = kırmak, -ten/ تن eki çıkartıldığında şiken/ شکن:nd şeklini aldığı duruma örnekler-ند

Peyves-ten پيوستن = ulaşmak, -ten/تن eki çıkartıldığında peyvend/پيوند . Bes-ten .gibi بند /eki çıkartıldığında bend تن /bağlamak, -ten = بستن

Not: Bazı kelimelerde sin/ س sonda geldiğinde düşer ve kendinden önceki harf son harf olur.

Tüvânis-ten توانستن = muktedir olmak, -ten/ /eki çıkartıldığında tüvân تن توان .

Şâyes-ten شايستن = lâyık olmak, -ten/ تن eki çıkartıldığında şây/ شای gibi.

:rd harflerine dönüşebilir/رد ,îs/يس ,r/ر ;harfi ش ş ile biten köklerde/ ش

harfini alır: Dâş-ten ر/ş den önce elif varsa r-ش داشتن = mâlik olmak, -ten/تن eki

çıkartıldığında, dâr/دار; Enbâş-ten انباشتن = doldurmak, -ten/ ,eki çıkartıldığında تن

enbâr/انبار ; Güzâş-ten کزاشتن = geçmek, -ten/ تن eki çıkartıldığında, güzâr/کزار gibi.

:îs aldığı şekle örnekler-يس

Nüvîş-ten نويشتن = yazmak, -ten/ تن eki çıkartıldığında nüvîs/نويس . Rîş-ten ريشتن

= eğirmek, bükmek, -ten/ تن eki çıkartıldığında rîs/ريس.

:rd aldığı şekle örnekler-رد

Geş-ten کشتن = dolaşmak, dönmek, -ten/ تن eki çıkartıldığında gerd/ کرد ; Neveş-

ten نوشتن = gezmek aşmak, geçmek, -ten/ تن eki çıkartıldığında neverd/ نورد gibi.

Kurala uymayan kök şekilleri de vardır; küş-ten کشتن = öldürmek, küş/ کش; hişten

.gibi افراز /yükseltmek, efrâz = افراشتن efrâş-ten ;هل /bırakmak, salıvermek, hil = هشتن /

:b ye dönüşür/ب ;harfi ف f ile biten köklerde/ ف

Firîf-ten فريفتن = aldatmak, -ten/ تن eki çıkartıldığına firîb/ فريب. Âşûf-ten/âşüften

يافتن Yâf-ten .آشوب /eki çıkartıldığında âşûb تن /karıştırmak, -ten = آشوفتن / آشفتن = bulmak, -ten/ تن eki çıkartıldığında yâb/ ياب gibi.

Kural dışı durumlarda bazı masdarlarda –ten/ تن eki çıkartıldığında ف olduğu gibi

kalır. Şikâf-ten شکافتن = yarmak, delmek, -ten/ تن eki çıkartıldığında şikâf شکاف . Bâf-

ten بافتن = dokumak, -ten/ تن eki çıkartıldığında bâf/ باف gibi.

Bazen –ten/ تن eki çıkartıldığında f/ ف¸v/و olur;

Ref-ten رفتن = gitmek, yürümek, -ten/ تن eki çıkartıldığına rev/رو. Bu kurala uymayan kelimelere örnekler:

Girif-ten /söylemek, demek, -ten = کرفتن /eki çıktığında gîr تن کير . Pezîref-ten

,gizlemek = نهفتن Nühüf-ten . پزير eki çıktığında pezîr تن /kabul etmek, -ten = پزيرفتن

-ten/تن eki çıktığında nühüft/ نهفت .


Farsçada Fiilden Türemiş İsimlerFarsçada fiillerin emir ve geçmiş zaman gövdelerine bazı ekler getirilerek isimler türetilir. Bunlar fiilden kaynaklanan hal ve keyfiyeti, bazen de fiilin tarzını ve şeklini açıklayan isimlerdir. Fiilden türemiş isimlere aynı zamanda hâsıl-ı masdar, ism-i masdar ve masdar-ı nev‘î adları da verilir.

Fiilden isim türetmede kullanılan ekler:

-e ه: Fiilin emir gövdesinin sonuna getirilir.

Hande خنده = gülme, gülüş (isim), handîden خنديدن = gülmek (masdar), hand خند

= gül, (emir gövdesi). Pîrâye پيرايه = süsleme, süsleyiş(isim); pîrâsten پيراستن = süs-

lemek (masdar), pîrâ/pîrây پيرا/پيرای = süsle (emir gövdesi); Bûse بوسه = öpme, öpüş

(isim) bûsîden بوسيدن = öpmek (masdar), bûs بوس = öp (emir gövdesi).-Bu ek yine fiilin emir gövdesine getirildiğinde âlet ismi (ism-i âlet) yapma fonksiyo-

nunu da yerine getirir; Âvîz-e آويزه = askı, lamba, mum vs. ışık askısı, âvîhten آويختن =

asmak masdarından; Mâl-e ماله = mala, mâlîden ماليدن = sürmek masdarından; rend-e

= استره yontmak, törpülemek masdarından; üstür-e = رنديدن rende, rendîden = رنده

ustura, üstürden استردن = yontmak, traş etmek masdarından.

-iş, ش : Bu da fiilin emir gövdesinin sonuna getirilir.

Âmûziş آموزش = öğretiş (isim), âmûhten آموختن = öğretmek (masdar), âmûz آموز =

öğret (emir gövdesi); Fermâyiş فرمايش = buyurma, buyuruş (isim), fermûden فرمودن

= buyurmak (masdar), fermâ/ fermây فرما/فرمای = buyur (emir gövdesi); Sipâriş سپارش

= ısmarlama, ısmarlayış (isim), süpürden سپردن = ısmarlamak (masdar), sipâr سپار = ıs-

marla (emir gövdesi); Âsâyiş آسايش = rahat, huzur (isim), âsûden آسودن = rahatlamak

(masdar), âsâ/âsây آسا/آسای = rahatla (emir gövdesi).

-ârآر ,: Hafifletilmiş masdar da denilen geçmiş zaman gövdesinin sonuna getirilir.

Reftâr رفتار = gitme, gidiş (isim), reften رفتن = gitmek (masdar), reft رفت = gitti (geç-

miş zaman gövdesi); Güftâr کفتار = söz, söyleyiş (isim) güften کفتن = söylemek (mas-

dar), güft کفت = söyledi (geçmiş zaman gövdesi); Kirdâr کردار = iş, amel (isim) kerden

.yaptı (geçmiş zaman gövd) = کرد işlemek, yapmak (masdar) kird =کردن Bazı fiilerin emir gövdesi herhangi bir ek almadan da fiilden türemiş isim görevi göre-

bilir. Hurûş خروش = bağırış, feryad, masdarı hurûşîden خروشيدن = bağırmak, feryad et-

mek; Nâz ناز = cilve, işve, masdarı nâzîden نازيدن = işvelenmek, nazlanmak; Hırâm خرام

= salına salına yürüyüş, masdarı hırâmîden خراميدن = salınmak gibi.

Farsça Fiilden Türemiş Sıfatlar:

Farsçada fiillerden kelime yapımının temelini masdarların –den/دن ve –ten/تن ekle-

rini attıktan sonra elde edilen emir gövdesi ile kelimelerin sonundaki n/ن harfinin atılma-sıyla elde edilen geçmiş zaman gövdesi oluşturur. Sıfat-fiil yapımında da bu köklerden is-tiade edilir. Fiilerin emir ve geçmiş zaman gövdelerine getirildiklerinde sıfat elde etmemi-zi sağlayan ekler şunlardır:


İsm-i fâil (etken) anlamlı sıfat-fiiller yapan ekler:

-ende,نده : hânende خواننده = okuyan, hânden/ masdarından; revende خواندن

masdarından; bahşende رفتن/giden, reften =رونده بخشنده = bağışlayan, bahşîden

-masda جستن/araştıran, arayan, cüsten = جوينده masdarından; cûyende بخشيدن/

rından; tâbende تابنده = parlayan, tâbîden/تابيدن masdarından; gürîzendeکريزنده

= gizlenen, kaçan, gürîhten/کريختن masdarından.

-ân, ان : gûyân کويان = söyleyen, güften/کفتن masdarından; handân خندان = gülen,

handîden/ خنديدن masdarından; giryân کريان = ağlayan, girîsten/کريستن masdarından; Ek her masdar köküne eklendiğinde ism-i fâil anlamlı sıfat-fiil yapmaz. Bazı masdar

köklerinin sonuna eklendiklerinde zarf-fiil görevi gören kelimeler de yapar. Üftân افتان = düşerek üftâden/افتادن; hîzân/خيزان = kalkarak, hâsten/خاستن; lerzân لرزان = titre-

yerek lerzîden/ لرزيدن vs.

-â, آ : Bu ek geçişli fiillerin emir gövdelerine getirildikleri zaman bazen ism-i fâil ma-

nasına getirir. Gûyâ کويا = söyleyen, güften کفتن = söylemek; dânâ bilen bilici = دانا

dânisten دانستن = bilmek masdarından; bînâ بينا = gören, dîden/ديدن masdarından.

İsm-i mefûl anlamlı sıfat yapan ekler:

-e, ه: Bu ek, fiilin geçmiş zaman gövdesine getirilmek suretiyle ism-i mef ‘ûl (edil-

gen) anlamlı sıfat-fiiller yapar. Âferîde آفريده = yaratılmış, âferîden/آفريدن masdarın-

dan; efgende افکنده = yıkılmış, düşürülmüş efgenden/ افکندن masdarından; pesendîde

masdarından; çeşîde پسنديدن/beğenilmiş, pesendîden = .پسنديده چشيده = tadılmış,

çeşîden/ چشيدن masdarından; keşîde کشيده = çekilmiş keşîden/ کشيدن masdarın-

dan; girifte کرفته = tutulmuş, giriften/کرفتن masdarından; nüvişte نوشته = yazılmış, nü-

vişten/ نوشتن masdarından vb. Geçişli fiillerde hem geçmiş zaman ism-i fâili (etken) hem ism-i mef ‘ûlü bildiren gö-

revler yapar. Meselâ; güfte کفته = söylemiş (geçmiş zaman ism-i fâil), söylenmiş (geçmiş

zaman ism-i mef ‘ûl); Dîde ديده = görmüş, (geçmiş zaman ism-i fâil), görülmüş (geçmiş zaman ism-i mef ‘ûl) gibi. Geçişsiz fiillerde sadece geçmiş zaman etken (ism-i fâil) manası

alır: Mürde مرده = ölmüş; refte رفته = gitmiş; puhte پخته = pişmiş gibi.

Aşağıda tabloda verilen masdar ve fiil emir köklerini mümkün olduğu kadarını ezberleme-ye çalışınız.

Osmanlıcada Sık Kullanılan Fiil Masdarları ve Emir Kökleri

Masdarlar Fiillerin Emir Gövdeleriآ

ârâmîden = dinlenmek (آراميدن) -ârâm = dinlen (آرام)

ârâsten = süslemek (آراستن) -ârâ/ârây = süsle (آرا/آرای)

Tablo 6.1

1


âzürden = incitmek (آزردن) -âzâr = incit (آزار)

âzmûden = denemek (آزمودن) -âzmâ/âzmây = dene (آزما/آزمای)

,âsûden = rahat etmek (آسودن)dinlenmek

-âsâ/âsây = dinlen(آسا/آسای)

âşâmîden = içmek (آشاميدن) -âşâm = iç (آشام)

âşüften = karıştırmak (آشفتن) -âşûb = karıştır (آشوب)

âğâzîden = başlamak (آغازيدن) -âğâz = başla (آغاز)

âferîden = yaratmak(آفريدن) -âferîn = yarat(آفرين)

Âgenden = doldumak(آکندن) -âgen = doldur (آکن)

Âlûden = bulaştırmak(آلودن) -âlây = bulaştır (آلای)

âmeden = gelmek (آمدن) -ây = gel (آی)

âmûhten = öğretmek (آموختن) -âmûz = öğret (آموز)

âmîhten = karıştırmak (آميختن) -âmîz = karıştır (آميز)

âverden = getirmek (آوردن) -âver = getir (آور)

âvîhten = asmak (آويختن) -âvîz = as (آويز) اüftâden = düşmek (افتادن) -üft = düş (افت)

(افراختن)efrâhten/efrâşten = yükseltmek

-efrâz = yükselt (افراز)

efrûhten = parlatmak (افروختن) -efrûz = parlat (افروز)

efzûden = arttırmak (افزودن) -efzâ/efzây = arttır (افزا/افزای)

efşânden = saçmak (افشاندن) -efşân = saç (افشان)

efşurden = sıkmak (افشردن) -efşâr = sık (افشار)

efgenden = düşürmek (افکندن) -efgen/figen = düşür (افکن/فکن)

enbâşten = doldurmak (انباشتن) -enbâr = doldur (انبار)

endîşîden = düşünmek (انديشيدن) -endîş = düşün (انديش)

endûhten = kazanmak (اندوختن) -endûz = kazan (اندوز)

engîhten = koparmak (انکيختن) -engîz = kopar(انکيز)


îstâden = ayakta durmmak (ايستادن) -îst = ayakta dur (ايست)

بbâhten = oynamak (باختن) -bâz = oyna (باز)

bâften = dokumak (بافتن) -bâf = doku (باف)

bâyesten = gerekmek (بايستن) -bây = gerek (بای)

bahşîden = bağışlamak (بخشيدن) -bahş = bağışla (بخش)

bahşûden = bağışlamak (بخشودن) -bahşâ = bağışla (بخشا)

bürden = götürmek (بردن) -ber = götür (بر)

besten = bağlamak (بستن) -bend= bağla (بند)

bendîden = bağlamak (بنديدن) -bend = bağla (بند)

bûsîden = öpmek (بوسيدن) -bûs = öp (بوس)

bûyîden = koklamak (بوييدن) -bûy = kokla (بوی)

dîden = görmek (ديدن) -bîn = gör (بين)پpâşîden = saçmak (پاشيدن) -pâş = saç (پاش)

pezîreften = kabûl etmek (پزيرفتن) -pezîr = kabûl et (پزير)

perdâhten = düzenlemek (پرداختن) -perdâz = düzenle (پرداز)

perestîden = tapmak (پرستيدن) -perest = tap (پرست)

perverden = beslemek (پروردن) -perver = besle (پرور)

perîden = uçmak (پريدن) -per = uç (پر)

pesendîden = beğenmek (پسنديدن) -pesend = beğen (پسند)

penâhîden = sığınmak (پناهيدن) -penâh = sığın (پناه)

pûşîden = giymek, örtmek (پوشيدن) -pûş = giy, ört (پوش)

pîrâsten = süslemek (پيراستن) -pîrâ/pîrây = süsle (پيرا/پيرای)

peyvesten = ulaşmak (پيوستن) -peyvend = ulaş (پيوند)

Peymûden = ölçmek (پيمودن) -peymâ/peymây = ölç (پيما/ پيمای)

تTâbîden = aydınlatmak (تابيدن) -tâb = aydınlat (تاب)

tırâşîden = yontmak (تراشيدن) -tırâş = yont (تراش)


جcüsten = aramak (جستن) -cûy = ara (جوی)

cûşîden = kaynamak (جوشيدن) -cûş = kayna (جوش)

چçeşîden = tatmak (چشيدن) -çeş = tat (چش)

çîden = devşirmek (چيدن) -çîn = topla (چين)خhâyîden = çiğnemek (خاييدن) -hây = çiğne (خای)

hâsten = ayağa kalkmak (خاستن) -hîz = kalk (خيز)

hırâşîden = tırmalamak (خراشيدن) -hırâş = tırmala (خراش)

hâsten = istemek (خواستن) -hâh = iste (خواه)

hânden = okumak (خواندن) -hân = oku (خوان)

hûrden = yemek (خوردن) -hûr/hâr = ye (خور/خوار)دdâden = vermek (دادن) -dih = ver (ده) dâşten = tutmak, sahip (داشتن)olmak

-dâr = tut (دار)

dânisten = bilmek (دانستن) -dân = bil (دان)

derîden = yırtmak (دريدن) -der = yırt (در)

dûhten = dikmek (دوختن) -dûz = dik (دوز)رrânden = koşmak, sürmek (راندن) -rân = sür (ران)

rübûden = kapmak (ربودن) -rübâ/ rübây = kap (ربا/ربای)

rüsten = bitmek (رستن) yetişmek, (روی) rûy = yetiş-

resten = kurtulmak (رستن) -res = kurtul (رس)

resîden = erişmek (رسيدن) -res = eriş (رس)

reften = gitmek (رفتن) -rev = git (رو)

rencîden = (sıkıntı) çekmek (رنجيدن) -renc = çek (رنج)

rîhten = dökmek (ريختن) -rîz = dök (ريز)


rîşîden = yaralanmak (ريشيدن) -rîş = yarala (ريش)زzâden = doğmak (زادن) -zâ/zây = doğur (زا/زای)

zeden = vurmak, çalmak (زدن) -zen = çal (زن)سsâhten = yapmak (ساختن) -sâz = yap (ساز)

sâyîden = sürtmek (ساييدن) -sâ/sây = sürt (سا /سای)

sitâden = almak (ستادن) -sitân = al (ستان)

sürûden = şarkı söylemek (سرودن)(سرا/سرای)serâ/serây = şarkı söyle-

,sencîden = tartmak (سنجيدن)senc = tart (سنج)

,sûhten = yakmak (سوختن)-sûz = yak (سوز)

شşüsten = yıkamak (شستن) -şûy = yıka (شوی)

şikâften = yarmak (شکافتن) -şikâf = yar (شکاف)

şikesten = kırmak (شکستن) -şiken = kır (شکن)

şümürden = saymak (شمردن) -şümâr = say (شمار)

şinâhten = tanımak (شناختن) -şinâs = tanı (شناس)

şûrîden = karıştırmak (شوريدن) -şûr = karıştır (شور)

şünîden = işitmek (شنيدن) -şinev = işit (شنو)

فfersûden = eskitmek (فرسودن) -fersâ/fersây = eskit (فرسا/فرسای)

fermûden = buyurmak (فرمودن)(فرما/فرمای)fermâ/fermây = buyur-

fürûhten = satmak (فروختن) -fürûş = sat (فروش)

firîften = aldatmak (فريفتن) -firîb = aldat (فريب)

füzûden = arttırmak (فزودن) -fezâ/fezây = arttır (فزا/فزای)

كkeşîden = çekmek (كشيدن) -keş = çek (كش)

küşten = öldürmek (کشتن) -küş = öldür (کش)


kenden = kazmak (کندن) -ken = kaz (کن)

kûften = döğmek (کوفتن) -kûb = döğ (کوب)

گgüdâhten = eritmek (کداختن) -güdâz = erit (کداز)(کذاشتن)güzâşten = geçirmek, yapmak -güzâr = geçir, yap (کذار)

güzeşten = geçmek (کذشتن) -güzer = geç (کذر)

geşten = dönmek (کشتن) -gerd = dön (کرد)

gerdîden = dönmek (کرديدن) -gerd = dön (کرد)

gürîhten = kaçmak (کريختن) -gürîz = kaç (کريز)

güzîden = seçmek (کزيدن) -güzîn = seç (کزين)

güsârden = yemek, içmek (کساردن) -güsâr = ye, iç (کسار)

(کستردن)güsterden = yaymak, döşemek

-güster = yay döşe (کستر)

güften = söylemek (کفتن) -gû/gûy = söyle (کو/کوی)

güşâden = açmak (کشادن) -güşâ/güşây = aç (کشا/کشای)

لlisîden = yalamak (لسيدن) -lîs = yala (ليس)مmâlîden = sürmek (ماليدن) -mâl = sür (مال)

mânden = kalmak (ماندن) -mân = kal (مان)

mürden = ölmek (مردن) -mîr = öl (مير)

نnişesten = oturmak (نشستن) -nişîn = otur , (نشين)

nigâşten = nakş etmek (نکاشتن) -nigâr = nakş et (نکار)

nümûden = göstermek (نمودن) -nümâ/nümây = göster (نما/نمای)

(نواختن)nevâhten/nüvâhten = okşamak

-nevâz/nüvâz = okşa (نواز)

nüvişten = yazmak (نوشتن) -nüvîs = yaz (نويس)

nûşîden = içmek (نوشيدن) -nûş = iç (نوش)


nihâden = koymak (نهادن) -nih = koy (نه)یyâften = bulmak (يافتن) -yâb = bul (ياب)

Aşağıdaki masdarların emir köklerini bulunuz.

……… .âzmûden = denemek آزمودن……… .âsûden = rahat etmek, dinlenmek آسودن……… .efrûhten = parlatmak افروختن……… .efzûden = arttırmak افزودن……… .endîşîden = düşünmek انديشيدن.bahşîden = bağışlamak بخشيدن ……….pezîreften = kabûl etmek پزيرفتن ……….pesendîden = beğenmek پسنديدن

.şikâften = yarmak شکافتن ……….şûrîden = karıştırmak شوريدن ……….fermûden = buyurmak فرمودن ……….cüsten = aramak جستن ……….hâsten = istemek خواستن ……….güzeşten = geçmek کذشتن ……….resîden = erişmek رسيدن ……….nüvişten = yazmak نوشتن ………

Aşağıdaki fiil emir köklerinin masdarlarını bulunuz.

bûs = öp بوس ………perdâz = düzenle پرداز ………şiken = kır شکن ………fersâ/fersây = eskit فرسا/فرسای ………hân = oku خوان ………gürîz = kaç کريز ………

2

3


rev = git رو ………nigâr = nakş et نکار ………nümâ/nümây = göster نما/نمای ………şûr = karıştır (شور) ………

FARSÇADA BİRLEŞİK KELİMELERFarsçada birleşik kelimeler iki veya daha fazla kelimeden oluşan yapılara denilir. Bunların bir kısmı birleştiklerinde isim yaparlar ve birleşik isim adını alırlar. Bir kısmı ise birleştik-lerinde sıfat yaparlar. Bunlara birleşik sıfat denilir.

Farsçada Birleşik İsimler:

Bunların birkaç şekilde oluşturulma biçimi vardır. Atıf bağlacı) و u, ü( ile yapılan bir-leşik isimler; isim tamlaması şeklinde olup sonradan izafet kesresi (-ı,-i) kaldırılarak tek bir kelime haline gelmiş birleşik isimler gibi. Bunlar da kendi içerisinde bir takım özellik-ler gösterir. Şimdi bunlara kısaca değinelim:

:u, ü( bağlacı ile yapılan birleşik isimler ( , و

Aynı kökden gelip aynı anlamları taşıyan iki kelimenin و ile bağlanmasıyla yapılanları vardır.

Güft ü gû کفت و کو = dedikodu; cüst ü cû جست و جو = araştırma, soruştur-ma, örneklerinde görüldüğü gibi. Anlamca birbirine yakın ve anlamı kuvvetlendirmek

için yanyana getirilen kelimelerin و ile bağlanmasıyla oluşan birleşik isimler de görülür.

Pîç ü tâb پيچ و تاب = kıvrım büklüm, sıkıntı telaş; sûz u güdâz سوز و کداز = yanıp

yakılma, şâh u berg شاخ و برك = dal budak; gîr ü dâr کير و دار = savaş, çarpışma gibi.

Anlamca birbirinin zıddı olan iki kelimenin yine و bağlacı ile bir araya getirilmesiyle oluşturulan birleşik isimler de bulunur:

Âmed ü reft آمد و رفت = gelip gitme; zîr ü zeber زير و زبر = alt üst; telh ü şîrîn تلخ -sıcak soğuk, darlık ferahlık; dâd ü si = کرم و سرد acı tatlı; germ ü serd = و شيرين

ted داد و ستد = alış-veriş gibi. Bir kelimenin tekrarı yapılırken baştaki harfin m/م ünsüzü ile değiştirilmesiyle yapılan

tekrarlardan oluşan birleşik isimler:

Herc ü merc هرج و مرج = karma karışık; hân u mân خان و مان = ev bark; târ u

mâr تار و مار = darma dağınık, karma karışık gibi. Bu örneklerdeki birleşik kelimeler

hânmân ; تار مار târ-mâr ; هرج مرج bağlacı olmadan da kullanılabilirler: Herc-merc و

kullanılmadan birleşerek birleşik isim oluşturan (و) gibi. Aynı şekilde atıf bağlacı خانمان

başka kelimeler de vardır. Âmed-şuden آمد شدن = gelip gitme; merz-bûm مرزبوم = memleket, ülke gibi.

İzâfet kesresi )–ı, -i( kaldırılmış isim tamlamalarından yapılan birleşik isimler:Farsçada tek kelime gibi görülen bazı birleşik isimler aslında zamanla izafet kesresi (-ı,

-i) kalkmış ve birleşik kelime olarak kullanılan yapılardır. Bunlardan bazılarında izafet kes-resinin (-ı, -i) kaldırılması yanında tamlamalar da ters çevrilerek birleşik isimler yapılmıştır.


İzafet Kesresi (-ı, -i) kaldırılarak yapılan birleşik isimlere örnekler:

Ser-hadd سرحد = sınır, hudud; ser-kâr سرکار = işin başı; ser-kâtib سرکاتب =

baş kâtib; ser-muharrir سر محرر = baş yazıcı, baş muharrir; der-sa‘âdet درسعادت =

İstanbul; mîr-livâ ميرلوا = sancak beyi; mîr-alay ميرالای = alaybeyi.Tamlamaların ters çevrilmesiyle yapılan birleşik isimlere örnekler:

Gül-deste کلدسته = gül demeti, seçme eserler (deste-i gül’den); bîmâr-hâne بيمارخانه =

hastahane, (hâne-i bîmâr’dan); pend-nâme پندنامه = nasihat kitâbı, (nâme-i pend’den); kütüb-

hâne کتبخانه = kitap evi (hâne-i kütüb’den); kervân-sarây کروانسرای = kervansaray (sarây-ı

kervân’dan); Tûrân-zemîn طوران زمين = Turân Ülkesi, Türkistân (zemîn-i Tûrân’dan) gibi.

Farsçada Birleşik SıfatlarFarsçada birleşik sıfatlar iki ismin yanyana gelmesiyle yapılabildiği gibi bir sıfat ile ismin bir araya gelmesiyle de yapılabilir. Genel olarak iki ana şekilde meydana getirilirler. Birin-cisi isim ve sıfat tamlamaların yer değiştirmeler ve izâfet kesresinde yapılan değişiklikler-le elde edilenlerdir. İkinci grup ise fiil köklerine yapılan ilavelerle elde edilen sıfatları yani sıfat-fiilleri kullanarak yapılan birleşik sıfatlardır.

İsim ve sıfat tamlamalarında değişikliklerle yapılan birleşik sıfatlar:İzâfet kesresi (-ı, -i) kaldırılarak yapılan birleşik sıfatlar:

Bunlar daha çok benzetme ifade eden birleşik sıfatlardır. Mâh-rû ماه رو = ay yüzlü;

mâh-peyker ماه پيکر = ay yüzlü; deryâ-dil دريا دل = geniş gönüllü, deryâ gönüllü; âhû-

çeşm آهو چشم = âhû gözlü; sâhib-kırân صاحب قران = talihli, saadetli hükümdar;

sâhib-nazar صاحب نظر = görüş sahibi, tecrübe sahibi; cennet-mekân جنت مکان = cennet mekânlı, mekânı cennet olan.

İsim tamlaması tersine çevirilerek yapılan birleşik sıfatlar:

Perî-peyker پری پيکر = peri yüzlü; müşk-bû مشکبو = misk kokulu; Ferîdûn-vakarفريدون = ملك سيما keklik yürüyüşlü; melek-sîmâ = کبك رفتار Ferîdun vakarlı; kebk-reftâr = وقارmelek yüzlü vb.

Sıfat kesresi kaldırılarak yapılan birleşik sıfatlar: Bunlarda tamlama tersine çevrilme-den isim ve sıfat arasındaki izâfet kaldırılmak suretiyle yapılır.

Rû-siyâh رو سياه = siyâh yüzlü, yüzü kara, (rû-yı siyâh’dan kısaltma); Sîne-sâf سينه

temiz yürekli, saf gönüllü (sîne-i sâf ساف ’dan kısaltma); Ser-bülend سربلند = başı yük-

sek, şanlı (ser-i bülend’den kısaltma); Hâne-harâb خانه خراب = evsiz barksız kalmış, evi yıkılmış (hâne-i harâb’dan kısaltma) vb.

Sıfat tamlaması tersine çevirilerek yapılan birleşik sıfatlar: Normalde tamlayanı sı-fat olan tamlamalara sıfat tamlaması diyoruz. Birleşik sıfat yaparken bu tamlamalardaki izâfet kesresi (–ı, -i) kaldırıldığı gibi tamlayan sıfatı başa alınır.

Vâlâ-kadr والا قدر = kadri yüce, yüksek değerli (Sıfat tamlaması şekli kadr-i vâlâ);

Şîrîn-zebân شيرين زبان = tatlı dilli, (sıfat tamlaması şekli zebân-ı şîrîn); Teng-dilتنك ,eli sıkıntılı = تنك دست acı sözlü, ( sıfat tamlaması şekli dil-i teng); Teng-dest =دل

darda kalmış; Hoş-endâm خوش اندام = güzel endamlı


Fiil Gövdesi ve bunlara yapılan eklerden oluşan sıfat ve sıfat-fiillerle yapılan birleşik sıfatlar.

Birleşik sıfatlarda isimlerden sonra fiillerin emir gövdesinden sıfat-fiil elde edildiği-ni Fiiller bahsinde görmüştük. Burada emir gövdesinin kendisi sıfat olabildiği gibi, -ende

-ekleri aldığında da sıfat anlamı kazanmaktaydı. Emir gövdesinin ken آن/ veya –ân انده /disi veya bunlara –ân/آن eki getirilerek yapılan kelimeler ism-i fâil (etken) olabiliyordu.

Geçmiş zaman gövdesine –e/ه eki getirildiğinde ise ism-i mef ‘ûl (edilgen) kelimeler elde ediliyordu. Bunlardan birleşik sıfat elde edilme şekilleri şunladır:

1- İsm-i fâil (etken) kelimelerle yapılanlar: Bunlar –ân/آن eki alarak yapılmış sıfat-fiil kelimelerle yapılan birleşik sıfatlardır. Bu tür birleşik sıfatlarda isim önce sıfat sonra gelir.

Ciğer-sûzân سوزان جکر = ciğer yakan (ism-i fâ‘il), sûhten سختن = yakmak fiil

masdarından –ten/تن eki atıldığında sûz سوز = yak emir gövdesi elde ediliyordu. Sûz

-eki getirildiğinde sûzân sıfat-fiili haline gelerek ism-i fâil görevi ya آن/köküne –ân سوز/

pan birleşik sıfat olmaktadır. Ciğer-sûzân جکر سوزان = ciğer yakan; cân-sûzân جان can yakan; Müjde-resân = سوزان مژده رسان = müjde eriştiren (ism-i fâil), resîden

/eriştirmek masdarından –den =رسيدن رس eki çıkartıldığında res دن = eriş emir

gövdesi elde ediliyordu. Bu emir gövdesine getirilen –ân/آن eki ile resân رسان = erişdi-

ren ism-i fâil anlamı yerine getiren bir sıfat-fiil oluşuyordu. Müjde/ مژده isim kelimesiy-le biraraya geldiğinde ise isim ve sıfat-fiilden oluşan bir birleşik sıfat elde edilmiş olmakta-

dır. Diğer örnekler: Cân-sitân جانستان = cân alan, sitâden ستادن = almak, fethetmek

masdarından sitân ستان ; Şeref-resân شرفرسان = şeref erişdiren; gîtî-sitânکيتی .cihânı fetheden, cihangîr hükümdar vb =ستان

İsm-i fâille (etken) yapılan birleşik sıfatlar Osmanlıca Türkçesinde yaygın olarak kullanılmamışlardır.

2-İsm-i mef ‘ûlle yapılan birleşik sıfatlar:Bunlar geçmiş zaman gövdesine yapılmış eklerle elde edilen kelimelerle (ism-i

mef ‘ûl, edilgen) yapılan birleşik sıfatlardır. Fiiller bahsinde gördüğümüz üzere

masdarın sonundaki n/ ünsüzünün kaldırılmasıyla geçmiş zaman gövdesi elde ن

ediliyordu. Böylece elde edilen geçmiş zaman gövdesine –e/ه eki ilâve edilmesiy-le ism-i mef ‘ûl (edilgen) kelimeler oluşturuluyordu. Bunlar da isim sıfattan önce veya sonra gelebilmektedir. Bu tür birleşik sıfatlar Osmanlı Türkçesinde daha yay-gın kullanılmıştır.

Dil-şikeste دل شکسته = gönlü kırık (ism-i mef ‘ûl), şikesten شکستن = kır-

mak masdarının sonundaki –n/ن çıkartıldığında geriye kalan şikest/ شکست geçmiş

zaman fiil gövdesi olur. Geçmiş zaman fiil tabanına –e/ه eklendiğinde şikeste شکسته =

kırılmış sıfat-fiili (ism-i mef ‘ûl) elde edilir. Dil/دل ismiyle birleştiğinde birleşik sıfat ha-

lini almış olur; Dil-dâde دلداده = gönül vermiş (ism-i mef ‘ûl). Dâden دادن = vermek

masdarından dâde/داده ; Felâket-zede فلاکتزده = felâkete uğramış (ism-i mef ‘ûl), ze-

den زدن = vurmak masdarından zede/ Umûr-dîde ;زده امورديده = iş görmüş, tecrü-

beli (ism-i mef ‘ûl). Dîden ديدن = görmek masdarından dîde ديده / ; Kâr-âzmûdeکار


iş görmüş, tecrübeli, (ism-i mef =آزموده ‘ûl). Âzmûden آزمودن = denemek masdarın-

dan âzmûde آزموده. Bu yapıda bazen de sıfatlar önce gelir:

Küşâde-dil کشاده دل = gönlü açık, şen olan (ism-i mef ‘ûl), küşâden/کشادن mas-

darından küşâde/ کشاده; Şikeste-dı شکسته دل = gönlü kırılmış, kederli, şikesten

-talihi kı = شکسته طالع‘Şikeste-tâli ;شکسته/masdarından şikeste شکستن/

rık, talihsiz, şikesten masdarından şikeste; Âzürde-dil آزرده دل = gönlü incinmiş, gücen-miş, âzürden masdarından âzürde.

3- Geçmiş zaman gövdesi ile yapılan birleşik sıfatlar:Hafifletilmiş masdar da denilen geçmiş zaman gövdeleri hiçbir ek almadan da ken-

di başlarına sıfat-fiil (ism-i mef ‘ûl) anlamı taşırlar. Sonlarına –e/ه eki almayan ism-i mef ‘ûllerdir. Bunlarla da birleşik sıfat yapılır ve isim önce sıfat sonra gelir.

Sâl-hurd سال خرد = yaş geçirmiş, ihtiyar; sâye-perverd سايه پرورد = gölgede bü-

yütülmüş, tembel; dâmen-âlûd آلود دامن = eteği bulaşık, iffetsiz; şâh-zâd شاهزاد = Şâhdan doğmuş, şehzâde.

4- Emir gövdesi (hal-geniş zaman) ile yapılan birleşik sıfatlar:Emir gövdesi ism-i fâil anlamı veren fiil tabanıdır. Farsça fiillerin emir gövdeleri aynı

zamanda sıfat-fiil anlamı taşırlar. Dolayısıyla birleşik sıfat yapımında en fazla bu yapı kul-lanılmıştır. Bu tür birleşik sıfatlarda isim önce sıfat-fiil (emir gövdesi) sonra gelir.

Cihân-ârâ جهان آرا = cihânı süsleyen (ism-i fâil) . Ârâsten آراستن = süslemek mas-

darından –ten/تن eki atıldığında kalan ârâ/ârây آرا/آرای = süsle emir gövdesi. İsimle bir-

leştiğinde birleşik sıfat. Meclis-ârâ مجلس آرا = meclisi süsleyen

Dil-âşûb دل آشوب = gönlü karıştıran güzel (ism-i fâil), âşüften آشفتن = karıştır-

mak masdarından –ten/تن eki atıldığında آشف harfleri kalmaktadır. Fiiller kısmında

anlatıldığı gibi –ten’li masdarlarda –ten/تن atıldıktan sonra kalan kök f/ ف harfi ile bi-

tiyorsa bu harf yerine be/ ب konuyordu. Böylece âşub/ آشوب emir gövdesi elde edili-

yordu; Şevk-efzâ شوق افزا = şevk arttıran, neşelendirici, efzûden افزودن = arttırmak

masdarından efzâ/ سرافراز Ser-efrâz ;افزا = emsâlinden üstün olan, başını yüksel-

ten, efrâhten افراختن = yükseltmek masdarından efrâz/افراز; Hitâm-pezîr ختام پذير

= sona eren, sonu kabul eden, pezîreften پذيرفتن = kabul etmek masdarından pezîr

Müşkil-pesend ;پذير/ پسند مشکل = zor beğenen, pesendîden پسنديدن = be-

ğenmek masdarından pesend/پسند; Kalem-tırâş قلم تراش = kalem yontan, tırâşîden memleket = کشور کشا Kişver-güşâ ;تراش/yontmak masdarından tırâş =تراشيدن

feth eden, memleket açan, güşâden کشادن = açmak masdarından güşâ/güşây/ کشا -kırmak mas = شکستن gönül kıran, şikesten = خاطر شکن Hâtır-şiken ;کشای/

darından şiken/شکن vb.


Farsçada Zarf Grupları:Farsçada ön eklerle yapılan isimler bahsinde de işlendiği gibi bazı kelimelere getirilen

ön ve son eklerle bazı isim ve sıfatlar yapılıyordu. â-/ آ, be-/ب, tâ-/ تا gibi ön eklerle yapı-lan kelime grupları bazen zarf görevi gören yapılardır.

â-, آ : dem-â-dem دمادم = sık sık, her dem, ser-â-ser سراسر = baştan başa, ser-â-pâ

.uzaktan uzağa, vb = دورادور baştan ayağa, dûr-â-dûr = سراپا

be-, ب : ser be-ser سربسر = başbaşa, dest be-dest دست بدست = el ele, sû be-sû= .taraf taraf vb سوبسو

tâ-, تا : ser tâ-ser = سرتاسر baştan başa, ser tâ-pâ سرتاپا = baştan ayağa, vb.

Aşağıdaki masdarları geçmiş zaman gövdesi haline getiriniz.

کفتن فروختن رفتن شکستن آمدن دادن ستادن خريدن شدن

Aşağıdaki metinde yer alan Farsça unsurları yapı bakımından tanımaya çalışınız.Fe-ammâ tîğ-i cân-sitândan halâs olan zâğ u zegânı zahîre vü esbâbdan ganî düşüp mânend-i mürg-i şikâr-horde gerü âşiyâne-i habâset-nişânlarında karâr etdiler. Egerçi ber-muktezâ-yı kazâ-yı Rabbânî ve irâde-i Subhânî, tâ’ife-i müslimîne bu hâletden bir mıkdâr inkisâr târî oldı lâkin emr-i Hakka havâle edüp, turdılar. Ve meydân-ı tevekkülde esb-i kanâ‘ate süvâr olup sîne-i pür-seniyyelerin sihâm-ı kudret-i kahhâr-ı Rabbânîye siper kılup kazâya rızâ gösterdiler.Ve ba‘dehû bir sâ‘at-i meş’ûmede Tarabulus İskelesi cânibinden ümerâ-i Ara-bun zahîreleri ile memlû bir kıt‘a parçası rûy-ı deryâdan zuhûr edüp yelkenin gösterdükde, kezâlik melâ‘în-i mezbûrenün dîde-bânları müşâhede eyleyüp gördükde seg-i gürisne-vâr, cem‘iyyet-i bî-şümâr ile istikbâl edüp kenâr-ı deryâdan üzerlerine berk-ı âşûb ve ra‘d-mashûb tob-ı merdüm-kûb îsâl olunup, mesâfe-i ba‘îde olmağın, yetişemeyüp tâyife-i nekbet-medâr, olanca makdûrların nisâr eyledi.Ârif Dede, Fethiyye-i Cezîre-i Kıbrıs, hazr. Harid Fedâî, İstanbul 1997.

5

4


Özet

Farsçada Fiiller ve Fiil Gövdelerini Tanıyabilmek Farsçada masdarlar –den ve –ten ekleriyle sona erer-ler. Farsçada asıl fiil gövdeleri masdar ekleri olan –den ve –ten ekleri kaldırıldıktan sonra geriye kalan kısma denir. Farsçada masdar eklerden arındırılmış gövde-lere bazı ekler getirilerek isim, sıfat ve zarf şeklinde kelimeler türetilir. Fiil gövdeleri, masdarlar ve emir-lerin büyük bölümü Osmanlıca’da kullanılmamıştır. Ancak ism-i fâil anlamına gelen emirler birleşik sı-fat şeklinde sıkça kullanılmıştır. Fiil gövdelerinin elde edilişi ve içinde bulundukları duruma göre taşıdığı özellikler şöyle sıralanabilir: 1. Geçmiş Zaman Gövde-si: Farsça fiillerde geçmiş zaman gövdesi masdarların sonunda bulunan nun harfinin atılmasıyla ortaya çı-kar. Geçmiş zaman gövdesi çekimli fiil olarak geçmiş zamanın teklik üçüncü şahsı ifade eder. İsim olarak da hafifletilmiş masdar da denilen bir fiil ismidir. Ref-ten = gitmek, -nun harfi çıkartıldıktan sonra reft = gitti,gitme, gidiş; Âmeden = gelmek, -nun harfi çıkar-tıldıktan sonra âmed= geldi, gelme, geliş gibi. Geçmiş zaman gövdesi, Osmanlı Türkçesinde hem birleşik ke-limelerde hem de tek başına kullanılmıştır. Ser-âmed = başa gelmiş olan, başa geçmiş olan, âmed ü reft = geliş-gidiş gibi. 2. Emir veya Hâlihazır Gövdesi: Bu masdarların emirleri –den’li masdarların emirleri ve –ten’li masdarların emirleri olmak üzere iki şekilde ele alınır. –den’li ve –ten’li masdarlarda bu ekler atıl-dıkdan sonra kalan kök emir tekil 2. şahsa işaret eder. Bu ekler kaldırıldıktan sonra kökün durumunda bir takım ses değişmeleri olur. Bazı durumlarda kökün son harfinin sesi değişir. Masdardan –den eki kaldırıl-

dığında görülen değişiklikler: آ /â ile bitenlerde bu harf

kaldırılır. Meselâ; firistâ-den فرستادن = göndermek

masdarında –den kalktıktan sonra firistâ فرستا/ ye-

rine firist فرست/şekli gelir. و /û ile bitenlerde و/û

kalkar ve آ/â veya آی/ây gelir. Meselâ; Fermû-den

-buyurmak masdarından –den eki kaldırıl = فرمودن

dığında fermû فرمو/ yerine fermâ فرما/ veya fermây

âr/آر r ile bitenlerde bazılarında/ر .şekli gelir فرمای

olur, bazılarında ise yine ر/r kalır: Şümür-den شمردن = saymak masdarındaki –den eki düştüğünde şümür

= پروردن olur. Perver-den شمار yerine şümâr /شمر

beslemek masdarının eki düştüğünde perver پرور/ fiil kökü olarak kalır. ن/n ile biten masdar köklerinde

-okumak masda = خواندن aynen kalır: Hân-den ن

rının –den eki düştüğünde, hân خوان kalır. ی/y ile

biten fiil köklerinde ی/y düşer: Bûsî-den بوسيدن = öpmek masdarındaki –den eki kalktığında bûsî

-kalır. -ten’li masdarlarda gö /بوس yerine bûs /بوسیrülen değişmeler: Masdardaki –ten kaldırıldıktan son-

ra kalan köklerin son harfi خ/hı ile bitenlerde خ kal-

kar ve ز gelir: Endâh-ten انداختن = atmak –ten kalk-

tıktan sonra endâh انداخ / yerine endâz انداز/ gelir.

/ند ,n/ن ,y/ی ,h/ه ;harfi س s ile biten köklerde/ سnd, وی/ûy harflerine dönüşebilir: Hâs-ten خواستن

= istemek, hâh/خواه ; Ârâs-ten آراستن = süslemek,

-ten eki atıldığında ârâs yerine ârây آرای/; Cüs-ten

= شکستن Şikes-ten ;/جوی aramak, cûy = جستن

kırmak, şiken/شکن; Peyves-ten پيوستن= ulaşmak,

peyvend/پيوند gibi. ش /ş ile biten köklerde ش har-

fi; ر/r, يس/îs, رد/rd harflerine dönüşebilir: Dâş-ten

= نوشتن Nüvîş-ten ;دار /mâlik olmak, dâr = داشتن

yazmak, nüvîs/ نويس; Geş-ten کشتن = dolaşmak,

dönmek, gerd/کرد gibi.ف /f ile biten köklerde ف

harfi; ب/b ye dönüşür: Firîf-ten فريفتن = aldatmak,

-ten eki çıkartıldığına firîb فريب gibi. Hem –den’li hem –ten’li masdarların eki atıldığında kalan fiil göv-desinin yukarıda anlattılan uygulamalara uymayan istisnâ durumları vardır. Bunlar da her zaman göz önünde bulundurulmalıdır.

Farsçada Fiilden Türemiş İsimleri TanıyabilmekFarsçada fiillerin emir ve geçmiş zaman gövdelerine bazı ekler getirilerek isimler türetilir. Bunlar fiilden kaynaklanan hal ve keyfiyeti, bazen de fiilin tarzını ve şeklini açıklayan isimlerdir. Bunların belli başlıları; -e

eki ile- ,,ش iş- ;(gülme, gülüş = خنده hande) eki ile ه

(âmûziş آموزش = öğretiş); âr, آر eki ile (reftâr رفتار = gitme, gidiş) yapılır.

1

2


Farsçada Fiilden Türetilmiş Sıfatları TanıyabilmekFarsçada fiillerden kelime yapımının temelini mas-darların –den ve –ten eklerini attıktan sonra elde edi-

len emir gövdesi ile kelimelerin sonundaki n/ن har-finin atılmasıyla elde edilen geçmiş zaman gövde-si oluşturur. Sıfat-fiil yapımında da bu köklerden is-tifade edilir. Fiilerin emir ve geçmiş zaman gövde-lerine getirildiklerinde sıfat elde etmemizi sağlayan ekler şunlardır: İsm-i fail anlamında sıfatlar yapan-lar: ende, : hânende=okuyan; -ân: gûyân=söyleyen; -â: gûyâ=söyleyen. Bazı durumlarda ism-i fâil ba-zen de ism-i mef ‘ûl anlamlı sıfatlar yapan ekler: -e

Âferîde= yaratılmış, efgende= yıkılmış. Bu ek aynı هzamanda geçişli fiillerde geçmiş zaman ism-i faili ve ism-i mef ‘ûlü anlamlarını bir arada bulunduran ke-limeler de yapmaktadır. güfte= söylemiş, söylenmiş gibi. Geçişsiz fiillerde geçmiş zaman ism-i faili göre-vini yapan sıfatlar elde etmemizi de sağlamaktadır; mürde=ölmüş, refte=gitmiş, puhte=pişmiş gibi.

Farsçada Birleşik İsimler ve Birleşik Sıfatları TanıyabilmekFarsçada birleşik kelimeler iki veya daha fazla kelime-den oluşan yapılara denilir. Bunların bir kısmı birleş-tiklerinde isim yaparlar ve birleşik isim adını alırlar. Bir kısmı ise birleştiklerinde sıfat halini alırlar. Bunla-ra birleşik sıfat denilir. Birleşik İsimler: Bunların bir-

kaç şekilde oluşturulma biçimi vardır. Atıf bağlacı و (u ,ü) ile yapılan birleşik isimler; isim tamlaması şek-linde olup sonradan izafet kesresi kaldırılarak tek bir kelime haline gelmiş birleşik isimler gibi. Bunlar da

kendi içerisinde bir takım özellikler gösterir; و , ( u, ü) bağlacı ile yapılan birleşik isimler: Aynı kökden gelip

aynı anlamları taşıyan iki kelimenin و ile bağlanmasıy-

la yapılanları olduğu gibi (Güft ü gû کفت و کو = dedikodu) birbirinin zıddı anlam taşıyan iki kelime de aynı bağlaçla bir araya gelerek birleşik isim yapabilir-

ler (zîr ü zeber زير و زبر = alt üst). Bir kelimenin tek-

rarı yapılırken baştaki harfin m/م ünsüzü ile değişti-rilmesiyle yapılan tekrarlardan oluşan birleşik isimler

de vardır (Herc ü merc مرج و -karma karı = هرج şık). Birleşik isimlerin bazıları tamlamalarda kullanı-lan izafet kesrelerinin (-ı, -i) kaldırılmasıyla oluşmuş-

tur (ser-kâr سرکار = işin başı) . Bazıları da tamlama-

ların ters çevrilmesiyle ortaya çıkmıştır (Gül-deste

.gül demeti, seçme eserler (deste-i gül’den)= کلدسته Birleşik Sıfatlar: Farsçada birleşik sıfatlar iki ismin

yanyana gelmesiyle yapılabildiği gibi bir sıfat ve bir ismin bir araya gelmesiyle de yapılabilir. Genel ola-rak iki ana şekilde meydana getirilirler. Birinci-si isim ve sıfat tamlamalarında yapılan değişiklik-lerle elde edilenler ki izâfet kesresi kaldırılarak yapı-

lan birleşik sıfatlar (mâh-peyker پيکر -ay yüz =ماه lü); isim tamlaması tersine çevrilerek yapılan birleşik

sıfatlar(müşk-bû مشکبو = misk kokulu); sıfat kes-

resi kaldırılarak yapılan birleşik sıfatlar(Rû-siyâhرو

-siyâh yüzlü, yüzü kara); sıfat tamlaması tersi= سياهne çevirilerek yapılan birleşik sıfatlar olarak sınıflan-

dırılanlardır (Teng-dest دست ,eli sıkıntılı = تنك darda kalmış). İkinci bir grup ise fiil köklerine yapı-lan ilavelerle elde edilen sıfatları yani sıfat-fiilleri kul-lanarak yapılan birleşik sıfatlardır. 1- İsm-i fâil (et-ken) kelimelerle yapılanlar: Bunlar –ânآن/ eki alarak yapılmış sıfat-fiil kelimelerle yapılan birleşik sıfat-lardır. Bu tür birleşik sıfatlarda isim önce sıfat sonra

gelir (ciğer-sûzân سوزان ciğer yakan (ism-i= جکر fâ‘il). 2- İsm-i mef ‘ûlle yapılan birleşik sıfatlar: Bun-lar geçmiş zaman gövdesine yapılmış eklerle elde edi-len kelimelerle (ism-i mef ‘ûl, edilgen) yapılan birle-

şik sıfatlardır (umûr-dîde امورديده = iş görmüş, tec-rübeli (ism-i mef ‘ûl). Bu yapılarda bazen sıfat isim-

den önce gelebilir(Şikeste-di شکسته دل = gönlü kı-rılmış, kederli). 3- Geçmiş zaman gövdesi ile yapılan birleşik sıfatlar: Hafifletilmiş masdar da denilen geç-miş zaman gövdeleri hiçbir ek almadan da kendi baş-larına sıfat-fiil (ism-i mef ‘ûl) anlamı taşırlar. Sonla-

rına –e /ه eki almayan ism-i mef ‘ûllerdir. Bunlarda

isim önce sıfat sonra gelir ( sâl-hurd سال خرد = yaş geçirmiş, ihtiyar). 4- Emir gövdesi (hal-geniş zaman) ile yapılan birleşik sıfatlar: Emir gövdesi ism-i fâil an-lamı veren fiil tabanıdır. Farsça fiillerin emir gövdeleri aynı zamanda sıfat-fiil anlamı taşırlar. Dolayısıyla bir-leşik sıfat yapımında en fazla bu yapı kullanılmıştır. Bu tür birleşik sıfatlarda isim önce sıfat-fiil (emir gövde-

si) sonra gelir (Cihân-ârâ جهان آرا = cihânı süsleyen (ism-i fâil).

3

4


Farsçada Zarf Gruplarını TanıyabilmekFarsçada ön eklerle yapılan isimler bahsinde de iş-lendiği gibi bazı kelimelere getirilen ön ve son ekler-

le bazı isim ve sıfatlar yapılıyordu. â-آ/, be-ب/, tâ-تا/ gibi ön eklerle yapılan kelime grupları bazen zarf gö-

revi gören yapılardır; ser-â-ser سراسر = baştan başa,

dest be-dest= دست بدست el ele, ser tâ-pâ سرتاپا = baştan ayağa gibi.

Farsçada Birleşik İsimler ve Birleşik SıfatlarFarsçada birleşik kelimeler iki veya daha fazla kelime-den oluşan yapılara denilir. Bunların bir kısmı birleş-tiklerinde isim yaparlar ve birleşik isim adını alırlar. Bir kısmı ise birleştiklerinde sıfat halini alırlar. Bun-lara birleşik sıfat denilir. Birleşik İsimler: Bunların bir-

kaç şekilde oluşturulma biçimi vardır. Atıf bağlacı( و u, ü) ile yapılan birleşik isimler; isim tamlaması şek-linde olup sonradan izafet kesresi kaldırılarak tek bir kelime haline gelmiş birleşik isimler gibi. Bunlar da

kendi içerisinde bir takım özellikler gösterir; و , ( u, ü) bağlacı ile yapılan birleşik isimler: Aynı kökden ge-

lip aynı anlamları taşıyan iki kelimenin و ile bağlan-

masıyla yapılanları olduğu gibi (Güft ü gû کفت و -dedikodu) birbirinin zıddı anlam taşıyan iki ke =کوlime de aynı bağlaçla bir araya gelerek birleşik isim

yapabilirler (zîr ü zeber زير و زبر = alt üst). Bir ke-limenin tekrarı yapılırken baştaki harfin m/م ünsüzü ile değiştirilmesiyle yapılan tekrarlardan oluşan birle-

şik isimler de vardır (Herc ü merc هرج و مرج = karma karışık). Birleşik isimlerin bazıları tamlamalar-da kullanılan izafet kesrelerinin (-ı, -i) kaldırılmasıy-

la oluşmuştur (ser-kâr سرکار = işin başı) . Bazıla-rı da tamlamaların ters çevrilmesiyle ortaya çıkmış-

tır (Gül-deste کلدسته = gül demeti, seçme eser-ler (deste-i gül’den).

Birleşik Sıfatlar:Farsçada birleşik sıfatlar iki ismin yanyana gelmesiyle yapılabildiği gibi bir sıfat ve bir ismin bir araya gelmesiyle de yapılabilir. Genel ola-rak iki ana şekilde meydana getirilirler. Birinci-si isim ve sıfat tamlamalarında yapılan değişiklikler-le elde edilenler ki izâfet kesresi kaldırılarak yapılan

birleşik sıfatlar (mâh-peyker پيکر ماه = ay yüz-

lü); isim tamlaması tersine çevrilerek yapılan birle-

şik sıfatlar(müşk-bû مشکبو = misk kokulu); sıfat kesresi kaldırılarak yapılan birleşik sıfatlar(Rû-siyâh

-siyâh yüzlü, yüzü kara); sıfat tamlama = رو سياه sı tersine çevirilerek yapılan birleşik sıfatlar olarak sı-

nıflandırılanlardır (Teng-dest تنك دست = eli sı-kıntılı, darda kalmış). İkinci bir grup ise fiil köklerine yapılan ilavelerle elde edilen sıfatları yani sıfat-fiilleri kullanarak yapılan birleşik sıfatlardır. 1- İsm-i fâil (et-ken) kelimelerle yapılanlar: Bunlar –ân/آن eki alarak yapılmış sıfat-fiil kelimelerle yapılan birleşik sıfatlar-dır. Bu tür birleşik sıfatlarda isim önce sıfat sonra gelir

(ciğer-sûzân جکر سوزان = ciğer yakan (ism-i fâ‘il). 2- İsm-i mef ‘ûlle yapılan birleşik sıfatlar: Bunlar geç-miş zaman gövdesine yapılmış eklerle elde edilen ke-limelerle (ism-i mef ‘ûl, edilgen) yapılan birleşik sı-

fatlardır (umûr-dîde امورديده = iş görmüş, tecrü-beli (ism-i mef ‘ûl). Bu yapılarda bazen sıfat isimden

önce gelebilir(Şikeste-di شکسته دل = gönlü kı-rılmış, kederli). 3- Geçmiş zaman gövdesi ile yapılan birleşik sıfatlar: Hafifletilmiş masdar da denilen geç-miş zaman gövdeleri hiçbir ek almadan da kendi baş-larına sıfat-fiil (ism-i mef ‘ûl) anlamı taşırlar. Sonları-na –e/ه eki almayan ism-i mef ‘ûllerdir. Bunlarda isim

önce sıfat sonra gelir ( sâl-hurd سال خرد = yaş ge-çirmiş, ihtiyar). 4- Emir gövdesi (hal-geniş zaman) ile yapılan birleşik sıfatlar: Emir gövdesi ism-i fâil anla-mı veren fiil tabanıdır. Farsça fiillerin emir gövdeleri aynı zamanda sıfat-fiil anlamı taşırlar. Dolayısıyla bir-leşik sıfat yapımında en fazla bu yapı kullanılmıştır. Bu tür birleşik sıfatlarda isim önce sıfat-fiil (emir göv-

desi) sonra gelir (Cihân-ârâ جهان آرا = cihânı süs-leyen (ism-i fâil).

Farsçada Zarf Grupları:Farsçada ön eklerle yapı-lan isimler bahsinde de işlendiği gibi bazı kelimele-re getirilen ön ve son eklerle bazı isim ve sıfatlar ya-

pılıyordu. â-/آ, be-/ب, tâ-/تا gibi ön eklerle yapı-lan kelime grupları bazen zarf görevi gören yapılar-

dır; ser-â-ser سراسر = baştan başa, dest be-dest=

baştan = سرتاپا el ele, ser tâ-pâدست بدست ayağa gibi.

5

6


Kendimizi Sınayalım1. Farsça fiillerle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a. Farsçada fiil kökleri masdarlardan –ten/تن ve –den

.ekleri atılarak elde edilir دن/b. Farsça fiil emir tekil 2. şahıs gövdeleri, masdarlardan

–ten/تن ve –den/دن ekleri atılarak elde edilir.c. Fiillerin geçmiş zaman gövdesi masdarın sonundaki

.harfinin atılmasıyla elde edilir نd. Farsça masdarlar, Osmanlıcada çok yaygın olarak

kullanılmıştır.e. Farsça fiil emir gövdeleri, Osmanlıcada çok yaygın

olarak kullanılmıştır.

2. Aşağıdaki kelimelerden hangisinde fiil geçmiş zaman gövdesini ifade etmektedir?

a. فروخت fürûht

b. انديش endîş

c. فريب firîb

d. کذاشتن güzâşten

e. نکار 3. Aşağıdaki fiillerden hangisinin Türkçe anlamı yanlıştır?

a. پوشيدن pûşîden = giymek

b. پرداز perdâz = düzenle

c. فريفتن firîften = aldatmak

d. رنجيدن rencîden = sıkıntı çekmek

e. پرستيدن perestîden = beslemek.

4. Aşağıdaki fiillerden hangisinin emir gövdesi doğru verilmiştir?

a. فزودن füzûden فزون füzûn.

b. كشيدن keşîden کشا güşâ

c. نمودن nümûden نما nümâ

d. نوشيدن nûşîden نوشایe. رسيدن resîden رسيد resîd

5. Aşağıdaki fiillerden hangisinin emir gövdesi yanlış verilmiştir?

a. دادن dâden ده dih

b. خواندن hânden خوان hân

c. پيراستن pîrâsten پيرا pîrâ

d. پرداختن perdâhten پرداخ perdâh

e. پروردن perverden پرور perver

6. Aşağıdakilerden hangisi fiilden türemiş isim değildir?

a. pîrâye پيرايهb. nümâyiş نمايش

c. bûse بوسهd. güftâr کفتارe. mânend مانند

7. Aşağıdaki sıfatlardan hangisi ism-i fail (etken) anlamlıdır?

a. hânende خوانندهb. çeşîden چشيدن

c. efgende افکندهd. pesendîden پسنديدنe. girifte کرفته

8. Aşağıdakilerden hangisi ism-i mef ‘ûl anlamlı bir sıfat-fiildir?

a. giryân کريانb. pesendîde پسنديدهc. tâbendeتابنده

d. handân خندانe. dânâ دانا

9. Aşağıdakilerden hangisi birleşik isim özelliği gösterir?

a. melek-sîmâ ملك سيما

b. sîne-sâf سينه ساف

c. müşk-bû مشکبو

d. kütüb-hâne کتبخانهe. şîrîn-zebân شيرين زبان

10. Aşağıdakilerden hangisi birleşik sıfattır?

a. cüst ü cû جست و جو

b. mîr-livâميرلو ا

c. dil-şikeste دل شکسته

d. târ-mâr تار مار e. pend-nâme پندنامه


Okuma ParçasıAşağıdaki metni okuyunuz ve içerisinde geçen Farsça konu unsurlarını bulmaya çalışınız.

Okuma Parçası 1: Metnin Okunuşu Sonraları o makule nev-resîdegânın devri geçüp Enderûn-ı hümâyûn’da Sır Kâtibi Ahmed Efendi gibi dühât-ı ashâb-ı dirâyet ü fetânetden zâtlar yetişdi lâkin anlar dahi vükelâ-yı asr ile birlikde celb ve cem‘-i emvâle hasr-ı efkâr eylediler ve İstanbulca görülmedik tarz ve sûretde büyük ve müzeyyen hâne ve sâhil-hâneler inşâsıyla ziyâde sefâhat ü ihtişâmâta düşdüler. Ve Bâb-ı âlî ricâli gibi ba‘de’l-asr evlerine gelüp sa-bahleyin Enderûn-ı hümâyûn’a gider ve Bâb-ı âlî’ye mahsûs olan işleri kendü evlerinde icrâ ider oldular. Ve giceleri mukatâ‘at mültezimleri ve Memleketeyn’in kapu kethudâları gibi yed-i rüşvet olan kesân veyâhûd esâfilden bir takım kâse-lîsân ile hem-bezm musâhabet ve gâh hânelerinde ve gâh ka-yıklarla mehtâba çıkup deniz üzerinde bâzende ve hânende ve sâzendeler ile seyr-i âheng-i encümen-i îş ü işret olup âlem-i âb keyfiyle esrâr-ı saltanatı dahi ağyâra fâş ediverirler-di. Sultân Selîm Han hazretleri ise kurenâsına pek ziyâde em-niyyet ü i‘timâd iderek onlardan bir şey ketm itmez olduğun-dan devletin rûhı mesâbesinde olan serâ’iri mektûm tutıla-mayup mânend-i mesel sâ’ir efvâh-ı nâsda dâ’ir olup giderdi.

Hattâ bir def ‘a Topkapu Sarây-ı hümâyûnunda gâyet mahremâne bir meclis-i hâssü’l-hâss olmuşidi ki ka’im-makam paşa bile dâhil değil idi. Arası çok geçmeksizin meclisin sûret-i müzâkere ve karârı aynıyla Paris’de matbû‘ bir Fransız gazetesinde görülerek erkân-ı devlet püşt be-dîvâr-ı hayret olmuşidi. İşbu uzemâ-yı ricâl-i enderûna ba-karak sâ’ir huddâm-ı Sarây-ı hümâyûn dahi lâübâliyâne taş-ra çıkup gezerler ve bîrûn ile ihtilât iderler idi. Nâs ise esîr-i âdet ü te‘âmül olduğundan bu makule hılâf-ı âde vaz‘ ve tavrlar enzâr-ı umûmiyyede pek çirkin görünürdü. Hattâ gılmân-ı hâssadan ba‘zıları kahve-hâne ve bâzîce-gâh misil-lü mecma‘-ı nâs olan mahallerde görüldükçe halk “bu kadar kaydsızlık nedir ve bu mertebe hamiyyetsizlik ne dimekdir ?” deyu söylenürdi.Kaynak: Cevdet Paşa, Târîh, c. VIII., İstanbul 1309.

Okuma Metnindeki Farsça Unsurların Konu ÇözümüNev-resîde = yeni yetişmiş, genç: birleşik sıfat. Fiilin geçmiş zaman gövdesine –e eki getirilerek (resîde) ism-i mef ‘ulle ya-pılmış; sâhil-hâne = Birleşik isim. İsim tamlaması ters çe-virilerek ve izafet kesresi kaldırılarak oluşturulmuş; sefâhat ü ihtişâm = birleşik isim. Anlamca birbirine yakın iki keli-menin vav ile birleştirilmesi sonucu oluşmuş birleşik isim; kâse-lîsân = çanak yalayıcılar; birleşik sıfat, kâse-lîsin çoğulu. Lîsîden masdarının emir gövdesi olan lîs ile yapılmış; hem-bezm = aynı meclisde bulunan: sıfat; -hem ön eki ile yapıl-mış; bâzende = oynayan; fiilin emir gövdesine –ende eki ko-nularak yapılmış sıfat; hânende = şarkıcı, şarkı söyleyen. fiilin emir gövdesine –ende eki konularak yapılmış sıfat; sâzende = saz çalan, çalgıcı: fiilin emir gövdesine –ende eki konula-rak yapılmış sıfat; îş ü işret = yiyip içip eğlenme, sefâhat: ya-kın anlamlı iki ismin vavla birleştirilmesinden oluşmuş bir-leşik isim; kahve-hâne = birleşik isim; isim tamlaması tersi-ne çevirilerek ve izafet işaretinin kalkmasıyla oluşmuş ; püşt ber-dîvâr = hayreti duvarda asılı; birleşik sıfat. –ber ön eki ile yapılmış sıfattan hareketle.


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d Yanıtınız yanlış ise “Fiiller” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.2. a Yanıtınız yanlış ise “Fiil Gövdeleri” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.3. e Yanıtınız yanlış ise “Fiiller Tablosunu” yeniden gözden

geçiriniz.4. c Yanıtınız yanlış ise “Fiillerin Emir Gövdeleri” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.5. d Yanıtınız yanlış ise “Fiillerin Emir Gövdeleri” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.6. e Yanıtınız yanlış ise “Fiilden Türemiş İsimler” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.7. a Yanıtınız yanlış ise “Fiillerden Sıfat Oluşturma” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.8. b Yanıtınız yanlış ise “İsm-i Mef ‘ullerle Yapılan Sıfat-

lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. d Yanıtınız yanlış ise “Birleşik İsimlerin Yapılışı” konu-

sunu yeniden gözden geçiriniz.10. c Yanıtınız yanlış ise “Birleşik Sıfat” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Ezber çalışması

Sıra Sizde 2

افروز ,âsâ/âsây آسا/آسای ,âzmâ/âzmây آزما/آزمایefrûz, افزا/افزای efzâ/efzây, انديش endîş, بخش bahş, پزير pezîr, پسند pesend, شکاف şikâf, شور şûr, فرما/فرمای

fermâ/fermây, جوی cûy, خواه hâh, کذر güzer, رس res, .nüvîs نويس

Sıra Sizde 3

Cevaplar: بوسيدن bûsîden, پرداختن perdâhten, شکستن

şikesten, فرسودن fersûden, خواندن hânden, کريختن

gürîhten, رفتن reften, نکاشتن nigâşte, نمودن nümûden,

.şûrîden شوريدن

Sıra Sizde 4 sitâd, dâd, âmed, şikest, reft, fürûht, güft, şüd, harîd.

Sıra Sizde 5Tîğ = ok; isim; cân-sitân = can alan: birleşik sıfat. Sitâden masdarının emir gövdesi olan sitân la yapılmış; zâg = karga: isim, zegân = çaylak: isim zâg u zegân = atıf vavıyla yapılmış birleşik isim; mânend = benzer, eş: isim; mürg = kuş: isim; şikâr-horde = avını yemiş, avlanmış: birleşik sıfat. Hûrde geçmiş zaman gövdesine –e eki ile yapılmış sıfat; âşiyâne = kuş yuvası; mesken, ev: isim; habâset-nişân = kötülük sahi-bi, kötülük yapan: birleşik sıfat (İsim tamlamasının -nişân-ı habâset- ters çevrilmesi ve izafet kesresinin kaldırılmasıyla yapılmış); esb = at: isim, (esb-i kanâ‘at = kanaat atı: isim tam-laması) süvâr = binmiş, binici: isim, sıfat; sîne = göğüs, yürek: isim; pür-seniyye = yüce olan, yücelikle dolu: birleşik sıfat; siper = arkasına saklanılacak şey: isim; rûy-ı deryâ = derya yüzü, denizin yüzü: isim tamlaması; dîde-bân = bekçi, göz-cü: isim. İsimden isim yapma eki olan ve meslek ismi yapan –bân ekiyle oluşturulmuş isim; seg = köpek, it: isim; gürisne-vâr = aç kalmış: -vâr ekiyle yapılmış sıfat; bî-şümâr = sayısız, hesapsız:-bî ön ekiyle isimden yapılmış sıfat.

Yararlanılan Kaynaklar Timurtaş, Faruk K. (2009). Osmanlı Türkçesi Grameri. İstanbul.Develi, Hayati (2001). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1-2. İstanbul.

7Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Farsça isim tamlamalarıni tanıyabilecek,Farsça sıfat tamlamalarını tanıyabilecek,Farsça çoklu (zincirleme) tamlamaları tanıyabilecek,Eski metinlerdeki harflerin bugünkü alfabeyle çevirisini yapabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-IIFarsçada Tamlamalar, Transkripsiyon Alfabesi

• FARSÇADATAMLAMALAR• TRANSKRİPSİYON(ÇEVİRİYAZI)

• Farsçatamlamalardatamlanan• Farsçatamlamalardatamlayan• Farsçatamlamalardauyum

durumu

• Farsçaisimvesıfattamlamaları• Metinçevirisi• Transkripsiyonalfabesi


FARSÇADA TAMLAMALAR

İsim TamlamasıFarsçada isim tamlamasında önce tamlanan gelir. Daha sonra tamlayan yazılır. Basit yani iki kelimeyle yapılan tamlamalarda ilk kelimenin sonu –i ile okunur. Buna izâfet kesresi adı ve-rilir. İzafet kesresi Türkçe’de kelimenin ses uyumuna göre –ı veya –i şeklinde okunabilir. Ka-lın ses uyumuna göre gelen kelimelerde –ı şeklinde ince ses uyumuna göre yapılmış kelime-

lerde –i şeklinde okunur. Kûh-ı Kaf کوه قاف = Kaf Dağı veya ordu-yı sultân اوردوی سلطان = sultânın ordusu kalın sesle gelenlere örnek verilebilir. Ma’den-i nühâs معدن نحاس = ba-

kır madeni, cisr-i Ergene جسر ارکنه = Ergene Köprüsü, gül-i sad-berg کل صد برك= yüz yapraklı gül gibi örnekler de ince sesle biten kelimelerin izafet kesresini gösterir.

Farsça isim tamlamalarında tamlanan (muzâf) ve tamlayanın (muzâfun-ileyh) her iki-sinin de Farsça olması şartı yoktur. Bunlardan birisi Farsça olabildiği gibi her ikisinin de Arapça olmasında bir mahzur yoktur. Burada önemli olan izâfetin yani tamlamanın Fars-ça karakterli olmasıdır. Bunu da sağlayan –i izafet kesresidir. Bir tamlamanın isim veya sıfat tamlaması olmasını belirleyen husus tamlayanın niteliğidir. Eğer tamlayan isim ise isim tamlaması, sıfat ise sıfat tamlaması şeklini alır.

İsim tamlamalarının muhtelif görevleri vardır. Genellikle tamlayanın durumu tamla-nanı açıklayıcı ve durumunu belirleyicidir. Bu cümleden olarak;

-İsim tamlamaları bazen aidiyet, nisbet ve özel durumları açıklamak için kullanılır:

Seyf-i dîn = سيف دين dinin kılıcı, lügât-ı Fârisî لغت فارسی = Farsça sözlüğü, zebân-ı

Türkî زبان ترکی = Türk dili, Türkçe, inâyet-i Hudâ عنايت خدا = Allahın yardımı gibi.-Bazı durumlarda isim tamlamalarında, tamlayan tamlananın cins ve türünü açıklar:

Rûz-ı Kasım روز قاسم = Kasım günü, dıraht-ı gül = درخت کل gül ağacı, gürz-i âhen

.demir gürz vs = کرز آهن -İzâfet-i teşbihiyye denilen benzetme tamlaması yapımında da isim tamlamaları kullanılabilir.

Sarây-ı dil سرای دل = gönül sarayı, deryâ-yı rahmet دريای رحمت = rahmet deryası,

deniz gibi rahmet, âteş-i aşk آتش عشق = aşk ateşi, tîğ-i zebân تيغ زبان = dil kılıcı, kılıç

gibi keskin dil, deryâ-yı ilm دريای علم = ilim denizi veya deniz gibi ilm, gibi. Benzetme yapılırken benzeyenin benzetilene has bir nitelikle tamlanması durumu da isim tamlama-larında sıkça görülen uygulamalardandır.

Farsçada Tamlamalar,Transkripsiyon Alfabesi


Pençe-i ecel پنچۀ اجل = ecel pençesi, (burada ecel önce aslan veya kaplan gibi yırtıcı bir hayvana benzetilmiş, sonra onun bir uzvuyla tamlama yapılarak anlam tamamlanmıştır).

Meyve-i aşk ميوۀ عشق = aşk mevyesi, (burada aşk bir ağaca benzetilmiş, sonra ağa-ca ait bir unsurla tanımlanmıştır).

İzafet kesresinin özel durumları:Tamlanan (muzâf) kelimenin sonu –a ve –e seslerini veren ve hâ-i resmiyye denilen he

-ile bitiyorsa izafet kesresini göstermek üzere bu harflerin üzerine hem ( î– ی ) ile veya ه /

ze ( ء ) işareti konur. Derece-i zulmet / درجۀ ظلمت , pâye-i vezâret / پايۀ وزارت , ahâlî-i

vilâyet آهالئ ولايت, mevâlî-i kirâm موالئ كرام gibi.

Tamlanacak kelime (muzâf) elif ile ( آ / â) veya sesli durumunda olan vav (و / û)

ile bitiyorsa o zaman izafet kesresi ye ( ى ) ile yapılır. Bu ye’ye izâfet yâsı denir. Ordu-yı

hümâyûnاوردوى همايون, safâ-yı hâtır صفای خاطر , sadâ-yı ceng / صدای جنك , ârzû-yı

cedel / آرزوى جدل, vb.

Sondaki he / ه , y / ى ve vav / و eğer sessiz harf görevi görüyorsa, o zaman izafet hem-

zesi veya ye’si getirilmez, harf olduğu gibi okunur. Râh-ı sefer / راه سفر, mâh-ı Ramazan/ -diz = سهو ترتيب / sehv-i tertîb , مى عشق mey-i aşk ,روى زمين rûy-ı zemîn ماه رمضانgi yanlışı, gibi.

Sıfat TamlamalarıSıfat tamlamalarının, isim tamlamalarından şekil açısından bir farkı yoktur. Burada farkı tamlayan kelimenin durumu ortaya çıkarmaktadır. O da daha önce söylenildiği gibi tam-layan kelime isim niteliği taşıyorsa tamlama isim tamlaması oluyordu. Tamlayan kelime-nin niteliği sıfat ise tamlama sıfat tamlaması oluyordu. Yani nitelenen bir isim ve onu ni-teleyen bir sıfattan oluşan tamlamalara sıfat tamlaması denilmektedir. Farsçada bunların ismi, terkib-i tavsîfi veya terkîb-i vasfî şeklindedir. Aynı zamanda tamlayana sıfat tamla-nan isme mevsûf denir.

İzafet kesresinin durumu aynen isim tamlamasında söylenen şartlar içerisinde şekille-

nir. Tamlanan kelimenin son harfi hâ-i resmiyye / ه ile veya –î / ی ile bitiyorsa hemze ( ء )

işareti konur. Uzun â / آ ve uzun û / و ile bitiyorsa kesre ye / ی ile gösterilir. Yine isim tamlamalarında olduğu gibi sıfat tamlamalarında da tamlanan veya tamla-

yanın Arapça ve Farsça olmaları tamlamanın niteliğini değiştirmez. Yani bâğ-ı dil-ârâ باغ / آرا عادل /örneğindeki gibi her ikisi de Farsça; melik-i âdil دل örneğindeki gibi ملك

her ikisi de Arapça, yâr-ı bî-vefâ / يار بى وفا , örneğindeki gibi tamlanan Farsça tamla-

yan Arapça, şiir-i rengîn شعر رنكين = parlak şiir, örneğindeki gibi tamlanan Arapça tam-layan Farsça olabilir.

Sıfat tamlamalarında tamlanan da tamlayan da Farsça kelimelerden oluşuyorsa bunlar arasında çokluk bakımından uyum olması gerekmez. Bu tür tamlamalarda tamlayan her zaman sıfat olduğundan ve Farsça’da sıfatlar umumiyetle tekil halde bulunduklarından, istisnâlar dışında isim çoğul olsa bile kendileri tekil gelir.

Farsça’da kelimeler eril (müzekker) ve dişil(müennes) olarak tasnif edilmediklerinden tamlamalardaki her iki kelime de Farsça ise bu açıdan bir uyumluluk zorunluluğu yoktur. Sadece dişilik ifade eden Farsça isimlere niteleme yapan Arapça sıfatlar getirildiği zaman

7. Ünite - Farsçada Tamlamalar, Transkripsiyon Alfabesi 115

bu sıfatlar dişilik eki alırlar. Duhter-i cemîle دختر جميله = güzel kız, zen-i fâdılaزن فاضله = fazîletli kadın örneklerinde olduğu gibi.

Sıfat tamlamasında nitelenen ve niteleyenin her ikisi de Arapça ise bu takdirde özel-likle Osmanlıca’da ikisi arasında çokluk uyumu ve erillik-dişilik uyumu olmasına dikkat edilir. Yani nitelenen dişil(müennes) ise sıfat da dişil olmalıdır. Nitelenen (mevsûf) ço-ğul (cem) ise, sıfat (niteleyen) da çoğul durumda; nitelenen tekil(müfred) ise niteleyen de

tekil (müfred) olmak durumundadır; vazîfe-i müşkile / وظيفۀ مشکله de olduğu gibi. Arapçada kelimeler çoğul (cem) halinde bulunduklarında dişil kabul edildiklerinden ço-ğul isimler sıfatla tamlandıklarında sıfatlar da dişil halde yazılırlar. Düvel-i muazzama

memâlik-i ,علمای کرام / ulemâ-yı kirâm , وزرای عظام / vüzerâ-yı izâm ,دول معظمه /

mahrûse / ممالك محروسه , hıdemât-ı mebrûre / خدمات مبروره, vb. gibi. Bu durum daha çok vezinle çoğul yapılan kelimelerde (cem‘-i mükesser) ve –ât ekiyle yapılmış çoğul keli-

melerde geçerlidir (mahlûkat-ı mübâreke /مخلوقات مبارکه ).

Tamlanan –în / ين ekiyle çoğul hale getirilmişse sıfat da –în ين ekiyle çoğul halini alır.

Müellifîn-i mütebahhirîn / متبحرين مؤلفين , mü’minîn-i sâlihîn / صالحين .gibi مؤمنين

Yine tamlanan ikili çokluk bildiren –eyn / ين veya –tân / تان ekleri ile çoğul durumun-

da bulunuyorsa sıfat da ikili çokluk haline getirilir. Haremeyn-i muhteremeyn / حرمين .gibi محترمين

Sıfat tamlamalarında bazen ismin ardına birkaç sıfat peşpeşe getirilerek niteme-le yapılabilir. Bunlar yine izafet kesresi dediğimiz –i ile veya zaman zaman aralarına

atıf vav’ı denilen ( و / u, ü ) sesleri getirilerek birbirine bağlanır; Hâce-i fâzıl u kâmil

و کامل / فاضل فاضل/ gibi. Burada hâce-i fâzıl ,خواجۀ ve hâce-i kâmil خواجۀ

şeklinde her iki sıfatla ayrı ayrı sıfat tamlaması yapmak yerine arada خواجۀکامل /

bir atıf vavı / و ile iki sıfatlı tek tamlama yapılmıştır.

Zincirleme İsim ve Sıfat TamlamalarıFarsçada ister isim tamlaması olsun ister sıfat tamlaması olsun her zaman iki kelimeden meydana gelmezler. Bazen üç, dört, beş vs. sayıdaki kelime veya kelime grupları bir araya gelerek bir tamlama oluşturabilirler. Tamlamada kullanılan kelime sayısı kaç olursa olsun bir tamlanan ve bir tamlayan unsur vardır. Burada yine belirleyici olan tamlayan grubun durumudur. Tamlayan kelime veya kelimeler isim oluşturuyorsa tamlamanın bütünü isim tamlaması olur. Tamlayanlar sıfat ise tamlamanın bütünü sıfat tamlaması olur.

Üçlü tamlamaya örnek: Bârân-ı ihsân-ı bî-kerân / باران احسان بيکرانFarsça tamlama sırasının Türkçe tamlama sırasının tam tersi olduğunu söylemiştik.

Farsça bir tamlamayı çevirirken sondan öne doğru gelmek gerekir. Ancak bunu yapar-ken de tamlanan ve tamlayan unsurların cinsini belirlemek önemlidir. Yukarıdaki örnekte tamlanan bârân isimdir. Tamlayan ise yine kendi içinde bir tamlama olan ihsân-ı bî-kerân ikili tamlamasıdır. İhsân-ı bî-kerân tamlaması, bî-kerân sıfatından dolayı sıfat tamlaması-dır fakat gramer olarak isim değeri taşımaktadır. Dolayısıyla bârân ismini tamladığında bu üçlü tamlama bir isim tamlaması olmuş olur. Bârân-ı ihsân-ı bî-kerân = sayılamayacak kadar çok iyilik yağmuru.

Devlet-i âl-i Osman عثمان آل tamlamasının cinsini bulabilmek için önce دولت tamlayan konumunda olan âl-i Osmân tamlamasını incelemek gerekir. Sondan başlaya-


rak öne doğru okuduğumuzda Osman’ın âilesi anlamı taşıyan bir isim tamlaması oldu-ğunu görürüz. Tamlanan konumundaki devlet ile birleştirdiğimizde Osman (ın) âilesinin (hânedânının) devleti şeklinde bir isim tamlaması yapmış oluruz (Biz bunu günümüz dili-ne çevirirken Osmanlı Devleti şeklini tercih ediyoruz).

Kefere-i melâ‘în-i hâsîrîn کفرۀ ملاعين خاسرين tamlamasında ikinci kelime sıfat olduğu için evvela birinci kelimeyle tamlamaya girer. Kefere-i melâ‘în isim değerinde ikili bir sıfat tamlaması olur. Ancak bunları tamlayan hâsırîn sıfat olduğu için bu üçlü tamlama sıfat tamlaması halini alır.

İki kelimenin birleşimiyle oluşmuş birleşik kelimeler tamlamaya girdiklerinde bir ke-lime olarak kabul edilir. Bunlarla da ikili, üçlü dörtlü vs. tamlamalar yapılabilmektedir.

Meselâ huddâm-ı vâlâ-makâm-ı devlet / خدام والا مقام دولت tamlamasında dört kelime varmış gibi görünse de vâlâ-makâm birleşik bir kelimedir (Yapısı için birleşik sıfatlar ko-nusuna bakınız). Bunu çözümlerken de önce tamlayan konumundaki kelime veya kelime-lere bakmak lazımdır. Vâlâ-makâm birleşik sıfat olduğu için kendinden sonraki kelimeyi değil önceki kelimeyi tamlar. Dolayısıyla huddâm-ı vâlâ-makâm ikili sıfat tamlaması olu-şur. Bu ikili tamlamayı tamlayan durumundaki kelime ise devlettir. O da bir isim olduğu için bu üçlü tamlama bir isim tamlaması olur.

Dört kelimeden oluşan tamlamalar: Dört kelimeden oluşmuş tamlamalar, taşıdıkları kelimelerin yapısına göre farklı özel-

likler gösterirler: Tamlamadaki kelimelerden hiçbirinin sıfat olmadığı veya sadece son ke-limenin sıfat olduğu durumlarda, kelimeler sondan başa doğru isim tamlamaları oluştu-rarak gelirler. Hıdemât-ı ricâl-i Devlet-i aliyye örneğinden hareket edersek, Devlet-i aliyye isim anlamında bir sıfat tamlaması olarak ricâli tamlamaktadır. Ricâl-i devlet-i aliyye şek-linde üçlü isim tamlaması da hıdemât ismini tamlayarak dörtlü bir isim tamlaması oluş-turmaktadır. İkinci ve dördüncü kelimeler sıfat ise iki sıfat tamlamasından oluşmuş bir dörtlü tamlama söz konusudur. İsim değerinde olan bu iki sıfat tamlamasının birleşme-si bir isim tamlaması meydana getirir. Umûr-ı (isim) mühimme-i (sıfat) / saltanat-ı (isim) seniyye (sıfat) = yüce devletin önemli işleri. Tamlamadaki ilk kelimenin dışındaki keli-melerin üçü de sıfat ise dörtlü tamlama bir sıfat tamlaması haline gelir. Örnek: Padişâh-ı Cem-cah-ı vâlâ-kadr-i kişver-güşây. Aslında burdaki bütün sıfatlar ayrı ayrı padişahı nite-lemektedir. Pâdişâh-ı vâlâ-kadr, pâdişâh-ı kişver-güşây, pâdişâh-ı Cem-câh şeklinde ikili tamlamalar haline getirmek de mümkündür.

Farsçada 5’li ve daha fazla unsurdan oluşan tamlamalar yapmak gramer olarak müm-kün görülse de anlam bütünlüğü ve ifade açısından fazla değerli bulunmamışlardır. Yine de ağır bir dil kullanma yöntemini tercih eden bazı yazarların eserlerinde rastlanılmaktadır.

Aşağıdaki tabloda sıfat ve isim tamlaması yapabileceğiniz kelimeler verilmiştir. Bunlar-dan ikili tamlamalar kurmaya çalışınız. Tamlamaları kurarken kelimelerin anlamını bilmek önemli olduğundan her zaman sözlükle beraber çalışınız.

İsim Sıfat

Hazîne-i, Re’y-i, zincîr-i, İcrâ, Âsitâne-i, kal‘a-ı, şehr-i, âsâr-ı, işâret-i, abd-i, kelâm-ı , sadr-ı.

sahîh, sa‘âdet-bahş, metîn, âhenîn, meşhûr, hümâyûn, cemîle, âlî, aliyye, nâçîz, hikmet-irtisâm, habâset.

İsim isim

Nizâm, İklîm-i, leşker-i, âyine-i, halîc-i, bâd, sultân, Umûr, mülûk rûz.

umûr, nevrûz, Mısır, küffâr, seher, zamân, İstanbul, cihân, devlet, Acem

1


Aşağıdaki çoklu tamlamaların türlerini bulmaya çalışınız.

Alev-i berk-nişân-ı ra‘d-unvân; Müstevfî-i emvâl-i sultânî; Kâr-âzmûde-i umûr-ı devlet; Keyfiyyet-i ahvâl-i İstanbul; Mahsûs-ı ceyb-i hümâyûn; Sâye-i Devlet-i aliyye; müdebbir-i umûr-ı devlet; kudemâ-yı ricâl-i saltanat; Sâye-i inâyet-vâye-i hazret-i şehriyârî; Fermân-ı cihân-gerdûn-ı hazret-i şehriyârî; Tanzîm-i umûr-ı mühimme-i devlet; Lâzıme-i zimmet-i kâffe-i enâm;

Aşağıdaki metinde geçen tamlamaların izafet kesreleri (-ı, -i) kaldırılmıştır. Daha önce öğren-diğiniz bilgileri gözönünde tutup, bunları yerleştirerek tamlamaları tekrar kurmaya çalışınız.

Sadrıa‘zam İbrahim Paşa hazretlerinden mühr izzet alınup, hâdim saltanat Hasan Paşa Hazretlerine virildüğidür.Ve şehr rebî‘ülevvelün yirmiikinci Pazar güni Dîvân ma‘delet-mekândan vüzerâ izâm hazret-leri öğleden evvel kalkup evlerine vardukları gibi, Kapucılar Kethudâsı Abdullah Ağa südde saâdete istenüp, varduğı mahalde fermân şehenşâhî sâdır olup,“ İbrahim Paşa hazretlerin-den var mühr izzeti al toğrı Vezîr Hasan Paşa hazretlerine teslîm eyle” diyü fermân olunup, öğle ezânından sonra kazâ mazâ üzre mühr alınup, Vezîr Hazan Paşa hazretleri ekmek kılleti içün şehre çıkup dolaşdukda sa‘âdet-hânesine geldüği gibi “sadr vezâret mübârek ola” diyüp, mühr izzet dest sa‘âdet-me’nûsuna virilüp âmme âlem tehniyet ü mübârek-bâdîye gelüp, ihtimâl ba‘îd iken Mehmed Paşa hazretleri ve Halil Paşa ve Hızır Paşa’ya tasaddur idüp, irte-si Dîvân mu‘allâya gelüp, ka‘ide kadîme saltanat üzre Dîvânı muhkem zabt buyurup, erbâb şekvâ ve maslahatı birer birer nazarına getürüp denleyüp, şer‘ şerîf ve kanûn münîf üzre cevâb virüp, ba‘dehû iki hil‘at fâhire ile teşrîf buyurulup, girüp pâye serîr saltanata yüz sürüp eğlenmeyüp taşra çıkdılar. Rûz Kasımdan bir gün mukaddem vâkı‘ olup, havâlar küşâde-diller gibi rûşen ve mücellâ idi. Allâh tebârek ve te‘âlâ mübârek ü huceste eyleyüp, kârgâh saltanatda düşen düşvâr işlerin âsân eyleye. Mülhem bi’s-savâb olup, kal‘ u kam‘ a‘dâ dîn bâbında hüsn-i re’y ü tedbîrler müyesser ü mukadder ola. Selânikî Mustafa Efendi, Târîh-i Selânikî, hzr. Mehmet İpşirli, İstanbul 1989.

Metinde geçen tamlamaların cinsini bulmaya çalışınız.

Serhâdd-i mansûreden mektûb gelüp, haber şâyi‘ olduğıdur.Ve bu esnâda serhâdd-i mansûre ahvâlinden, Ösek köprisi muhâfazasında hıdmetde olan Vezîr-i rûşen-zamîr Ahmed Paşa tarafından muttasıl mektûb-ı meserret-mashûb gelüp küffâr-ı hâksâr kal‘a-i Yanık muhâsarasında mücidd ü sâ‘î olduğı hâlde, serdâr-ı âlî-mıkdâr hazretleri güzîde yarar leşker ile sebükbâr ılgar idüp ve Yanık kal‘asında olan guzât u mücâhidîn serdâr geldüğinden haberdâr olup, anlar içerüden ve bunlar taşradan düşmen-i dîn-i melâ‘în-i hâsirîn taburı üstine hücûm-ı umûm eyleyüp, bi-inâyeti’llâhi te‘âlâ ve avnihî küffâr-ı hâksârı tağıdup niçe toplar ve barutları ve bî-nihâye zahîrelerin bırakdırup, kal‘a-i Yanık tamâm zahîrelenüp andan kal‘a-i Samartin ve Papa kal‘aların alup, küffârın nâr-ı cahîme gönderüp, Estorgon kal‘ası üstüne müteveccih oldukların i‘lâm eylemişler. Fî evâhir-i rebî‘ülâhir, sene 1006.Selânikî Mustafa Efendi, Târîh-i Selânikî, hazr. Mehmet İpşirli, İstanbul 1989.

2

3

4


TRANSKRİPSİYON (ÇEVİRİYAZI) Osmanlı dönemi Türkçesinde kullanılan alfabedeki bütün harflerin karşılığı kullandığımız Latin alfabesinde bulunmamaktadır. Ayrıca bazı Latin harfleri kullandığımız alfabeye alın-mamıştır. Türkçede eski alfabeyle yazılmış metinlerdeki bazı harflerin karşılığı olmak üzere bir takım işaretler ve harfler kullanılmıştır. İşte buna trankripsiyon alfabesi denilmektedir. Yabancı bilim insanlarından bazıları Arapça bazı harflerin karşılığı olarak x, w, q harfleri-ni kullanmaktadır. Ancak biz bu harfleri alfabemize almadığımız için kendi durumumuza uygun bir sistem kullanmaktayız. Meselâ bugünkü alfabemizdeki h ile ilgili seslere karşılık

olmak üzere eski alfabede ح , خ ,ه harfleri bulunmaktadır. Bunlardan ح harfini karşıla-

mak üzere ḥ, خ harfini karşılamak üzere ḫ işaretli harfler kullanılmıştır. ه harfinin karşılı-ğı olmak üzere h kullanılmıştır. Yine aynı harfleri kelime içerisinde örneklendirecek olur-

sak; normal yazılarda muharrir محرر kelimesinde kullandığımız h harfinin ilmî bir çevi-

ride karşılığı muharrir şekli olacaktır. Yine kütüb-hâne کتبخانه kelimesindeki hı ‘nın kar-

şılığı kütüb-hâne şeklindedir. Mâh ماه kelimesindeki ه’nin karşılığı h dir. Transkripsiyon alfabesi bugün sadece eski eserlerin ilmî seviyede günümüz alfabesine

çevirisinde kullanılmaktadır. Günümüzde bazı tarih eserlerinin çevirisinde bütün harfle-rin karşılığının konulması yöntemi terkedilmiş olmakla birlikte dil ve edebiyat alanlarına giren eserlerin çevirisinde genel transkripsiyon kuralları uygulanmaktadır. Çeviriyazı al-fabesi dediğimiz harf ve işaretlerin karşılıkları aşağıdaki tabloda verilmiştir.

( آ ) ا a, ā

( أ ) ا a, e, ı, i, u, ü

ء ’

ب b

پ p

ت t

ث s

ج c

چ ç

ح ḥ

خ ḫ

د d

ذ ẕ

ر r

ز z

ژ j

Tablo 7.1


س s

ش ş

ص ṣ

ض ż , ḍ

ط ṭ

ظ ẓع ‘غ ġ

ف f

ق ḳ

ك k,g, ñ

ل l

م m

ن n

و v, (o,ö,ō,u,ü,ū)

ه h, (a, e)

ی y (ı, i, ī)

Transkripsiyon alfabesinde temel olarak, ط - ت ; ص - س - ث ; ظ - ض - ز- ذ -harfleri arasındaki ses farkları veril ع - ء ; ڭ - غ ; ڬ - ن ; ك - ق ; ه - خ - ح mektedir. Transkripsiyon alfabesini uygularken bazı hususları dikkate almak gerekir. Ayn

) birer sessiz harf kabul edildiklerinden transkripsiyonlu çevirilerde bunlar ء ve hemze ع

‘ ) ve ( ‘ ) gibi kesme işaretleriyle gösterilir. Yine bunlar kelimelerin sonunda bulunduk-

ları halde tamlamaya girerken sessiz harf hükmünde kullanılırlar. قلاع دولت عثمانيه

kılâ‘-ı Devlet-i Osmâniyye örneğini açarsak, قلاع kelimesindeki son harf olan ayn’ı sesli harf uzun â gibi kabul etseydik o zaman izâfet kesresi –ı yerine –yı şeklinde olacaktı (Ba-kınız isim ve sıfat tamlamalarında izâfet kesresinin durumu). Fakat burada son harf ayn harfidir ve ‘ işâretiyle gösterilerek sessiz görevi almıştır.

Bir diğer husus Türkçe kökenli kelimelerin durumuyla ilgilidir. Türkçe kelimelerde

sesli yerine konan harfler uzun sesli gibi gösterilmez. Mesela “taş” طاش kelimesinin trans-kripsiyonu yapılırken elif ’e karşılık gelen a’nın üzerine uzatma işareti konularak tāş şeklin-de yazılmaması gibi. Yine Türkçe fiillerin sonuna konulan –up, -üp ekleri eski metinler-

de genellikle وب şeklinde yazılmıştır ( , کتوروب کلوب ,کدوب gelüb, gidüb, getürüb vb.). Türkçede bu ek –up, -üp şeklinde kullanıldığından b harfi p’ye çevirilir (gelüp, gidüp,

getürüp). Yine Türkçe kelimelerde –duğu, -düğü gibi eklerdeki sesler vav و yerine ye ی ile


yazılmıştır(meselâ: “olduğu” kelimesi çoğu zaman اولديغی “oldığı” sesleriyle yazılmıştır). Bunları u veya ı , i okumak okuyucuya göre değişebilir. Dil alanıyla ilgili çalışmalarda ve dönemin özelliklerinin korunması hedeflenen çalışmalarda bu sesler orijinal haliyle bıra-kılır. Normal bir çeviride günümüzdeki kullanım da tercih edilebilir.

Kullanılabilecek SözlüklerSözlük bir dili oluşturan kelimeleri çeşitli açılardan bir araya getiren ve onları anlam ve kök olarak tanıtmaya yarayan kitaptır. Osmanlı Türkçesi’nde Türkçe ile beraber Arap ve Fars kökenli kelimeler de önemli oranda yer tutmaktadır. Bu açıdan tarihî süreç içerisinde farklı amaçlarla sözlük kitapları yayınlanmıştır. Bunlardan bazıları sadece Arapça sözcük-lere, bazıları sadece Farsça ve Türkçe kelimelere tahsis edilmişlerdir. Bazı sözlükler de bel-li alanlara ayrılmıştır. Yakın dönemlere doğru bahsedilen üç dile ait kelimelerin bir arada bulunduğu genel Osmanlı Türkçesi sözlükleri daha yaygınlaşmıştır.

Tarih bölümü öğrencilerinin kullanabilecekleri iki tip sözlük vardır; 1. Osmanlı Türk-çesi alfabesinden yine Osmanlı Türkçesi alfabesine düzenlenmiş sözlük. 2. Latin alfabesin-den latin alfabesine düzenlenmiş sözlük. Birinci tip sözlük daha çok eski metinleri okur-ken karşılaştığımız kelimelerin doğru okunması açısından faydalıdır. Yani metni okurken karşılaştığınız kelimeyi doğru okuyamıyorsanız bu kelimenin ne olduğunu da bilmiyorsu-nuz demektir. Osmanlıca metinlerin büyük bölümünde kelimeler harekesiz yani harflerin hangi seslerle okunacağını gösteren işaretler olmadan yazıldığından, ilk defa karşılaştığı-

mız kelimeleri okumakta zorlanabiliriz. Meselâ مجلی şekli metinde karşımıza çıktığın-da, kelimeyi önceden tanımıyorsak birçok şekilde seslendirebiliriz: müclâ, mücellî, meclî, mecellî, mücellâ, micli, mücli vs. Bu kelimenin anlamını öğrenmek üzere 4-5 ihtimal için ayrı ayrı Latince alfabeyle düzenlenmiş sözlüğe bakmamız gerekebilir. Buna rağmen doğ-ru kelimeyi her zaman bulamayabiliriz. Osmanlıcadan Osmanlıcaya düzenlenmiş sözlük-

lerde bu sakıncayla karşılaşmayız. Sözlükte harf sırasını takip ederek önce م harfinin baş--

ladığı yeri buluruz. Daha sonra م harfinin sırasında ج ile birleştiği yeri buluruz. ل ve ی

sıralarını da bulduğumuzda kelimenin okunuşuna ve anlamına ulaşmış oluruz (مجلی = meclâ: ayna, ortaya çıkma yeri, görünme yeri; müclâ = sürgün edilmiş, sürgüne gönderil-miş; mücellâ = cilâlı, parlak, parlatılmış) . Bu üç okunuştan hangisinin anlamı bizim oku-duğumuz metnin anlam bütünlüğüne uygun ise onu tercih ederiz.

Günümüzde birçok sözlükte bu zorluğu hafifletmek üzere kelimelerin Latince yazılış-ların yanına Osmanlı Türkçesi harfleriyle yazılışı da verilmektedir. Ayrıca Osmanlıca’dan farklı yabancı dillere olmak üzere hazırlanmış geniş hacimli Osmanlıca sözlükler de var-dır. Ancak burada kelime anlamları yabancı dilde verildiği için ayrı bir zorluk yaşanabilir. Bu tür sözlükleri yabancı dil bilmeseniz bile sadece kelimelerin okunuşunu bulmak için kullanabilirsiniz.

Sonuç olarak Tarih bölümü öğrencilerinin, ellerinde en az bir adet Osmanlıcadan Os-manlıcaya ve bir adet Latin alfabesiyle yazılmış sözlük bulundurmaları faydalıdır. Bunun dışında alanla ilgili bir terimler sözlüğü de çok yararlı olacaktır. Burada daha çok Tarih Bölümü lisans öğrencilerinin kolay ulaşabilecekleri, kolay kullanabilecekleri sözlüklerden birkaçı verilmiştir. Lisansüstü ve diğer akademik çalışmalarda kullanılabilecek seviyede sözlükler de ayrıca mevcuttur.

Devellioğlu, Ferid, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara 1970.Kanar, Mehmet, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, İstanbul 2003.Kanar, Mehmet, Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul 2000.Özön, Mustafa Nihat, Osmanlıca/Türkçe Sözlük, İstanbul 1979.


Pakalın, Mehmed Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, c.I-III. MEB. Yayını, İstanbul 2004.

Parlatır, İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara 2006.Redhouse, Sir James, A Turkish and English Lexicon, Beyrut 1996. Şemseddin Sâmî, Kamûs-ı Türkî, Der-Saadet 1317.

Aşağıdaki Osmanlıca metni transkripsiyon harflerini kullanarak günümüz alfabesine çeviriniz.

Cevdet Paşa, Tarih VIII, İstanbul 1309, s. 138.

Metin 7.1

5


Özet

Farsça isim tamlamalarını tanıyabilmekBir tamlamanın isim veya sıfat tamlaması olmasını belirleyen husus tamlayanın niteliğidir. Eğer tamla-yan isim ise isim tamlaması, sıfat ise sıfat tamlaması şeklini alır. Farsçada isim tamlamasında önce tamla-nan gelir. Daha sonra tamlayan yazılır. Basit yani iki kelimeyle yapılan tamlamalarda ilk kelimenin sonu –i ile okunur. Buna izâfet kesresi adı verilir. Farsça isim tamlamalarında tamlanan (muzâf) ve tamlayanın (muzâfun-ileyh) her ikisinin de Farsça olması şartı yoktur. Bunlardan birisi Farsça olabildiği gibi her iki-sinin de Arapça olmasında bir mahzur yoktur. İzafet kesresinin (-ı, -i) özel durumları: Tamlanan (muzâf) kelimenin sonu –a ve –e seslerini veren ve hâ-i res-

miyye denilen he ه / ile veya ( ی –î) ile bitiyorsa izafet kesresini göstermek üzere bu harflerin üzerine hemze

-Tam.ظلمت/ درج işareti konur Derece-i zulmet ( ء)lanacak kelime (muzâf) elif ile (آ /â) veya sesli durumun-

da olan vav (و /û) ile bitiyorsa o zaman izafet kesresi ye

.(اوردوى/ هم ايون ordu-yı hümâyûn) ile yapılır ( ى )Sondaki he ه /, y ى / ve vav و / eğer sessiz harf gö-revi görüyorsa, o zaman izafet hemzesi veya ye’si ge-tirilmez, harf olduğu gibi okunur. Mâh-ı Ramazan

sehv-i ,روى زم ي ن rûy-ı zemîn ,/م اه رمض ان

tertîb /س هو ت رت ي ب/=dizgi yanlışı, gibi.

Farsça sıfat tamlamalarını tanıyabilmekSıfat tamlamalarının, isim tamlamalarından şekil açı-sından bir farkı yoktur. Sadece tamlayan kelimenin niteliği sıfat ise tamlama sıfat tamlaması olur. Yani ni-telenen bir isim ve onu niteleyen bir sıfattan oluşan tamlamalara sıfat tamlaması denilmektedir. Yine isim tamlamalarında olduğu gibi sıfat tamlamalarında da tamlanan veya tamlayanın Arapça ve Farsça olmala-rı tamlamanın niteliğini değiştirmez. Sıfat tamlama-larında tamlanan da tamlayan da Farsça kelimelerden oluşuyorsa bunlar arasında çokluk bakımından uyum olması gerekmez. Sıfat tamlamasında nitelenen ve ni-teleyenin her ikisi de Arapça ise bu takdirde özellikle Osmanlıca’da ikisi arasında tekillik-çokluk uyumu ve erillik-dişilik uyumu olmasına dikkat edilir. Sıfat tam-lamalarında bazen ismin ardına birkaç sıfat peşpeşe getirilerek nitemele yapılabilir.

Farsça çoklu (zincirleme) tamlamaları tanıyabilmek Farsçada ister isim tamlaması olsun ister sıfat tam-laması olsun her zaman iki kelimeden meydana gel-mezler. Bazen üç, dört, beş vs. sayıdaki kelime veya kelime grupları bir araya gelerek bir tamlama oluş-turabilirler. Tamlamada kullanılan kelime sayısı kaç olursa olsun bir tamlanan ve bir tamlayan unsur var-dır. Burada yine belirleyici olan tamlayan grubun durumudur. Tamlayan kelime veya kelimeler isim oluşturuyorsa tamlamanın bütünü isim tamlaması olur. Tamlayanlar sıfat ise tamlamanın bütünü sıfat tamlaması olur.

Eski metinlerdeki harflerin bugünkü alfabeyle çevirisi-ni öğrenebilmekOsmanlı dönemi Türkçesinde kullanılan alfabede-ki bütün harflerin karşılığı kullandığımız Latin alfa-besinde bulunmamaktadır. Ayrıca bazı Latin harfle-ri kullandığımız alfabeye alınmamıştır. Türkçede eski alfabeyle yazılmış metinlerdeki bazı harflerin karşılı-ğı olmak üzere bir takım işaretler ve harfler kullanıl-mıştır. İşte buna trankripsiyon alfabesi denilmektedir. Transkripsiyon alfabesinde temel olarak,

ط - ت - ص - س - ث ; ظ - ض - ز - ذع - ء - ڭ - غ - ڬ - ن - ; ك - ق ; ه - خ - ح harfleri arasındaki ses farkları verilmektedir

1 3

2

4


Kendimizi Sınayalım1. Farsça isim tamlamaları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a. Farsça isim tamlamalarında önce tamlanan gelir.b. Farsça isim tamlamalarında tamlayan tamlanandan

sonra yazılır. c. Farsçada isim tamlamalarını göstermeye yarayan –i

işaretine izâfet kesresi denir. d. Farsça isim tamlamalarında tamlayan zaman zaman

sıfat da olabilir.e. İkili isim tamlamalarında ilk kelimenin sonu –i ile okunur.

2. Aşağıdakilerden hangisi isim tamlaması değildir?a. zebân-ı Türkîb. rûz-ı Kasımc. âteş-i aşkd. Devlet-i âl-i Osmâne. Devlet-i aliyye

3. Farsça sıfat tamlamaları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?

a. Sıfat tamlamalarının durumunu tamlayanın sıfat olu-şu belirler.

b. Tamlanan kelimenin sonu y ( ی ) ile bitiyorsa bu harfin üzerine hemze konarak tamlama yapılır.

c. İsim tamlamalarında olduğu gibi sıfat tamlamaların-da da izafet kesresi (-ı, -i) kullanılır.

d. Tamlanan kelimenin sonu h (hâ-i resmiyye) ile biti-yorsa bu harfin üzerine hemze işareti konulur.

e. Farsça sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayanın Farsça kelimeler olması zorunludur.

4. Farsça sıfat tamlamaları ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Sıfat tamlamasında tamlananın sıfat oltması şarttır.b. Sıfat tamlamasında niteleyen konumundaki sıfat ke-

limenin Farsça olması zorunludur.c. Sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan kelime-

ler Farsça kökenli ise erillik-dişillik ilişkisi aranmaz.d. Sıfat tamlamalarında isimden sonra sadece tek bir sı-

fat kullanılabilir.e. Sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan Arapça ke-

limelerden oluşuyorsa teklik-çokluk ilişkisi aranmaz.

5. Aşağıdakilerin hangisinde, tekil-çoğul ilişkisi bakımın-dan bir yanlışlık vardır?

a. vüzerâ-yı azîmb. elviye-i selâsec. haremeyn-i muhteremeynd. enbiyâ-yı kirâme. memâlik-i mahrûse

6. Aşağıdakilerden hangisi sıfat tamlaması değildir?

a. دول معظمه

b. فکر ثابت

c. ممالك اوروپا

d. عالم دانا

e. وزرای عظام

7. Aşağıdakilerin hangisinde izafet kesresi ile ilgili bir yan-lışlık vardır?

a. راه سفر

b. جريدۀ عتيقه

c. کشتئ دريا

d. بلا عظيم e. اوردوی همايون

8. Pâdişâh-ı fermân-fermâ-yı heft-iklîmYukarıdaki tamlama kaç kelimeden oluşmaktadır?

a. 2b. 3c. 4d. 5e. hiçbiri

9. Aşağıdaki tamlamalardan hangisinin Türkçe anlamı yanlıştır?

a. پادشاه عادل pâdişâh-ı âdil = adâlet sahibi pâdişâh

b. طريق علم tarîk-ı ilm = yol ilmi

c. سرای دل sarây-ı dil = gönül sarayı

d. کل صدبرك gül-i sad-berg = yüz yapraklı gül

e. يار بيوفا yâr-ı bî-vefâ = vefâsız sevgili

10. Sâye-i rahmet-i İlâh-ı rahîmYukarıdaki 4’lü tamlamanın niteliği ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. İkinci kelimeleri sıfat olan iki isim tamlaması birleşerek isim tamlaması oluşturmuştur.

b. isimden sonra ardarda gelen üç sıfat kelime ismi tamlaya-rak sıfat tamlaması oluşturmuştur.

c. Üç isim ardarda birbirini tamlamış, sondaki sıfat olan keli-me bunları tamlayarak bir sıfat tamlaması oluşturmuştur.

d. Sıfat tamlaması olan İlâh-ı rahîm, yine sıfat tamlama-sı olan sâye-i rahmeti tamlayarak 4’lü bir sıfat tamla-ması oluşturmuştur.

e. Sadece son kelime sıfat olduğu için önce ilâh-ı rahîm, rah-meti tamlamış, daha sonra bu üçü sâye ismini tamlayarak bir isim tamlaması oluşturmuştur.


Okuma ParçasıMetnin okunmuş şeklinde transkripsiyon alfabesinin uygu-lanışına dikkat ediniz.

Okuma Parçasının TranskripsiyonuLağamcıların NiẓāmıLağamcı ocağına ḥīn-i tertībinde sā’irden ziyāde i‘tinā olunarak maḥṣūldār tīmārlar tevcīh olunmuş ve içlerinden biri fevt oldı-ğı ḥālde maḥlūl olan tīmārı ecnebīye virilmeyüp fenn-i lağam taḥṣīline ḫāhiş-ker olan mübtedīlere virilmek uṣūlden ittiḫāẕ kılınmış iken bir müddetden-beru bu ḳa‘ideye ri‘āyet olun-mamağla üstād lağamcılar bulunmaz oldığından sā’ir ocakla-rın niẓāmlarına ibtidār olundığı misillü anların dahi te’kīd-i niẓāmātına mübāderet ve taḥṣīl-i ma‘lūmāt itmelerine pek ziyāde himmet olunarak bu esnāda tecrübeleri maṭlūb olmak-dan nāşī Sa‘dābād ḳaṣr-ı hümāyūnı pīşgāhında olan cebeliñ ẕirvesinde vāḳı‘ bir maḥall-i sengistānda lağam ḥāżır itdiri-lüp ve derūnuna sekiz ḳanṭār barut vaż‘ ile bālāsına aḫşābdan bir ḳal‘a şekli binā olunup şa‘bān-ı şerīfiñ yirmiyedinci güni Abdülḥamīd ḫân ḥażretleri Sa‘dābād’a teşrīflerinde ibtidā top ve ḫumbaralar endāḫt olundukdan ṣoñra meẕkūr lağama āteş virilerek lağamcılar dahi ṣan‘atlarını icrā itmekle der-aḳab topcı-başıya ve sür‘atciler nāẓırına ve ağasına ve çavuşuna ve ḫumbaracı-başıya ve lağamcı-başıya ḥużūr-ı hümāyūnda ḫıl‘atler ve lağam atanlara aṭıyyeler iḥsān buyurulmuşdur. İşte o zamān vükelā-yı Devlet-i aliyye’niñ askerlikce yapabil-dikleri ıṣlāḥāt bundan ibāret olup bu ise ol-vaḳte göre kāfī de-ğil idi. Zīrā Avrupada fünūn-ı ḥarbiyye pek ziyāde ilerülemiş

oldığından düvel-i Avrupada oldığı gibi asākir-i mu‘alleme tedārük itmek ve fünūn-ı ḥarbiyyeyi ilerületmek ferā’iż-i ḥāliyeden idi. Cevdet, Tarih, c. III, İstanbul 1309.

Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d Yanıtınız yanlış ise “İsim Tamlaması” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.2. e Yanıtınız yanlış ise “Sıfat Tamlamaları” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.3. e Yanıtınız yanlış ise “Farsça Tamlamalarda Uyum”

konusunu tekrar gözden geçiriniz.4. c Yanıtınız yanlış ise “Sıfat Tamlamaları” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.5. a Yanıtınız yanlış ise “Farsça tamlamalarda uyum

Açıklamaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. c Yanıtınız yanlış ise “Farsça Tamlamalar” başlığı al-

tındaki konuları yeniden gözden geçiriniz. 7. d Yanıtınız yanlış ise “İsim ve Sıfat Tamlamaların-

da İzâfet Kesresinin Durumları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. b Yanıtınız yanlış ise “Zincirleme Tamlamalar” konu-sunu ve “Birleşik Kelimeler” konusunu yeniden göz-den geçiriniz

9. b Yanıtınız yanlış ise “İsim ve Sıfat Tamlamalarında Tamlanan ve Tamlayan” konularını yeniden gözden geçiriniz

10.e Yanıtınız yanlış ise “Zincirleme Tamlamalarda Sıra-lamalar” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Sıfat tamlamaları: hazîne-i hümâyûn; re’y-i sahîh; icrâ-yı habâset; Âsitâne-i sa‘âdet-bahş; kal‘a-ı metîn; şehr-i meşhûr; zincîr-i âhenîn; kelâm-ı hikmet-irtisâm; âsâr-ı cemîle; işâret-i aliyye; abd-i nâçiz; sadr-ı âlî.isim tamlamaları: Umûr-ı devlet; Nizâm-ı umûr; İklîm-i Mısır; leşker-i küffâr; bâd-ı seher; âyine-i zamân; halîc-i İs-tanbul; sultân-ı cihân; mülûk-ı Acem; rûz-ı nevrûz. Not: birbirine anlamca uyumluluk gösteren kelimelerle bun-lardan farklı tamlamalar da yapabilirsiniz.

Sıra Sizde 2 alev-i berk-nişân-ı ra‘d-unvân: üçlü sıfat tamlaması; mestevfî-i emvâl-i sultânî: üçlü isim tamlaması; kâr-âzmûde-i umûr-ı devlet: üçlü isim tamlaması; keyfiyyet-i ahvâl-i İstan-bul; üçlü isim tamlaması; Mahsûs-ı ceyb-i hümâyûn: üçlü


isim tamlaması; sâye-i devlet-i aliyye; üçlü isim tamlaması; müdebbir-i umûr-ı devlet; üçlü isim tamlaması; kudemâ-yı ricâl-i saltanat; üçlü isim tamlaması. Sâye-i inâyet-vâye-i hazret-i şehriyârî: dörtlü isim tamlaması; Fermân-ı cihân-gerdûn-ı hazret-i şehriyârî: dörtlü isim tamlaması; Tanzîm-i umûr-ı mühimme-i devlet: dörtlü isim tamlaması; Lâzıme-i zimmet-i kâffe-i enâm: dörtlü isim tamlaması.

Sıra Sizde 3Sadrıa‘zam İbrahim Paşa hazretlerinden mühr-i izzet alı-nup, hâdim-i saltanat Hasan Paşa Hazretlerine virildüğidür.Ve şehr-i rebî‘ülevvelün yirmiikinci Pazar güni Dîvân-ı ma‘delet-mekândan vüzerâ-i izâm hazretleri öğleden ev-vel kalkup evlerine vardukları gibi, Kapucılar Kethudâsı Abdullah Ağa südde-i saâdete istenüp, varduğı mahalde fermân-ı şehenşâhî sâdır olup,“ İbrahim Paşa hazretlerin-den var mühr-i izzeti al toğrı Vezîr Hasan Paşa hazretleri-ne teslîm eyle” diyü fermân olunup, öğle ezânından son-ra kazâ mazâ üzre mühr alınup, Vezîr Hazan Paşa hazretleri ekmek kılleti içün şehre çıkup dolaşdukda sa‘âdet-hânesine geldüği gibi “ sadr-ı vezâret mübârek ola” diyüp, mühr-i iz-zet dest-i sa‘âdet-me’nûsuna virilüp âmme-i âlem tahniyet ü mübârek-bâdîye gelüp, ihtimâl-i ba‘îd iken Mehmed Paşa hazretleri ve Halil Paşa ve Hızır Paşa’ya tasaddur idüp, ir-tesi Dîvân-ı mu‘allâya gelüp, ka‘ide-i kadîme-i saltanat üzre Dîvânı muhkem zabt buyurup, erbâb-ı şekvâ ve maslahatı bi-rer birer nazarına getürüp denleyüp, şer‘-i şerîf ve kanûn-ı münîf üzre cevâb virüp, ba‘dehû iki hil‘at-ı fâhire ile teşrîf bu-yurulup, girüp pâye-i serîr-i saltanata yüz sürüp eğlenmeyüp taşra çıkdılar. Rûz-ı Kasımdan bir gün mukaddem vâkı‘ olup, havâlar küşâde-diller gibi rûşen ve mücellâ idi. Allâh tebârek ve te‘âlâ mübârek ü huceste eyleyüp, kârgâh-ı saltanatda dü-şen düşvâr işlerin âsân eyleye. Mülhem bi’s-savâb olup, kal‘ u kam‘-ı a‘dâ-i dîn bâbında hüsn-i re’y ü tedbîrler müyesser ü mukadder ola.

Sıra Sizde 4 Serhadd-i mansûre = sıfat tamlaması; Vezîr-i rûşen-zamîr = sıfat tamlaması; mektûb-ı meserret-mashûb = sıfat tamlama-sı; küffâr-ı hâksâr = sıfat tamlaması; kal‘a-i Yanık = İsim tam-laması; serdâr-ı âlî-mıkdâr = sıfat tamlaması; düşmen-i dîn = isim tamlaması; melâ‘în-i hâsirîn; sıfat tamlaması; hücûm-ı umûm = isim tamlaması; kal‘a-i Samartin = isim tamlama-sı; nâr-ı cahîm = isim tamlaması; evâhir-i rebî‘ülâhir = isim tamlaması.

Sıra Sizde 5 Öğrencinin kendi çalışması.

Yararlanılan KaynaklarTimurtaş, Faruk K. (2009). Osmanlı Türkçesi Grameri. İstanbul.Develi, Hayati (2001). Osmanlı Türkçesi Kılavuzu 1-2. İstanbul.

8Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Okuma kabiliyetini geliştirebilecekMetin içinde geçen tarih terimlerini tanıyabilecek,Okuduğunuz metni anlama kabiliyetinizi sergileyebilecek,Gramer ünitelerinde işlenen konuları metin içerisinde görebileceksiniz,

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

Osmanlı Türkçesi-II Metinler

• GİRİŞ• I.METİNOKUNUŞ,ÇEVİRİ,VEANLAMA• II.METİNOKUNUŞ,ÇEVİRİ,VEANLAMA• III.METİNOKUNUŞ,ÇEVİRİ,VEANLAMA

• IV.METİNOKUNUŞ,ÇEVİRİ,VEANLAMA

• Metinokuma• Terimlervedeyimler• Konuanlama

• Metinyorumlama• Dilözellikleri


GİRİŞÜnite 8 ’de metin okumaları için eski metinlerden 4 adet okuma parçası seçildi. Bunlardan birincisi 15. yüzyılda yazılmış olan ve Tevârih-i Âl-i Osmân türü eserlerin en tanınmışla-rından Âşık Paşa-zâde’nin eserinden alındı. Metnin dili erken Osmanlı dönemi eserlerin-den olduğundan oldukça sâdedir. Ancak devrik cümleler ve o dönemin anlatım özellikle-rine göre yazıldığı için bazı ifadeler bugünkü Türkçe kullanımına, hatta Osmanlı’nın geç dönemlerindeki kullanıma göre farklıdır. Bu metne daha çok Osmanlı Türkçesi I kitabın-daki eski Türkçeyle ilgili bilgileri kullanarak bakmanızda faydı vardır.

İkinci metin ise 19. yüzyılda kaleme alınmış, Osmanlı tarihini başlangıçtan itiba-ren özetleyen ve ağırlıklı olarak devlet teşkilatı üzerinde duran Mustafa Nuri Paşa’nın Netâyicü’l-Vukuât isimli eserinden seçilmiştir. Metnin, devlet idarecilerinin durumunu anlatan bölümden seçilmesi ise burada geçen idârî isim ve terimleri tanımanız amacını taşımaktadır. Aynı zamanda son dönem eserlerinde Arapça ve Farsça unsurların önceki yüzyıllara göre daha fazla kullanılması da metnin seçiminde etkili olmuştur. Çünkü bu tür eserler dil olarak daha ağır olmalarına rağmen, içlerinde ünitelerde anlatılmış olan konu-larla ilgili örnekleri daha fazla oranda bulundurmaktadırlar.

Üçüncü ve dördüncü metinler ise tanınmış Osmanlı tarihçisi Ahmet Cevdet Paşa’nın yine çok tanınan Târîh-i Cevdet isimli eserinden alınmıştır. Bu iki metin hem konuları-nın çeşitliliği hem de değeri birçok tarihçi tarafından teslim edilmiş bir esere ait olmala-rı sebebiyle seçilmişlerdir.

Metin Ünitesini işlerken şu sıralamayı gözönünde bulundurunuz. Önce Arap alfabe-siyle yazılı olan metni kendi kendinize bir kâğıda veya bilgisayar sayfasına yazarak oku-maya çalışınız. Bu metinlerdeki kelimelerin önemli bölümünü, anlamını bilmeseniz bile duymuş olmanız gereken kelimeler oluşturmaktadır. Buna rağmen okuma güçlük-leriyle karşılaşmanız doğaldır. Okumanızı kolaylaştırmak için yapmanız gereken ilk iş Osmanlıca’dan Osmanlıca’ya veya Osmanlıca’dan bugünkü Türkçeye hazırlanmış bir söz-lük bulundurmaktır. Bu tür sözlüklerde kelimeler eski harflerle yazıldığından metindeki harfleri sözlük sırasındaki harflerle karşılaştırdığınızda hem kelimenin okunuşunu hem de anlamını bulabilirsiniz.

İkinci olarak, kendi kendinize yapmış olduğunuz okumanızı, kitabınızda verilmiş olan metin okuması ile karşılaştırınız. Karşılaştırma esnasında tamlamaların nasıl yazıldığına özellikle dikkat ediniz. Kendi okumanızdaki yanlışları düzelttikten sonra metnin bugünkü dilde anlamının verildiği bölümü okuyunuz. Esas metinle paragraf karşılaştırmaları yapa-rak, eski kelimelerin anlamlarının cümle içerisine nasıl yerleştirildiklerini kontrol ediniz.

Metinler


Okuma ve anlama bölümünü tamamladıktan sonra her metnin altında hazırlanmış olan sıra sizde çalışmalarını yapmanız ders gelişiminiz açısından son derece önemlidir. Buradaki konuları son ana kadar cevap anahtarlarına bakmadan kendi kendinize yapma-ya çalışınız. Cevap anahtarları en son noktada dersteki başarınızı anlamaya ve ölçmeye ya-rayacak bölümdür. Yanlış yapıyor olsanız bile kendi çalışmalarınız öğrenmenizi daha ger-çekçi ve hızlı kılacaktır.

Sonuç olarak buradaki metinler bütün tarih eserlerinin konu çeşitliliğini ve özellik-lerini doğal olarak yansıtamaz. Ünitede size verilmek istenen bir çalışma örneğidir. Ör-nekten hareketle gerek kütüphanelerde, gerek başka şekillerde elde edeceğiniz eski eser-leri okuyarak ve anlamaya çalışarak gelişiminizi sürdürebilirsiniz. Dille ilgili bütün ders veya programların başarısı temel olarak kelime hazinesinin zenginliğine bağlıdır. Sizin Osmanlı Türkçesi dersindeki başarınız da bununla yakından ilgilidir. Bu açıdan zihninize yeni kelimeler kazandıracak okumaları sıklıkla yapmalısınız.

I. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMAMetin 8.1

8. Ünite - Metinler 129

Metin 8.2


Metin 8.3


Metin 8.4


Bâb: Ânı Beyân İder Kim Bu Mâcerâlardan Sonra Neler Zâhir Oldı?Sultân Mehmed Gâzî Trabzon gazâsı niyyetine Anadolu’ya geçdi, her ne kim niyyet itdi Hakk te‘âlâ müyesser itdi. Her vilâyetin hutbesi, sikkesi kendinin oldu, devletle yine tahtı-na teveccüh itdi. Her tarafın pâdişâhlarından ilçi geldi, Han’a “vilâyet mübârek olsun” deyu. Ve illâ Mısır sultânından ilçi gelmedi. Âdet-i muhabbet terk olundı; adâvete bir bahâne bu oldı. Anın-çün kim evvel muhabbet iden Sultân oldı. Evvel Karaman’a gelen beyler-beyi Sultân oldı. Bu Çerkes tâ’ifesi ana eğin mutî‘ olmadılar. Ol sebebden ilçi gönderilme-di. Pâdişâh dahi buna bir pâre melûl oldı ve sonra mezkûr “Hoşkadem” dahi Mısır’a sultân oldı. Pâdişâh-ı Rûm dahi taht mübârek olsun deyu ilçi göndermedi. Âdet buydı kim gön-derileydi. İki tarafdan âdet terk olundı. Ve mahabbet kesilmeğe başladı. Ve hem bu Hoşka-dem ki sultân-ı Mısırdır, her tarafa yağı olmağa başladı. Bu tarafa Dulkadir-oğlu Mekkî’ye fedâyî gönderdi. Fedâyî geldi Elbistân’ın cum‘a mescidinde mücâvir oldı. Gündüz oruc tutar ve gice-dün namâzın kılardı. Âhır fursat buldı “Mekkî Arslan Bey”i helâk itdi, cum‘a mes-cidinde. Bu Mısır Sultânı Hoşkadem’in yanında Mekkî Arslan’ın bir kardaşı vardı, Budak Bey dirlerdi, anı Mekkî Arslan yerine gönderdi. Bu hareket Dulkadir beylerine hoş gelme-di. Mekkî Arslan’ın Şâhsüvâr Bey adlı bir kardaşı dahi vardı, Rûm pâdişâhı yanında olurdı. Dulkadir beyleri ol Şâh-süvâr’a haber gönderdiler kim “gel! vilâyeti sana virelim, Mısırdan gelen Budağı bey itmeziz” didiler. Şâh-süvâr’a dahi Rûm pâdişâhından destûr oldı, vardı Budağı vilâyetinden sürüp çıkardı, yerine kendi pâdişâh oldı. Budak dahi gitdi Şâm’a düşdi. Mısır pâdişâhı eyitdi” Rûm pâdişâhı benimle yağı oldı” didi. Adâvete bir sebeb dahi bu oldı.

Nazm:Buluşdı birbirine iki sultân Gör-imdi nidiser takdîr-i Sübhân

Bahâneler olur bahâ görünmezBahâne müşterîye nefs ü şeytân

Bahâne iki göründi cihânda Biri cahîm yolıdır, biri gufrân

Ve bu mâcerâların târîhi hicretin sekizyüz altmışikisinde vâkı‘ oldı. Sultân Mehmed Gâzî zamanında. Ve bundan sonra nice yıl mahfîce kinâyetle zindegânî olundı, biribirine ilçi göndermediler. Şâh-süvâr Mısır’a yağı oldı. Mısır pâdişâhı Şâh-süvâr üzerine defe‘âtle leşker gönderdiler. Ve her bâr ki vardı, Mısır leşkeri sındı. Mısırlu Şâh-süvârla ceng ü cidâlde iken Rûm pâdişâhı katından bir âlim-i fâzıl Mekke’ye gitdi. Yolda su bürkeleri vardı. Anları harâb gördi . O bürkeler harâb oldığı sebebden hacılar ziyâde zahmet çekdiler. Ol azîz kim Mekke’den geldi, Rûm pâdişâhına ol bürkelerin harâblığın haber virdi. Rûm padişâhı eydür “ol bürkeleri ma‘mûr ideyin vakıflar koyayın, ol beriyye Arablarına virsünler kim ol bür-keleri ma‘mûr ideler. Ol vakıfların hâsılların ol Arablara vireler kim anlar o bürkeleri dol-duralar. Bu himmet üzerine Rûm pâdişâhı nice azîzler hâzır itdi kim ol bürkeleri ma‘mûr itdire ve hem ziyâde filoriler virdi kim ol bürkelere harc ideler. Ve hem Mısır beylerine mektûb yazdı kim “ Sultân nâ’ibleri ve Mısır hâkimleri! Bu gönderdiğim azîzlere bürkelerin imâretinde mu‘âvenet idesiz”. Ve illâ bu beylere hediyye dahi göndermemiş-idi. Ve Mısır sultânına ilçi dahi göndermemiş-idi. Karaman-oğlu dahi pâdişâhın bu fi’iline muttali‘ oldı, kendi bir tezvîr ilçi gönderdi kim “sana yağı oldı Osman-oğlı” deyu. Mısırlu dahi bu yalan sözlere inandı. Ol bürke yapmağa varan azîzleri hôr itdiler, mektûbların kabûl itmediler. Ol bürkeleri yapmağa rızâ virmediler. Eyütdüler kim “ Osman-oğlu’nun hîlesi vardır kim gele bizim vilâyetimizde binâ ide. Biz âcizmiyiz kim bürkemizi ol meremmet ide”. Ol azîzleri ha-karetle Mısır’dan sürdiler. Bir adâvete dahi sebeb bu oldı. Sultân-ı Rûm dahi melûl oldı. Bu mâcerânın târîhi hicretin sekizyüz altmışüçünde vâkı‘ oldı. Sultân Mehmed zamânında.


Bâb: Anı beyân ider kim Mısır sultânı leşker gönderdi tekrâr Şâh-süvâr üzerine.Hem-ân ki mukabil oldılar, Şâm nâ’ibi Mısır sultânına âsî oldı, Şâh-süvâr’a döndi.

Leşker-i Mısır münhezim oldı. Mısırlı bu hâli gördiler, eyütdüler kim; “ Şâm nâ’ibinin Şâh-süvâr’a dönmesi ve Şâh-süvâr’ın Mısır’a gâlib olması Rûm pâdişâhı Osman-oğlundandır” didiler. Tiz tedbîr itdiler ol bürkeleri yapmağı men‘ iden kişileri öldürdiler. Özr-ile Rûm pâdişâhına bir mektûb yazdılar. Didiler kim; “ sizi hayrdan men‘ ideni helâk itdik, imdi bi-zim sizinle mahabbetimiz ezelîdir ve ebedîdir” deyu. Bir ilçi ile eyü hediyeler bile gönder-diler, bir özr-nâme ile Sultân Mehmed’e geldiler. Pâdişâh dahi anların özrlerin kabûl itdi. Bir âlî ilçi gönderdi; “taht mübârek olsun” deyu bir nice yıldan sonra. Ve ammâ sultâna kim mektûb yazdılar evvelki mektûblar gibi yazmadılar.

Su’âl: Evvelki kanûn gibi yazmak neydi?Cevâb: “ Sultân-ı Haremeyn babam” deyu yazardı. Şimdi “ hâdim-i Haremeyn” deyu

yazdılar ve dahi “ karındaşım Mısır sultânı” deyu yazdılar. el-Hâsıl ilçi kim Mısır’a vardı, Mısır beyleri evvelki ilçi gibi varan ilçiye karşu varmadılar. Hemân çavuş vardı konak ye-rine getirdi. Hemân kim kapuya geldi, ilçiyi atdan indirdiler. İlçi dahi kapudan girdi, gör-di havlıda cemî‘ Mısır beyleri atla dururlar. İlçi bunlara i‘tibâr itmedi, selâm dahi virme-di. Ediğin dahi çıkarmadı, geçdi oturdı. Beyler dahi söz söylemeden kodılar gitdiler. Ça-vuş eyütdi: “ niçün beylere selâm virmedin ve ediğin çıkarmadın?” didi. İlçi cevâb virdi kim eydür : “ yaya atlıya selâm virmek sünnet değildir ve hem ediğim çıkarmadığım bu-dur kim siz kanûn üzerine kondurmadınız. İhtimâl var ki yine kaldırasız deyu ediğim çı-karmadım” didi ve ol gice yatdı. Sabâh ilçiyi sultân huzûrına iletdiler. İlçi dahi âdet üzeri-ne diz çökdi, mektûbını sundı. İlçiye çavuşlar : “ yer öp” didiler. İlçi eyütdi: “ ben yer öp-meğe gelmedim, pâdişâhımdan sultâna selâm getirdim” didi. Âhır ilçiye tahfîf itdiler, ha-karetle söz söylediler. [İlçi dahi geldi; hep mâcerâyı pâdişâha haber virdi. Pâdişâh-ı Rûm bu harekete melûl oldı. Bir dahi adâvete sebeb bu oldı]

Metnin Bugünkü Dile ÇevirisiSultan Mehmed Gazi, Trabzon gazası niyetiyle Anadolu’ya geçti. Bu seferinde neye niyet ettiyse Hak teâlâ onu ona müyesser eyledi. Aldığı memleketlerde okunan hutbe ve bası-lan sikke onun adına oldu. Saadetle tekrar başkentine döndü. Her tarafın padişahlarından tahta geçişini kutlamak için elçiler geldi, ama Mısır sultanından elçi gelmedi. Muhabbet âdeti terk edildi. Aralarındaki düşmanlığa bir sebep de budur. İlk sevgi gösteren sultan oldu. İlk Karaman’a gelen beylerbeyi o sultandı. Bu Çerkes taifesi bunu kabullenemedi-ler. Bu sebepten elçi göndermediler. Padişah da buna bir parça üzüldü. Hoşkadem, Mısır’a sultan olunca padişah da onun tahta geçişini tebrik için elçi göndermedi. Oysa eski gele-nek gönderilmesini gerektiriyordu. İki taraftan da âdet terk olundu ve muhabbet kesilme-ye başladı. Mısır Sultanı Hoşkadem her tarafa düşmanlık yapmaya başladı. Dulkadıroğlu Mekkî üzerine fedâî gönderdi. Fedâî geldi, Elbistan’ın Cuma mescidinde kalmaya başla-dı. Burada gündüz oruç tutar gece sabaha kadar namaz kılardı. Sonunda bir fırsatını bul-du, Mekkî Arslan Bey’i Cuma mescidinde öldürdü. Bu Mısır sultanı Hoşkadem’in yanın-da Mekkî Arslan’ın Budak Bey adında bir kardeşi bulunuyordu. Onu Mekkî Arslan’ın ye-rine gönderdi. Dulkadir beyleri bundan hoşlanmadı. Mekkî Arslan’ın Şehsüvâr Bey adın-da bir kardeşi daha vardı. O da Osmanlı sultânının yanında bulunuyordu. Dulkadır bey-leri Şehsüvâr’a haber gönderdiler. “Gel, memleketi sana verelim. Mısır’dan gelen Budak’ın bey olmasını istemiyoruz.” dediler. Şehsüvâr da padişahtan izin alarak gitti. Budak’ı Dul-kadir vilâyetinden sürüp çıkardı. Onun yerine kendisi geçti. Budak da gitti Şam’a yerleş-ti. Mısır sultanı “ Rum padişahı benimle düşman oldu.” dedi. Aralarındaki düşmanlığın bir sebebi de budur.


Şiir:İki sultan birbiriyle karşılaştıBakalım şimdi Allah’ın takdiri nasıl tecelli edecek.

Bahaneler olur amma mesele görünmezAsıl bahane kişiye nefis ve şeytandır.

Cihanda iki bahane göründü:Biri cehennem, birisi cennet yoludur.

Bu maceraların tarihi, Hicrî sekiz yüz altmışiki senesinde (m. 1457-58) Sultan Meh-med Gazi zamanında gerçekleşti.

Bundan sonra nice yıl gizlice ve üstü örtülü bir şekilde ilişki kuruldu. Birbirlerine elçi göndermediler. Şehsüvâr Mısır’a düşman oldu. Mısır padişahı Şehsüvar’ın üzerine defalar-ca asker gönderdi. Fakat Mısır ordusu her defasında yenildi. Mısır sultânının Şehsüvâr’la harp ettiği dönemde padişaha yakın olan bir âlim ve fâzıl kişi hacca gitti. Yoldaki su kuyu-larını harap bir vaziyette gördü. Bu sebepten hacılar çok zahmet çekiyorlardı. Mekke’den döndüğünde padişaha o kuyuların harap olduğunu bildirdi. Padişah “o kuyuları imar et-mek için vakıflar kurayım. Çöl Araplarına kuyuları suyla doldurmaları için bu vakıflardan para versinler” dedi. Bu gayret üzerine padişah bir kısım ustaları o kuyuları onarmak üze-re hazırlattı ve o kuyulara harcanması için bol miktarda para verdi. Mısır beylerine de bir mektup yazdı ve “Saltanat naipleri ve Mısır hâkimleri! Bu gönderdiğim kimselere kuyu-ların imarı için yardım ediniz” dedi. Fakat ne bu beylere hediye ne de durumu bildirmek için Mısır sultanına elçi göndermişti. Karamanoğlu padişahın bu işinden haberdar olunca kendisi Mısır’a bir aldatıcı elçi gönderdi. “ Osmanoğlu su kuyuları bahanesiyle Mekke sul-tanına yüklerle para gönderdi. Osmanoğlu sana düşman oldu.” dedi. Mısırlı da bu yalan sözlere inandı. O kuyuları yapmaya gelen kişilere hakaret ettiler, kendilerine hitâben ya-zılmış resmi yazıları bile kabul etmediler. Kuyuların yapılmasına izin vermediler. “Osma-noğullarının düşündüğü bir hile var ki gelip bizim memleketimizde bu imar işini yapıyor. Biz o işi yapmaktan aciz miyiz ki o gelip bize yardım etsin?” dediler. Padişahın adamlarını hakaretle Mısır’dan sürdüler. Aralarındaki düşmanlığa bir sebep de bu oldu. Padişah du-ruma üzüldü. Bu hadisenin tarihi Sultan Mehmed zamanında Hicrî sekizyüz altmışüç se-nesinde (M. 1458-59) gerçekleşti. Bu bölüm Mısır sultanının Şehsüvâr üzerine tekar asker göndermesini anlatır.Ordular karşılaştığında Şam naibi, Mısır sultanına isyan etti. Taraf değiştirerek Şehsüvâr’ın yanına geçti. Mısır askeri geri çekildi ve yenildi. Mısırlı bu hali görünce “Şam naibinin Şehsüvâr tarafına geçmesi de Şehsüvâr’ın Mısır’a karşı galip olması da Osmanlılardan kaynaklanmaktadır” dediler. Hemen harekete geçtiler. Önce o su kuyularının yapılma-sını engelleyen kişileri öldürdüler. Sonra da padişaha özür dileyen bir mektup yazarak “Sizi hayırlardan alıkoyanları öldürdük. Bizim sizinle muhabbetimiz ezeli ve ebedidir.” dediler. Bir elçiyi bu özür mektubuyla birlikte pahalı hediyelerle gönderdiler. Elçi Sultan Mehmed’e geldiğinde padişah onların özürlerini kabul etti. Kendisi de yıllar geçmiş olma-sına rağmen, tahta geçişini kutlamak için Mısırlıya önemli bir kişiyi elçi gönderdi. Fakat Mısır sultanına yazılan mektubu eski tarzda yazdırmadı.

Soru: Daha önce nasıl yazılırdı?Cevap: “Sultân-ı Harameyn (Mekke ve Medine’nin sultânı) babam” hitâbıyla yazılırdı. Şim-

di “Hâdim-i Haremeyn (Mekke ve Medine’nin hizmetkârı) kardeşim Mısır Sultanı” diye yazdılar.Kısacası elçi Mısır’a vardı. Fakat Mısır beyleri geleneğin aksine elçiyi şehrin girişinde

karşılamaya çıkmadılar. Sadece çavuş geldi, elçiyi konak yerine getirdi. Kapıya geldiklerin-de elçiyi attan indirdiler. Elçi kapıdan girdiğinde avluda bütün Mısır beylerinin at üzerin-


de durduğunu gördü. Beylere itibar etmedi. Selam vermeden ve çarığını çıkarmadan geç-ti oturdu. Mısır beyleri bunun üzerine bir söz söylemeden çekip gittiler. Çavuş bu beylere niçin selam vermediğini ve çarığını niçin çıkarmadığını sorunca elçi “ yayanın atlıya se-lam vermesi sünnet değildir” diye cevap verdi. Çarığımı çıkarmayışımın sebebi ise sizin beni gelenek üzere karşılamadığınızı görünce ihtimtal ki ayakta da bekletirsiniz diye dü-şünmemdir” dedi. O gece yattı. Sabah elçiyi sultanın huzuruna götürdüler. Elçi âdet üzere diz çöktü, mektubunu sundu. Elçiye çavuşlar “yer öp” dediler. Elçi “ ben yer öpmeye gel-medim. Sadece padişahımdan sultana selam getirdim” dedi. Bunun üzerine elçiye küçüm-seyici ve alaycı sözler söylediler, hakaretler ettiler. Elçi de geri döndüğünde bütün olup bi-teni padişaha anlattı. Padişah bu harekete üzüldü. Aralarındaki düşmanlığa bir sebeb de bu oldu.

Aşağıdaki metni okuyunuz. Metni bugünkü dile çevirmeye çalışınız.

Aşık Paşa-zâde, Tevârîh-i Âl-i Osmân, İstanbul, 1332.

1

Metin 8.5


II. METİN: OKUNUŞ ÇEVİRİ, VE ANLAMA

Metin 8.6


Metin 8.7


Ahvâl-i Erkân-ı Devlet ve İdâre-i Umûr-ı SaltanatMerreten ba‘de uhrâ icmâl ü tafsîl kılındığı vechile devşirme çocuklarının güzîde ve münâsibleri sarây-ı hümâyûnlara ahz olunup terbiyye ve telkin-i şerâ’it-i İslâmiyye olun-dukdan sonra efrâdı sipâh ve silahdâr ve ulûfeciyân-ı yemîn ü yesâr ve gurebâ-yı yemîn ü yesâr dinilen süvârî bölüklerine çıkarılur ve sarây-ı hümâyûnda kat‘-ı merâtib eyleyenle-ri zikr olunan bölüklerin ağalıklarıyla veyâhûd üzengi ağalıkları ta‘bîr kılınan mîr-alemlik ve mîr-âhûrluk ve kapucılar kethudâlığı ve kapucı-başılık me’mûriyetleriyle çırâğ olunup ba‘dehû mîr-livâlık ve mîrimîrânlık ile taşraya gönderilür idi. Bu cihetle âdâb-ı hıdmet-i saltanat ve idâre-i umûr-ı devlet husûslarını te‘allüm itdikden ve taşralarda ve serdârlar ma‘iyyetinde ahvâl-i mülkiyye ve harbiyyeye dahi kesb-i vukuf eyledikden sonra hıdemâtı nazar-ı tahsîne lâyık ve kadere dahi muvâfık olur ise rütbe-i vezârete nâ’il olurlar iken mu’ahharan nân u na‘îm içinde perverde olan vüzerâ ve kibâr-zâdeler ve şehr-i sâye-perverlerinden taraf ve takrîbini bulanlar sarây-ı hümâyûna alına-gelmekle bunlardan silahdâr ve çukadâr ve rikâbdâr ve mîr-âhûr-ı şehriyârî misillü manzûr-ı nazar-ı iltifât-ı pâdişâhî olanlar def ‘aten vezâretle be-kâm olmağa başladı.

Müstağnî-i ta‘rîf oldığı üzre Devlet-i aliyye’de dört tarîk olup anın birincisi mülkiye-dir ki erbâbı ne-vechile terakkî eyledikleri zikr olundı. İkincisi tarîk-ı ilmiyyedir ki mü-

Metin 8.8


derrislik mertebesine nâ’il olanlar onbeş yirmi sene tullâba ifâde vü ifâza ile îfâ-yı vazîfe eyledikden sonra elviye-i ma‘lûme mevleviyyetlerine ba‘dehû İstanbul Kadılığına ve Ana-dolu ve Rumili sadâretlerine ve nihâyet mesned-i meşîhate irtikā iderler idi. Üçüncisi ka-lemiyye ricâli olup bunlar dahi hâcegânlık ta‘bîr olunan kalem zâbitliklerine ve manâsıb-ı ma‘lûme-i kalemiyyeye me’mûr olarak müntehâ-yı tarîkları nişâncılık ve defterdârlık ve re’îslik ve defter emînliği ve şıkk-ı sânî ve sâlis defterdârlıklarıdır ki manâsıb-ı mezkûreye manâsıb-ı sitte ta‘bîr olunur. Dördüncisi tarîk-ı seyfiyyedir ki gerek piyâde ve gerek süvârî ocaklarının zâbıtânı usûl-i mer‘iyyeleri vechile kesb-i terakkī idüp fakat serdârlık ve ku-mandanlık mertebeleri mîrimîrân ve vüzerâya tefvîz olunagelmiş-idi.

Vech-i meşrûh üzre kā‘idenin esâsı bozulduğundan fer‘i dahi muhtell olmağla nişan-cılık mansıbı ekseriyâ o misillü nev-zuhûr vüzerâya ihsân olunageldiğinden başka yeniçe-ri ağalığından defterdâr ve nişâncılıkdan kapudan paşa nasb olunur oldu. Ve defterdârlara dahi vezâret virilmek kā‘ide hükmüne girmekle erbâb-ı seyf ve kalem yekdigeri manâsıbına irtikā idebilmek kapusı açıldı. Taşra vâlilik ve beylerbeyilikleri vüzerâ kethudâlıklarında bulunanlara ve mültezimlikde kesb-i servet ü yesâr idenlere tevcîh olunup ma‘ mâ-fîh vüzerâ dahi tekessür eylediğinden Rumili ve Budin ve Anadolu ve Mısır ve Bağdâd ve Şam gibi manâsıb-ı cesîme vüzerâya tefvîz ve cüz’î sebeblerle beylerbeyilere dahi vezâret ihsân olunmak kā‘idesi zuhûr ve gün be-gün terakkī eyledi. Fi’l-asl mansıb-ı vezâret taraf-ı pâdişâhîden ruhsat-ı kâmileyi mutazammın olmağla vüzerâ-yı izâm fermân yazmağa ve tuğra çekmeğe me’zûn oldığı hâlde vech-i meşrûh üzre taşrada bulunan vüzerânın kes-retine mebnî bu me’zûniyetin ilgāsı lâzım geldiğinden Sultân İbrâhîm asrında Kemânkeş Kara Mustafa Paşa sadr-ı a‘zam iken taşrada bulunan vüzerâya emr gönderüp fermân yaz-makdan ve tuğra çekmekden men‘ eylemiş olmasına mebnî bu mâdde Erzurum vâlîsi bu-lunan Nasûh Paşa-zâde Hüseyin Paşa’nın ısyânına sebeb olmuşdur.

Devlet sinnini aldıkça masâlih-i câriye mu‘âmelâtında olan sâdelik dahi zâ’il olarak bir takım kuyûdât ve tedkīkāta ihtiyâc hâsıl odığından dürlü dürlü kalemler îcâd kılınmasıy-la manâsıb-ı hâcegân dahi tezâyüd eyledi ki tevârîh-i müte’ahhırede olan tevcîhât defter-lerinde mastûrdur.

Beylerbeyi ve mîr-livâların vazîfe-i me’mûriyyetleri havza-i hükûmetini tasallut-ı eşkıyâdan muhârese ve zîr-i idâresinde kal‘a var ise anları muhâfaza itmek ve aşâ’ir-i kabâ’ili taht-ı fermân-berîde bulundurmak ve mahlûl olan tîmâr ve ze‘âmetleri ehl ü erbâbına tevcîh itdirmek ve sefere me’mûr oldukda zîr-i livâsında bulunan dirlik ashâbını cem‘ ile ta‘yîn olunan mahalle azîmet eylemek kazıyyelerine münhasır olup mevâdd-ı hukūkiyye ile şehir ve kasabaların mu‘âmelât-ı husûsiyyeleri hükkâm-ı şer‘-i şerîfe ve ciz-ye ve mukāta‘iyyât ve sâ’ir mürettebât-ı mîriyyenin cibâyet ü tahsîli defterdâr ve muhassıl-ı emvâl olanlara â’id vezâ’ifden iken ümerâya medâr-ı te‘ayyüş olan hâsların ekserisi vak-ten be-vakt ref ‘ ü ilgā olunarak mukāta‘ât-ı mîrîyyeye ilhâk olunmağla ümerânın ta‘ayyüşi bâd-ı hevâ vâridâtına vâbeste oldı.

Vâkı‘â kavânîn-i devlet karîn-i iğtişâş oldukça beylerbeyi ve mîr-livâlar dürlü dürlü mekârihe meyl ile emvâl-i vafîreye dest-res ola-gelüp hâslar bi’t-tedrîc mukāta‘âta ilhâk kı-lındı ise de bu sûret mezâlim ü te‘addiyâta ruhsat-ı resmiye ma‘nâsını işrâb eyledi.

Binâ’en-alâ zâlik vâlî ve mîr-livâlar hazeriyye ve seferiyye nâmıyla ahâlîye aynî ve bedelî virgüler tarh u tevzî‘ itmekle ve mahlûl olan ze‘âmet ve tîmârları her kim ziyâde rüşvet verir ise ona arz eylemeğe ve havza-i hükûmetinde bulunan ağniyâyı birer sebeb tasnî‘ iderek musâdereye koyuldular. Ma‘mâ-fîh hadd-i ma‘rûfı tecâvüz idenler ve insâfı bütün bütün elden bırakanlar hakkında ahâlî cem‘iyyet idüp memleketden çıkarmak veyâ pârelemek veyâhûd rikâb-ı hümâyûna iştikâ iderek dîvân-ı hümâyûnda bi’l-muhâkeme te’dîb itdirmek muhâtarâtı dahi vârid ü cârî oldığından her hâlde bunları dahi der-pîş-i nazar-ı mutâla‘a eylemek vüzerâ ve ümerâ içün ehemm-i mehâmdan idi.


Bir de evâ’il-i devletde beylerbeyi ve mîr-livâların mansıb ve iktidârlarına göre üçer-beşer yüz kadar dâ’ire-i mahsûsları halkı var idiyse de asıl kuvve-i askeriyyeleri muhavvel-i uhdeleri bulunan eyâlât ve elviyede olan zü‘emâ ve erbâb-ı tîmârın ictimâ‘ından hâsıl olur iken ahvâl-i askeriyye bahsinde îrâd olunacağı vechile anların nizâm ve kemiyyetine ha-lel tareyân eylediğine mebnî beylerbeyi ve mîr-livâlar levend ve sekbân nâmıyla ikişer ve üçer bin ve mu’âheze-i devletden havf üzre olanları daha ziyâde haşerât cem‘ ü istihdâm ve ahâlînin başına belâ ider oldılar. Bu sebeble yüzer ve ikişer yüz sekbân ve levendi câmi‘ pek çok bölükbaşılar hâdis olup vüzerâ ve ümerâ hıdmetlerinde imrâr-ı vakt iderler ve kapusuz kaldıkları hengâmda bir mahalle intisâb idinceye kadar köyden köye dolaşup kendülerini ahâlîye besletdirirler idi ki vakten be-vakt zuhûr iden Celâlîlerin menba‘-ı menşe’i bunlardır.

Cağala-zâde Sinân Paşa ve Kanije muhâfızı Tiryâkî Hasan Paşa ve Estergon fâtihi Lala Mehmed Paşa ve Sadrıazam Bosnalı Husrev Paşa ve Kemânkeş Kara Mustafa Paşa ve Han-ya fâtihi Yûsuf Paşa ve Girid serdârı Deli Hasan Paşa ve Köprüli Mehmed Paşa ve oğlu Fazıl Ahmed Paşa ve Merzifonî Kara Mustafa Paşa bu asırda ibrâz-ı hıdemât-ı azîme ve nâ’il-i fütûhât-ı fâhire olan vüzerâ-yı be-nâmdır.

Metin ÇeviriDaha önce birkaç defa anlatıldığı şekilde devşirme çocuklarının göze batanları ve seçilmiş-leri Edirne ve İstanbuldaki saraylara alınıp eğitildikten ve İslamın şartları kendilerine öğ-retildikten sonra, mevcutları sipahi ocağına, silahdar ocağına, sağ ve sol ulufeciler cema-atlerine, sağ ve sol garipler denilen süvarî bölüklerine dağıtılırdı. Topkapı Sarayı’nda yeti-şip oradaki görevlerde sırasıyla yükselenleri, adı geçen bölüklerin ağalıklarıyla veya özengi ağalıkları diye isimlendirilen mîr-alemlik, mîr-ahurluk, kapıcılar kethüdalığı, kapıcıbaşılık memuriyetleriyle devlet görevine başlamış olurlardı. Daha sonra sancakbeyliği ve beyler-beyilik ile dış görevlere gönderilirlerdi. Uygulamanın bu yönüyle saltanat hizmetlerinin ge-lenek ve göreneklerini, ayrıca devlet işlerinin nasıl yürütüldüğünün eğitimini almış olur-lardı. Yine dış görevlerde ve yüksek komutanlar yanında mülki idare ve savaş idaresi gibi konuları iyice öğrendikten sonra, hizmetleri beğenildiyse ve talihleri de yaver gittiyse ve-zirlik rütbesine kavuşurlardı. Sonraki dönemlerde nimetler içinde ve rahat şekilde yetişmiş olan vezirler ve diğer devlet ricalinin çocukları içinde, sayelerinde yetiştikleri şöhretli kim-selerden bir yakınını bulanlar enderuna alınır olmuştur. Bunlardan silahdar ve çukadar ve rikâbdâr ve padişahın mîrahurluğu gibi onun iltifatına kolay ulaşabilecekleri görevlerde olanlar kısa zamanda vezirlik rütbesi alarak muratlarına ermeğe başladılar.

Bilindiği gibi Osmanlı Devleti’nde dört memur sınıfı vardır: Birincisi mülkiyedir ki bu sınıfa dahil olanların ne şekilde yükseldikleri daha önce anlatıldı. İkincisi İlmiye sınıfıdır ki müderrislik mertebesine ulaşmış olanlar onbeş-yirmi sene öğrencilere ders anlatıp, ye-tiştirerek vazife yaptıktan sonra belli büyük sancakların kadılıklarına, daha sonra İstanbul kadılığına ve sırasıyla Anadolu ve Rumeli kazaskerliklerine en sonunda da şeyhülislamlık makamına yükselirlerdi. Üçüncü bir yol ise kalemiye mensupları olup bunlar da hacegan-lık ismiyle anılan merkez devlet bürolarının yöneticiliğine ve bu büroların bilinen memu-riyetlerine atanırlardı. Bu sınıfın yükselebileceği en üst görevler nişancılık, defterdârlık, reisülküttaplık, defter eminliği ve şıkk-ı sâni ve sâlis defterdarlıklarıydı ki bu memuri-yetlere “manâsıb-ı sitte” yani “altı büyük memurluk” denilirdi. Dördüncü sınıf ise askerî zümredir ki gerek piyâde ve gerek süvâri ocaklarının komutanları yürürlükte olan usulle-ri gereği yükselirlerdi. Yalnız serdarlık ve kumandanlık gibi yüksek askeri makamlar bey-lerbeyi ve vezirlere tahsis edilmişti.

Anlatılan sebeplerden dolayı sistemin temeli bozulunca, diğer yönleri de karmaşa ha-lini almaya başladı. Meselâ nişancılık memuriyeti yukarıda anlattığımız sınıfa giren, yeni


yetme vezirlere verilmeye başlandı. Yine yeniçeri ağalarından defterdâr, nişancılıktan kap-tan paşa tayin edilir oldu. Defterdârlara da vezirlik rütbesi verilmek sanki kuralmış gibi uygulandığından askeri zümre ve kalemiye zümresi içinde olanlara, diğer mesleğin ma-kamlarına geçebilme yolu açılmış oldu. Eyalet valilik ve beylerbeyilikleri, vezirlerin kethü-dalık görevinde bulunanlarla vergi toplayıcılığı işinden servet ve zenginlik kazanmış kim-selere verilir oldu. Bununla birlikte vezirlik rütbesi almış yöneticilerin sayısında fazlalık olduğundan Rumeli ve Budin ve Anadolu ve Mısır ve Bağdad ve Şam gibi büyük memu-riyetler sadece vezir rütbeli valilere ayrıldı. Ve küçük bahanelerle beylerbeyilere dahi ve-zaret rütbesi vermek kaidesi ortaya çıkarak günden güne yaygınlaştı. Aslında vezirlik ma-kamı padişâh tarafından tam yetkiyle donatıldığından vezirler ferman yazmağa ve tuğra çekmeye yetkiliydiler. Ancak anlatıldığı gibi taşrada görevli vezirlerin sayısının artmasın-dan dolayı bu yetkinin kaldırılması ihtiyacı hissedildiği için Sultan İbrahim zamanında Kemankeş Kara Mustafa Paşa sadrazamlığı sırasında vezirlere emir gönderip ferman yaz-malarını ve padişah adına tuğra çekmelerini yasaklamıştı. Buna tepki olarak Erzurum va-lisi bulunan Nasuh Paşa-zâde Hüseyin Paşa isyân etmişti.

Devlet yaşlandıkça yürütülen işlere dair düzenlenen yazışmalardaki sadelik de kaybol-du. Eski kayıtlara ve belgelere müracaat etme ihtiyacı arttığından çeşit çeşit büroların ku-rulduğu, böylece hâcegân zümresine mahsus memuriyetlerin de arttığı daha sonraki ta-rihlerde düzenlenen atama defterlerinde yazılıdır.

Beylerbeyi ve sancakbeylerinin memuriyetlerine mahsus görevleri, kendi idareleri al-tındaki bölgeyi eşkıya saldırılarından korumak ve idareleri altında kale varsa onları mu-hafaza etmek, aşiretleri ve kabileleri kontrolleri altında bulundurmak ve boşta kalmış ti-mar ve zeamet kadrolarını layık olana vermek, sefere görevlendirildiklerinde bayrağı al-tında bulunan timar ve zeamet sahibi askerleri toplayarak belirlenen yere getirmek hu-suslarından ibaretti. Hukuki konular ile şehir ve kasabaların özel işleri kadılara aitti. Ciz-ye ve mâlî birimlerin gelirleri ile hazineye ait diğer gelirlerin toplanması defterdar ve ha-zine muhassılı olanlara ait görevlerdendi. Askerî idarecilere geçinmeleri için tahsis olu-nan has gelirlerinin ekserisi zaman zaman uygulamadan kaldırılarak merkez hazinenin gelir birimlerine katıldığından bu sınıfın geçimi bâd-ı havâ adı verilen vergi gelirlerine bağlı kaldı.

Gerçekten devlet kanunları bozulmaya yüz tuttukça beylerbeyi ve sancakbeyleri çe-şit çeşit hilelere başvurarak büyük miktarda servet ele geçirdiklerinden hasların onlar için fazla kıymeti kalmadı. Haslar kademeli olarak merkez maliyenin gelirleri arasına katıl-dı ise de bu şekildeki gelişme halka baskı ve zulmedilmesine bir çeşit devlet izni verildi-ği manasına gelir oldu.

Buna binaen vali ve sancakbeyleri, hazeriye ve seferiye adı verilen vergileri ahâlî üzeri-ne aynî ve nakdî şekilde koydular. Ayrıca boşta kalmış olan zeamet ve timarları kim daha fazla rüşvet verirse ona vermeye başladılar. Yine idareleri altındaki bölgede bulunan zen-ginleri birer sebep icad ederek müsadere ettiler. Bununla birlikte belli sınırları aşmış olan-lara ve insafı tamamen elden bırakanlara ahâlî bir araya gelerek çeşitli şekillerde tepki verebiliyordu. Bu türden idareciler için bölgeden uzaklaştırılmak, öldürülmek veya dev-let merkezine şikayetle, Divan-ı hümayunda mahkeme edilerek cezalandırılma tehlikele-ri de vardı. Vezirler ve beylerin bütün bunları her zaman gözönünde bulundurmaları çok önemli hususlardandı.

Bir de devletin ilk zamanlarında beylerbeyi ve sancakbeylerinin makam ve kudret-lerine göre üçer-beşer yüz kadar özel konakları halkı vardı. Ancak esas askeri kuvvetle-ri, kendilerine verilmiş olan eyaletlerde ve sancaklarda bulunan, zeamet ve timar tasarruf eden askerlerin toplamından oluşuyordu. Askeri durum bahsinde ele alınacağı üzere bun-ların düzen ve vaziyetleri bozulmaya yüz tuttuğundan beylerbeyi ve sancakbeyleri levent


ve sekban adıyla ikişer-üçer bin kişiden oluşan yeni askeri birlikler oluşturdular. Özellikle devlet tarafından aranan kaçakları daha fazla tercihle bu tür yaramaz adamları yanlarında istihdam ederek ahalinin başına bela ettiler. Bu sebeple yüzer ve ikişer yüz sekban ve le-vendi toplayan pek çok bölükbaşı rütbesinde adam türeyip vezirlerin ve beylerin hizmet-lerinde vakit geçirir oldular. Ve sahipsiz kaldıkları zamanlarda bir yere bağlanıncaya ka-dar köy köy dolaşıp kendilerini halka beslettirdiler. Zaman zaman ortaya çıkan Celâlî eş-kıyasının kaynağı işte bunlardır.

Cağala-zâde Sinân Paşa, Kanije muhâfızı Tiryâkî Hasan Paşa, Estergon fâtihi Lala Mehmed Paşa, Sadrazam Bosnalı Husrev Paşa, Kemânkeş Kara Mustafa Paşa, Hanya fâtihi Yusuf Paşa, Girit serdârı Deli Hasan Paşa, Köprülü Mehmed Paşa ve oğlu Fazıl Ahmed Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa; bu yüzyılın büyük hizmetler göstermiş ve övgüye la-yık fetihler yapmış ünlü vezirleridir.

Mustafa Nuri Paşa, Netâyicü’l-Vuku‘ât, c.I, İstanbul 1327.

Aşağıda verilen pasajlarda vurgulanmak istenen hususların neler olduğunu birer cümley-le ifade ediniz. a. “Devlet sinnini aldıkça masâlih-i câriye mu‘âmelâtında olan sâdelik dahi zâ’il olarak bir takım kuyûdât ve tedkīkāta ihtiyâc hâsıl odığından dürlü dürlü kalemler îcâd kılınmasıyla manâsıb-ı hâcegân dahi tezâyüd eyledi ki tevârîh-i müte’ahhırede olan tevcîhât defterlerin-de mastûrdur”.b. “Vâkı‘â kavânîn-i devlet karîn-i iğtişâş oldukça beylerbeyi ve mîr-livâlar dürlü dürlü mekârihe meyl ile emvâl-i vafîreye dest-res ola-gelüp hâslar bi’t-tedrîc mukāta‘âta ilhâk kı-lındı ise de bu sûret mezâlim ü te‘addiyâta ruhsat-ı resmiye ma‘nâsını işrâb eyledi”.c. “Bir de evâ’il-i devletde beylerbeyi ve mîr-livâların mansıb ve iktidârlarına göre üçer-beşer yüz kadar dâ’ire-i mahsûsları halkı var idiyse de asıl kuvve-i askeriyyeleri muhavvel-i uhde-leri bulunan eyâlât ve elviyede olan zü‘emâ ve erbâb-ı tîmârın ictimâ‘ından hâsıl olur iken…”.

II. Metinde geçen ikili tamlamalardan bazıları aşağıda verilmiştir. Bunların anlamlarını ve cinslerini bulmaya çalışınız. Havza-i hükûmet, tasallut-ı eşkıyâ, zîr-i idâre, taht-ı fermân-berî, zîr-i livâ, mevâdd-ı hukūkiyye, mu‘âmelât-ı husûsiyye, hükkâm-ı şer‘iyye, muhassıl-ı emvâl, medâr-ı te‘ayyüş, mukāta‘ât-ı mîriyye, bâd-ı hevâ, kavânîn-i devlet, karîn-i iğtişâş, emvâl-i vafîre, ruhsat-ı res-miye, hadd-i ma‘rûf, dîvân-ı hümâyûn, evâ’il-i devlet, dâ’ire-i mahsûs, kuvve-i askeriyye, erbâb-ı tîmâr, ahvâl-i askeriyye, imrâr-ı vakt.

2

3


III. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMAMetin 8.9


Metin 8.10


Zuhûr ve İntişâr-ı Tâ‘ûnİşbu yedi (Hicri 1227) senesi evâ’ilinde Mısır’dan âmed ü reft münâsebetiyle İzmir’e tâ‘ûn hastalığı sirâyet itmiş-idi. İzmir’den İstanbul’a bir ticâret gemisi gelürken içinde tâ‘ûndan birkaç kişi fevt ve mellâhândan bazıları hasta oldukları hâlde Der-sa‘âdet’e lede’l-vürûd gemiden çıkanlar Galata ve Beyoğlu ve Tatavla’ya dağılup anlardan tâ‘ûn hastalığı sirâyet ile ol taraflarda zuhûr itdi. Ve oradan İstanbul’a geçdi. Pek çok âdemler telef olmağa baş-ladı. Fakat ba‘zı kesân sâ’irler-ile ülfet ü ihtilâttan kesilerek hânelerinde inzivâ ile tehaffu-za kıyâm eylediler.

Ba‘dehu Şânî-zâde der ki ashâb-ı ülfet ü âmîzeşden cüz’î ve küllî musâb u müked-der olmamış hiçbir ferd kalmamış iken re’y-i hekîmâne üzre teharrüse ve teterrüse ri‘âyet iden erbâb-ı dikkatden bir ehadin hânesine hıfz-ı cenâb-ı İzzet ile nihâyetine kadar azâb-ı tâ‘ûn isâbet ve sirâyet itmedi. Hakīr dahi dâ’ire-i âcizânemden zükûr ü enâsdan onbeş kadar nüfûs-ı mahfûza ile bâ-inâyet-i Rabbi’l-âlemîn cümlemiz ol saht-ı azîmden müsterîh ü emîn olup şu kadar ki ta‘n-ı nâ-dân ve mezemmet-i ba‘z-ı ekâbir-i bî-irfân ve nifâk-ı süfehâ-yı akrân ile âzürde ve gam-gîn olduk ise de gördüm zamâne halkı nifâk üzre sâbitâ nâ-çâr cümleden kesilüp uzlet eyledim. Tesliyyet-ile melâl-i hâtırı teskîn ey-ledik. Ma‘ hâzâ ki gerek fukahâ ve gerek hükemâ hiçbir kimesne bu illetin dahi sâ’ir ba‘zı emrâz-ı sâriye-âsâ sirâyetinde ihtilâf itmeyüp fakat ulemâ-i dîn “sârî bi-izni’llâh” kaydıy-la hakīkat-i hâli tebyîn itmişlerdir. Husûsâ ki yüz sene kadar vakte gelince bu hummâ-yı vâfide-i iltihâbiyyenin bi’d-defe‘ât ifnâ ve berbâd eylediği memâlik-i Efrenciyye’de bun-lardan kat‘-ı nazar mukaddemâ eyâdî-i İslâm’da iken tâ‘ûn ve vebâ aralık aralık ahâlîsini imâte iden Kırım ve Özi ve bunlar gibi memâlik-i enhâda karîbü’l-ahidde ba‘de’l-istîlâ

Metin 8.11


bu illet tehaffuz ve nezâret sebebiyle külliyen münkatı‘ ve ma‘dûm ve ez-cümle aşıla-ma ilmi zuhûr ideli oralarda çiçek illeti dahi münkatı‘ derecesine geldiği erbâb-ı vukūfa ma‘lûmdur. Bu mevâddın re’y-i hükemâ ve tedbîr-i etıbbâya müte‘allık husûsâtı te’lîfât-ı abd-i hakīrden tıbba dâ’ir olup cild-i evveli bâ-irâde-i aliyye tab‘ ve temsîl ve cild-i sânîsi hasbe’l-iktizâ ma‘rûz olmayarak ile’l-ân te’hîr olunan humsede tahrîr ü tastîr olunmuş olup kaldı ki vebâdan hazer ü ihtirâzın cevâzında ve belki vücûb ü iftirâzında dahi Sultân Selim-i evvel’in târîh-nüvîsi olup Heşt be-hişt nâm târîh-i hikmet-efzânın vesâ’ir Fârisî ve Arabî bunca te’lîfât-ı mu‘ciz-beyânın musannifi olan İdrîs-i Bitlisî merhûmun dokuzyüz onyedi senesi hılâlinde zuhûr iden tâ‘ûn-ı haşr-nümûn esnâsında edâ-i hacc ve ziyâretden sonra Âsitâne-i sa‘âdet’e avdetlerinde Şam ve Konya’da ba‘zı ulemâ ve fukahâ ile bu husûsa dâ’ir mübâhase birle te’lîf-gerdesi olan risâle-i nefîsesine lecâce vü ta‘assubdan ârî nazar-ı munsıfâne kâfîdir. İntihâ.

El-Hâsıl ol-vaktin hükmünce usûl-i tehaffüziyyeye ri‘âyet olunamayup tâ‘ûn ise Der-sa‘âdetde hükmüni ber-vech-i bâlâ bir sûret-i müdhişede icrâ itmekde ve gitdikce şiddet-lenmekde idi. Şöyle ki Bâb-ı âlî tarafından İstanbul kapularına hafîce muharrirler irsâl ve ta‘yîn ve kal‘a kapularından dışaruya taşınan mevtâları sebt-i defter itmeleri telkīn olun-mağla derûn-ı İstanbul’da ba‘zı cevâmi‘ ü mesâcid ve türbeler civârındaki makābire ve bunlara benzer mahâl-i sâ’ireye defn olunanlardan başka İstanbul kapularından geçüri-len cenâzeler evâsıt-ı Ramazân’da ba‘zen binbeşyüz ve ba‘zen ikibin râddelerinde olup Ga-lata ve Üsküdar ve Boğaziçi ile berâber yevmiyye ba‘zen ikibin ikiyüz ve ba‘zen üçbini mütecâviz olurdı. Şânî-zâde der ki meşiyyet-i Bârî ile kemâ-kân vebâ mütemâdî ve telef-i nüfûs-ı kesîreye bâdî olduğundan salât-ı aşâyı ba‘de’l-edâ minârelerde sûre-i Ahkāf tilâvet olunmak re’y-i ba‘z-ı sâfî-sîret olmağla ol vechile emr-i şerîf ısdâr ve tilâvet-i sûre-i şerîfeye ibtidâr olundukda istimâ‘ iden sıgār u kibâr bir kat daha havf u dehşete dûçâr oldular.

Lâkin îd-ı fıtr takrîbiyle halkın birbiriyle kesret-i ihtilâtından nâşî illet-i sâriye-i mezbûre bi-iznillâhi te‘âlâ evâsıt-ı Şevvâl’e doğru gitdikce derece-i vefrete urûc ve yal-nız nefs-i İstanbul’dan yevmiyye üçbin kadar mevtâ hurûc itmeğe başladı. Sûre-i şerîfe-i Ahkāf helâk-i kavm-i Âd’ı muhbir olduğu ecilden böyle eyyâmda tilâveti müheyyic-i gazab-ı İlâhî olur dimeğe cesâret iden ba‘zı âlim-i sûrînin kavline i‘tikāden yine üç-beş günden sonra men‘ olundı.

Yine Şânî-zâde Efendi der ki hudûs-ı tâ‘ûn ve vebâ âsâr-ı kesret-i fısk u zinâ olduğu-na ibtinâ’en mecma‘-ı eşkıyâ olan bî-kâr odalarını hedm ü imhâ birle tefrîk-ı cem‘iyyet-i süfehâ dahi re’y-i savâb-ı ba‘zı erbâb-ı câh-ı takvâ-intimâ olmakdan nâşî Şevvâl-i şerîfin onsekizinci sebt günü kā’im-makām paşa mi‘mâr ağa ve ocakludan bir mıkdâr zâbıtân ve neferât ve vâfir ameleyi istishâb ile Bağçekapusu’na gelüp Melek-girmez Zokağı’nda ve Kayıkhâne üzerlerindeki odaların cümlesini der-akab mi‘mâr ağa amelesiyle bâ-emr-i âlî hedme başlayup birkaç sâ‘atde imhâ eylediler. Kapudan paşa dahi Galata ve Kasımpaşa ta-rafındaki kalyoncı ve kalafatcı erâziline me’vâ olan yerleri hedm ve kal‘ idüp ancak han-larda olan kârgîr odaları erâzil ve fevâhişden tahliye ve temhîr eyledi. Gerek İstanbul’da ve gerek Galata’da hedm ve tahliye olunan odaların ba‘zısında henüz tâ‘ûn ile fevt olmuş ba‘zı kimesnelerin meytelerini ebnâ-yı cinsleri zokaklarda gasl itdirdiler ve ol odalarda ba‘zı mat‘ûne olmuş ve ba‘zısı dahi henüz fevt olmuş birkaç nisâ dahi zuhûr eyledi. İntihâ.

Ber-vech-i bâlâ Melek-girmez deyu ma‘rûf olan bî-kâr odaları Bağçekapusı hâricinde yeniçerilerin otuzbir cemâ‘atinin mevkı‘i ve bir çok eşkıyânın mahall-i fısk u fücûrı olup bu cihetle Melek-girmez deyu ma‘rûf olmuş-idi. Bu odaların hedmine evvel emirde mâbeyn-i hümâyûnca hayli ehemmiyet virilmiş oldığı hâlde Kā’im-makām Rüşdi Paşa buna pek sühûletle muvaffak olup anların hedminden sonra yerlerine Hidâyet Câmi‘-i şerîfi yapılmış olmasıyla bundan dolayı Rüşdi Paşa beyne’l-enâm hayr ile mezkûr olmuş-dur. Biz yine sadede gelelim.


Tâ‘ûn kemâ-kân Hükmüni icrâ itmekde olup nihâyet evâ’il-i zî’lka‘deye müsâdif olan teşrîn-i evvel-i Rûmî ibtidâsında tekarrüb-i fasl-ı şitâ ile illet-i vebâ bir mıkdâr sükûn ve inhitâta mâ’il olarak dâhil-i sûr-ı Kostantiniyyeden yevmiyye ancak beşyüz cenâze çık-mağa başladı. Zî’l-hiccenin dördünci Kânûn-ı evvelin onaltıncı pazarirtesi gicesi kar yağ-dı ve ferdâsı pek şiddetli soğuk oldı. Bunun üzerine tâ‘ûn hastalığı azaldı. Hele evâhır-ı Zi’lhicce’ye doğrı bütün bütün hıffet buldı.

Metin 3 Çeviri

Veba Salgınının Ortaya Çıkışı ve YayılmasıOlaylarını anlatmakta olduğumuz 1227 senesinin ilk aylarında Mısır’dan geliş-gidişler sı-rasında İzmir’e vebâ hastalığı bulaşmıştı. İzmir’den İstanbul’a bir ticaret gemisi gelirken içinde bulunanlardan birkaç kişi vebâdan ölmüştü. İstanbul’a geldiklerinde gemide bulu-nan denizcilerden bazıları hasta olmalarına rağmen gemiden çıkarak Galata, Beyoğlu ve Tatavla semtlerine dağılınca bu bölgelere veba hastalığı bulaştı ve hastalık ilk defa buralar-da ortaya çıktı. Oradan da sur içi bölgesine yani İstanbu’a geçti. Pek çok insan ölmeye baş-ladı. Yalnız bazı insanlar diğerleriyle yakınlaşmaktan ve onlara karışmaktan kaçınarak ev-lerine kapandılar ve kendilerini koruma altına almaya başladılar.

Şanizâde’nin o dönemi yazdığı eserinde dediğine göre, biribiriyle temas etmekten çe-kinmeyen insanların içinde bu hastalıktan zarar görmeyen kimse kalmamıştı. Tam tersi-ne doğru bir düşünceyle korunma tedbiri alan dikkatli insanlardan hiç birinin ne kendi-sine ne de ev ahalisine -Allahın koruması ile- salgının sonuna kadar vebâ bulaşmamıştı. Şanizâde diyor ki ben de kadın-erkek evimdeki onbeş kişilik nüfusu dışarıya salmadım. Allahın yardımıyla hepimiz o büyük sıkıntıdan rahat ve emin olduk. Ancak şu da var ki çevremizde kendisini bilgili görüp fakat cahilce konuşan ve ortalığı karıştıran kötü niyet-li kimselerden dolayı hayal kırıklığı ve üzüntü yaşadık. Bunun faydası da zamane insanı-nın ne kadar nifak üzre yaşadığını görmemiz oldu. Çaresiz hepsiyle irtibatımı kesip kö-şeme çekildim. Bütün bunlardan yılmış olan gönlümü çeşitli avuntularla yatıştırdım. Bu-nunla beraber gerek hukukçular gerek hekimler, vebanın tıpkı diğer salgınlar gibi bula-şıcı olduğunu tereddüde ve tartışmaya girmeden kabul ettiler. Yalnız din alimleri bulaşı-cılığın Allahın izniyle olabileceğini belirterek gerçeği bu şekilde açıklamışlardır. Özellik-le de yüz sene öncesine kadar bu iltihaplı taşıyıcı hummâ Avrupa ülkelerini defalarca yı-kıp geçirirken artık buralarda görülmemeye başlandı. Avrupa bir tarafa, daha önce İslam toprakları iken ahâlisi taun ve vebâdan zaman zaman kırılan Kırım ve Özi ve bunlar gibi yakın zamanda düşman eline geçmiş olan memleketlerde bu hastalık korunma ve bakım sebebiyle tamamen kesilmiş ve ortadan kalkmıştır. Bu cümleden olarak aşılama yöntemi ortaya çıktığından bu yana oralarda çiçek hastalığının bile kesilme derecesine geldiği işin uzmanları tarafından bilinmektedir. Bu maddelerin hekim ve doktorların görüşüne daya-lı konuları benim (Şânizâde) tıbba dair yazmış olduğum, birinci cildi padişahın emriyle basılmış ve dağıtılmış, ikinci cildi ise zorunluluktan dolayı takdim edilememiş ve şu anda basımı sonraya ertelenmiş eserimin 5. bölümünde yazılmıştır. Kaldı ki vebâdan sakınma ve kaçınmanın dinen uygun olduğuna, bunun da ötesinde vacib ve farz derecesinde tutul-ması gerekliliğine dair; Sultan I. Selim’in tarih yazıcısı olup Heşt-behişt isimli hikmet sa-çan eserin ve yine Arapça, Farsça birçok kendine has anlatımı olan eserlerin sahibi İdrisi Bitlisî merhumun nefis risalesine tarafsız bir gözle insaflıca bakmak yeterli olacaktır. İdri-si Bitlisi bu eserini , 917 senesinde ortaya çıkan ve etkili olan veba salgını esnasında gör-düklerinden sonra Hac dönüşü Şam ve Konya’da bazı dim alimleri ve hukuk uzmanları ile konuşarak kaleme almıştı.


Sonuç olarak o zamanın şartları gereği korunma yöntemleri uygulanamamakta; vebâ ise İstanbulda hükmünü yukarda anlatıldığı şekilde dehşet verici bir şekilde sürdürmek-te ve gittikçe şiddetlenmekteydi. Öyle ki Babıali tarafından İstanbulun giriş çıkış kapıları-na (suriçi kapıları) gizlice yazıcılar gönderilerek sur kapılarından dışarıdaki mezarlıklara taşınan cenazeleri defterlere kaydetmeleri istendi. Suriçindeki bazı cami, mescid ve türbe-lerin etrafında bulunan mezarlar ve bunlara benzeyen diğer yerlere gömülenler haric sa-dece kapılardan sur dışına çıkarılan cenazelerin sayısı Ramazan ayı ortalarında günde ba-zen binbeşyüz bazen ikibin sınırlarını buluyordu. Galata ve Üsküdar ve Boğaziçi ile birlik-te günlük bazen ikibin ikiyüz ve bazen üçbini aştığı oluyordu.

Şânizâdenin yazdığına göre -Allah’ın irâdesiyle- vebâ önceki hızıyla sürdüğünden ve çok sayıda insanın ölümüne sebep olmaya devam ettiğinden bazı temiz kalpli insanların görüşüyle akşam namazından sonra minarelerde sûre-i Ahkaf okunması için padişah ta-rafından ferman çıkartıldı ve okunmaya başlandı. Ancak duyan küçük büyük herkes daha fazla korku ve dehşete düştü.

Lâkin Ramazan bayramı dolayısıyla insanların birbirleriyle karışık bulunmalarından dolayı adı geçen bulaşıcı hastalığın derecesi -Allahın izniyle- Şevval ayının ortalarına doğ-ru gittikçe fazlalık derecesine ulaştı. Yalnız İstanbul’un merkezinden günde üçbin kadar ölü çıkmaya başladı. Ahkaf suresi Ad kavminin helâkini haber veren bir sûre olduğu sebepten “böyle günlerde okunması Allah’ın gazabını uyandırır” demeye cesâret eden bazı görünüş-de âlim kimselerin düşüncesine uyularak üç-beş günden sonra okunması yasaklandı.

Yine Şanizâde Efendi’nin söylediğine göre; taun ve vebânın ortaya çıkışı zinâ ve ahlak-sızlığın çoğalmasının eseri olduğuna binaen, bazı dindar insanlar uygun bir şekilde, eşkı-ya yatağı olan bekar odalarının yıkılıp ortadan kaldırılması ve buralarda yaşayan alçaklar güruhundan kurtulunması yönünde görüş bildirdiler. Şevval ayının onsekizinci Cumar-tesi günü, sadrazam vekili, mimar ağa ve yeniçeri zümresinden bir gurup kolluk kuvveti, yanlarında bol miktarda amele ile birlikte Bahçekapısı’ndaki Melek Girmez sokağında ve kayıkhanenin üzerinde bulunan odaların tümünü, padişahın emri ile yıkmaya başladılar. Birkaç saatte ortadan kaldırdılar. Kaptan Paşa da Galata ve Kasımpaşa taraflarındaki kal-yoncu ve kalafatçı sınıfının sapkınlarına barınak olan yerleri yıkıp kaldırdı. Ancak han-larda bulunan taş ve tuğladan yapılmış odaları yıkmayıp, sapkınlık ve fuhuş yapanlardan temizledi ve buraları mühürledi. Gerek İstanbul’da, gerek Galata’da yıkılan ve boşaltılan odaların bazısında daha yeni vebadan ölmüş bazı kimselerin cesetlerini, yine kendi arka-daşları sokaklarda yıkadılar. Odaların bazılarında ise daha yeni vebaya yakalanmış, bazısı da o anda vefat etmiş birkaç tane kadın da bulundu. Son.

Yukarıda anlatıldığı şekilde Melek Girmez diye bilinen bekar odaları Bahçekapı dı-şında yeniçerilerin otuzbirinci bölüğünün sorumluluğundaki bir bölge ve birçok eşkiya-nın sapkınlık yeri idi. Zaten bu yönüyle Melek Girmez diye tanınmıştı. Bekar odalarının yıkımı konusuna, padişah tarafından öncelikli iş olarak hayli önem verildiğinden, sad-razam vekili Rüşdü Paşa bu işi kolaylıkla başardı. Odaların yıkılmasından sonra yerleri-ne Hidâyet Camisini yaptırması sebebiyle Rüştü Paşa halk arasında hayırla anılmıştır. Biz yine esas konuya gelelim.

Veba eskisi gibi etkisini sürdürmekte iken en sonunda Zilkade ayının ilk günlerine denk gelen Rûmî aylardan Teşrin-i evvel başlangıcında kış mevsiminin yaklaşmasıyla vebâ hastalığı bir derece yatışmaya ve gerilemeye yüz tuttu. İstanbul surları içinde gün-lük ancak beşyüz cenaze çıkmaya başladı. Zilhicce ayının dördüncü, Kânûn-ı evvel’in ise onaltıncı günlerine denk gelen pazarertesi gecesi kar yağdı. Ertesi gün çok şiddetli soğuk oldu. Bunun üzerine vebâ hastalığı azaldı. Hele Zilhicce ayının sonlarına doğru bütün bü-tün hafifledi.


Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c. X, İstanbul 1309.

III. Metindeki Farsça tamlamaları bulunuz ve özelliklerini yazınız:

Not: (-ı ve –i) izâfet kesresi denilen işaretlerle yapılan tamlamaların Farsça karakterli tamlamalar olduğunu unutmayınız. Ayrıca 7. Ünite’deki tamlamalarla ilgili konuları tek-rar gözden geçiriniz.

Meselâ: Nüfûs-ı mahfûza: Korunmuş insanlar, kimseler. Sıfat tamlaması. Vs.

III. Metinde geçen Farsça isim, sıfat ve birleşik kelimeleri inceleyiniz.

Not: 5 ve 6. Ünite konularını dikkate alarak inceleyiniz.

Meselâ: Kesân: kimseler, insanlar; kes: kişi, kimse; -ân آن eki getirilerek yapılmış ço-ğul isim. Vs.

IV. METİN: OKUMA ÇEVİRİ, VE ANLAMA

4

5

Metin 8.12


Metin 8.13


Vekāyi‘-i ŞettâDevr-i Selîm Hanî’de silahdâr olan Süleyman Bey uhdesinde evâ’il-i Muharrem’de rütbe-i vezâretle ve emâret-i hâcc hıdmet-i şerîfesi inzimâmıyla ve Kudüs ve Nablus sancakla-rı ilhâkıyla Şam-ı şerîf Eyâleti tevcîh buyurulmuş ve Haleb’de ikāmet üzre iken akdemce ibkā-i vezâret-ile uhdesine Raka Eyâleti tevcîh olunan kā’im-makām-ı esbak Mustafa Paşa uhdesinden Raka Eyâleti sarf ve tahvîl ile ol civârda bulunan Azm-zâde Abdullah Paşa’ya ibkā-ı vezâret-ile bi’t-tevcîh Hamîd Sancağı dahi bu esnâda voyvodalıkdan ihrâc ile mâl-ı mukayyedi vaktiyle te’diye itmek üzre müşârün-ileyh Mustafa Paşa’ya ihâle edilmiş idi.

Bu kerre Anadolu hudûdunun takviyyeti içün Canik muhassılı olan Hazînedâr-oğlu Süleymân Ağa uhdesine evâ’il-i Rebî‘ü’l-evvel’de rütbe-i vezâretle Trabzon Eyâleti tevcîh buyuruldı. Ve Erzurum vâlîsi ve Şark cânibi Ser-askeri Mehmed Emin Paşa ile ve ol tarafda bulunan sâ’ir serhaddât-ı Hâkāniyye muhâfızları ve vâlîleri ile bi’l-muhâbere

Metin 8.14


Ahılkelek Kal‘ası’yla Tiflis taraflarının feth ü teshîrine dilîrâne sarf-ı makderet eyleme-si içün fermân-ı âlî yazıldı. Canik Sancağı dahi dergâh-ı âlî kapucı-başılarından ve Rize vücûhundan Tuzcu-oğlu Memiş Ağa’ya Batum Kal‘ası muhâfazası şartıyla tevcîh edildi. Ve Batum havâlîsinin emr-i istihkâmına ihtimâm ve a‘dânın men‘-i tecâvüzine ikdâm ey-lemesi içün kendüsine emr-i âlî gönderildi. Ve Karaman vâlîsi Vezîr Ali Paşa’nın kethudâsı olup mukaddemce uhdesine Rumili beylerbeyiliği pâyesi ve rütbe-i mîr-i mîrânî tevcîh olunan Mehmed Paşa’ya Akşehir Sancağı tevcîh buyuruldı. Sâbıkā Akşehir Sancağı Muta-sarrıfı Derviş Hasan Paşa’ya dahi kemâ-kân Süzebolu muhâfazası şartıyla Sultanönü San-cağı virildi.

Rebî‘ü’l-evvel’in onüçünci Salı gicesi sâ‘at dokuzda iken sulb-i pâk-i şehriyârîden Şehzâde Bâyezîd tevellüd itdi. Bir hafta top şenliği idildi. Ve ber-vech-i bâlâ Şam vâlîsi nasb olunan Süleyman Paşa henüz Der-sa‘âdet’den hareket itmemiş oldığına mebnî işbu velâdet-i hümâyûn içün Gülhâne’de müretteb olan rikâb-ı hümâyûna şeyhülislâm efen-di ve kā’im-makām paşa ile birlikde müşârün-ileyh Süleyman Paşa dahi da‘vet buyurul-du ve kendüsüne serâsere kaplu semmûr kürk giydirildi. Ve Rebî‘ü’l-evvel’in ondokuzun-cu günü Üsküdar’dan hareket ile cânib-i Şam’a âzim oldı.

Mîrimîrândan sâbıkā İşkodra Sancağı mütesellimi olan Mustafa Paşa uhdesine Rebî‘ü’l-âhırın yirmisinde rütbe-i vâlâ-yı vezâretle İşkodra Sancağı tevcîh buyuruldu. Cumâde’l-ulâ’nın onuncu Pazar günü bir sultân tevellüd idüp Şâh Sultân tesmiye buyurul-muş ve anın içün dahi üç gün top şenliği edilmişdir.

Rumili Kādî-askeri Ali-zâde Seyyid Mehmed Nûreddîn Efendi fuhûl–i ulemâdan bir zât olup ancak pek ziyâde hadîdü’l-mizâc oldığından mürâfa‘a dîvânında bir husûsdan do-layı kā’im-makām paşa ile alenen münâkaşaya ibtidâr itmiş ve derhâl hiddet ile kalkup git-miş olmasıyla müddet-i nasbı henüz dört mâha resîde olmuş-iken Rebî‘ü’l-âhır’ın onuncu güni azl ile Mağnisa’ya nefy olundı ve yerine hâlâ imâm-ı evvel-i şehriyârî ve sâbıkā sadr-ı Anadolu olan Hâfız Mehmed Kâmilî Efendi nasb u ta‘yîn kılındı. Sarây-ı hümâyûndan mahrec olan Anadolu pâyelülerinden el-Hâc Halîl Efendi’ye dahi bu sırada Rumili Pâyesi ihrâc buyuruldı.

Sâbıkā Anadolu Kādî-askeri Köstendilî Tâhir Efendi tavr-ı kudemâya taklîden lâübâliyâne ta‘rîzât ile bâlâ-pervâzlık itmekde oldığından Cumâde’l-ulâ’nın yirmiüçün-ci güni arpalığı olan Tire’ye nefy ü iclâ ve orada nâ’ib ta‘yîn itmeyerek bi’n-nefs icrâ-yı ahkâm-ı şerî‘at-i garrâ eylemesi emr olundı. İki gün sonra tezkirecisi Bornaz Bey-zâde müderrisînden Derviş Mehmed Es‘ad Bey dahi Tatarpazarı’na nefy ü teb‘îd kılındı. Üs-küdar Kādîsı Bozoklu Osman Efendi dahi ba‘zı irtikâbât ile ithâm olundığından henüz müddet-i örfiyyesi hıtâm bulmadan bu sırada azl olundı.

Pehlivân İbrahim Paşa’nın dîvân kâtibi olup bundan akdem Anapa havâlîsinin ba‘zı umûrını tesviye içün oraya gönderilen hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan Seyyid Efendi fi’l-asl ol semtlerden neş’et itme olmasıyla Anapa’ya vusûlünde kabâ’il beyleriyle ülfet ü imtizâc iderek anları taraf-ı Devlet-i aliyye’ye celb ve teshîr ve Moskovlu tarafından tenfîr itmiş-idi. Bu esnâda nâgehân vâfir Rusya asâkiri Anapa taraflarına hücûm u iktihâm itdik-lerinde Seyyid Efendi’nin teşvîkiyle ol civârda bulunan kabâ’il halkı Rusya askerinin ek-serisini kılıcdan geçürüp bakiyyetü’s-süyûfı firâr eylemiş oldığı Rebî‘ü’l-evvelin yirmibi-rinde Der-sa‘âdet’e vâsıl olan tahrîrâtdan anlaşıldı. Ve ol havâlîde kıllet ü nedret üzre olan tuz ve bez makūlesi eşyâ gönderilmesi tahrîrât-ı mezkûre ile taleb olundığından hemân matlûb olan şeylerin gönderilmesi isti‘câl buyuruldı.

Rusyalu’nun Anadolu hudûdı hakkında ber-vech-i bâlâ der-miyân eylediği şürût-ı şâkkaya karşu bu vak‘anın zuhûrı Devlet-i aliyye’ye bâdî-i inşirâh oldı.

Napolyon’un Rusya Devleti aleyhine hâzırlığı günden güne ziyâdeleşüp muhârebe emâreleri kuvvet bulmakda oldığından Rusyalu Devlet-i aliyye hakkında olan tekâlîfini bir mertebe daha tahfîf ile akd-i musâlahaya mecbûr olarak tarafeyn murahhasları tekrâr Bükreş’de ictimâ‘ ile ber-vech-i âtî mükâlemeye girişmişlerdir.


Metin 4 Çeviri

Muhtelif OlaylarSultan Selim (III.) devrinde silahdarlık görevi yapmış olan Süleyman Bey’e Muharrem ayının ilk günlerinde vezâret rütbesiyle beraber hac emirliği gibi şerefli bir görev ve Ku-düs ve Nablus sancakları da ilâve edilmiş olduğu halde Şam Eyaleti vâliliği verildi. Ayrıca Haleb’de ikamet etmek üzere oraya gönderilen ve vezâreti uzatılarak uhdesine Raka Eya-leti verilen eski sadaret vekillerinden Mustafa Paşa’dan bu görev alınarak yerine o bölgede bulunan Azm-zâde Abdullah Paşa yine vezâret rütbesiyle devam etmek üzere görevlendi-rildi. Hamid Sancağı dahi aynı günlerde voyvodalık görevinden azledilmiş olan Mustafa Paşa’ya üzerine düşen hazine vergilerini zamanında ödemek şartıyla verilmişti.

Yine Anadolu sınırlarının kuvvetlendirilmesi amacıyla Canik muhassılı tayin edilmiş olan Hazînedâr-oğlu Süleyman Ağa, Rebiülevvel ayının ilk günlerinde vezirlik rütbesine yükseltilerek Trabzon Eyaleti vâliliğine getirildi. Erzurum vâlisi ve Doğu bölgesi seraske-ri Mehmed Emin Paşa’ya, o tarafta bulunan diğer sınır bölgesi muhafız paşaları ve valile-ri ile haberleşerek, Ahılkelek Kalesi ve Tiflis taraflarının fethedilip ele geçirilmesi için ha-rekete geçmesi hakkında ferman yazıldı. Canik Sancağı da Dergâh-ı âli kapıcıbaşıların-dan ve Rize’nin önde gelenlerinden Tuzcu-oğlu Memiş Ağa’ya, Batum Kalesi muhafazası-nı da üzerine alması şartıyla verildi. Ayrıca Batum bölgesinin savunma gücünü arttırma-sı ve düşman saldırılarını engelleme çabası içerisinde olması için bir de ferman gönderil-di. Ve Karaman valisi Vezir Ali Paşa’nın kethüdalık görevinde bulunmuş olan, daha önce kendisine Rumeli beylerbeyliği payesi ve beylerbeyilik rütbesi verilmiş olan Mehmed Paşa bu defa Akşehir Sancağı idareciliğine getirildi. Daha önce Akşehir Sancağı mutasarrıflığı görevinde bulunan Derviş Hasan Paşa’ya da eskiden beri yapıldığı gibi Süzebolu muhafa-zası şartıyla Sultanönü Sancağı idaresi verildi.

Rebiülevvel ayının onüçüncü gününe denk gelen Salı gecesi saat dokuzda padişâhın temiz soyundan gelen Şehzâde Bayezıd doğdu. Bir hafta toplar atılarak kutlandı. Yukarıda bahsedildiği şekilde Şam valiliğine atanmış olan Süleyman Paşa, henüz İstanbul’dan ayrıl-mamış olduğundan, doğum kutlamaları için Gülhane’de düzenlenmiş olan padişâhı tebrik merasimine şeyhülislam efendi ve kaymakam paşa (sadrazamın vekili) ile birlikte davet edildi. Burada kendisine özel kumaşa kaplanmış samur kürk giydirildi. Bu törenden sonra Rebiülevvel ayının ondukuzuncu günü Üsküdar’dan hareket ederek Şam tarafına yöneldi.

Beylerbeyi zümresinden daha önce İşkodra Sancağı mütesellimliği görevinde bulun-muş olan Mustafa Paşa’ya, Rebiülahır ayının yirmisinde vezirlik yüksek rütbesi ile birlikte İşkodra Sancakbeyliği görevi verildi.

Cemaziyelevvel ayının onuncu gününe denk gelen Pazar günü padişâhın bir kızı dünyaya gel-di ve adını Şah Sultan koydular. Onun için de üç gün boyunca top atışlarıyla kutlamalar yapılmıştır.

Rumeli Kazaskeri Ali-zâde Seyyid Mehmed Nureddin Efendi ulema içerisinde akıllı bir adam olup ancak çok fazla sert mizaçlı olduğundan, Babıali’de icrâ edilen dîvân toplantısın-da kendini tutamayarak sadrazamın vekili ile bir konudan dolayı tartışmaya girişmiş. İzin almadan sinirli bir halde toplantıyı terkettiği için göreve atanması henüz dört ay olmuş ol-masına rağmen Rebiülahır ayının onuncu günü azl edilerek Manisaya sürüldü. Yerine de hâlen padişahın birinci imamlığı görevini yürüten ve daha önce Anadolu kazaskerliği yap-mış olan Hafız Mehmed Kâmilî Efendi atandı. Yine aynı günlerde, saraydan çıkma ve Ana-dolu kazaskerliği payesini üzerinde taşıyan Hacı Halil Efendi’ye de Rumeli kazaskerliği pa-yesi verildi. (pâye: herhangi bir memuriyetin kendisinin değil de adının verilmesi.)

Daha önce Anadolu Kazaskerliği yapmış olan Köstendilli Tahir Efendi, eskilerin şöh-retli âlimlerine özenerek, lâubâli tavırlarla hicivler yaparak, kendisini yükseklerde görme-ye başladığından Cemaziyelevvel ayının yirmiüçüncü günü, kendisine arpalık olarak tah-


sis edilmiş olan Tire Kazâsı’na sürüldü. Kendisine vekillik yapmak üzere naib tayin etme-sine izin verilmeyerek mahkemedeki davaları bizzat görmesi emredildi. İki gün sonra da tezkireciliğini yapan müderrisler zümresinden Burnaz Bey-zâde Derviş Mehmed Esad Bey de Tatarpazarına sürülerek uzaklaştırıldı.

Üsküdar kadısı Bozoklu Osman Efendi de makamına yakışmayan davranışlarla suç-landığından, henüz kanuni süresi dolmamasına rağmen bu sırada görevinden alındı.

Pehlivan İbrahim Paşa’nın dîvân kâtibi (dîvân kâtibi: eyâletlerde beylerbeyi divanların-da dîvânın işleyişinden ve yazışmaların düzenlenmesinden sorumlu görevli) iken bundan önce Anapa bölgesinin bazı işlerini düzenlemek için oraya gönderilen Divân-ı hümâyûn kalemleri şeflerinden (hâcegân: Dîvân-ı hümâyûn ve bazı önemli büroların üst yöneti-minde bulunan bürokratlar) Seyyid Efendi aslında o bölgede doğmuş ve yetişmiş birisiydi. Anapaya vardığında aşiret beyleriyle yakınlık kurmuş; onları Osmanlı Devleti tarafına çe-kerek kazanmış ve Rusya tarafından soğutmuştu. Tam bu sıralarda ansızın çok sayıda Rus askeri Anapa taraflarına saldırdıklarında Seyyid Efendi’nin teşvikiyle o bölgede bulunan kabilelerin mensupları Rus askerinin büyük bölümünü kılıçtan geçirmişler. Kılıçtan kur-tulmayı başaranlar ise firar etmişler. Bunların haberi Rebiülevvel ayının yirmibirinde İs-tanbula gelen mektuplardan öğrenildi. Ve oralarda hiç kalmamış olan tuz ve bez cinsi eş-yanın gönderilmesi yine zikredilen mektuplarda taleb edildiğinden hemen istenen malze-menin gönderilmesi için emir verildi.

Rusların Anadolu sınırı hakkında daha evvel bahsedilmiş olan kabul edilmesi zor şart-larına karşın bu olayın gerçekleşmesi Osmanlı Devletinin rahatlamasına sebep oldu.

Napolyon’un Rusya Devleti aleyhine hazırlığı günden güne hızlanıp savaş belirtileri art-makta olduğundan, Ruslar Osmanlı Devleti’ne dayattıkları ağır şartlarını bir derece daha hafifleterek anlaşma imzalamaya mecbur oldular. İki tarafın barış görüşmeleri temsilcileri Bükreş’de tekrar toplanarak, ilerideki sayfalarda bahsettiğimiz müzakerelere başlamışlardır.

Ahmed Cevdet Paşa, Tarih-i Cevdet, c. X, İstanbul 1309.

IV. Metindeki Farsça tamlamaları bulunuz, anlamlarını veriniz ve cinslerini yazınız.

Not: (-ı ve –i) izâfet kesresi denilen işaretlerle yapılan tamlamaların Farsça karakter-li tamlamalar olduğunu gözardı etmeyiniz. Ayrıca 7. Ünite’deki tamlamalarla ilgili konu-ları tekrar gözden geçiriniz.

IV. Metindeki Farsça kelime ve kelime gruplarını inceleyiniz.

Meselâ: Ser-asker:Başkomutan, ordu komutanı; tamlama kesresinin (-i) kalkmasıyla oluşmuş birleşik isim (ser-i asker’den). Vs.

6

7


Özet

Okuma kabiliyetini geliştirebilmekÜnite 8 ’de Metin okumaları için eski metinlerden 4 adet okuma parçası seçildi. Bunlardan birincisi 15. Yüzyılda yazılmış olan ve Tevârih-i Âl-i Osmân türü eserlerin en tanınmışlarından Aşık Paşa-zâde’nin ese-rinden alındı. Metnin dili erken Osmanlı dönemi eser-lerinden olduğundan oldukça sâdedir. Ancak devrik cümleler ve o dönemin anlatım özelliklerine göre ya-zıldığı için bazı ifadeler bugünkü Türkçe kullanımına, hattâ Osmanlı’nın geç dönemlerindeki kullanıma göre farklıdır. Diğer metinlerde de 18. ve 19. yüzyıl Osman-lı Türkçesine ait örnekleri bulacaksınız. Seçilmiş me-tinler okumanızı geliştirmenize katkı yapacaktır.

Metin içinde geçen tarih terimlerini tanıyabilmekİkinci metin 19. Yüzyılda kaleme alınmış fakat Os-manlı tarihini başlangıçtan itibaren özetleyen ve bazı değerlendirmelerde bulunan Mustafa Nuri Paşa’nın Netâyicü’l-Vukuât isimli eserinden seçilmiştir. Met-nin, devlet idarecilerinin durumunu anlatan bölüm-den seçilmesi ise burada geçen idârî isim ve terimle-ri tanımanız amacını taşımaktadır. Aynı zamanda son dönem eserlerinde Arapça ve Farsça unsurların ön-ceki yüzyıllara göre daha fazla kullanılması da met-nin seçiminde etkili olmuştur. Çünkü bu tür eserler dil olarak daha ağır olmalarına rağmen, içlerinde üni-telerde anlatılmış olan konularla ilgili örnekleri daha fazla oranda bulundurmaktadırlar.

Üçüncü ve dördüncü metinler ise tanınmış Osman-lı tarihçisi Ahmet Cevdet Paşa’nın yine çok tanınan Târîh-i Cevdet isimli eserinden alınmıştır. Bu iki me-tin hem konularının çeşitliliği hem de anlatım biçim-leriyle tarih eserlerinde geçen deyim ve terimlerden örnekler sunmaktadırlar.

Okuduğunuz metni anlama kabiliyetinizi geliştirebilmek Her bir okuma parçasının en sonunda metinlerin bu-günkü dilde anlamları verilmeye çalışılmıştır. Anlam bölümleri kelimelerin sözlük anlamları dışında cümle içerisinde nasıl kullanıldıklarını gösteren örnekler taşı-maktadırlar. Aynı zamanda metinler seçilirken içerisin-deki kelimelerin terim anlamları açısından tatminkâr örnek bulundurmalarına da dikkat edilmiştir.

Gramer ünitelerinde işlenen konuları metin içerisinde bulabilmek

Ünitede Farsça gramer ve dil özellikleriyle ilgili üni-teler için okuma parçaları seçilmiş ve işlenmiştir. Do-layısıyla buradaki 4 metinde geçen kelimelerin isim, sıfat, birleşik isim, birleşik sıfat, ekler, fiil masdarları ve gövdeleri olup olmadıklarını değerlendirme fırsa-tı oluşturulmuştur. Kelime ve kelime gruplarının du-rumları hakkında sıra sizde çalışmalarında yönlen-dirmeler yapılmıştır. Ayrıca tamlamalar konusuna dair örnekler de özellikle son üç metin içerisinde çok sayıda bulunmaktadır. Tamlamalar için de yine sıra sizde bölümlerinde örnek uygulamalar ve öğrenci ça-lışmaları hazırlanmıştır.

1 3

2

4


Kendimizi SınayalımNot: Çoktan seçmeli sorular metinlerde geçen bazı pasaj ve ifadelerin anlaşılmasını ölçmek üzere hazırlanmıştır. Bu se-bepten soruları cevaplandırmadan önce metinlerin okunu-şunu ve bugünkü dile çevirilerini tekrar gözden geçirmeniz yararlı olacaktır. 1. “… Bir ilçi ile eyü hediyeler bile gönderdiler, bir özr-nâme ile Sultân Mehmed’e geldiler. Pâdişâh dahi anların özr-lerin kabûl itdi. Bir âlî ilçi gönderdi; “taht mübârek olsun” deyu bir nice yıldan sonra. Ve ammâ sultâna kim mektûb yazdılar evvel ki mektûblar gibi yazmadılar. Su’âl: Evvelki kanûn gibi yazmak neydi? Cevâb: “ Sultân-ı Haremeyn ba-bam” deyu yazardı. Şimdi “ hâdim-i haremeyn” deyu yaz-dılar ve dahi “ karındaşım Mısır sultânı deyu yazdılar…”Yukarıdaki metinde koyu yazılmış kısımdaki karşılaştırma ifadelerinde asıl vurgulanmak istenen düşünce aşağıdakiler-den hangisidir?

a. Babam eskiden Haremeynin sultanıydı şimdi bir de hizmetkarlığını kazanmıştır.

b. Haremeyn sultanlarına, aynı zamanda Haremeyn hizmetkârı diye de hitap edilme âdeti vardı.

c. Eskiden Mısır sultanını Haremeynin de sultanı kabul ederdik. Şimdi kabul etmiyoruz.

d. Haremeynin hizmetkârı olmak, sultanı olmaktan yeğdir.e. Mısır sultanının Haremeyn sultanı olmasıyla,

hizmetkârı olması arasında bizim için bir fark yoktur.

2. “… Hoşkadem dahi Mısır’a sultân oldı. Pâdişâh-ı Rûm dahi taht mübârek olsun deyu ilçi göndermedi. Âdet buydı kim gönderileydi…”Yukarıdaki ifadelerde“ âdet buydu kim gönderileydi…” ifade-sinde kastedilen en doğru hüküm, aşağıdakilerden hangisidir?

a. Adet gönderilmekti fakat kim gönderilecekti ki?b. Rum padişahı zaten gayr-i Müslimlerin kralıydı. Dola-

yısıyla Müslüman bir sultanı kutlamak âdetten değildi. c. Elçi gönderilseydi iyi bir âdet başlamış olacaktı.d. Elçi gönderilseydi iyi olacaktı.e. Elçi gönderilseydi gelenek yerine getirilmiş olacaktı.

3. Yukarıdaki metinde yer alan“Pâdişâh-ı Rum” ifadesinin doğru anlamı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Eski Bizans topraklarında hüküm süren padişahb. Tebası içerisinde Rum kökenlilerin de bulunduğu pâdişâhc. Rum hanedanını temsil eden padişahd. Rumeli bölgesinde hakimiyet sürdüren padişahe. Bizans dönemi imparatorları için sonradan kullanı-

lan bir deyimdir.

>

4. “… Devlet-i aliyye’de dört tarîk olup anın birincisi mül-kiyyedir. İkincisi tarîk-ı ilmiyyedir. Üçüncisi kalemiyyedir. Dördüncisi tarîk-ı seyfiyyedir,” ifadelerinden aşağıdakiler-den hangi anlam çıkarılmaz?

a. Osmanlı’da devlet adamı olabilmek için 4 ana kariyer çizgisi vardır.

b. Osmalılarda seyfiye mensubu olmak önemli makam-lara çıkabilmenin bir yoludur.

c. Osmanlılarda mülkiye devlet idaresidir ve bu işle uğ-raşanlar ayrı bir zümre oluştururlar.

d. Osmanlılarda temel olarak dört çeşit tarikat vardır ve her birisi farklı mezheplere dayanmaktadır.

e. Osmanlılarda mülkiye mülki idareci sınıfını, kalemi-ye sivil bürokrasiyi, seyfiye askeri bürokrasiyi, ilmiye eğitim ve dinî bürokrasiyi ifade eder.

5. “Devlet sinnini aldıkça masâlih-i câriye mu‘âmelâtında olan sâdelik dahi zâ’il olarak” ifadesinde vurgulanmak iste-nen düşünce aşağıdakilerden hangisidir?

a. Devlet yaşlandıkça cariye alış-verişlerine dair yazış-maların gösterişli yazılır olması.

b. Devlet yaşlandıkça, resmi belgelerin hazırlanmasın-daki kolaylığın kaybolması.

c. Devlet yaşlandıkça, yazışmaları sürdürebilme olana-ğının kalmaması.

d. Devlet yaşlandıkça yazışmalarda sâdeliğin ve kolaylı-ğın geçerli olmaya başlaması.

e. Devlet yaşlandıkça işlerini yürütmek isteyenlerin daha tumturaklı dilekçeler yazmaya başlaması.

6. “Husûsâ ki yüz sene kadar vakte gelince bu hummâ-yı vâfide-i iltihâbiyyenin bi’d-defe‘ât ifnâ ve berbâd eylediği memâlik-i Efrenciyye’de bunlardan kat‘-ı nazar mukaddemâ eyâdî-i İslâm’da iken tâ‘ûn ve vebâ aralık aralık ahâlîsini imâte iden Kırım ve Özi ve bunlar gibi memâlik-i enhâda karîbü’l-ahidde ba‘de’l-istîlâ bu illet tehaffuz ve nezâret sebebiyle külliyen münkatı‘ ve ma‘dûm ve ez-cümle aşılama ilmi zuhûr ideli oralarda çiçek illeti dahi mün-katı‘ derecesine geldiği erbâb-ı vukūfa ma‘lûmdur.”Veba salgınını konu alan ifadelerde vurgulanmak istenen dü-şünce aşağıdakilerden hangisidir?

a. Avrupa memleketlerinde olan bu tür salgınlar, fazla dikkate alınmazdı.

b. Daha önce Osmanlının elinde olup da sonradan düş-man eline geçen memleketlerde salgın çok daha fazla tahribat yaptı.

c. Bu kadar yıkıcı etkileri olan bir hastalığa karşı, Müslim olsun gayr-ı Müslim olsun bütün insanlar çaresiz kaldı.

d. Osmanlı Devleti aldığı tedbirlerle, Avrupada çok yı-kıcı olan bu hastalığı etkisiz hale getirmeyi başardı.

e. Karantina tedbirleri ve hasta kontrolü sayesinde Avrupa-da salgın hastalıklara karşı önemli başarılar kazanılmıştı.


7. “ Şöyle ki Bâb-ı âlî tarafından İstanbul kapularına hafîce muharrirler irsâl ve ta‘yîn ve kal‘a kapularından dışaruya taşı-nan mevtâları sebt-i defter itmeleri telkīn olunmağla…” Veba salgınını anlatan bu ifadelere göre, dönemin hükümeti, İstanbul surlarının kapılarına birer yazıcı görevlendirmişti. Bu yazıcıların görevlendirilme nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

a. Deftere halkın acil ihtiyaçlarını yazmak.b. Dışarıya çıkış yapan insanların bilgilerini deftere

kaydetmek.c. Suriçi’nde, vebadan günde kaç kişinin öldüğünü tes-

bit etmek.d. Tedaviye muhtaç hastaların listesini yaparak yetkili-

lere sunmak.e. Sur kapılarından giriş yapan insanların hastalık taşı-

yıp taşımadıklarını deftere kaydetmek.

8. “ Tâ‘ûn kemâ-kân Hükmüni icrâ itmekde olup nihâyet evâ’il-i zî’lka‘deye müsâdif olan teşrîn-i evvel-i Rûmî ibtidâsında tekarrüb-i fasl-ı şitâ ile illet-i vebâ bir mıkdâr sükûn ve inhitâta mâ’il olarak dâhil-i sûr-ı Kostantiniyyeden yevmiyye ancak beşyüz cenâze çıkmağa başladı.” Bu ifadelerden anlaşıldığına göre Zilkade ayının başların-da salgında bir gerileme söz konusudur. Bu gerilemenin en önemli nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

a. Zilkade ayında görülen ayaz ve soğuk havaların has-talık mikrobunu kırmaya başlaması.

b. Zilkade ayında zirveye çıkmış olan salgının bu aydan sonra gerileme dönemine girerek azalması.

c. Aslında böyle bir gerilemenin olmadı.d. Mübarek aylarının başlangıcı olması nedeniyle Zil-

kade ayında insanların temizliklerine dikkat etmele-rinden salgının hız kesmesi.

e. İdarecilerin Zilkade ayına girerken aşılama ve karan-tina kararı alması.

9. “ Rumili Kādî-askeri Ali-zâde Seyyid Mehmed Nûreddîn Efendi fuhûl–i ulemâdan bir zât olup ancak pek ziyâde hadîdü’l-mizâc oldığından mürâfa‘a dîvânında bir husûsdan dolayı kā’im-makām paşa ile alenen münâkaşaya ibtidâr itmiş ve derhâl hiddet ile kalkup gitmiş olmasıyla müddet-i nasbı henüz dört maha resîde olmuş-iken Rebî‘ü’l-âhır’ın onuncu güni azl ile Mağnisa’ya nefy olundı”. Bu ifadelerde anlatılan olaydan hareketle sadaret makamı adı-na aşağıdakilerden hangisi en doğru yorumu belirtir?

a. Devlet protokolünde sadrazam ulemaya göre 2. sıra-da olduğundan, ulemayı hükmü altına alma hakkına sahip değildi.

b. Sadrazamın kararları ulema tarafından tasdik edil-medikçe uygulamaya konulamamaktaydı.

c. Sadrazamlar divandan izinsiz ayrılanları Manisa’ya sürgüne gönderirlerdi.

d. Sadrazamın konağında bazı divanlar icra edilirdi ve buranın en yetkili sorumlusu sadrazamdı.

e. Sadrazam, kazaskerlerin görüşüne değer vermedi-ğinde onlarında divanı terk etme hakları vardı.

10. “hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûn” tamlaması için aşağıdaki ifadelerden hangisi doğrudur?

a. Zaman zaman bir araya toplanarak Kur’ân okuyan ve padişahın dîvânında da namaz kıldıran hocalara bu isim verilmiştir.

b Üç kelimeden oluşan bir sıfat tamlamasıdır.c. Üçlü isim tamlamasıdır.d. Hâcegân tekil bir isimdir, dolayısıyla sonraki izafet kes-

resi –ı fazladan konularak yanlış bir tamlama yapılmıştır.e. Bir tanesi birleşik kelime olmak üzere, iki kelimeden

oluşmuş isim tamlamasıdır.


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. c Yanıtınız yanlış ise anlam bölümünü dikkatlice oku-

yunuz.2. e Yanıtınız yanlış ise metin anlamı bölümünü dikkat-

lice okuyunuz.3. a Yanıtınız yanlış ise metnin bütünü içinden tekrar bir

değerlendirme çalışması yapınız. 4. d Yanıtınız yanlış ise bu ifadelerde geçen kavramları

araştırarak öğreniniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise ifadede geçen kelimelerin anlamla-

rını bulup değerlendirmenizi tekrar gözden geçiriniz.6. e Yanıtınız yanlış ise bu pasajdaki bilmediğiniz keli-

meleri sözlükten öğreniniz ve pasajı yeniden değer-lendirmeye çalışınız.

7. c Yanıtınız yanlış ise son cümlenin kelimelerini söz-lükten kontrol ederek tekrar değerlendiriniz.

8. a Yanıtınız yanlış ise pasajdaki bilmediğiniz kelimeleri tekrar gözden geçiriniz.

9. d Yanıtınız yanlış ise mürâfaa divanı hakkında bilgi edinmeye çalışınız. Ayrıca bilmediğiniz kelimelere sözlükten bakarak alıntıyı yeniden yorumlamaya ça-lışınız.

10.c Yanıtınız yanlış ise 7 . Ünite zincirleme tamlamalar-da isim ve sıfat tamlamalarının durumuna tekrar ba-kınız. Ayrıca terimin ne anlama geldiğini öğrenmeye çalışınız.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1 Osman Gâzî’nin ömrü altmışdokuz yıl oldu ve otuzbeş ya-şında Karacahisâr’ı feth etdi. Yirmialtı yıl “Osman Gâzî” di-diler. Vefâtına sebeb ayağında zahmet vardı. Ol bahâne oldu. Allah rahmetine vardı. Bunun oğlu Orhan Gâzî’nin ömrü sekseniki yıl oldu. Atası vefâtında yaşı kırkbeşdi ve atası vefâtından sonra otuzsekiz yıl hutbe okundu. Üç yıl dahi atası hayâtında virmek-almak hüküm bunundu. Ve bunun dahi vefâtına sebeb ayağı zah-meti idi. Allah rahmetine kavuşdu. Bunun oğlu Murad Han Gâzî’nin ömrü altmışsekiz yıl oldu. Atası vefâtında otuzyedi yaşında idi. Bunun dahi otuzbir yıl hutbesi okundu. Vefâtına sebeb Las Kralı uğraşında şehîd oldu. Allah rahmetine vardı.Bunun oğlu Bâyezîd Han kim ana “Yıldırım Han” dirler. Bu-nun ömru altmış yıl oldu. Atası vefâtında kırkdört yaşında idi. Bunun dahi onaltı yıl hutbesi okundu. Vefâtına sebeb Ti-mur uğraşı oldu.

ÇevirisiOsman Gâzî’nin ömrü altmışdokuz yıl sürdü. Otuz beş ya-şındayken Karacahisar’ı feth etdi. Yirmi altı yıl beyliğin ba-şında olduğu için ona Osman Gâzî dediler. Ayağındaki rahat-sızlığı vefatına sebep oldu. Allahın rahmetine kavuştu.Osman Gâzî’nin oğlu Orhan Gâzî sekseniki yıl yaşadı. Ba-bası öldüğünde yaşı kırkbeşti. Babasının ölümünden sonra otuzsekiz yıl devletin başında kaldı. Osman Gazi ömrünün son üç yılında bütün devlet işlerini onun üzerine devretmiş-ti. Orhan Gâzî de ayağındaki rahatsızlıktan dolayı vefat etti. Allah’ın rahmetine kavuştu. Orhan Gâzî’nin oğlu Murad Han Gâzî’nin ömrü altmışsekiz yıl sürdü. Babası vefat ettiğinde otuzyedi yaşındaydı. Bunun sultanlık süresi otuzbir yıl oldu. Vefâtına sebep Sırp Kralı ile yaptığı savaşta sehit olmasıydı. Allah’ın rahmetine kavuştu. I. Murat’ın oğlu “Yıldırım Han” diye meşhur olan Bâyezîddir. Ömrü altmış yıl sürdü. Babası vefat ettiğinde kırkdört yaşın-daydı. Bunun saltanat süresi onaltı yıl oldu. Timur ile girdiği mücâdele sebebiyle vefat etti.

Sıra Sizde 2 a. Zaman ilerledikçe devlet dairelerindeki işlerin ve yazışma-ların çoğalması sonucu yeni daireler ve memuriyetlerin ku-rulmuş olduğu.b. Eski kanunların bozulduğu ve bu durumu taşradaki devlet yöneticilerinin çeşitli şekillerde suistimal ettikleri.c. Devletin erken dönemlerinde, taşra yöneticilerinin kendi özel hizmetlileri olmakla birlikte esas kuvvetlerini timarlı si-pahilerin oluşturduğu.

Sıra Sizde 3 Havza-i hükûmet: idâre sahası. İsim tamlaması. tasallut-ı eşkıyâ: eşkıya saldırısı. İsim tamlaması. Zîr-i idâre: idâre al-tında. İsim tamlaması. Taht-ı fermân-berî: Hükmü altın-da tutmak. Farsça birleşik isimle yapılmış isim tamlama-sı. Zîr-i livâ: sancak altında, bayrak altında. İsim tamlama-sı. Mevâdd-ı hukukiyye: Hukuka dair mâddeler. Sıfat tam-laması. (Çoğul-dişillik uyumuna dikkat). Mu‘âmelât-ı hu-susiyye: özel muameleler, özel yazışmalar. Sıfat tamlaması. (Çoğul-dişil uyumlu). Hükkâm-ı şer‘iyye: hukuk hâkimleri. Sıfat tamlaması. Muhassıl-ı emvâl: vergi toplayıcısı. İsim tamlaması. Medâr-ı ta‘ayyüş: geçinme aracı, sebebi (maaş). İsim tamlaması. Mukataa-i mîriyye: Hazineye ait vergi bi-rimleri. Sıfat tamlaması. Kavânîn-i devlet: Devlet kanun-ları. İsim tamlaması. Karîn-i iğtişâş: bozulmaya yüz tut-ma. İsim tamlaması. Emvâl-i vâfire: Bol miktarda mal, faz-la gelir. Sıfat tamlaması. Ruhsat-ı resmiye: Resmi izin, dev-


let izni. Sıfat tamlaması. Hadd-i ma‘rûf: belirlenmiş sınır. Sı-fat tamlaması. Dîvân-ı hümâyûn: padîşâhın dîvânı, mecli-si. Sıfat tamlaması. Dâire-i mahsûs: özel daire, konak. Sıfat tamlaması. Kuvve-i askeriyye: Askerî güç. Sıfat tamlaması. Erbâb-ı tîmâr: Tîmâr sâhibi. İsim tamlaması. Ahvâl-i aske-riyye: Askerî durumlar, vaziyetler. Sıfat tamlaması. İmrâr-ı vakt: vakit geçirmek. İsim tamlaması.

Sıra Sizde 4Hıfz-ı cenâb-ı İzzet: Allah tarafından korunma (Allahın koruması); Üçlü isim tamlaması. Dâ’ire-i âcizâne: Bu za-vallının (benim) evi. Sıfat tamlaması. Nüfûs-ı mahfûza: Korunmuş insanlar, kimseler. Sıfat tamlaması. Bâ-inâyet-i Rabbi’l-âlemîn: Alemlerin Rabbinin yardımı ile; inâyet is-mine getirilen bâ- eki ile yapılmış sıfat; tamlayan Rabbü’l-âlemîn isminden dolayı da isim tamlaması. Saht-ı azîm: Bü-yük zorluk, büyük güçlük; sıfat tamlaması. Ta‘n-ı nâ-dân: Cahil kimselerin yermesi; sıfat tamlaması; Mezemmet-i ekâbir-i bî-irfân: Anlayışı kıt büyüklerin kınaması. Üçlü sı-fat tamlaması. (bkz. zincirleme tamlamalar); Nifâk-ı süfehâ-yı akrân: Birbirine benzeyen düşkün kimselerin nifakı. Üçlü isim tamlaması. Melâl-i hâtır: Gönül sıkıntısı. İsim tam-laması. Emrâz-ı sâriye-âsâ: Bulaşıcı türü hastalıklar; sıfat tamlaması. Hummâ-yı vâfide-i iltihâbiyye: İltihab bulaş-tırıcı ateşli hastalık: Zincirleme isim tamlaması. Memâlik-i Efrenciyye; Frenklere, Avrupalılara ait ülkeler: Sıfat tam-laması: memâlik çoğul yani dişil olduğu için tamlayan ke-limenin de dişil oluşuna dikkat ediniz. Kat‘-ı nazar: İlgi-yi kesmek, bakışı çevirmek: İsim tamlaması. Eyâdî-i İslâm: İslâmın elleri. (İslâm hakimiyeti): İsim tamlaması. Ulemâ-i dîn: dîn âlimleri, bilginleri: isim tamlaması. Hakīkat-i hâl: vaziyetin gerçek şekli: isim tamlaması. Erbâb-ı vukūf: Bi-lirkişiler: isim tamlaması. Re’y-i hükemâ. Bilginlerin görü-şü. İsim tamlaması. Tedbîr-i etıbbâ: Tabiblerin önlemi. İsim tamlaması. Te’lîfât-ı abd-i hakīr: Aciz kulun yazdığı eserler (Benim yazdığım eserler): İsim tamlaması. Cild-i evvel: Bi-rinci cild: sıfat tamlaması. Cild-i sânî: İkinci cild; sıfat tam-laması. Selim-i evvel: Birinci Selim; sıfat tamlaması. Târîh-i hikmet-efzâ: Bilgi arttırıcı târîh. Sıfat tamlaması. Te’lîfât-ı mu‘ciz-beyân: İfadesi başkasına benzemeyen eserler: Sı-fat tamlaması. Tâ‘ûn-ı haşr-nümûn: Kıyameti yaşatan veba hastalığı. Sıfat tamlaması. Âsitâne-i sa‘âdet: Saadet eşiği, ka-pısı: İstanbul: İsim tamlaması. Risâle-i nefîse: Çok beğenil-miş kitapçık; sıfat tamlaması. Nazar-ı munsıfâne: insaflıca bakış, hoşgörülü yaklaşım: Sıfat tamlaması. Usûl-i tehaffuz: Korunma yöntemi, karantina: İsim tamlaması; Sûret-i müd-hişe: Korkutan şekilde: Sıfat tamlaması. Bâb-ı âlî: Yüce kapı,

Osmanlıda hükümet merkezi: Sıfat tamlaması. Sebt-i def-ter: Deftere kaydetmek; isim tamlaması. Derûn-ı İstanbul: İstanbul’un içi; isim tamlaması. Evâsıt-ı Ramazân: Ramazan ortaları. İsim tamlaması. Meşiyyet-i Bârî: Allah’ın irâdesi, emri: İsim tamlaması. Telef-i nüfûs-ı kesîre: Çok sayıda in-sanın ölümü. Üçlü isim tamlaması. (Nüfûs-ı kesîre: isim an-lamı taşıyan ikili sıfat tamlaması; telef kelimesini tamladı-ğında üçlü isim tamlaması yapıyordu). Salât-ı aşâ: Akşam namazı; isim tamlaması. Sûre-i Ahkāf: Ahkaf sûresi; isim tamlaması. Emr-i şerîf: şerefli emir(pâdişâhın emri); sıfat tamlaması. Tilâvet-i sûre-i şerîfe: mübârek sûrenin güzel sesle okunuşu: Üçlü isim tamlaması. (Sûre-i şerîfe; isim an-lamında sıfat tamlaması. Tilâvet’le tamlamaya girdiğinde de tamlamayı isim tamlaması yapıyor). Îd-ı fıtr: Ramazan bay-ramı; isim tamlaması. Kesret-i ihtilât: Karışıklığın çoğalma-sı, artışı; isim tamlaması. İllet-i sâriye-i mezbûre: Dile geti-rilmiş olan bulaşıcı hastalık. Sıfat tamlaması. (Farsça 9. Ünite Zincirleme tamlamalarda tamlayan ve tamlananın durumla-rına bakınız). Derece-i vefret: Çokluk derecesi. İsim tamla-ması. Nefs-i İstanbul: İstanbul’un merkezi; isim tamlaması. Edâ-i hacc: Hac ibadetini yerine getirmek. İsim tamlama-sı. Helâk-i kavm-i Âd: Âd Kavminin yok edilişi; Üçlü isim tamlaması. Müheyyic-i gazab-ı İlâhî: İlâhî gazabı uyandı-ran: İsim tamlaması. Âlim-i sûrî: Görünüşte âlim olan. Sı-fat tamlaması. Hudûs-ı tâ‘ûn ve vebâ: Taun ve vebâ hastılığı-nın ortaya çıkışı. İsim tamlaması. Âsâr-ı kesret-i fısk u zinâ: Zinâ ve sapkınlık artışının sonuçları. Üçlü isim tamlama-sı. Mecma‘-ı eşkıyâ: eşkıyâ yatağı, eşkiyânın toplanma yeri; isim tamlaması; Tefrîk-ı cem‘iyyet-i süfehâ: Sefihler toplu-luğunun ayıklanması, temizlenmesi; Üçlü isim tamlaması. Re’y-i savâb: Doğru, uygun görüş. İsim tamlaması. Erbâb-ı câh-ı takvâ-intimâ: Takvâ sahipliği derecesindeki insanlar: Üçlü İsim tamlaması. Şevvâl-i şerîf: Mübârek Şevval ayı. Sı-fat tamlaması. Bâ-emr-i âlî: Yüce emir ile, pâdişâhın emri ile: bâ- edatı ile anlamı vermektedir. ebnâ-yı cins: aynı cins-den olanlar, insanlar. İsim tamlaması. Ber-vech-i bâlâ: Yu-karıda olduğu (söylendiği, anlatıldığı vs.) gibi. Sıfat tamla-ması. Mahall-i fısk u fücûr: Günahların işlendiği yer. İsim tamlaması. Mâbeyn-i hümâyûn: Sarayda padişâha ait ka-bul salonu (Devlet işlerinin padişaha ait muamelatı ve gö-rüşmeleriyle ilgilenen yer). İsim anlamında sıfat tamlaması. Evâ’il-i zî’lka‘de: Zilkade ayının ilk günleri; isim tamlaması. Teşrîn-i evvel-i Rûmî: Rûmî aylardan Teşrîn-i evvel (Ekim) ayı. Sıfat tamlaması. Tekarrüb-i fasl-ı şitâ: Kış mevsiminin yaklaşması; Üçlü isim tamlaması. İllet-i vebâ: vebâ hastalı-ğı; isim tamlaması. Evâhır-ı Zi’lhicce: Zilhicce ayının son-ları; İsim tamlaması.


Sıra Sizde 5Hümâyûn: pâdişâha âit, mübârek, kutlu; sıfat. Bâlâ: Yuka-rı, üst, yüksek vs. ; sıfat. Derûn: İç, dâhil, gönül vs. ; isim. Âstâne: eşik, pâyitaht; isim. Sârî: sürücü, süren; sıfat. Âmed ü reft: Geliş-gidiş; Atıf vav’ıyla و yapılmış birleşik isim. Âmeden ve reften masdarlarının sonundaki nun ن atılarak elde edilmiş fiil geçmiş zaman gövdeleri. (Bkz. Farsçada fiilden türemiş kelimeler konuları). Kesân: kimseler, insanlar; kes: kişi, kim-se; -ân آن eki getirilerek yapılmış çoğul isim. Ülfet ü âmîzeş: yakınlaşma ve kaynaşma; Atıf vav’ıyla yapılmış birleşik ke-lime. Âmîzeş: âmîhten (karıştırmak) masdarından –ten eki atıldıktan sonra kalan geniş zaman gövdesine –ş, شeki geti-rilerek isim yapılmış. (Bkz. 8. Ünite Farsçada fiilden türemiş kelimeler). Âciz-âne: Zavallı, alçakgönüllü, âcizce; -âne ekiy-le yapılmış liyâkat sıfatı. nâ-dân: dânisten masdarından –ten kısmının atılmasıyla elde edilen emir tekil 2. şahsı ifade eden dân kökü aynı zamanda ism-i fâil anlamı da taşıyabiliyordu. Dân: bilen, bilici; buna olumsuzluk anlamı veren nâ- eki ge-tirilerek sıfat yapılmış kelime. bî-irfân; irfân: bilme, biliş, an-layış ismine getirilen bî- olumsuzluk ön ekiyle yapılmış sıfat. Âzürde: incinmiş; Fiilden elde edilmiş sıfat; âzürden masda-rının geçmiş zaman kökü sondaki nun harfinin atılmasıy-la elde ediliyordu( âzürde) ve bu aynı zamanda ism-i mef ‘ûl (edilgen) anlam taşıyordu. Gam-gîn: Farsçada isimlerin so-nuna getirildiğinde onları sıfat yapan eklerden –gîn eki kul-lanılarak yapılmış sıfat. Nâ-çâr: Çâresiz; İsme nâ- olumsuz-luk eki getirilerek yapılmış sıfat. Ez-cümle: Cümle-den: Ba-şına getirildiği kelimeye –den anlamı veren ön ekle yapılmış sıfat. Târîh-nüvîs: tarih yazıcısı. Birleşik sıfat. Nüvîşten mas-darından –ten eki düştükten sonra kalan emir gövdesi aynı zamanda ism-i fâil anlamı da taşıyordu. (Bkz. 8. Ünite emir gövdesiyle yapılmış birleşik sıfatlar). Hikmet-efzâ: Bilgi art-tıran. Birleşik sıfat. (Bkz. 8. Ünite emir (hal geniş zaman) gövdesiyle yapılmış birleşik sıfatlar). haşr-nümûn: Kıyameti andıran; İsim tamlamasının ters çevrilmesi ve aynı zamanda izâfet kesresinin kaldırılmasıyla yapılmış birleşik sıfat. Te’lîf-gerde: Yazılmış, kaleme alınmış. Birleşik sıfat. (Bkz. fiil kök-leriyle yapılmış birleşik sıfatlar). Der-sa‘âdet: Saadet kapısı, İstanbul : İzafet kesresi (-i) kaldırılarak yapılmış birleşik isim. Bî-kâr: bî- ön ekiyle yapılmış sıfat. Der-akab: arkası sıra, he-men. Farsça zarf. Ber-vech: ber- ön ekiyle yapılmış sıfat.

Sıra Sizde 6 Devr-i Selîm Han: Sultan Selim dönemi; İsim tamlaması. Evâ’il-i Muharrem: Muharrem ayının ilk günleri. İsim tam-laması. Rütbe-i vezâret: Vezirlik rütbesi; isim tamlaması. Emâret-i hâcc: Hac emirliği; isim tamlaması. Hıdmet-i şerîfe: şerefli, mübarek hizmet; sıfat tamlaması. Şam-ı şerîf: Müba-rek Şam; sıfat tamlaması. İbkā-ı vezâret: Vezirlik rütbesinin devam ettirilmesi; isim tamlaması. Mâl-ı mukayyed: Kayıt altına alınmış devlet gelirleri; Sıfat tamlaması. Serhaddât-ı Hâkāniyye: Padişaha ait ülkenin(Osmanlı Devleti’nin) sınır-ları; Sıfat tamlaması. (Çoğul-dişil ilişkisi). Sarf-ı makderet: güç, kuvvet harcamak; isim tamlaması. Fermân-ı âlî: Yüce fermân, yüce emir, (pâdişâh emri); sıfat tamlaması. Dergâh-ı âlî: Yüce, ulu dergâh (Padişâh sarayı); sıfat tamlaması. Emr-i istihkâm: Kuvvetlendirme, güçlendirme işi; isim tamlaması. Men‘-i tecâvüz: Saldırının önlenmesi, savuşturulması; isim tamlaması. Rütbe-i mîrimîrânî: Beylerbeyilik rütbesi, ma-kamı; sıfat tamlaması. Sulb-i pâk-i şehriyârî: Pâdişâhın te-miz soyu; sıfat tamlaması. Ber-vech-i bâlâ: Yukardaki şekil üzre: Sıfat tamlaması. Velâdet-i hümâyûn: Padişahın çocu-ğunun doğumu (ve bunun için yapılan törenlerin adı): sı-fat tamlaması. Rikâb-ı hümâyûn: Padişâhın huzûru, önü. Sıfat tamlaması. Cânib-i Şam: Şam tarafı; isim tamlaması. Rütbe-i vâlâ-yı vezâret: Vezirlik yüksek rütbesi; isim tam-laması. Fuhûl–i ulemâ: Alimlerin zekîleri; isim tamlaması. Müddet-i nasb: Atama süresi, memuriyet süresi; isim tamla-ması. İmâm-ı evvel-i şehriyârî: Pâdişâhın birinci derecede-ki imamı, (Saray imamlarının başı). Sıfat tamlaması (bkz. 9. Ünite zincirleme tamlamalar). Sadr-ı Anadolu: Anadolu Ka-zaskeri; isim tamlaması. Sarây-ı hümâyûn: Padişâhın sarayı; sıfat tamlaması. Tavr-ı kudemâ: Eski adamların davranışı; sı-fat tamlaması. İcrâ-yı ahkâm-ı şerî‘at-i garrâ: İslam dininin hükümlerinin icrâsı; Dörtlü isim tamlaması.(bkz. 9. Ünite Zincirleme Tamlamalar konusu). Müddet-i örfiyye: Kanunî süre: sıfat tamlaması. Hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûn: Pâdişâh dîvânının hâceleri (Divân-ı hümâyun bürolarının yöneticile-ri); isim tamlaması. Taraf-ı Devlet-i aliyye: Osmanlı Devleti tarafı; İsim tamlaması. Tahrîrât-ı mezkûre: Adı geçen yazış-malar: Sıfat tamlaması. Şürût-ı şâkka: Yerine getirilmesi zor olan şartlar; sıfat tamlaması. Bâdî-i inşirâh: Ferahlama sebe-bi; isim tamlaması. Akd-i musâlaha: Barış antlaşması akdi; isim tamlaması.


Sıra Sizde 7Ser-hadd: sınır, hudut; birleşik sıfat. (İzafet kesresi kaldırı-larak yapılmış; ser-i hadd’den). Fermân: hüküm, emir; isim. Dergâh: tekke; isim. Şehr-yâr: pâdişâh, hükümdâr; -yâr ekiyle isimden yapılmış sıfat. Hâce-gân: hoca, efendi, ağa vs.; isim. (-gân son ekiyle isimden yapılmış isim). Hümâyûn: pâdişâha âit, mübârek, kutlu; sıfat. Bâlâ: Yukarı, üst, yük-sek vs.; sıfat. Ser-asker: Başkomutan, ordu komutanı; tam-lama kesresinin (-i) kalkmasıyla oluşmuş birleşik isim (ser-i asker). Der-miyân: Ortada, ara yerde; birleşik sıfat. İzafet kesresi kaldırılarak yapılmış. Nâgehân: Aniden, birdenbire; Farsça zarf. Bâlâ-pervâz: Yüksekten uçan, (atıp tutan); bir-leşik sıfat; sıfat tamlaması tersine çevrilerek ve izafet kesresi kaldırılarak oluşturulmuş birleşik kelime (Pervâz-ı bâlâ’dan). Pâye: rütbe, derece; Farsça isim. Kā’im-makām: Makamın yerini tutan, vekillik yapan; Tamlama kesresinin (-i) kalk-masıyla oluşmuş birleşik isim (kā’im-i makām). Mâh: ay; isim. Şâh: isim. Resîde: Ulaşmış, yetişmiş, olgunlaşmış. Sı-fat. Resîden masdarının sonundaki nun atıldığında fiil geç-miş zaman kökü elde ediliyordu. Buna e sesi veren he harfi eklendiğinde sıfat-fiil kelimeler elde ediliyordu (Bkz. 8. Üni-te). Serâser: baştan başa,; Farsçada –â- harfinin bağlama-sıyla oluşmuş zarf. (Altın veya gümüşten tellerle dokunmuş kıymetli bir kumaşın ismine de denir). Der-sa‘âdet: Birleşik isim. Ortadaki izafet kesresi (-i) kaldırılarak yapılmış ( der-i sa‘âdet). Şeh-zâde: Birleşik isim. Tersine çevrilmiş ve iza-fet kesresi kaldırılmış isim tamlamasından oluşmuş (zâde-i Şah). Mîrimîrân: Beylerbeyi. İzafet kesresinin kalkmasıyla oluşmuş birleşik isim (mîr-i mîrân). Dilîrâne: Kahramanca, yiğitçe; dilîr ismine getirilen –âne ekiyle yapılmış sıfat.

Yararlanılan KaynaklarAhmed Cevdet Paşa ( 1309). Tarih-i Cevdet. c. X, İstanbul.Aşık Paşa-zâde (1332). Tevârih-i Âl-i Osmân. İstanbul.Devellioğlu, Ferid (1970). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik

Lugat. Ankara.Mustafa Nuri Paşa (1327). Netâyicü’l-Vuku‘ât. c.I, İstanbul. Pakalın, Mehmed Zeki (2004). Osmanlı Tarih Deyimleri ve

Terimleri Sözlüğü. c.I-III, İstanbul.Şemseddin Sâmî (1317). Kamûs-ı Türkî. Der-Saadet.

Documents

OSMANLI TÜRKÇESİ-II - Turuz · 2017. 5. 9. · getirmek için Osmanlı Türkçesini bilen ve anlayan nesiller yetiştirmek gerekmektedir. Bu kitap, tarih bölümü öğrencilerine