OSMANLI TOPLUMSAL DÜZENİ - Giriş

8/13/2019 OSMANLI TOPLUMSAL DZEN - Giri

1/16

OSMANLI TOPLUMSAL DZEN

GR

lber Ortaylnn deyiiyle1nc Roma olarak adlandrlabilecek Osmanl

mparatorluunun, hkm srd geni corafyada bugn otuz , ulus -

devletbulunmaktadr.2 Osmanl toplumunun yaps ite bu Pax - Ottomana3

iinde yaayanok eitli etnik guruplar ile onlarn dil ve dinlerinin karmak bir

birleiminden olumutur. Bir yap ve ileyi olarak Osmanl toplumunun

temel ayak zerinde durduu sylenebilir. Bu sacayaklarndan birincisini

kyllk, ikincisini millet sistemi ve ncsnise ynetici sekinlerinyani

patrimonyal devletin4byk bir dikkatle denetleyip gzettii denge hali

oluturmaktayd.On altnc yzyln ortalarnda krk milyona yaklaan nfusunun5

ok byk blmtpk dnemin dier imparatorluk vesiyasi birimlerinde olduu

gibi kyllk ve dolaysyla tarm zerinden elde edilen gelire

dayanmaktayd.6Kylln temelinde ise ift - hane sistemi, devlete ait kk

araziyi ileten ataerkil aile tipiyer alyordu. Tarihsel bir inceleme nesnesi olarak

Osmanl toplumunun en baat zelliklerinden biri olan millet sisteminin arka

plannda ise Ehl-i Kitab anlay ve onu srdren slami uygulama bulunurken,

ynetici sekinlerin temel hedefi tm bu toplumsal yap ve ileyii ayakta tuttuu

dnlen, ezel - ebet denge olgusunu gzetmekti. Denge, herkesin

bulunduu tabaka ve millet sistemi iinde kalmasnn birincil ncelik grlmesi,

toplumsal yapnn dnmnnisel geliimine braklmasyd.7

1lber Ortayl (2004), Osmanl Bar, Ufuk Kitaplar, stanbul, sayfa 13-22

2L.Carl Brown (2000),mparatorluk Miras-Balkanlarda ve Ortadouda Osmanl Damgas,

(ev. Gl aal Gven), letiim Yaynlar, stanbul, sayfa 9-12. Burada yer alan listeyebamszlklarn yeni kazanan Kosova ve Karadada eklenmitir.(Murat Kul)3Ortayl, age, sayfa 11

4Halil nalck (1999),Halil nalck ile Sylei-Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, Tek Yanl

Yorumlanm Tarihtir, Osmanl zel Says, Cogito- Aylk Dnce Dergisi, Yap KrediYaynlar, stanbul sayfa 395Kemal H. Karpat (2002), Osmanl Modernlemesi-Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus, (ev.

Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan), mge Kitabevi, sayfa 42.6Karpat, age, 12-13. Karpatn ayrmlamas ise yledir; Osmanl toplumsal dzeninin iki temel

kurumundan biri, dini ve etnik snrlar aan drt tabakal (askerler, brokratlar, zanaatkar vetccarlar ile reaya, yani retici snflar) hiyerarik toplumsal dzen, ikincisi ise millet sistemidir. 7Age, sayfa 13-14-15.


2/16

BRNC BLM

OSMANLI TOPLUMSAL DZENNN TEMEL: KYLLK

Kuku yok ki Osmanl tabakalamasn, snflarn belirleyen en nemli etken

mlkiyet ve zellikle toprak zerindeki tasarruftur. Nfusunun yzde doksan

kyl olan bir tarm toplumunda8 kylln durumu incelenmeden btnlkl

bir toplum incelemesi yapmakta mmkn grlmyor.Osmanl dzeninde devlet

mlk olarak toprak, esas itibaryla iki ana blme ayrlmtr; miri arazi ve

mukataal arazi.

1.1 ift-Hane ve Kyllk

Miri toprak sistemi, yani devletin plak mlkiyet hakkn elinde tuttuu arazi,

merkezi otoriteye btn tarm arazisini ve tarm, dolaysyla yerleik kyly

kontrol olana salyordu.9 Ancak miri arazi zellikle hububat ziraati yaplan,

yani tarla olarak kullanlan arazi iin geerliydi. Bunun arkasnda ise ehirleriniaesi, ktlk ve aln nlenmesini dikkate alan bir idari anlay bulunmaktayd.

Bu nedenle buday ve arpa tarmyaplan, hububat ekilen tarmsal arazilerin,ba

ve baheye dntrlmesi Fatih dneminden itibaren yasaklanmtr.10

Kylln temelinde ise bir ift kz ile ekilen saban yoluyla miri araziyi

ileyen ataerkil aile, yani koca, kadn, ocuklar ile evlenmi oullar ve torunlar

bulunmaktadr.Aileye tahsis edilen bu arazi satlamaz, blnemez ve kendi bana

braklamazd. Arazinin terk edilmesi durumunda aileye ift bozma resmi ad

altnda ceza verilebilirdi. Aile reisinin lmesi ve erkek evladn da olmad

durumlarda Devlet, arazinin iletme hakkn bakasna aktaryor ancak ailede

erkek evlat varsa bive adyla dul ee iletme hakk tannyordu. Kadim tapu

sistemine gre kyl, ilettii arazinin plak mlkne sahip olamyor ancak

8Halil nalck (2005), Tarihilerin Kutbu-Halil nalck Kitab, (Sylei:Emine aykara), Trkiye

Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 151 .9

Halil nalck (2009),Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 246-24710Halil nalck, age, sayfa 247


3/16

babadan oluna geen bir iletme dzeni iinde geimini salayabiliyordu.11

Merkezi ynetimin vergi mkellefi olarak tand temel birim ite bu yapdan, bir

ift kzn srebildii hububat ekili arazi ve onu ileten aileden olumaktayd.

nalck, Osmanl mparatorluunun temelinde yer alan bu sistemin ayn corafya

zerinde hkm srm Roma ve Bizans imparatorluklar tarafndan da temel

mali birim olarak kabul edilip kylnn korunduunu belirtir.12

te yandan mutlaka vurgulanmas gereken bir baka nemli nokta ift-hane

sisteminin ardndaki siyasal zihniyete ilikindir. Karpat; iftliklerin oluumu

ve gelimesinin arkasnda pazar glerinden ok, hukuki ve politik nedenlervardr.13 Derken, benzer bir deerlendirmeyi, Osmanl sosyal yaps zerine

yaptm almalar, tarmsal topraklar ve kyl emei zerindeki Osmanl devlet

denetiminin, imparatorluun toplumsal ve ekonomik adan deimemesinde

nemli bir etken olduu kuramn destekliyor.14 ifadesiyle, Halil nalckda

yapmaktadr. Ksaca vurgulamak gerekirse, Osmanl toplumu temel yap olarak

kyl bir toplumdu ve merkezi ynetimi askeri bir vesayeti besleyen tarmsal

fazlay kaynak haline getiren vergi sistemi zerine kurulmutu.15

Bu zihniyetintemelinde ise mparatorluun uzun sre ayakta kalmasn salayan denge istei

ve aray ile Osmanl ynetici sekinlerinin piyasaya dayanmayan iktisadi kar

salama ve zenginleme olgusu bulunmaktayd. Osmanl devlet arazi sisteminin

ikinci ksmn mukataal araziler oluturmaktadr. Kylnn tasarrufu dnda,

iletilmeyen yahut arazinin kyl tarafndan herhangi bir nedenle terk edildii

durumlarda belirli bir kira karlnda nc kiilere iletilmesi amacyla bir

arazinin braklmasna mukataal arazi uygulamas deniliyordu.

16

Bu yapnnzerinde ise Osmanlnn klasik dnemine damgasn vuran tmar sistemi

bulunmaktayd.

11nalck, age, sayfa 246-248

12nalck, age, sayfa 252-253

13Kemal Karpat (2002), age, sayfa 59

14Halil nalck (2000), Mirasn Anlam: Osmanl rnei, (Ed. L.Carl Brown),mparatorluk

Miras, letiim Yaynlar, stanbul, sayfa 3415Taner Timur (1989), Osmanl almalar lkel Feodalizmden Yar Smrge Ekonomisine, V

Yaynlar, Ankara, sayfa 2916Halil nalck (2003), Osmanl Uygarl, (Ed. Halil nalck ve Gnsel Renda), T.C. Kltr

Bakanl, stanbul, sayfa 173


4/16

1.2. Tmar Sistemi

Tmar sistemide tpk ift-hane uygulamasnda olduu gibi Bizans geleneine

dayanmaktadr. Sistem, 1. Murat, (1362 - 1389) dneminde sava beylerin,gazilerin hazine zerindeki etkilerini azaltmak amacyla balatlm ve giderek

devletin kyly denetleyerek tarmsal arta el koymasnn en nemli arac

haline gelmitir.17 Kurulu ve ykseli dneminin balarnda, merkezi ynetim

genellikle savalarda baar ve cesaret gsteren askeri nderler arasndan, yani

kl ehli iinden tmarl sipahi atard. Bu kiiler, devlet adna mlkn

korunmasn, iletilmesini ve geimini salar, bunun karlnda ise tahsisli

araziden elde ettii gelirle toplad asker, (cebeli) ve iae yoluyla merkezin

ihtiya duyduu andayardmc olurdu. Yllk gelirinin yksekliine gre, tmar,

zeamet ve has olarak adlandrlan18 sistemin en nemli noktas, tmarn

balang itibaryla bir hukuki hak olarak deil, devlete hizmet karl yalnzca

hizmet edene tahsis edilmi olmasyd. Mlk, yine devletindi. Uygulamada

zeamet ve has gibi yksek gelirli tmarlar, ynetici sekinler ile saray ahalisi

ve padiah soyuna tahsis edilirdi. Bu durumu deer retmeyen iktisat olarak

tanmlayan Trkne, pazar mekanizmasndan deil, statden kaynaklanan

deerlerin hakim olduu bu anlay ve uygulamann, iktidar ile zenginlik arasnda

Batdakinin aksine bir seyir izlemesine yol atn savunmaktadr. Trkneye

gre Batda retim aralarnn mlkiyetine sahip olmak iktidara yaklatrc bir

ara iken, Osmanlda siyasi iktidar, ekonomik iktidara yol amtr.19Tahsisin

kiiye deil greve - sfata yaplm olmas iktidarda kalmay bir zorunluluk

haline getiriyor, bu durum ise bir yandan sekinler arasndaki mcadeleyi

keskinletirirken, bir yandan da ynetici tabakann ikbal sonras

karlaabilecekleri bir msadereye, yani edinilmi mlklerinin ellerinden

alnmas olaslna kar nlem olarak evladiye vakflar kurmalar ynnde

17Kemal H. Karpat (2006), Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama,(ev. Dilek

zdemir), mge Kitabevi, Ankara, sayfa 22618Mbahat S. Ktkolu (1994), Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi,

(Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul, sayfa 543. (Yllk geliri 20 bin akeye kadarolanlar tmar, 20 ile 100 bin ake arasnda olanlar zeamet ve 100 bin akenin zerindekiler has

olarak adlandrlyordu.)19Mmtazer Trkne (2003), Siyaset, (Ed. Mmtazer Trkne), Lotus Yaynevi, Ankara, sayfa

249


5/16

onlar tevik ediyordu.20 Ancak asl nemlisi bu durum Bat tipi bir sermaye

snfnn ve sermayenin de nn kesiyordu. Osmanl ynetimi bu dzeni kayda

geirmek iin son derece ayrntl tahrir defterleritutarak sistemin ilemesini ve

gelir akn teminat altna almt.Klasik dnemde niancya bal olarak grev

yapan Defterhanenin en nemli ii, ite bu arazi kaytlarnn tutulduu

tahrirlerdi.21 ster Mslman ister Hristiyan olsun reayann dzenli olarak vergi

demesine karlk, tmar sistemine dahil olan tmarl guruplar vergi demiyordu.

Bu durum, zellikle geleneksel sipahi sisteminin ortadan kalkt on yedinci

yzyl balarndan itibaren merkezdeki iktidar sekinleri arasndaki mcadele ve

gerilimi yeni bir boyuta tamtr.

Sistemin k toplumsal, siyasal, iktisadi, kresel ve teknolojik deiimlerin

karmak bir sonucuydu. En basit ve gze arpan aklama silah teknolojisindeki

Batl deiimin, atl sipahileri sava meydanlarnda arlkl bir g olmaktan

karm olmasdr. zellikle Avusturya cephesinde yeni ve daha etkili tfekler

kullanan dman piyadeleri karsnda Osmanl tmarl sipahileri yerine

Anadoludan toplanan ve aslen reaya olan tfekli sekban birliklerindenyararlanlmaya balanmt.22

Kukusuz saylar giderek artan ve daha az eitimle, ok daha ksa sre iinde

orduya yazlabilen reaya kitleleri sava d kaldklar ve cret denmediinde

silahl etelere dnyor ve byk bir i gvenlik sorunu oluturuyorlard. Celali

isyanlar bu erevede deerlendirilebilir. Bu tr kyl isyanlaryla ilgili en

kapsaml almalardan birini yapan Mustafa Akdaa gre durum, arlkla

ynetici sekinler ve bunlarn tara balantlarnn on altnc yzyl sonlarndan

itibaren kk kyl ve yerel kk beylerin topraklarna el koymalar sonucu

ortaya kmt.23Karpatta, Celali isyanlarnn byk blmnn, (1596 - 1650

20Taner Timur (1989), age, sayfa 30

21Mehmet pirli (1994), Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti ve

Medeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul, sayfa175 ve devam22nalck (2009), age, 187

23Timur (1989), age, sayfa 48


6/16

aras), tarmsal arazilerini merkezi sekinler ve onlarn yerel ibirlikilerine kar

kaybeden tmarl sipahilerce ynlendirildiini belirtmektedir.24 Yazar, isyann

gerekelerini yle sralar;

Merkezi otoritenin zayflamasna paralel olarak, tarmsal retim ve gelirler der. Onyedinci yzyldaki ran ve Avusturya savalar merkezi otoriteyi daha da zayflatr veklasik toplumsal - siyasi dzenin zlmesini hzlandrr. Bunlarn tmnn sonucu toplumdaki btn guruplarn kendini yeniden tanmlamas ve zellikle tarada merkez dglerin nem kazanmasdr. rnein Cezayirde 1671de yerel halk nem olarakOsmanl beylerbeyinin hemen ardndan gelen bir aa semi, devamnda bu ahs

beylerbeyinden de ne karak yrenin days olmutur.25

On altnc yzyl boyunca giderek artan reaya nfusu ve devlete denen ayni

vergiden, (Mslmanlar iin r, Hristiyanlar iin hara), nakdi vergiye doru

kay eilimi, bu gerilimi trmandran en nemli iki neden olarak vurgulanabilir.

Vergi ykmls Osmanl reayasnn, zellikle de Mslman kyllerin

kaynaklarn denetimi zerindeki mcadelede edilgen zneler olmadklarn

savunan, (kyller blgelerini koruyan mstahkem mevziler ina etmeye ve

tahsildarlara kar koymaya balamlard) El - Haj da, nakdi vergiye kaynarkasnda, Osmanl sekinleri arasndaki nakit para kullanmnn artn kant

olarak gstermektedir.26

te yandan miri arazi, tmar ve tahrir defterleri sistemi sayesinde imparatorluk

brokrasisi btn bir toplumsal retimi ve dzeni denetliyor ancak daha nemlisi

nalckn deyiiyle onu yaratabiliyordu. Bu etkileme ve ynlendirme gcsayesinde ift-hane sisteminin k ve dalmas ok uzun bir sre nlenebildii

gibi tarmsal arazinin ama d kullanm yahut byk iftliklerin, Bat tarz, bir

tr feodal mlke dnmesi de sk biimde engelleniyor ve bylecetutucu ve

dengecibir dzenin devam salanyordu.27

24Karpat (2002), age, sayfa 60

25Karpat, age, sayfa 60

26

Rfaat Ali Abou-El-Haj (2000),Modern Devletin Doas, (ev. Oktay zel ve Canay ahin),mge Kitabevi, Ankara, sayfa 4127nalck (2009), age, sayfa 253


7/16

1.3. ehirler, Ticaret ve Tccar Snf, Vakf Sistemive Loncalar

Osmanl corafyasnda ehirlerin byk blm daha ok ba ve bahelerle

evrili nispeten kk yerleim birimlerinden olumaktayd. ehirlerin nfusunungenel olarak 8 - 10 bin arasnda olduu, Bursann on altnc yzyl ortalarna

doru toplam nfusunun 36 bin civarna, yzyln sonlarna doru ise yetmi bine

ulat deerlendirilmektedir.28 Balkanlardaki ehirlerin byk blm

Anadoluya gre daha da kkt. On altnc yzyl ortalarnda Atinann nfusu

18 bine ancak ulayordu.29 te yandan stanbul, 16. yzyl sonlar itibaryla

yaklak 700 bine ulaan nfusuyla Avrupann en byk ehri unvann

tamaktayd.30mparatorluun geni corafyas iinde ehirleri birbirine balayan

yollarn gvenliinin grece salanm olmas ve mal tayan kervanlara

konaklama alanlar, yani kervansaraylarn ska yaplm olmas ticaretin

gelimesine ve zellikle de Bursa, Halep, Kahire, am, Selanik gibi dou - bat

ticaret ekseni zerinde bulunan nemli ehirlerin gelimesineve zenginlemesine

yol amt.

Ticaretin evrensel uygulamas faizle bor verme slami anlayn temel

yasaklarndan biri olmasna ramen son derece yaygnd.31 Kyl ve zanaat

erbabnn retimi ve geliri zerinde devlet denetimi son derece akken tccarlar

sermaye sahibi olmaya en yakn snf olarak ticaret yapmaktaydlar. Tccardan

anlalan ise nalckn vurgulad gibi yalnz blgeleraras ticaretle uraan

veya uzak yerlerden gelen mallar satan byk iadam demekti.32retimini ve

satn ayn ehirde yapan zanaat erbab ile kk esnaf, bu anlamda tccar

kavramnn dnda tutulmutu.33Merkezi idarenin ticaretin nemine ve tccarn

getirisine ilikin tm pratik bilgi ve dikkatine, slamn ticarete ve tccara dair

olumlu yorumlarna ramen geni halk kitlelerinin gznde ticarete ve tccara

28Suraya Faroqh (2009), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam- Ortaadan Yirminci Yzyla,

(ev. Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, sayfa 5529Faroqh (2009), age, sayfa 56

30Bahaeddin Yediyldz (1994), Osmanl Toplumu - Yerleim Durumuna Gre Osmanl

Toplumu, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA, stanbul,sayfa 47131

Faroqh (2009), age, sayfa 7332nalck (2009), age, sayfa 257

33nalck (2009), age, sayfa 257


8/16

ynelik dlama ve nefret yaygn bir tavr ve ruh haliydi. Benzer bir anlay

Osmanl ynetici sekinleri iin de geerliydi. Zenginleen tccar bu gcn

siyasal gce dntremiyor, ynetici sekinlerin arasna katlamyordu.34Ayrca

Devlet, ehrin iae ve ibatesinin salanmas amacyla temel tketim mallar

zerinde speklasyonu yasaklyor, ancak yerel halkn ihtiyac karlandktan sonra

tccarn ihracna izin veriliyor, buday gibi baz mallara ise ktlk dnemlerinde

hi verilmiyordu.35

te yandan Anadoluda, Mslman nfusun arlkta olduu ehirlemenin

karakteristik zellikleri arasnda merkezdebir camii ve onun etrafnda imar edilenhan, hamam ve pazar yeri saylabilir. Konya ve Bursa gibi grece daha byk

ehirlerde ktphanesi, imarethanesi, misafirhanesi ve sebilleriyle medrese ve

klliyelerde bulunmaktayd. Kukusuz bu klliye ve medreselerin pek ou vakf

idareleri altndayd ve buralara gelir elde edebilmek iin bedesten, ar ve

dkkanlar da ina edilmiti.36Temel amac Tanr adna hayr iinbelirli bir deeri

vakfetmek, balamak olan vakf sistemi, Osmanl toplumsal dzeninin en

nemli unsurlarndan biri olarak karmza kmaktadr. Vakf, artnamesiniPadiahn bile deitiremedii, dini bir kutsallk iinde mutlak bir koruma

altndayd.Bu durum, slami toplumsal gelenein tercih ettii bir hayr - hizmet

yntemi olarak grld gibi ayn zamanda ve daha nemlisi , devlet nezdinde

gzden den sekinler iin msadereye kar bir nlem olarak kullanlmaktayd.

Vakfa ait mlkn ve vakf artnamesinin sahip olduu bu mutlak dokunulmazlk

hali ok sayda devlet ricali ile yerel ynetici, (ayan) ve erafn, mlklerini ve

dolaysyla ailelerinin geleceklerini gvenceye almalarnda yaygn bir kullanmayol amt.37 Kurulan vakf saylarnn zellikle on yedi ve on sekizinci

yzyllarda tarada giderek artm olmasnn bir sonucu da, teknolojik ilerlemeyi

destekleyecek, pratik deeri yksek, akademik alanlar yerine, dini ve edebi

34Karpat (2002), age, sayfa 31. Karpat yle devam ediyor: Btn Osmanl tarihinde Mslman

bir tccar ya da zanaatkarn yksek bir greve getirildii ya da danman olarak kullanld, ancaknadir birka durumdadrYnetimtccara, onun mesleki bilgisine ve balantlarna ihtiya duyarancak onu iktidar ve etki dairesinin dnda tutar.35

nalck (2009), age, sayfa 25936Yediyldz (1994), age, sayfa 471

37Karpat (2002), age, sayfa 62 ve devam, nalck (2009), age, sayfa 261, El-Haj (2000), sayfa 46.


9/16

alanlarda uzmanlaan daha geleneksel bir snfn glenmesine neden olmasyd.

Osmanl tarihinde Lale Devri olarak bilinen dnemi sona erdiren ve daha sonra

ynetici sekinler iindeki konum ve arln arttran ulemann ardnda,

yenieriler, kk eraf ve esnaf ile yakn ve youn balantlar olan ite bu snf

ok nemli bir rol oynamt.38

Osmanl toplumsal dzeninde ne kan nemli guruplardan biri de kukusuz

hirfet/esnaf tabakasyd. Bu tabakann iinde yer alan zanaat ve esnaf erbab,

mparatorluk ynetiminin yzyllar boyunca byk bir dikkat ve zenle gzleyip,

denetledii toplumsal sistemin denge halinin en nemli aralarndan birinioluturmaktayd. ehirlerin yakn blgelerinde retilen snrl hammadde ve

kaynaklar kullanan hirfet yeleri, rekabeti ortadan kaldran, sermaye birikimini

snrlayan, eit ve teknolojiyi denetleyen, duraan bir ileyii disiplinle

izliyordu. On iki ve on nc yzyllarda ortaya kp gelien ahilik geleneini

srdren bu tabaka, loncalar halinde rgtlenerek, yelie kabul, uygulamas

ve yaay tarzyla benzerlii, adeta birrneklik iinde dengeli bir toplumsal

dzen yaratmaktayd. Zenginlii artan yeler yalnzca hirfet sistemindenkarlmakla kalmyor, gnlk hayat iinde de yani toplumsal olarak da

dlanyordu. Ticari speklasyon kanun d saylyor, hammadde ve teknoloji

kullanm nceden belirlenmi ve ortak kullanma alm bir biimde ok kesin

kurallara balanyordu. retilen maln kalite ve eitliliinde deiiklik

yaplmasna asla izin verilmeyerek olas rekabet ve deiim eiliminin teviki

daha en batan nlenmi oluyordu.Merkezi ynetimde hisba ve fiyat denetimi

ile ve bunu uygulayan kadya bal muhtesib yoluyla sistemin dengesinigzetmekle ykml klnmt. Byk tccara ynelik bezirgan ve madrabaz

gibi tanmlamalarn zaman iinde negatif toplumsal anlamlar kazanmalar ite

bu zihniyet dnyas ile iktisadi anlay ve yaayn bir sonucuydu ve ok daha

nemlisi bu durum Mslman bir orta snfn ortaya kn geciktiren ve

engelleyen bir tarihsellie de yol amt.39

38

Karpat (2002), age, sayfa 63-68-6939nalck (2009), age, sayfa 265-266, Karpat (2006), age, sayfa 143. Karpat, Mslman orta snfn

ortaya knn engellenmesi rnei olarak Patrona Halil syann, (1730) vermektedir.


10/16

KNC BLM

OSMANLI MLLET SSTEM

Osmanl ynetici sekinleri, nfusunun etnik kkeni asndan son derece

eitlilik gstermekteydi. Faroqh, bu eitlilii, Bunlar arasnda lkeye tutsak

edilerek, ya da kendi isteiyle seyyah ya da snmac olarak gelmi spanyol,

talyan, ranl gibi yabanclarda bulunuyordu. ifadesiyle belirtir.40Nfusun

iinde, devletin ynetici sekinleriiinde olduu kadar Bosnal, Srp, Hrvat, Arap

ve Rum unsurlar bulunmaktayd. Hi kuku yok ki kozmopolit bir Akdeniz

imparatorluu olarak Osmanl ulus d, ulus st, ok etnili bir toplumsal

yapya sahipti vebu yap millet sistemi olarak adlandrlyordu.

2.1. Millet Sistemi Nedir?

Gnmzde yaygn kullanmyla ulus kavram, Avrupa corafyasnda

zellikle son be yz yl iinde, Rnesans ve reform hareketleri ile filizlenerekgelien, belirli bir corafya zerinde tarih, kltr, inan ve dil gibi baat

deneyimleri paylaan ve kkensel bir ortak gemie atfta bulunan toplumsal

varlklar olarak tanmlanmaktadr. Ulus - devletler ise ok daha yeni, yaklak iki

yzyllk bir sre iinde bat Avrupadan balayarak dnyaya yaylmlar ve

bugnn egemen siyasal birimleri haline gelmilerdir. Hi phe yok ki

nihayetinde ulus denilen varlk, siyasal ve psikolojik bir kurgu olarak ancak

onun yelerince znel biimde tanmlanabilir.41 Kapitalist retim ilikileri

zerinde biimlenmi bir toplum ile bu toplumun siyasal oda olarak devlet

kurumunu bir araya getiren ulus - devlet kavram, bir adan gnmz liberal

demokratik devletin balangc ve yaylmasyla ayn dnem iinde hayat

bulmutur. Liberal demokrasilerin douu ve geliimi ayn zamanda ulus -

devletlerin de dou ve gelimesine tanklk etmitir.42nc Roma sfatn da

40Faroqh (2009), age, sayfa 51

41

Mmtazer Trkne (2003), Siyaset, Lotus Yaynevi, Ankara, sayfa 63242Bernard Yack (2003), The Liberal Democratic State, The Nation State, (Ed. T.V.Paul, G.John

kenberry ve John A.Hall), Princeton University Press, USA, sayfa 29


11/16

tayan Osmanl mparatorluunun millet sistemi ve devlet yaplanmas

yukarda aklanan ulus ve ulus - devlet kavramsallatrmasndan ok byk

farkllk gstermektedir.

Osmanlda millet kavram, dini - kltrel bir boyut tamaktayd.

Kelimenin Arapa asl, sz anlamna geliyor, Tanrnn sz, Tanrnn sz

etrafnda toplananlar ifade ediyordu.43 Arnavut kkenli bir Trk Milliyetisi

olan emsettin Sami Fraerinin, yirminci yzyln banda hazrlad ilk Osmanl

Trkesi szl Kamus- Trkide, din ve millet kavramlar ayn anlamda

kullanlrken millet ile mmetin farkl anlamlar ierdii yer almaktayd.

Szle gre millet, bir dine bal eitli rk ve dile mensup topluluklarn ortak

ad, mmet ise bir dine mensup eitli topluluklarn her birisi iin

kullanlmaktayd.44Trkiyenin iki yzyl aan modernleme, batllama ve ulus

- devletleme sreci bu iki kelimenin anlamlarn karlkl olarak deitirmitir.

mparatorlukta etnik kkenli bir gurup hakimiyeti yerine tpk dier Akdeniz

imparatorluklarnda olduu gibi, (Roma ve Bizans), dil ve kltr homojenlii

zerine ykselen45

ok etnisiteli bir ynetim ve toplumsal yaplanmabulunmaktayd.Ynetici sekinlerin arasna girebilmek iin Mslman olmak ve

Trke konuup, Osmanlca yazabilmek yeterliydi.46

Ksaca vurgulamak gerekirse, mparatorluun egemenlii altndaki nfusun,

din ve mezhep temeline gre rgtlenerek, ynetildii sistemin ismi millet

sistemi olarak adlandrlmtr.47 Dini - kltrel kimlii slam olan Osmanl

Devleti, brahimi gelenein iinde yer alan Hristiyan ve Musevi topluluklar ayr

bir cemaat olarak tanmlam ve bu cemaatlerin her biri, eitimden, aileye,

43lber Ortayl (2008),Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 62.

Bernard Lewis millet kelimesinin kkeninin Aramca ve branice olduunu kelimenin Tevrattagetiini vurgulamaktadr. Bernard Lewis (2000), Ortadounun oklu Kimlii, (ev. MehmetHarmanc), Sabah Kitaplar, stanbul sayfa 60 - 6344Bilal Erylmaz (1993), Osmanllarda Millet Sistemi, (Gen.Yay.Yn. Bekir ahin), Osmanl

Ansiklopedisi - Tarih, Medeniyet, Kltr, Aa Yaynclk, stanbul, sayfa 22545

Ortayl (2008), age, sayfa 6346Lewis (2000), age, sayfa 67

47Erylmaz, age, sayfa 227


12/16

verasetten dier sivil ilere kadar pek ok alanda zerk braklmlar ve kendi

kendilerini ynetmilerdir. Bu ynetimin tepesinde ise her cemaatin ilgili ruhban

snf bulunmaktadr. Klasik dnemde ana gayrimslim cemaat bulunmaktayd;

Rum - Ortodoks, Ermeni - Gregoryen ve Museviler.48Bu sisteme on dokuzuncu

yzyl sonrasnda Protestanlar ve Katolikler de, (Katolik - Ermeniler),

katlmtr.49

2.2 Millet Sisteminin Kkeni ve Geliimi

Sistemin kkeni, slam hukukuna ve ortaa slam devletleri srecinde oluan

zimmi geleneine dayanmaktadr. slami kurallar, slamn hkm srd

topraklar zerinde yaayanlar; Mslmanlar ve gayrimslimler olarak ikiye

ayrmakta, slam topranda srekli oturan ehl-i kitap tebaaya ise zimmi

statsnde, yani can ve mal gvenlii salanarak ve belirli bir vergi sistemi

iinde, (cizye ve hara), yaamalarna izin vermektedir. Zimmiler, yani korunanlar

askere alnmazd.50 Osmanl Devletinin ilk dnemlerinde Anadoluda ve

Balkanlarda ynetim altndaki Mslman olmayan nfusa ilikin uygulama

yukarda ana hatlar izilen gelenek erevesinde gereklemiti. Fatih Sultan

Mehmetin stanbulu fethetmesinin hemen sonrasndaOsmanl gerek anlamyla

bir imparatorlua dnrken millet sistemi de kuruldu. Fatihin, byk bir

iltifat ve trenle, Rum - Ortodoks Kilisesinin bana Katolik kart Ortodoks din

adamGeorgios Scholariosu, Gennadios unvanylaatamas ve ona millet ba

berat vermesi Ortodoks Kilisesinin de adeta yeniden douu oldu.51 Sultann

berat, kiliselerin korunmasn, bu dine mensup olanlarn evlenme, boanma,

veraset ve defin ilerinin kendi dini geleneklerine gre yrtlmesini vurguluyor,

Patrike tulu Osmanl paas unvanyla birlikte Patrikhaneye hem ruhani hem

de idari zerklik veriyordu.52

48Seluk Akin Somel (2003), Cemaat Mektepleri ve Yabanc Misyoner Okullar, Osmanl

Uygarl Cilt 1, T.C. Kltr Bakanl, Ankara, sayfa 387 49Erylmaz, age, sayfa 251 - 255

50Erylmaz, age, sayfa 228 - 229

51

lber Ortayl (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi Seme Eserler 3, Trkiye BankasKltr Yaynlar, stanbul, sayfa3 - 2552Erylmaz, age, sayfa 233


13/16

Benzer bir ayrcalk yine Fatih tarafndan Ermeni - Gregoryen Kilisesine ve

Musevi Hahambana verildi. Hi kukusuz, tm bu uygulamann ardnda hem

siyasal hem de toplumsal gerekler yatmaktayd. Fatihin Balkanlar ve

Anadoluya hakim imparatorluu iinde, nfusun nemli blm

gayrimslimlerden oluuyor, te yandan yeni payitaht stanbulun azalan

nfusunun canlandrlmas gerekiyordu. Karpat, fetih srasnda altm bin olan

nfusun yz ylda yarm milyona ulatn ve bu say iinde Hristiyanlarn

orannn te bir olduunu belirtir.53Osmanl ynetimi bu uygulamayla pek ok

gayrimslimi katip ve mltezim olarak grevlendirirken dier devlet

hizmetlerinde de ska kullandlar. Fetih srasnda ibirlii yapan Rum, Srp,

Bulgar ve Arnavut askeri snf yeleri Hristiyan tmar sahipleri olarak Osmanl

seyfiye snfyla dahi btnleebildiler.54

Sistemin en nemli zellii, Rum - Ortodoks Kilisesinin ve Ermeni

Patrikliinin etki alann neredeyse tm imparatorluk corafyasna grece

istikrarl biimde yaym olmasdr.55 Yunanca yahut Ermenice konuan bir

ruhban snf, Srpa, Bulgarca yahut Arapa konuan ve farkl etnik kkendekitopluluklar ayn dini cemaatin yesi sayabiliyordu. Yahut Erdel Voyvodalarnda

olduu gibi kimi yerel yneticiler Fenerli Rum Beyler arasndan atanabiliyordu.

On sekizinci yzylda Avrupa ile olan ticaretin ve ilikilerin gelimesi Fenerli

Rum tccar guruplarnn gcn arttrm, giderek Patrikhane iinde de sz sahibi

olmulard. Eflak ve Bodan gibi blgelerde Slav ve Leh nfusu Rumlatrmaya

almlar, zenginleip, batl eitimle laikletike milliyeti bir sylem iinde

Bizans yeniden kurmay amalamlard.

56

On sekizinci yzyln sonlarna kadarmparatorluun bir i unsuru ve Devletin dikkatle gzettii toplumsal dengenin en

nemli paralarndan biri olan millet sistemi zellikle 1774 tarihli, Rusya ile

imzalanan Kk Kaynarca antlamasyla bir d soruna dnecek ve

mparatorluun zl srecini de hzlandracakt.57


54Halil nalck (2000), age, sayfa 42

55

Karpat, age, sayfa 35556Karpat, age, sayfa 359

57Karpat, age, sayfa 361


14/16

DEERLENDRME VE SONU

Osmanl toplum dzeni, iktisadi ve siyasi denetimi elinde tutan patrimonyal bir

merkezi brokrasinin en tepede konumland, toplumu oluturan cemaat ve

guruplarn ezel ve ebet bir denge anlay iinde yaad, kozmopolit bir

imparatorluk corafyas iinde biimlenmitir. Yapnn temelinde geni kk

kyl ynlar bulunmakta ve sistem, kylnn rettii tarmsal rnden elde

edilen ayni ve nakdi gelire dayanmaktadr.58 Bu toplumsal dzen Osmanlya

zerinde ykseldii corafyann tarihselliinden ve ortaa slam zihniyetinin59

geleneinden miras kalm grnmektedir.Fetih ve kul sistemi zerine kuruluynetici sekinlerin, toplumsal dzende dikkatle gzettii denge hali, tpk

ehirlerde ahilik geleneini izleyen lonca sisteminin iktisadi yaamda rekabet

ve sermaye birikimini kstlamas gibi, herkesin bulunduu konum iinde,

istikrara ve genel uyuma uygun davranmasn bir gereklilik olarak kabul ediyordu.

Anadolu ve Balkanlarda gayrimslimlerin slamlamas ve Trk kltr etkisine

girmesi bir zorlama ya da devlet basks ile deil, daha ok iktisadi ve siyasi

hayatn sre iinde harekete geirdii dinamiklere balanyordu.60

te yandanmillet sistemi de ite bu blmlere ayrlm61, adeta dikey olarak yan yana

konumlanm toplumsal guruplarn varln kalc hale getiren ve mparatorluun

denge haline hizmet eden pratik ve pragmatik bir anlam ifade ediyordu.



60Halil nalck (1999), Halil nalck ile Sylei, (Syleiyi Yap. lber Ortayl), Cogito -

Osmanllar zel Says, Say 19, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, sayfa 3961lber Ortayl (2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi - Seme Eserler 3, Trkiye Bankas

Kltr Yaynlar, stanbul, sayfa 4


15/16

KAYNAKA

nalck, Halil (1999), Halil nalck ile Sylei, (Syleiyi Yapan lber Ortayl), Cogito -Osmanllar zel Says, Say 19, Yap Kredi Yaynlar, stanbul

Ortayl, lber(2008), Osmanlda Milletler ve Diplomasi - Seme Eserler 3, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul

Somel, Seluk Akin(2003), Cemaat Mektepleri ve Yabanc Misyoner Okullar,Osmanl Uygarl- Cilt 1, T.C. Kltr Bakanl, Ankara

Ortayl, lber(2008),Avrupa ve Biz, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul

Lewis, Bernard (2000), Ortadounun oklu Kimlii, (ev. Mehmet Harmanc), Sabah

Kitaplar, stanbul

Erylmaz, Bilal (1993), Osmanllarda Millet Sistemi, (Gen.Yay.Yn. Bekir ahin),Osmanl Ansiklopedisi - Tarih, Medeniyet, Kltr, Aa Yaynclk, stanbul

Trkne, Mmtazer(2003), Siyaset, Lotus Yaynevi, Ankara

Yack, Bernard (2003), The Liberal Democratic State, The Nation State, (Ed. T.V.Paul,G.John kenberry ve John A.Hall), Princeton University Press, USA

Faroqh, Suraya(2009), Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam - Ortaadan YirminciYzyla, (ev. Elif Kl), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul

Yediyldz, Bahaeddin (1994), Osmanl Toplumu - Yerleim Durumuna Gre OsmanlToplumu, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), Osmanl Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA,stanbul

Abou-El-Haj, Rfaat Ali(2000),Modern Devletin Doas, (ev. Oktay zel ve Canayahin), mge Kitabevi, Ankara

pirli, Mehmet (1994), Klasik Dnem Osmanl Devlet Tekilat, Osmanl Devleti veMedeniyeti Tarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul

Karpat, Kemal H. (2006), Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama,(ev. Dilekzdemir), mge Kitabevi, Ankara

Ktkolu, Mbahat S.(1994), Osmanl ktisadi Yaps, Osmanl Devleti ve MedeniyetiTarihi, (Ed. Ekmeleddin hsanolu), IRCICA, stanbul

nalck, Halil (2000), Mirasn Anlam: Osmanl rnei, (Ed. L. Carl Brown),mparatorluk Miras, letiim Yaynlar, stanbul

Timur, Taner (1989), Osmanl almalar lkel Feodalizmden Yar SmrgeEkonomisine, V Yaynlar, Ankara

nalck, Halil (2003), Osmanl Uygarl, (Ed. Halil nalck ve Gnsel Renda), T.C.Kltr Bakanl, stanbul


16/16

nalck, Halil (2005), Tarihilerin Kutbu-Halil nalck Kitab, (Sylei: Emine aykara),Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul

nalck, Halil (2009),Devlet-i Aliyye-Osmanl mparatorluu zerine Aratrmalar I,Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul

Ortayl, lber(2004), Osmanl Bar, Ufuk Kitaplar, stanbul

Brown, L. Carl (2000),mparatorluk Miras-Balkanlarda ve Ortadouda OsmanlDamgas, (ev. Gl aal Gven), letiim Yaynlar, stanbul

nalck, Halil (1999), Halil nalck ile Sylei-Osmanl Tarihi En ok Saptrlm, TekYanl Yorumlanm Tarihtir, Osmanl zel Says, Cogito- Aylk Dnce Dergisi,Yap Kredi Yaynlar, stanbul

Karpat, Kemal H. (2002), Osmanl Modernlemesi-Toplum, Kuramsal Deiim ve Nfus,

(ev. Akile Zorlu Durukan ve Kaan Durukan), mge Kitabevi

Documents

OSMANLI TOPLUMSAL DÜZENİ - Giriş