Osmanlı Üsküdar’ında Tütüncü Esnafı

.

Osmanl› Üsküdar’›ndaTütüncü Esnaf›

DR. FEHM‹ YILMAZMarmara Üniversitesi

Avrupal›lar›n Amerika k›tas›na ayak basmas›yla birlikte dünyaya yay›lmaya bafl-layan tütün, 1492 y›l›ndan XVI. yüzy›l›n sonlar›na kadar geçen bir yüzy›l kadarsürede, hemen hemen bütün dünyaya yay›ld›. Bu yay›l›m, hem Avrupa, hem deDo¤u ve Güney Asya üzerinden oldu. Bu yüzy›lda baflta liman kentleri olmak üze-re iç bölgelerdeki önemli flehirlere yay›l›m›n› tamamlayan tütün, özellikle XVII.yüzy›l›n ilk yar›s›nda buralardan daha küçük nüfuslu merkezlere, yani taflrayailerlemesini sürdürdü. XVIII. yüzy›la gelindi¤inde ise, dünyan›n her taraf›nda ka-d›nl› erkekli, büyüklü küçüklü her yafltan ve her s›n›ftan insan›n kulland›¤› toplutüketim maddesi haline geldi.1

Tütün bir taraftan her derde deva bir ilaç gibi tan›t›larak h›zl› yay›l›m gösterirken,di¤er taraftan da yay›ld›¤› bölgelerde belirli bir süre sosyal-siyasî ve dinî tepkiler-le karfl›laflt›.2 Bu nedenle de siyasî ve dinî otoritelerce yasaklanmaya çal›fl›ld›.3 Fa-kat bu gayret büyük ve merkezî flehirler d›fl›nda, genel olarak kontrolün daha azoldu¤u taflrada uygulanamad›.4 Asl›nda büyük merkezlerde de gizlice tüketimi de-vam etti. Üstelik yasaklama sebebiyle tütün fiyat ve kar marj›n›n yükselmesi, birtaraftan klasik tar›m çiftçisini gizlice tütün ekimine yönlendirirken, di¤er taraftanda yine gizlice bu iflle meflgul tüccar grubunun ortaya ç›kmas›n› sa¤lad›. K›sacas›yasaklama, tütünün, hem tar›m›nda hem de ticaretinde kaçakç›l›¤› ortaya ç›kar-m›flt›. Zamanla yöneticiler, yasakla bafla ç›kamayaca¤›n› anlad›klar›ndan, bu uy-gulamadan vazgeçti, serbest b›rak›p vergilendirerek de bu maddeyi hazine gelirle-ri aras›na soktu. Ve zamanla devletlerin hazine gelirlerinde tütün önemli bir payasahip oldu.5 Bu yeni dünya ürünü, çeflitli flekillerde yani çi¤nenerek, rulo halindesar›larak, ö¤ütülmüfl enfiye halinde burundan çekilerek ya da k›y›l›p pipo, lüle,nargile gibi aletler yard›m›yla tüketilmekteydi. Bu nedenle dünyaya yay›lmayabafllamas›yla birlikte tütün, bu sektöre ba¤l› ham tütünü k›yarak mamul hale geti-rip tüketiciye sunan tütüncü esnaf› ile pipo, lüle, nargile, çubuk üretimi yapan

194

.

yeni meslek gruplar›n›n da do¤mas›na sebep oldu.6 K›sacas› XVIII. yüzy›l baflla-r›nda tar›m›, ticareti, esnaf› ve yan meslek dallar› ile binlerce insan› istihdamedip, geçim kayna¤› olan önemli bir sanayi sektörü haline geldi. Bu geliflim süre-cinde, önemli ve genifl bir co¤rafyaya sahip olan Osmanl› ‹mparatorlu¤undaki du-ruma bak›ld›¤›nda ise, di¤er bölgelerdekine paralel bir geliflmeye sahip oldu¤u gö-rülür. Bu yeni madde, 1560’larda Osmanl› topraklar›na Akdeniz’den girmifltir. Buy›llarda girmifl oldu¤u, Osmanl› yöneticileri taraf›ndan çeflitli ülkelere gönderilendiplomatik hediyeler aras›nda tütünün bulunmas›ndan anlafl›lmaktad›r. Ayn› za-manda giriflinden 15-20 sene sonra da tar›m›na bafllanm›flt›r ki, bu durum, Os-manl› topraklar›n›n, Amerika k›tas›ndan sonra tütünün ticarî amaçl› ekimine bafl-land›¤› ilk ülke olma özelli¤ine sahip olmas›n› da sa¤lam›flt›r. ‹lk defa 1583 y›l›n-da Mu¤la’n›n Milas kazas›nda tütün ekimi yap›lm›fl, üreticilerden bu yeni madde-den %10 oran›nda öflür vergisi al›nm›flt›r. Tütün tar›m›n›n devam› ve yay›l›m› sa-dece Milas ve çevresiyle kalmam›fl 10-20 y›l farkla, XVI. yüzy›l›n sonlar›na do¤ruRumeli’de Makedonya bölgesi ve Anadolu’da Halep ve çevresi tütün tar›m›n›n ya-p›ld›¤› bölgeler olmufltur. Tütünün 1609-1646 y›llar› aras›nda tar›m›, ticareti vetüketimi yasaklanmas›na ra¤men devam etmifl, yukar›da da belitildi¤i gibi, yasak-lama, sadece tütünle meflgul profesyonel çiftçi, tüccar ve esnaf grubunun do¤ma-s›na sebep olmufltur. 1646 y›l›nda fleyhülislam Bahaî Efendi’nin tütün lehindevermifl oldu¤u fetva ile merkezî otoritenin neredeyse yaln›z ‹stanbul merkezli ya-sak kontrolü giderek yok olmufl, böylece XVII. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda tütüncü-lük bütün dallar›yla önemli bir sanayi sektörü olma yolunda geliflme sürecine gir-mifltir. Di¤er taraftan bu alandaki geliflim karfl›nda devlet 1688 y›l›ndan itibarentütün ticaretini vergiye ba¤lam›fl, 1691 y›l›ndan itibaren de öflüre ilave olarak tü-tün tar›m›n› dönüm bafl›na vergilendirerek, di¤er devletlere göre geç de olsa bumaddeyi hazine gelirleri aras›na sokmufl, daha sonraki as›rlarda tütün, hazine ge-lirleri içinde olmazsa olmazlar›n en bafl›nda yer alanlardan biri haline gelmifltir.7

Bu geliflmeler çerçevesinde araflt›rma konumuz olan tütüncü esnaf›na bakacakolursak, bu maddenin girdi¤i ve toplum içinde yay›lmaya bafllad›¤› dönemde buiflle meflgul olanlar hakk›nda yeterli bilgi bulunmamaktad›r. Fakat XVI. yüzy›l so-nundan itibaren Avrupal› tüccarlar taraf›ndan getirilen ithal tütünlerin mamul,yani k›y›lm›fl oldu¤u tahmin edilebilir. Bunlar›n, çeflitli meslek gruplar›, özellikletütün Avrupal› tüccarlar taraf›ndan her derde deva ilaç olarak tan›t›ld›¤›ndan, at-tar esnaf› veya münferit kifliler taraf›ndan perakende olarak halka sunuldu¤u söy-lenebilir. Daha sonraki y›llarda XVII. yüzy›l›n ilk yar›s›ndaki yasaklama, çiftçi vetüccar grubunda oldu¤u gibi, sadece bu iflle, yani tütün k›y›c›l›¤› ile u¤raflan birgrubun ortaya ç›kmas›na sebep oldu. Gittikçe profesyonelleflme e¤iliminde olanbu grup, daha çok flehir merkezlerinin kenar mahallelerinde, gizlice tütün üretimiyapan köylerde faaliyet göstermekteydi.Yasa¤›n kalkmas›yla taflrada faaliyette bulunan tütün k›y›c›lar›, kasaba, kaza veflehirlere do¤ru bir yay›l›m gösterdi. XVIII. yüzy›l›n bafllar›na gelindi¤inde impa-ratorlu¤un hemen hemen her yerleflim biriminde profesyonelleflmifl, sadece bu ifl-le meflgul olup para kazanan, kanun ve nizamlar› olan ve bir lonca içinde faaliyetgösterecek kadar optimal say›ya ulaflm›fl bir meslek grubu haline geldiler.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U I V

195

.

O S M A N L I Ü S K Ü D A R ’ I N D A T Ü T Ü N C Ü E S N A F I

Bir Osmanl›kahvehanesi

196

.

‹mparatorlukta tütüncü esnaf› ile ilgili önemli ve detayl› resmî bilgiler 1696 y›l›n-dan itibaren bafllamaktad›r. Bu tarihte bafllamas›n›n sebebi, bu y›l devletin yeni ta-rifeli gümrük vergisi koymas› ve bu nedenle çiftçi, tüccar ve esnaf elinde bulunantütünlerin say›m›n›n yap›lmas›d›r. Bu ilk say›mdaki bilgilere göre, XVII. yüzy›l so-nunda tütüncü esnaf›n›n imparatorluk çap›nda önemli bir yay›l›m gösterdi¤i, an-cak ‹stanbul ve büyük flehirler de dahil olmak üzere, lonca oluflturacak kadar op-timal say›ya ulaflamad›klar› görülmektedir. Ayn› zamanda say›mlardan tütüncüesnaf›n›n hemen hemen tamam›n›n müslümanlardan olufltu¤u anlafl›lmaktad›r.Mevcut çok az say›daki gayrimüslimler ise, muhtemelen XVII. yüzy›l›n ikinci ya-r›s›nda bu gruba kat›lm›fl olmal›d›r. Bu tarihlerde ‹stanbul’da yap›lan say›ma gö-re, Suriçi, Eyüp, Galata ve Üsküdar kazalar›nda toplam 366 tütüncü esnaf›/dükka-n› bulunmaktad›r. Bunlar›n %99 oran›ndaki 363’ü müslüman, geri kalan %1’likoran›n 2’si yahudi ve biri de hristiyan z›mmî reaya idi.8

1696 y›l›ndaki yeni tarifeyle birlikte tütün gümrüklerinin bir örümcek a¤› gibi bü-tün imparatorluk çap›na yay›l›p, bu sistemin XVIII. yüzy›l›n ilk çeyre¤inde yerineoturmas› ve tütünün bir toplu tüketim maddesi haline gelmesi, bir taraftan tütüntar›m›na ve ticaretine ivme kazand›rarak gelifltirirken, di¤er taraftan da do¤al ola-rak tütüncü esnaf›n›n da, hem kalitatif, hem de kantitatif geliflmesine sebep oluplonca oluflturabilecek kadar optimal say›ya ulaflmas›n› sa¤lad›. Bu nedenle ‹stan-bul’daki tütüncü esnaf›n›n iste¤i üzerine Temmuz 1726 tarihinde devlet taraf›n-dan loncalaflmalar›na izin verildi.9

Bundan sonra da imparatorlu¤un di¤er sektörlerinde oldu¤u gibi, tütüncülük sek-törü de olumlu geliflimini devam ettirdi. Esnafl›k alan›ndaki geliflim öyle h›zl› ol-du ki, XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤ine girildi¤inde bunlar›n say›ca art›fl›, lonca tefl-kilat›n›n bile kontrol edemeyece¤i bir hale geldi. Bu nedenle tütüncüler loncas›,devletten yeni bir say›m yap›larak, mevcut olanlara gedik verilmesini istediler.Amaçlar›, art›k bu meslekle alakas› olmayanlar›n kendi esnaf grubuna kat›l›m›n›engellemekti. Bu istek, devletin tradiyonalist, provizyonist ve fiskalist iktisadîprensip gereklerinden oldu¤u için kabul edildi.Ayn› y›l 1782 y›l›nda yap›lan tütüncü esnaf› say›m›nda ‹stanbul’da 1472 tütüncüdükkan› ve esnaf› tespit edildi. Böylece 1696 y›l›ndan 1782 y›l›na kadar geçenyaklafl›k bir as›rl›k dönemde tütüncü esnaf› say›s› %302 oran›nda artm›fl oldu. Buart›fl içinde müslümanlar say›ca üstün olmalar›na ra¤men gayrimüslimlerin oran›da hayli yükselmiflti.10

1782 y›l›nda tütüncü esnaf›na getirilen gedik ugulamas›na ra¤men, sonraki y›llar-da yine de bu gruba kat›l›mlar devam etti. Bunun sebebi, daha çok çeflitli vak›fla-r›n mülklerinde loncadan habersiz faaliyet gösteren tütüncülere mütevelli heyet-leri taraf›ndan izin verilmesiydi. Bu nedenle 1831 y›l›na gelindi¤inde ‹stanbul’da-ki tütüncü esnaf› say›s› 1744’e ulaflm›flt›. Böylece 1696-1831 tarihleri aras›ndakiyaklafl›k bir buçuk as›rl›k zaman zarf›nda esnaf say›s›nda %377 oran›nda art›fl ol-mufltu. Bunlar›n %76’s› Suriçinde, %13’ü Galata’da, %8’i Üsküdar’da ve %3’üEyüp kazas›nda faaliyet göstemekteydi.11

Tütüncü esnaf›n›n say›ca geliflimi, bundan sonra da devam etti. 1853 y›l›nda K›-r›m Savafl› sebebiyle yap›lan ‹stanbul’daki genel esnaf say›m›nda tütüncü esnaf›na


197

.

1831-1853 aras›nda ‹ranl›lar›n kat›ld›¤› görülmektedir. 100 ‹ranl›, ‹stanbul’da nar-gile tütünü imal etmeye bafllam›flt›.1 2 Böylece ‹stanbul’daki tütüncü esnaf›n›n say›-s› 1844’e yükseldi. Gedik uygulanmas›na ra¤men, hem loncan›n, hem de devletin1831-1853 y›llar› aras›nda önemli oranda ‹ran tebas›n›n bu gruba kat›lmas›na izinvermesi sebebi ise, XIX. yüzy›l›n ilk yar›s›nda imparatorlukta meydana gelen siya-sî geliflmelerin sonucuydu. Halep ve çevresi ile Güneye inen bölge, önemli bir tü-tün üretim bölgesi idi. Nargile tütünü Antakya bölgesinde yetifltirilmekle birliktetamam›na yak›n› ‹ran’dan Ba¤dad-Halep-fiam-Lazkiye üzerinden Akdeniz dünya-s›na ve Osmanl› topraklar›na yay›l›rd›. XVIII. yüzy›l sonlar›nda Ali Pafla ayaklan-mas›, Napolyon’un M›s›r’› iflgali ve Kavalal› isyan› Ortado¤u’da güvensiz bir ortamyaratarak, Ba¤dat-Lazkiye hatt›ndaki tömbeki ticaretini sekteye u¤ratt›. Baflta ‹stan-bul olmak üzere imparatorluk çap›nda tömbeki darl›¤› bafllad›. Bundan sonra ‹ran-l› tüccarlar tömbekiyi Tebriz üzerinden Anadolu’ya ve ‹stanbul’a bizzat kendilerigetirmeye bafllad›lar.1 3 Dolay›s›yla devlet ve lonca yöneticileri, tekrar provizyonistdengeyi sa¤lamak amac›yla ‹ranl›lardan esnafl›k yapmak isteyenlere izin vermekzorunda kald›.Tütüncü esnaf›n›n say›ca geliflimi XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda da devam etti.Gelirlerini art›rma çabas›nda olan devlet, 1862 y›l›nda haz›rlad›¤› nizamname ilegümrüklerde yapt›¤› yeni düzenleme ve müruriye vergisi ile hayata geçirdi¤ibey’iyye vergisi isteyen herkesin belirtilen vergileri ödeyip gerekli flartlar› yerine


Eski ‹stanbul'da bir iskele kahvehanesi (Miss Pardoe, Beaties of the Bosphoros, London 1838)

198

.

getirdi¤i taktirde, tütün k›y›p, satabilece¤ini belirtiyordu.14 Böylece uzun zamandevam eden tütün sektörünün esnaf kolunun klasik sistemi de, devletin iktisadîdünya görüflünün de¤iflmeye bafllamas›yla son buldu. Böylelikle, hem tütüncülerloncas›n›n, hem de devletin y›llard›r mücadele etti¤i, fakat pek baflar›l› olamad›¤›bu mesle¤in meritokrasisi d›fl›ndaki kifliler, bu sisteme dahil edilmifl oldu.Bu genel çerçeveden sonra mevcut verileri daha ayr›nt›l› hale getirip Üsküdar’da-ki tütüncü esnaf›n› ‹stanbul’un di¤er kazalar›yla birlikte vermek, konumuzun da-ha iyi anlafl›lmas›n›, var olan çerçevede yerine oturtulmas›n› sa¤layacakt›r.Bu ba¤lamda 1696 y›l›nda, Suriçi, Eyüp, Galata ve Üsküdar kazalar›nda toplam366 tütüncü esnaf›n›n 284’ü Suriçi’nde, 37’si Galata ve Tophane’de, 16’s› Eyüp,29’u da Üsküdar kazas›nda faaliyet göstermekteydi. Üsküdar’daki esnaf›n tamam›müslümand›.15 1782 y›l›ndaki say›ma göre, toplam 1472 tütüncü esnaf›n›n 1081’iSuriçi’nde, 50’si Eyüp’te. 217’si Galata’da, 124’ü ise Üsküdar’da olup bunlar›n103’ü müslümanlara, 13’ü hristiyan ve 8’i yahudi idi.16 Bu verilerin sonucuna gö-re, ‹stanbul’da 1696 y›l›ndan 1782 y›l›na kadar geçen 86 y›ll›k dönemde toplamtütüncü dükkanlar›n›n say›s›ndaki genel art›fl, %302 oran›nda olmufltu. ‹stan-bul’da Suriçi’nde %281, Galata’da %486, Eyüp’de %212,5, Üsküdar’da %327,5oran›nda art›fl olmufltu (Grafik 8, 9, 10). 1831 y›l›ndaki say›mda ise, ‹stanbul’dakiesnaf %2 oran›nda art›flla 1744’e ulafl›rken bunlar›n 1319’u Suriçi, 239’u Galata,38’i Eyüp’te, 148’i Üsküdar’da idi. Üsküdar’da faaliyet gösterenlerin 122’si müslü-man 18’i hristiyan ve 8’i yahudi idi (Grafik 6, 7). Böylece ‹stanbul’daki tütüncü es-naf› ilk tahrir verilerinin bulundu¤u 1696 y›l›ndan 1830’lara kadar geçen 130-140y›l içinde toplam %377 oran›nda artm›flt›r. Bunlar›n %76’s› Suriçi, %13’ü Galata,%8’i Üsküdar, %3’ü Eyüp kazas›nda faaliyet göstermektedir (Grafik 8, 9, 10). Yine1696-1831 döneminde esnaf say›s›n›n kazalardaki ortalama art›fl oran›na bakt›¤›-m›zda, Galata kazas›n›n %546 oran›nda bir art›flla ilk s›rada, Üsküdar’›n %410’lukbir art›flla ikinci s›rada, Suriçi’nin %365’lik art›flla üçüncü s›rada, Eyüp kazas›n›nise, %137,5’lik art›flla dördüncü s›rada yer ald›¤› görülmektedir (Grafik 9, 10).1696-1782 ile 1782-1831 y›llar› aras›ndaki dönemlerde tütüncü esnaf›n›n say›salgeliflimi karfl›laflt›r›ld›¤›nda, birincisine göre, ikinci dönemde kazalardaki esnaf›nart›fl oranlar›nda önemli düflüflün oldu¤u görülmektedir. Yani art›fl h›z› yavaflla-m›flt›r. Buna göre ‹stanbul %22, Üsküdar %19, Galata %10 oranlar›nda art›fl göste-rirken, Eyüp %24 oran›nda düflüfl yaflam›flt›r. Di¤er taraftan bu geliflim sürecindetütüncü esnaf›n›n müslim ve gayrimüslim oranlar›na bak›ld›¤›nda, 1696-1831 y›l-lar› aras›nda esnaf›n ço¤unlu¤u yine müslümanlardan oluflmakla birlikte, hemmüslüman-gayrimüslim, hem de gayrimüslimlerin kendi aralar›nda önemli de¤i-flimler geçirdi¤i görülmektedir. Yukar›da belirtildi¤i gibi, 1696 y›l›nda yap›lan tah-rirlere göre, sadece ‹stanbul de¤il, bütün imparatorluk çap›nda tütüncü esnaf›n›nhemen hemen tamam› müslümanlardan oluflmaktayd›. Tütüncü esnaf›nda faali-yet gösteren ikinci büyük grup, yahudiler, üçüncü grup ise hristiyan z›mmî reayaidi.XVII. yüzy›l›n sonlar›nda %99’unu müslümanlar›n oluflturdu¤u tütüncü esnaf›naXVIII. yüzy›l›n ilk yar›s›nda özellikle yahudiler kat›lmaya bafllad›. Bu dönemde sa-y›lar›n› tam olarak bilemesek de tütüncü esnaf› içinde yahudilerin, hristiyan reaya-


199

.

dan daha fazla oldu¤u anlafl›lmaktad›r. Bunun en önemli kan›t›, 1762 y›l›nda fark-l› dini gruplardan oluflan tütüncü esnaf›n›n, problemlerini anlatmak için loncaiçinde sahip olduklar› say›ya göre divana temsilci göndermeleriydi. Saraydaki di-vana baflvuran toplam 70 tütüncü esnaf› temsilcisinin 50’si müslüman, 15’i yahu-di ve 5’i z›mmi idi.1 7 Fakat bu durum XVIII. yüzy›l›n son çeyre¤ine girildi¤inde bü-yük de¤iflimler göstemeye bafllad›. Tütüncü esnaf› içinde müslümanlar, say›ca yi-ne ço¤unlu¤u ellerinde bulundurmalar›na ra¤men art›fl oranlar›nda bir dura¤anl›kyaflan›yordu. Buna karfl›l›k gayrimüslimler içinde hristiyanlar›n say›s›, tütüncülerloncas›n› da rahats›z edecek derecede artm›flt›. 1782 y›l›nda lonca temsilcileri, bir-kaç y›l içinde ‹stanbul’da 331 Rum ve Ermeni z›mminin tütüncü esnaf›na kat›ld›-¤›n› aç›kça belirtmekte, buna bir s›n›rlama getirilmesini talep etmekteydiler.1 8 B utalepleri, devlet taraf›ndan kabul edilmesine ra¤men, afla¤›da anlat›lacak çeflitli ge-liflmelere ba¤l› olarak, hristiyan reayan›n bu esnaf grubuna kat›l›mlar› devam etti.1696-1831 y›llar› aras›nda faaliyet gösteren müslim ve gayrimüslim tütüncü esna-f›n›n say›sal geliflimine bakt›¤›m›zda, 1696 y›l›nda %99 ço¤unlu¤u elinde bulun-duran 363 müslüman tütüncü esnaf›, 1831 y›l›na kadar yaklafl›k %233 oran›ndabir art›fl göstererek say›lar› toplam tütüncü esnaf›n›n %69’unu teflkil eden 1.207’yeulaflm›flt›r. 1696 y›l›nda %1’lik orana sahip 3 gayrimüslim tütüncü esnaf› bu sü-reçte yaklafl›k olarak %17.800 oran›nda bir art›flla say›lar› toplam tütüncü esnaf›-n›n %31’ini teflkil eden 537’ye ç›km›flt›r. Bu grup içinde 1696 y›l›nda say›lar› sa-dece 1 olan hristiyanlar›n say›s› %47.200 oran›nda art›flla toplam esnaf›n %27’lik,gayrimüslim esnaf›n da %88’lik oran›n› teflkil eden 473 say›s›na ulafl›rken, yahu-diler yaklafl›k olarak %3.100 oran›nda art›flla say›lar› 2’den toplam esnaf say›s›n›n%4’ünü ve toplam gayrimüslim esnaf›n da %12’sini teflkil eden 64’e ulaflm›flt›r(Grafik 11, 12, 13, 14, 15).


Bugün bulunmayan Üsküdar Reji Tütün ‹flleme Binas› (Üsküdar Hat›ras›, s. 145)

200

.

Tütüncü esnaf›n›n 1696-1782 y›llar› aras›ndaki geliflimine bak›ld›¤›nda müslü-manlar, %186’l›k bir art›flla toplam esnaf›n %71’ine tekabül eden 1038 say›s›naulafl›rken, gayrimüslimler %14.367 oran›nda art›flla toplam esnaf›n %29’u olan434 say›s›na ulaflm›fllard›r. Bunlar içinde en büyük say›sal geliflime sahip olanhristiyanlar, bu dönemde %37.800 oran›nda artarak, say›lar›, toplam esnaf içinde%35, toplam gayrimüslim esnaf içinde de %87 oran›na tekabül eden 379’a ulafl-m›flt›r. Yahudiler ise, %2.650 oran›nda bir art›flla say›lar› toplam esnaf›n %4’üne,toplam gayrimüslim esnaf›n da %13’ünü oluflturan 55’e yükselmifltir (Grafik 11,12, 13, 14, 15).1782- 1831 y›llar› aras›ndaki tütüncü esnaf›ndaki say›ca geliflim, devletin ve lon-ca teflkilat›n›n ald›¤› önlemler sayesinde birinci dönemle k›yaslanamayacak oran-da azalm›flt›r. Bu dönemde müslüman esnaf›n art›fl› %16 oran›nda gerçekleflereksay›lar›, toplam esnaf›n %69’unu oluflturan 1207’ye ulaflm›flt›r. Gayrimüslimlerinsay›s› ise toplam olarak %24 oran›nda bir art›flla, toplam esnaf›n %31’i oran›nda-ki 537’ye yükselmifltir. Bu gruptaki hristiyanlar, %25 oran›nda art›flla, say›lar›,toplam esnaf›n %37’sine ve gayrimüslim esnaf›n da %88’ine tekabül eden 473’eyükselmifltir. Gayrimüslim grup içindeki yahudiler ise, %16 oran›nda art›flla 64’eulaflarak, toplam esnaf›n %4’ünü ve gayrimüslim esnaf›n %12’sini oluflturmufllar-d›r (Grafik 11, 12, 13, 14, 15).Üsküdar’daki durum di¤er kazalarda oldu¤u gibi bir geliflim sergiledi. 1696-1831y›llar› aras›nda müslümanlar say›ca %286 oran›nda bir art›fl göstermesine ra¤men,1696 y›l›ndaki toplam esnaf içindeki %100’lük paylar› %81’e düfltü. Buna karfl›l›k1696 y›l›nda bu kazada tütüncü esnaf› için görülmeyen gayrimüslimler, %2.600oran›nda art›flla Üsküdar’daki toplam tütüncü esnaf›n›n %19’luk pay›na sahip ha-le geldiler. Bu grup içinde say›ca birinci s›rada olan hristiyanlar, yaklafl›k %1.800oran›nda bir art›flla toplam esnaf›n %13’ünü, gayrimüslim esnaf›n da %69’unutemsil etmekteydiler. Yahudiler ise, sadece 1696-1782 y›llar› aras›nda %800 ora-n›nda art›fla sahip olmufllar, 1782-1831 döneminde ise, hiçbir geliflme gösterme-mifllerdir. Buna gore, 1782 y›l›nda toplam esnaf›n %6’s›n›, gayrimüslim esnaf›n%61’ini oluflturan yahudi tütüncü esnaf›, 1831’e gelindi¤inde, toplam esnaf için-deki %6’l›k pay›n› korurken, gayrimüslimler içindeki oranlar›, %44’e gerilemifltir(Grafik 16, 17, 18, 19). Bu bilgilerden sonra Üsküdar’daki tütüncü esnaf›n› birazdaha detayl› inceleyecek olursak, XVIII-XIX. yüzy›llara ait verilere göre, tütüncüesnaf› Beykoz’dan Kad›köy’e kadar genifl bir alanda faaliyet göstermekteydi. Yuka-r›da belirtildi¤i gibi, yasaklama döneminde flehir kenarlar›nda ve taflrada gizlicefaaliyet gösteren tütüncü esnaf›n›n, yasa¤›n kalkmas›yla birlikte XVII. yüzy›l›nikinci yar›s›nda h›zl› bir flekilde bafllang›çta flehir merkezleri ve nüfusun yo¤un ol-du¤u yerlerde faaliyet göstermifl oldu¤u tahmin edilebilir. 1696 y›l›ndaki say›mverileri de, bunu destekler niteliktedir. Buna göre XVII. yüzy›l›n sonlar›nda tütün-cü esnaf›n›n büyük ço¤unlu¤unun Üsküdar merkezinde, geri kalanlar›n›n ise,Beykoz’dan Kad›köy’e kadar olan k›y› fleridinde birer ikifler olmak üzere da¤›ld›¤›görülmektedir.19 Bu durum yukar›da da belirtildi¤i gibi, XVIII-XIX. yüzy›llar ara-s›nda say›ca önemli bir art›fl gösterirken tütüncü esnaf› flimdikinden daha geniflbölgeyi içine alan co¤rafyan›n tamam›na yay›larak faaliyet göstermeye devam et-


201

.

ti. Bu konuda mevcut ve toplu bilgi veren 1831 y›l›na ait kay›tlara göre, Üsküdarkazas›nda 148 tütüncü esnaf› bulunmaktad›r. Bunlar›n faaliyet gösterdikleri me-kanlar, genellikle iskelelerin etraf›, cami, hamam, han, çarfl›, çeflme yanlar›, yolkavflaklar›, köfle bafllar› gibi toplumun devaml› u¤rad›¤› veya önünden geçti¤i yer-ler oldu¤u görülmektedir.20

Verilere göre, Üsküdar’daki tütüncü esnaf›n› iki ana co¤rafi gruba ay›rarak incele-mek mümkündür. Bunlarda birincisi Üsküdar merkezi, di¤eri de Üsküdar çevresi-dir. Buna göre toplam 148 tütüncü dükkan›n›n %70 oran›ndaki 103’ü Üsküdarmerkezinde, %30 oran›ndaki 45 esnaf da, Üsküdar çevresinde faaliyet göstermek-tedir (Grafik 20).Mekezdeki tütüncüler 24 mahallede faaliyette idiler. Say›ca yo¤unlu¤un flimdikiÜsküdar›n merkezinde oldu¤u görülmektedir. Bunlar›n %16 oran›ndaki 16 dük-kan Büyük ‹skele civar›nda, %14 oran›ndaki 14’ü Ba¤larbafl›’nda, %9 oran›ndaki9’u Selami Efendi mahallesinde, %8 oran›ndaki 8’i Tekke Kap›s›, 8’i K›zlara¤as›camii civar›nda, %5 oran›ndaki 5’er dükkan Ayazma, Do¤anc›lar, Toptafl› ve YeniÇeflme’de, %4 oran›ndaki 4’er dükkan Karaca Ahmed ve Atpazar›’nda, %3 oran›n-daki 3’er dükkan Büyük Hamam ve Uncular’da, %2 oran›ndaki 2’fler dükkan EskiHamam, Kas›m A¤a ve Kavakç›lar’da, geri kalan %1 oran›ndaki 1’er dükkan da, Çi-nili Cami, Davut Pafla Camii, ‹hsaniye mahallesi, Küçük Hamam, Mirahor, Bala-ban ‹skelesi ve Selams›z mahallesinde faaliyette idiler (Grafik 21, 22).Üsküdar çevresindeki tütüncüler ise 10 farkl› semtte faaliyette idi. Bunlar Kad›-köy’den Beykoz’a kadar olan sahil boyunda bulunmaktayd›. Bunlar›n %20 oran›n-daki 9’ar dükkan Kad›köy ve Beykoz’da, %16 oran›ndaki 7 dükkan Çengelköy’de,%11 oran›ndaki 5’i Anadolu Hisar›’nda, %7 oran›ndaki 3’er dükkan Beylerbeyi,Kandilli ve Yal›köy’de, %4 oran›ndaki 2’fler dükkan da, Kanl›ca, Kavac›k ve Kuz-guncuk’ta idi (Grafik 23, 24).Üsküdar’daki tütüncü esnaf›na 1831-1853 y›llar› aras›nda yukar›da bahsetti¤imiz‹ranl› tömbeki imalatç›lar›ndan 10’u kat›ld›. Böylece XIX. yüzy›l›n ikinci yar›s›nagirildi¤inde bu kazadaki tütüncü esnaf›n›n toplam say›s› 158’e ulaflm›flt›.21

Sonuç olarak Üsküdar’daki tütüncü esnaf›n›n geliflimi imparatorluk genelinde ve‹stanbul’dakine paralel bir geliflme sergiledi. 1696 y›l›ndan 1853’e kadar geçen birbuçuk as›rl›k dönemde tütüncü esnaf› yaklafl›k say›ca 5 katl›k bir art›fl gösterdi.Di¤er bir deyiflle belirtilen dönemde Üsküdar’da her y›l yeni bir tütüncü dükkan›faaliyete bafllam›fl, Anadolu yakas› tütün talebinin çok büyük k›sm›, say›sal art›flh›z› azalsa bile, bu esnaf taraf›ndan karfl›lanm›flt›r (Grafik 25, 26, 27). Üsküdar sa-dece bununla da kalmam›fl, özellikle XIX. yüzy›l›n son çeyre¤inde tütün sektörü-nün en önemli merkezlerinden biri olmufl, Reji döneminde kurulan tütün depola-r›, binalar› ve iskelelerin büyük bir k›sm› yak›n döneme kadar kullan›lmaya de-vam etmifl, küçük bir k›sm› da halen varl›¤›n› güzel Üsküdar’da sürdürmektedir.


202

.


Grafik 1: ‹stanbul Tütüncü Esnaf› (1696-1831)

Grafik 2: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› (1696)

203

.


Grafik 3: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› Oran› (1696)


204

.




205

.



Grafik 8: ‹stanbul Tütüncü Esnaf› Art›fl Trendi (1696-1831)

206

.


Grafik 9: Kazalardaki Tütüncü Esnaf› Art›fl Trendi (1696-1831)

Grafik 10: Tütüncü Esnaf›n›n Kazalardaki Büyüme Oran› (1696-1831)

207

.


Grafik 11: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1696)


208

.



Grafik 14: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Din Kökenine Göre Art›fl› (1696-1831)

209

.


Grafik 15: ‹stanbul Tütüncü Esnaf›n›n Art›fl Oran› (1696-1831)

Grafik 16: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1696-1853)

210

.


Grafik 17: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Kökeni (1782)

Grafik 18: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Bak›mdan Da¤›l›m› (1831)

211

.


Grafik 19: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Dini Kökeni (1853)

Grafik 20: Üsküdar Tütüncü Esnaf› (1831)

212

.


Grafik 21: Üsküdar Merkez Tütüncü Esnaf› (1831)

Grafik 22: Üsküdar Merkez Tütüncü Esnaf› Da¤›l›m› (1831)

213

.


Grafik 23: Üsküdar Çevresindeki Tütüncü Esnaf› (1831)

Grafik 24: Üsküdar Çevresindeki Tütüncü Esnaf› (1831)

214

.


Grafik 25: Üsküdar Tütüncü Esnaf› (1696-1853)

Grafik 26: Üsküdar Merkez Tütüncü Esnaf› (1696-1853)

215

.

D ‹ P N O T L A R

1 B. C. Akehurst, T o b a c c o, New York 1981, s. 522, 543, 578-604; Jordan Goodman, Tobacco in History TheCultures of Dependence, London 1993, s. 4-8, 20-22, 31-56, 60-62, 65-66, 76-78; J. E. Brooks, Tobacco, itsHistory Illustrated by the Books, New York 1937; S. A. Dickson, Panacea or Precious Bane: Tobacco inSixteenth Century Literature, New York 1954, s. 68, 72-75, 98-105, 151-152; E. C. Corti, A History ofSmoking, London 1931; J. Baudry, Jean Nicot: á l’origine du tabac en France, Lyon 1988; Peer Schmidt,“Yeni Ça¤ Avrupa’s›nda Tütün Ticareti ve Tütün Ekimi”, Tütün Kitab›, (ed. Emine Gürsoy Naskali), ‹stan-bul 2003, s. 485-494.

2 Goodman, s. 45, 61, 74, 76-77; J. Hart, Kanikh or the Diseased, London 1633; B. Van Peima, T a b a c o l o g i a,The Hague 1690; S. A. Dickson, s. 109-110; Philirates (1602), A Warning for Tobacconist, yeni bask› 1936,Oxford; Dickson, s. 106-109; E. Baillard, Discours du tabac ou il ist traité particulièrement du tabac enp o u d r e, Paris 1668; James I, “A counterblaste to tobacco”, J. Craigie, (ed.) Minor Prose Works of King JamesV and I, Edinburg 1982; F. Braudel, Civilisation matérielle, I, s. 226; Dickson, s. 117-124.

3 Goodman, s. 45, 76-77; S. A. Dickson, s. 109-110; James I, “A counterblaste to tobacco”, J. Craigie (ed.),Minor Prose Works of King James V and I, Edinburg 1982.

4 Goodman, s. 69, 76-78; Dickson, s. 92, 154; J. Tedeschi, “Literary piracy in seventeenth century Florence”,Huntington Library Quarterly, vol. 50, 1987, s. 112; Camporesi, The Fear of Hell, Oxford 1990, s. 167.

5 Peer Schmidt, “Yeni Ça¤ Avrupa’s›nda Tütün Ticareti ve Tütün Ekimi”, Tütün Kitab›, (ed. Emine GürsoyNaskali), ‹stanbul 2003, s. 485-503.

6 Peer Schmidt, s. 499-501; H.K. Roessingh, “Tobacco Groving in Holland in the Seventeenth and EigteenthCenturies: A Case Study of the Innovative Spirit of Dutch Peasants”, Acta Histriae Ncerlandicae, II (1978),s. 10-19; Peer Schmidt, s. 501-502.

7 Bu konuda ayr›nt›l› bilgi için bk. Fehmi Y›lmaz, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Tütün: Sosyal, Siyasî veEkonomik Tahlili (1600-1883) (yay›nlanmam›fl doktora tezi, M.Ü. Türkiyat Araflt›rmalar› Enstitüsü, 2005).

8 BOA, D.MMK.DHN 1/100, s. 1-6; D.MMK.DHN 2/28, s. 1-4; D.MMK.DHN 1/68; D.MMK.DHN 2/20, 42;D.MMK.DHN 4/60, 61; BOA, MM 9980 numaral› 204 varakl›k bu defter, 1782 ve 1831 y›llar›nda ‹stanbulve kazalar›ndaki tütüncü esnaf›n›n tahririni kapsamaktad›r. Bu çal›flmada tütüncü esnaf› ile ilgili verilenbilgilerin büyük bir k›sm› ile grafiklerin tamam› bu defterdeki verilere dayand›r›larak yap›lm›flt›r. Ayr›cabk. Grafik 1, Grafik 2, Grafik 3.


Grafik 27: Üsküdar Tütüncü Esnaf›n›n Art›fl H›z› Oran› (1696-1853)

216

.

9 Ahmet Tabako¤lu, Ahmet Kal’a, ‹stanbul Ahkam Defterleri ‹stanbul Esnaf Tarihi, ‹stanbul 1997, I, 335-336.1 0 BOA, MM 9980, s. 1, 5-187; Grarik 4, 5.1 1 BOA, MM 9980, 5-187; Grafik 6, 7, 8.1 2 BOA., ‹.HR., 74/3603, lef 1. 1853 y›l›nda ‹stanbul’da yap›lan esnaf tahriri ile ilgili olan bu belgeyi haber ve

kullanmama izin veren Prof. Dr. Zekeriya Kurflun’a teflekkür ederim.1 3 BOA, MM 10054, s. 214; MM 10121, s. 248, 250, 277, 292, 307, 327, 330.1 4 1 9 Receb 1279 “Duhan ve Sigara ve Enfiye Bey’iyye Resmine Dair Nizam” , D ü s t u r, II, 639-649.1 5 BOA, D.MMK.DHN 1/100, s. 1-6; D.MMK.DHN 2/28, s. 1-4; D.MMK.DHN 1/68; D.MMK.DHN 2/20, 42;

D.MMK.DHN 4/60, 61; Grafik 2, 3.1 6 BOA, MM 9980, s. 1, 5-17. Ayr›ca bk. Grafik 4, 5. Tabako¤lu, a . g . e ., s. 335.1 7 BOA, MM 9980, s. 1.1 8 BOA, D.MMK.DHN 1/100, s. 1-6; D.MMK.DHN 2/28, s. 1-4; D.MMK.DHN 1/68; D.MMK.DHN 2/20, 42;1 9 D.MMK.DHN 4/60, 61.2 0 Tütüncü esnaf›n›n bulundu¤u yerler ve iflletmeciler hakk›nda detayl› bilgi için bk. BOA., MM 9980, s. 177-

1 8 7 .2 1 BOA., ‹.HR., 74/3603.


Documents

Osmanlı Üsküdar’ında Tütüncü Esnafı