Prof.dr Branislav Nedovi Doc. dr Radenko urica EKOLOGIJA osnove ekologije UPS Banja Luka, 2008.Predgovor Ekologija je modul, koji je napisan prema Nastavnom planu i programu, za studente Ekolokog fakulteta, odobranog od Senata UPS Banjaluka. Modul je uraen na osnovu savremene nastave, novog sistema obrazovanja. Namijenjen je kao sredstvo za ostvarivanje nastavnih ciljeva i zadataka ,te za zadovoljavanje interesnih grupa studenata u naunoj oblasti ekologije.

Ekologija, prouavanjem osnovnih ekolokih organizacionih sistema, organizama, populacija, biocenoza, ekosistema kao osnovnih prirodno organizovanih objekta u sastavu ivotne sredine, upoznaje njihovu: strukturu, dinamiku, funkciju i korisne osobine za ovjeka. Ona prati kako se odvijaju biohemijski procesi kruenja materije, proticanja energije i iinformisanje u ekosistemima, to je osnov njihove zatite i korienja .

Proizvodni procesi biljaka (primarnih proizvoai) su osnova ivota svih ivih bia. Potroai (ivotinje) su nosioci transformacija biljne proizvodnje za svoje i ovjekove potrebe, a razlagai (bakterije i gljive) su nosioci pretvaranja organske u neorgansku materiju, ime se obezbjeuje tok kruenja ivotnih procesa Ekoloka organizacija ivih sistema, poev od: jedinke, populacije i biocenoze preko ekosistema do biosfere je prirodno dostignue koje omoguava optimum razvoja svih ivih bia i ivota ovjeka. Danas je ovjekov poloaj dominantan u biosferi (ivotnoj sredini) te od njegove aktivnosti i ponaanja zavisi odrivost kvalitetne ivotne sredine.

Autor se zahvaljuje recenzentima na njihovim strunim savjetima i sugestijama kao i tehnikom osoblju na ureenju ovog udbenika.Banja Luka, 01.10.2008 Autor1.0. Ekologija / osnove ekologije 1.1. Ekoloka misao i razvoj ekoloke nauke.

Ekoloka misao, vjerovatno, se zapoela razvijati od onog momenta kada je ovjek (Homo sapiens) shvatio znaaj i ulogu ivotne sredine. Ona mu prua ekoloke uslove za ivot i opstanak. Ekoloki nain miljenja i ekoloki pristup, konkretnije se sree u djelima antikih mislilaca: Hipokrata, Aristotela i Teofrasta. Iako termin "ekologija" nije postojao, niti pak ekologija kao nauna disciplina ,pojedini istaknuti biolozi 18. i 19. vijeka shvaali su sutinu nekih ekolokih elemenata, ekolokih pojmova i zakonitosti. Holandski prirodnjak Levenhuk, poetkom 18. vijeka, shvatio je sutinu i znaaj pojma "lanca ishrane" i "populacione regulacije" koji danas predstavljaju znaajne oblasti moderne ekologije.

Temelje ekologije (kao bioloke discipline) postavio je uveni engleski biolog arls Darvin 1859. u poznatom djelu "Porijeklo vrste" u kome iznosi bogat ekoloki sadraj.

Naziv ekologiji (gr. oekos = stanite, dom, domainstvo i logos- nauka, izuavanje) dao je Ernest Hekel, 1866 godine u djelu: "Opta morfologija organizama", definiui je kao nauku o meuodnosima izmeu organizama i okoline organske i neorganske prirode. Hekel je, 1870. godine, ekologiju definisao kao nauku o ekonomiji prirode. Ukljuio je i pitanje razmjene i transporta materije i energije u ivotnim zajednicama.. Ekologija se u osnovi bavi prouavanjem rada ekosistema na Zemlji. Ekologija je nauka o ivotnoj sredini. U sutini, ekologija je nauna disciplina koja prouava raspored i rasprostranjenost ivih organizama i bioloke interakcije izmeu organizama i njihove ivotne sredine. ivotna sredina organizama ukljuuje fizike osobine, koje sumarno mogu da se opiu tzv. abiotikim faktorima kao to su klima i geoloki uslovi (geologija), ali takoe ukljuuje i druge organizme koji dele sa njim njegov ekosistem odnosno stanite Ekoloka misao i ekoloka nauka snano su se irile, da bi svoju pravu afirmaciju otpoele poetkom 20. vijeka. Tada se uvode prve ekoloke teorije i konvencije, uvodi se istraivaki pribor i instrumenti,razrauju se metodiki pristupi. Ukazuje se i na bitne meuzavisnosti kao biljne i ivotinjske komponente, na postojanje tijesne meuzavisnosti izmeu biocenoza i abiotike sredine, na kompleks ovjek-biocenoza. Put od zaea ekoloke misli do definisanja savremenog znaenja ekologije, oznailo je vie razvojnih faza.One su uglavnom bile koncentrisane na istraivanje tri osnovna predmeta: ivo bie, ivotna sredina i interakcije.

Ekoloka savremena nauka definie "ekologiju kao nauku koja prouava odnose izmeu ivih organizama i njihove ivotne sredine". Pri tom treba razlikovati ekologiju u uem smislu, koja predstavlja bioloku disciplinu i bavi se prouavanjem jedne dimenzije ivota i njegovim odnosima sa ivotnom sredinom i ekologiju u irem smislu kao nauku o ekositemima (Lakui, 1987.).

Moe se takoe rei da je ekologija nauna disciplina koja prouava iva bia, sredinu i meuodnose. Tri osnovne kategorije meuodnosa su akcije, reakcije i koakcije.Do prije 20 godina odgovor na pitanje kada je prvi put problematika zagadivanja zraka regulisana propi50m u svijetu, bio je: zabrana upotrebe uglja u Londonu u doba Kralja Eduarda I 1306. godine. Medutim, prvi propis vezan za zastitu okoline u svijetu donesen je u Dubrovniku 1272.

godine. U njemu se propisuju uslovi gradnje i odrZavanja javne kanalizacije i septickih jama

(zastita od neugodnih mirisa), zabrana izbacivanja otpada u otvorene kanale. Kasnije su date

i dopune 0 javnoj cistoci i protivpozamoj zastiti. kao i odredbe 0 zabrani topljenja masti i stavljenja

koze unutar gradskih zidina. Propisan je naCin i dinamika sprovodenja ovih mjera, zaduzenih lica

koja Ce ih sprovoditi (sa mandatom tri godine), te noveane kazne za one koji ih se ne budu pridrzavali.

1.2.Podjela ekologijeEkologija je iroko podruje koje obuhvaa mnogo poddisciplina. Uobiajena, iroka klasifikacija, koja kree od najnie do najvieg nivoa sloenosti, gdje je sloenost definirana kao broj lanova (entiteta) i procesa unutar sistema koji se prouava, jest slijedea:Ekologija se prema objektu istraivanja dijeli na vie ekolokih grana:

1) fitoekologija - prouava biljne populacije, biljne vrste, biljne zajednice i njihov odnos sa ivotnom sredinom;

2) zooekologija-prouava ivotinjske populacije, ivotinjske vrste, ivotinjske zajednice i njihov odnos sa ivotnom sredinom;

3) mikroekologija-prouava ekologiju mikroorganizama (ekologija bakterija, algi, gljiva i praivotinja;

4) humana ekologija -prouava, ekologiju populacija ovjeka, njegov sloeni splet meuodnosa sa ivotnom sredinom, to je bitno za preventivnu medicinu.

Paralelno uz populacijski, razvija se ekosistemski pristup, gdje je u centru prouavanja ekosistem. Zbog toga se ekologija definie kao nauka o ekosistemima. Prema oblastima koje prouava,ekologija se dijeli:

1) teorijska (opta) ekologija-prouava genezu koncepcijskih pristupa u ekologiji;

2) primjenjena ekologija- ima izuzetno znaajnu neposrednu primjenu u nizu biolokih disciplina,kao i u biotehnikim naukama a) medicinska ekologija, b) umarska ekologija, c) agroekologija, d) ekoloka ekologija i dr..). Mnoge pojave u ekosistemima mogu se objasniti samo uz pomo metoda i rezultata istraivanja: ekologije, fitologije, zoologije, biohemije, fiziologije, morfologije, citologije i genetike. Stoga se u novije vrijeme razvijaju novi pravci koji se bave preteno ekolokom problematikom, to se naglaava dodavanjem prefiksa "eko" ili pridjeva "ekoloka". Javljaju se: ekoloka fiziologija, ekloka morfologija, ekoloka genetika. Prema stepenu organizacije, ekologija se dijeli na: 1) autekologiju (idioekologiju, ekologija individualnih organizama) izuava interakcije izmeu organizama i ivotne sredine, analitikim metodama (analitika ekologija);

2) demekologija- (populaciona ekologija) bavi se ispitivanjem ekologije populacija kao i biolokih ekosistema sintetikim metodama (sintetika ekologija);

3) sinekologija-prouava ekologiju biocenoze (biocenologija) odnosno u fitoekologiji biljne zajednice (fitoekologija) a u zooekologiji ivotinjske zajednice (zoocenologija).4) ekologija ekosistema prouava tokove materije, energije i informacije kroz biotike i abiotike komponente ekosistema..Ekologija, prema prouavanju glavnih ivotnih oblasti, dijeli se na:

1) ekologiju terestinih oblasti- prouava ekosisteme na kopnu;

2) ekologija slatkih voda- prouava ekosisteme tekuica, jezera, bara i movara;

3) ekologija mora (marinska ekologija) -koja izuava ekologiju mora i okeana.

Ekologija, prema naglasku komponenti stanita, moe biti:

1) geoekologija- prouava ekologiju litosfere;

2) hidorekologija-prouava ekologiju voda;

3) kosmika ekologija-prouava ekologiju kosmosa;

4) ekourbologija- prouava ekologiju naselja ovjeka;

5) ekologija ivotne sredine- prouava ivotnu sredinu.

PRIMIJENJENA EKOLOGIJA, primjena ekoloskih principa za rjesavanje covjekovih problema i odrzavanje kvaliteta zivota. Pod pretpostavkom da su Ijudi sastavni dio ekoloskog sistema, njihovo dalje postojanje zavisi od zdravlja,.dobrog funkcioniranja i plodnosti sistema. Iz ovih razloga primijenjena ekologija se zasniva na poznavanju ekosistema, principa i tehnika ekosistema koje se koriste za rjesavanje posebnih okolinskih problema i planiranja sistema upravljanja biosferom. Unatoc razlicitosti polja upravljanja, kao sto su sumarstvo, poljoprivreda, upravljanje svijetom divljine, okolinski inzenjering, projektovanje za okolinu, primijenjena ekologija je jedinstvena jer uzima pregled cijelog sistema i nastoji da vodi racuna 0 svim ulazima i izlazima sistema kao i 0 svim uticajima.irenje ekoloke nauke i pokreta Na osnovu sagledavanja tokova oveanstva sredinom prolog veka i uzimajui u obzir sve vei nesklad izmeu tehnolokog napretka i demografskog razvoja s jedne i mogunosti eksploatacije prirodnih resursa s druge strane, kao i nagli porast negativnih uticaja oveka na okolinu, iz ekologije se razvila nauna disciplina pod imenom zatita ivotne sredine ("environmental protection"). Ona se zapravo bavi problemima koji se mahom stavljaju u okvir ekologije, iako ona ima mnogo iru oblast prouavanja. Iz te nauke je kasnije iznikao i drutveni pokret pod nazivom "Pokret za svest o ivotnoj sredini" ili popularnije "Zeleni" koji su se vremenom i politiki angaovali.

Danas pojam "Zeleni" obuhvata razne stilove "zdravog ivljenja i esto je u vezi sa vegetarijanstvom, makrobiotikom, organskim uzgajanjem biljaka, zdravom ishranom, leenjem raznih bolesti prirodnim lekovima, zatitom ivotinja. Podsea i na problem odlaganja otpada, odrivi razvoj, reciklau. U meuvremenu, pojavili su se i ekoloki menadment, ekoloka graevina i poljoprivreda, ekoloki turizam i suveniri, eko-slobodno vreme, a ima ljudi koji pominju i ekologiju due. Tako su, pod pritiskom javnog mnjenja i naunika irom sveta, vlade razvijenih zemalja poele da razmatraju problem ekolokog menadmenta, uprkos protivljenjima monih kompanija iji su se interesi najee sukobljavali sa promenom tehnologije koju su zahtevali naunici. Brige o planeti Zemlji

Prva svetska konferencija o ivotnoj sredini odrana je u Stokholmu 1972. godine kada je doneta Stokholmska deklaracija i predloeno osnivanje specijalne institucije za stimulaciju koordinacije i unapreenje meunarodne saradnje u oblasti ivotne sredine - UNEP. Tada je najvaniji globalni problem bio zatita ozonskog omotaa od hemikalija koji ga razaraju - freoni i haloni. UNEP je sainio i predloio za ratifikaciju Beku konvenciju 1985. godine a zatim i Montrealski protokol 1987. godine za kontrolu supstancija koje oteuju ozonski omota sa amandmanima u Londonu i Kopenhagenu. U Riju je 1992. godine odrana svetska konferencija o ivotnoj sredini i razvoju, popularno nazvana Samit planete Zemlje. Tada je u Rio deklaraciju i u Agendu 21 - Program planova i aktivnosti za zatitu ivotne sredine u 21. veku - uveden pojam odrivog razvoja. Poznat je i Kjoto protokol (1997.) koji obavezuje najrazvijenije zemlje sveta da do 2012. godine smanje emisiju est tetnih gasova za oko 5,2%. Godine 2000. u Njujorku je odran Milenijumski samit UN na kome je doneta Milenijumska deklaracija koja sadri osam poglavlja od kojih se jedno odnosi na zatitu ivotne sredine. Poslednjih decenija i zakonski su regulisani mnogi procesi proizvodnje u vezi sa zatitom ivotne sredine - na primer Direktiva Evropske unije o smanjenju opasnih sastojaka (RoHS) koja je na snazi od jula 2006. godine. Ona ograniava upotrebu estovalentnih sastojaka u proizvodnji elektronskih ureaja: olova, ive, kadmijuma, estovalentnog hroma, polibromnog bifenila (PBB) i polibromnih difenil etra (PBDE), pa je EU i zabranila prodaju proizvoda koji sadre ove sastojke. Korist od prizvoda ekolokog ugleda Vremenom je pojaana propaganda o alarmantnom stanju ivotne sredine. Pomenimo samo "efekat staklene bate" i globalno zagrevanje, nuklearni otpad, eksploataciju amazonskih uma koje predstavljaju plua planete ili problem nestajanja pijaih voda. Imajui sve to u vidu, mnoga preduzea u tome ve naziru svoju novu marketinku priliku i sve je vei broj onih koji proizvode i prodaju ekoloke proizvode.

Ugleg ekoloki svesne firme je neto to e u budunosti znaiti sve vie, jer e ljudi radije kupovati isti proizvod od onog proizvoaa koji svojim poslovanjem ne teti planeti. Investiranje u ouvanje ivotne sredine kompaniju ini atraktivnom i konkurentnom, pa ona ostvaruje vei profit i gradi specifian ugled koji privlai poslovne partnere i medije. Sama pojava prefiksa "eko" na proizvodu (mada se on moe odnositi i na ekonominost) ve obeava neto dobro i pozitivno. Na pretraivau Gugl nalazimo 5.580.000 Web lokacija na raznim jezicima koji pominju ekoloke proizvode. Od tog broja samo 61 lokacija je na srpskom. Ekoloki proizvodi su popularniKao ekoloki proizvodi hrane navode se suhomesnata roba, meso nabavljeno sa brdskog podruja, hleb i peciva, voe i povre, med, a tu su i planinski ekoloki proizvodi od jagnjetine, kajmaka i drugih mlenih proizvoda. Zatim, postoje ekoloka sredstva za ienje, fitoterapijski proizvodi, kozmetika, materijali za hobi, ukrasne svee, kancelarijski materijal, proizvodi za batu i kune ljubimce, hrana za ivotinje. Mogu se kupiti ekoloki proizvodi za grejanje, rotilj i potpalu vatre, briketi od biomase za grejanje kamina, sredstva protiv komaraca i moljaca. Takoe, hemijsko ienje garderobe moe biti ekoloko, kao i ureaji za preiavanje pijae vode, zvuni ureaji i alarmi za automobile, aparati za telekomunikaciju, kuni bioskopi, DVD snimai i drugi kuni aparati. Postoje ekoloki graevinski materijali (kreni malter od belog mermernog peska i silikatni kreni malter na bazi smole, geoglina, nosive ploe od trske), ekoloki proizvodi iz livnice, auto lakovi, nautike i graevinske boje, hidroizolaciona sredstva za gradnju mostova i autoputeva.

U nekim zemljama ekoloki proizvodi su uvek primetno obeleeni "znakom ekolokog proizvoda koji je jedinstvena propisana oznaka i garantuje proizvodnju u skladu sa zakonom o ekologiji te zemlje. Mnoge svetske firme imaju logotipe na svojim ekolokim proizvodima koji su dizajnirani tako da pomognu potroaima da ih prepoznaju kao takve meu ostalim proizvodima iste kategorije.

Korienje ekolokih proizvoda daje nam oseaj da utiemo na bolji kvalitet ivljenja, ishrane i delujemo pozitivno na ivotnu sredinu. Kako, sem to vidimo razliku u ceni i neku upadljivu zelenu nalepnicu? Ekoloki je pridev koji je povezan sa karakteristikama kao to su prirodni, bioloki, organski, biorazgraujui i podrazumeva kontekst upravljanja prirodnim resursima po principu zatite ivotne sredine i odrivog razvoja. Tako se, na primer, u eko-proizvodnji hrane izbegava upotreba ?grohemikalija - vetakih ubriva, herbicida i pesticida i takva hrana je prirodnijeg ukusa. Zagovornici ekoloke hrane smatraju da ona ima veu prehrambenu vrednost i da pojaava imunitet pa je dokazano korisna u borbi protiv mnogih bolesti. S druge strane ekoloka poljoprivreda definisana je od strane Meunarodnog udruenja za razvoj organske poljoprivrede - International federation of organic agriculture movements (IFOAM) i prihvaena u programima UN (WHO i FAO) i EU.

Generalno, kada uz proizvode dodate pridev ekoloki, to znai da su oni zdravi, (nekad i isceljujui), domai, nisu kancerogeni, ne zagauju prirodu i ambijent, proizvedeni su od prirodnih materijala s minimalnim utrokom energije, ne potrebuju neograniene resurse i imaju kontrolisanu potronju vode u proizvodnji, ne sadre sastojke opasne po zdravlje, imaju dui vek trajanja, energetski su efikasniji, recikliraju se jeftinije ili se mogu ukloniti bezopasno po okolinu, a pre svega su u modi. Od nekih proizvoaa ete uti da su njihovi proizvodi ekoloki zato to su sigurni i jednostavni za upotrebu.

Meunarodn standardi, sertifikati i kontrole Pojedini imaju meunarodne ateste i sertifikate ISO 9001 i 14001 kao ekoloki proizvodi. Meunarodna organizacija za standardizaciju - ISO (International Organisation for Standardisation) najvea je svetska institucija za razvoj standarda i predstavlja mreu nacionalnih instituta u preko 158 zemalja, na bazi jedan lan - jedna zemlja, sa seditem u enevi u vajcarskoj gde se koordinie ceo sistem. Iako je ISO nevladina organizacija, mnogi lanovi nacionalnih instituta su ili imenovani od strane izvrnih vlasti u svojim zemljama ili su u isto vreme lanovi tih izvrnih vlasti. Samim tim, ISO predstavlja organizaciju u kojoj se konsenzusi postiu na bazi reenja koja odgovaraju zahtevima kako poslovnih, tako i drugih interesnih grupa kao to su potroai ili dravna uprava.

Standard ISO 14001:2004 ili sistem ekolokog menadmenta je upravljanje uticajima kompanije na ivotnu sredinu. Sa implementacijom ISO 14001:2004 utvruje se koji od radnih procesa zagauju ivotnu sredinu, odreuju se realni ciljevi za smanjenje zagaenja i uvode se neophodne radnje koje obezbeuju ostvarenje zadatih ciljeva. Strategija je da se smanji koliina sastojaka koji utiu na ivotnu sredinu i to obuhvatajui ceo ciklus trajanja: od nabavke sirovina i materijala, tokom postupka proizvodnje, fizike distribucije, upotrebe kod potroaa, sve do konanog odlaganja.

Amerika agencija za meunarodni razvoj (USAID) preko programa Revitalizacije drutva putem demokratskog delovanja (CRDA) obezbeuje obuku i strunu pomo da bi se poveao broj proizvoaa prehrambenih proizvoda koji e dobiti sertifikate HACCP (standard bezbednosti hrane) i ISO 9001/14001 sertifikate (standardizovani sistemi kvaliteta).

Analizirajui svoje marketinke aktivnosti mnoge kompanije istiu da ekologija nije sredstvo ekonomske propagande nego misija ekoloki orijentisanog preduzea i da bi trebalo u tom svetlu posmatrati promociju proizvoda kao ekolokih za dobrobit oveanstva.

Sl. 1. Poloaj ekologije i povezanost sa drugim naukama i aktivnostima1.3.Znaaj ekologijeEkologija kao fundamentalna bioloka nauka, istraivakim zahvatima doprinosi otkrivanju i rjeavanju mnogih problema u ivotnoj sredini i ivotu ovjeka.

Ekoloka istraivanja omoguavaju da se duboko prodire u tajne ive prirode, kao i sve postojee veze izmeu ivih bia i ivotne sredine. Poznavanje sutine ekolokih zakonitosti i pojava, prua mogunost ovjeku da prirodu racionalno koristi, unapreuje i ureuje prema svojim potrebama. To je najbitnija korist koju ekologija moe pruiti ovjeku. ovjek sve vie mijenja prirodne i razvija vjetake ekosisteme,pri emu se mijenjaju prirodni ekoloki odnosi u umama, livadama, njivama, rijekama i morima. Ukoliko je ekologija razvijenija, ovjekovo miljenje (ekoloka svijest) o prirodi bie pozitivnije, a intervencije uspjenije. Nedovoljno poznavanje ekolokih zakonitosti i neodgovorno ponaanje ovjeka, esto su uzroci nepopravljivih teta za ljudsko drutvo. Otuda ekologija ima veliki znaaj u zatiti prirode.

Ekoloka istraivanja predstavljaju naunu prethodnicu na svim pravcima ovjekove aktivnosti za veu proizvodnju hrane, koja je u mnogim dijelovima svijeta neravnomjerno rasporeena i nema je dovoljno. Ekologija daje i ubjedljive argumente da se obradive povrine na kopnu, za proizvodnju hrane, neadekvatno eksploatiu i otkriva bolje puteve agroproizvodnje.

Ekologija medicini prua znaajne podatke o nainu ivota parazitskih organizama, bakterija, virusa; to je veoma znaajno prilikom lijeenja, naroito u preventivnoj medicini. Saznanja o meuodnosima ovjeka i ivotne sredine, te uticaja faktora na ivot ovjeka su bitne podloge za medicinsku ekologiju.

Ekologija doprinosi razvoju umarstva i travnjaka, time to otkriva najpovoljnije uslove razvoja pojedinih vrsta kao i poznavanje razvoja tetoina, te njihovo efikasnije unitavanje. Poznavanjem ekologije pojedinih organizama omogueno je i njihovo uzgajanje u vjetakom ekosistemu (ribnjaci, fazanerije, vjetake livade).

Poveanje populacije ljudi, sve vea prenaseljenost, ozbiljno ugroava prirodnu sredinu (vazduh, vodu, zemljite, biodiverzitet), to dovodi do tekih poremeaja u biosferi. Ove probleme razrjeava ekologija u saradnji sa drugim naukama; (Sl. 1). Tako pridonosi ouvanju kvaliteta ivotne sredine.

Ekoloski pojmoviOKOLINSKA POLITIKA

Okolinska politika je vodic za sprovoaenje i usavrsavanje sistema okolinskog upravljanja date organizacije, tako da ona moze da odrzava i potencijalno poboljsava njene okolinske ucinke. Politika treba zbog toga da reflektuje obavezu najviseg rukovodstva ka udovoljenju zakona koji se na nju odnose i na kontinuirano usavrsavanje. Politika formira osnovu na kojoj organizacija postavlja svoje okvirne i operativne ciljeve. Politika treba da bude dovoljno jasna, razumljiva unutrasnjim i vanjskim zainteresiranim stranama i treba da se periodicno razmatra i revidira, da bi odrazila izmjenjive uslove i informacije. Njeno podrucje primjene treba da se jasno identifikuje.

Najvise rukovodstvo organizacije treba da odredi i dokumentuje svoju okolinsku politiku, unutar konteksta okolinske politike nekog sireg korporativnog tijela, ciji je ona jedan dio, i prema odobrenju tog tijela, ukoliko ono postoji.

U BH standardima koji se odnose na sistem kvaliteta i okolinsko upravljanje "Policy' je prevedono sa politika kako je dato i u ovom leksikonu. Postoje stavovi, meautim, da bi "Policy' trebalo prevesti sa "usmjerenja".OKOLINSKA USMJERENJA KOMPANIJE BOSNALlJEK - SARAJEVO

Mi smo svjesni okolinsklh uticaja nasih aktivnosti

Shvatamo da svoje poslovne ciljeve mozemo postici ako postujemo okolinske standarde koje postavlja drustvo. "Bosnalijek" je svjestan da su glavni uticaji njegovih proizvoda i usluga na okolis kroz njihov zivotni ciklus. Zaposleni razumiju svoju odgovornost i uzimaju u obzir okolinske probleme u toku rada.

MI stalno poboljSavamo nasu radnu praksu

Investicije u tehnologiju, obuku i poboljsanje radne prakse zasnivaju se na iskustvu razlicitih interesnih grupa i na kompanijinim postupcima sistemskog pracenja. Okolinski uticaj operacija smanjuje se primjenom najboljih dostupnih tehnoloskih rjesenja i prihvatanjem zakonskih i sluzbenih zahtjeva kao minimuma standarda kojim ti postupci udovoljavaju.

Mi ekonomicno koristimo resurse

Prirodni izvori, sirovine i energija koriste se stedljivo u svim aspektima kompanijinih postupaka. Postepeno cemo poboljsavati zastitu okoline i smanjivati nastanak otpada unutar preduzeca. Razvijat cemo postupke reciklaze i u svakom slucaju cemo se brinuti za siguran nacin odlaganja neupotrebljivog otpada da bismo izbjegli nepozeljan dugorocni negativan uticaj na okolinu. Nastavit cemo razvoj nisko-emisionih tehnologija, istovremeno povecavajuci koristenje obnovljivih energetskih izvora.

Mi podriavamo saradnju na problemina zastite okolisa

Kompanija se trudi da osigura da cijeli lanac snabdijevanja udovoljava standarde jasno utvrdene kvalitete. Iz tog razloga podrZava snabdjevace i partnere u razvoju novih postupaka da udovolje visokim okolinskim standardima koje sam "Bosnalijek" koristi.

Mi smo otvoreni u nasim aktivnostima

Kompanija komunicira otvoreno i slobodno u vezi svojih ciljeva, aktivnosti i uticaja koji su u vezi sa uticajem na okolis. OdrZava se konstruktivan, stalan dijalog sa ukljucenim stranama i kompanija aktivnom praksom doprinosi i podrZava razvoj zastite okolisa.

Ekoloski standardi, dokument za opcu i visekratnu upotrebu donesen konsenzusom i odobren od priznatog tijela, koji sadrii pravila, smjernice ili karakteristike aktivnosti ili njihove rezultate i koji ima za cilj postizanje optimalnog stepena uredenosti u datom kontekstu. Standardi se moraju temeljiti na provjerenim nauenim, tehnoloskim i iskustvenim rezultatima, a cilj im je dosezanje optimalnog napretka zajednice. Razlikuju se:

. medunarodni standard (international standard), standard dostupan javnosti, koji je usvojila neka medunarodna organizacija za standardizaciju/ standarde;

. regionalni standard (regional standard), standard dostupan javnosti, koji je usvojila neka regionalna organizacija za standardizaciju/standarde;

. nacionalni standard (national standard) standard dostupan javnosti, koji je usvojilo neko nacionalno tijelo za standarde;

. pokrajinski standard (provincial standard) standard dostupan javnosti, koji je usvojen na nivou dijela neke zemlje;

. ostali standardi (other standards), standardi usvojeni na drugim nivoima na primjer: granski standardi i standardi preduzeea.

Vrste standarda:

. osnovni standard (basic standard), standard

kojim se pokriva siroko podrueje iIi koji sadrii

opee odredbe za pojedino podrueje;

. terminoloski standard (terminology

standard), standard koji se odnosi na termine, obieno pracene njihovim definicijama, objasnjenjima, slikama, primjerima, itd;

. standard za ispitivanja (testing standard), odnosi se na metode za ispitivanje ponekad dopunjen sa drugim odredbama koje se odnose na ispitivanja, kao sto su uzorkovanje, upotreba statistiekh metoda, redoslijed ispitivanja;

. standard za proizvod (product standard), specificira zahtjeve koje treba zadovoljiti proizvod ili grupa proizvoda, da bi se osigurala njihova spremnost za namjenu;

. standard za proces (process standard) specificira zahtjeve koje mora ispuniti neki proces, kako bi se osigurala njegova spremnost za namjenu;

standard za uslugu (service standard), specificira zahtjeve koje mora ispuniti neka usluga, kako bi se osigurala njena spremnost za namjenu;

. standard za interfejs (interface standard) specificira zahtijeve koji se odnose na kompatibilnost proizvoda ili sistema u njihovim taekama spajanja;

. standard 0 potrebnim podacima (standard on data to be provided) sadrzi spisak karakteristika za koje treba navesti vrijednost ili druge podatke radi blizeg opisa nekog proizvoda, procesa ili usluge.

Tehnosfera, iznalazenje i usavffiavanje sistema koji daje mogue, a zeljeni drustveno-ekonomski razvoj uz koristenje naucnih i tehnoloskih rezultata i potencijala. U odnosu na druge razvojne sektore, razlikuju se tri slueaja: (1) tehnoloski razvoj je (samo) sredstvo za realizaciju svih drugih razvojnih strategija, (2) ciljevi svih razvojnih strategija su na istom nivou znaeajnosti i (3) strategija tehnoloskog razvoja dominira nad znaeajem strategija razvoja drugih sektora. U praksi drZava i organizacija se uvijek susreeu sa razlilcitim mjesavinama ovih slucajeva. Umjesnoseu vlade ili menadzmenta (tehnoloska infrastruktura i nacin koriseenja znanja i rezultata) iznalazi se njihova optimalna mjesavina,Velike tehnoloske revolucije

1.Agrarna revolucija (proizvodnja hrane prilagoavanjem divljih biljaka i ivotinja ),

2. Industrijska (pama masina i masina alatljika za kojom stoji covjek) od sredine18-tog do sredine 19-tog vijeka;

3. Mehanizacijska (elektricna energija i mehanizacija) od sredine 19-tog

do sredine 20-tog vijeka;

4. Iinformaticka (mikroelektronika i informatizacija) od sredine 20-tog vijeka, da bi danas bila u punom zamahu;

5. Naucna (laser, fotonika, nuklearna fuzija, opticka vlakna, celularni radio,umjetna inteligencija. bio inzinjering) na cijem pragu se nalazimo

Djelovanje tehnologije na prirodu ispoljava se kroz : 1. eksploatasiju prirode, koriscenjem prirodnih resursa , 2. zagaivanjem ivotne sredine i 3.pruanje korisnih usluga ovjeanstvu, EKOLOSKA KRIZA, kriza proizasla iz cinjenice da se na planeti Zemlji razvijaju dva sistema - prirodni i drustveni. Drustveni sistem se razvija koristenjem resursa prirode, a prirodi vraea sve one sto mu je nepotrebno. Tako je osnov krize nacin na koji drustvo koristi prirodne vrijednosti za poveeanje svog kapitala. Pri ovome se prirodni sistem razvija spontano, samoregulisu6i, dok se drustvo razvija svjesno. Ipak, priroda se moze razvijati bez Covjekovog prisustva, dok se drustvo ne moze razvijati bez prirodne baze. Korijen krize je u ciljevima Covjekove aktivnosti drustveno-ekonomski razvoj - i nacinu kako Covjek prirodni kapital (prirodne vrijednosti) pretvara u svoj kapital (vrijednost proizvodnje i covjekovo zdravlje, zadovoljstvo i osposobljenost)

tehnoloski razvoj. Istinski govore6i, naziv krize bi trebalo da bude "drustvena kriza prema prirodi".

EKO-EFIKASNOST

Mjera kompatibilnosti izmedu zadovoljavanja Ijudskih potreba i prirode je eko-efikasnost. Eko-efikasnost je termin dat od strane Svjetskog poslovnog savjeta za odrZivi razvoj (SPSOR) 1993-e. Koncept eko-efikasnosti ovog savjeta sugerise vaZnu vezu izmedu resursne efikasnosti (koja vodi do produktivnosti i profitabilnosti) i okolinske odgovornosti. Eko-efikasnost cini biznis osjetljivijim. Eliminirajuci otpad i koristeci resurse mudro, ekoefikasne kompanije smanjuju troskove i postaju kompetitivnije. I, kako se standardi okolinskih ucinaka primijenjuju, eko-efikasne kompanije ce ostvarivati napredak na osvajanju novih trZista i povecavati ucesce na postojecim trzistima.

Od pomoci je grupa pristupa eko-efikasnosti sugerisanih od SPSOR u tri sukcesivne sire kategorije:

. cisci procesi - modifikacija proizvodnog procesa i tehnologija kako bi generisale manje

zagadivanja i otpada. Ovaj pristup podrazumijeva da je definicija produkta fiksirana,

. cisci proizvodi - modificiranje projektovanja i materijalnog sastava produkta tako da generisu manje zagadivanja i otpada kroz njihov zivotni ciklus. Ovaj pristup ukljucuje razvoj ciscih procesa, ali isto dozvoljava vise fundamentalnih promjena unutar samog proizvoda,

. odriivo koristenje resursa - modificiranje produkcionog sistema u cjelosti, ukljucujuci relacije sa snabdjevacima i prodavcima, tako da se smanjuje potrosnja materijalala i energije po jedinici funkcije proizvoda. Ovaj pristup ukljucuje cisci proces i proizvod, ali isto dozvoljava sire tehnicke i ekonomske inovacije.

Primjena organizacionih, tehnickih i drugih mjera ciji je cilj pove6anje eko-efikasnosti

aktivnosti, proizvodnje i pruzanja usluga. SadrZi slijede6e oblasti:

. upravljanje kvalitetom zraka,.ocuvanje bioloske raznovrsnosti,

. upravljanje vodama, upravljanje kemikalijama,

. upravljanje tlom,. pove6anje energetske efikasnosti,

upravljanje otpadom,. razvoj ciste proizvodnje,

zastita od buke, upravljanje akcidentima,

. zastita od joniziraju6eg zracenja,. zastita prirode i

upravljanje prirodnim resursima,. upravljanje rizicima

Uticaj radne ivotne sredine, analiza uticaja na radnu okolinu koja se koristi u procjeni zivotnog ciklusa. Radna ivotna sredina se treba mjeriti (kvantitativno) i biti na neki nacin procijenjena. Metode procjene ukljucuju razlicite studije slueajeva i zasnovane su na devet razlicitih faktora radne okoline (sest fizickih faktora i tri psiholosko! drustvana faktora):

. rizik odacidenta,

. fizicka tezina rada,

. buka,

. rizik po zdravlje od kemikalija, . vibracije,

. op6a fizicka okolina,

. radna atmosfera,

. zadovoljstvo rada,

. sloboda djelovanja.

"'"

EKO OZNAKE

Eko oznacavanje proizvoda (eco labelling) je poseban mehanizam podrske okolinski prihvatljivim proizvodima i tehnologijama njihovog dobivanja. Cilj je podrska prometu ovih. proizvoda, koji se vise kupuju jer su kupci senzibilirani prema okolinskim pitanjima, a cest je slucaj da ovi proizvodi imaju nize poreze na promet proizvoda, tj. drZava podrZava proizvodnju okolinski prihvatljivih proizvoda.

Prvi program eko-oznaka, njemacki "plavi andeo", uveden je 1978. godine. Do 1990. plavi andeo je dodijeljen za 3.200 proizvoda u 60 proizvodnih kategorija, a koristeni simbol je prepoznatljiv od strane najveceg broja gradana Njemacke.

Evropska unija je usvojila sistem eko oznacavanja 1992. godine. Kriteriji dodjele oznake

bazirani su na ocjeni okolinskog uticaja proizvoda kroz njegov zivotni ciklus.

Eko oznaka EU imaju za cilj:

promociju, projektovanje. prodaju i upotrebu produkata koji imaju umanjeni stetni uticaj

na okolinu u toku zivotnog cilkusa i

snabdijevanje potrosaca boljim informacijama 0 okolinskom uticaju proizvoda.

Eko oznake su i alat odrZive potrosnje, u jednu ruku pomazu potrosacima da razlikuju proizvode, a u drugu ruku podsticu proizvodace da proizvode na okolinski prihvatljiv (environmental friendly) nacin.

Ucesce u EU i drugdje u programu ekooznacavanja je dobrovoljno. Organizacije koje to zele duzne su da obezbijede dokumentaciju 0 okolinskom uticaju. Ovaj postupak moze biti dugotrajan i skup. a zahtjevi za njegovo dodjeljivanje se razlikuju od zemlje do zemlje. Uvodenjem jedinstvene regulative na nivou EU ovaj problem je razrijesen kod prodaje proizvoda u zemljama clanicama EU. Sistem eko oznacavanja uvele su neke zemlje centralne i istocne Evrope, kao na primjer: Hrvatska i Ceska.

Planeta Zemlja je ekoloki uslov ivota , y . , 12756 , 11 . , , . , 4 . 4,5 . , , . , . , , . ivot na zemlji je prvenstveno mogu zahvaljujui Zemljinoj atmosferi i injenici da je zemlja jedini planet na kojem ima pitke vode. tovie voda pokriva 71% Zemljine povrine i ini okosnicu ivota na zemlji. No valja napomenuti kako je od te vode pitko samo 3%, koliko se odnosi na slatkovodne povrine, dok se ostalih 97% odnosi na morske povrine. Voda je tekua na zemlji zahvaljujui kombinaciji raznih imbenika, kao to su gravitacija, efekt staklenika, kruenju zemlje oko Sunca i njenom poloaju u sunevu sustavu, vulkanizmu te sastavu Zemljine atmosfere. Iako je zemlja jedini poznati planet na kojem postoji ivot, znanstvenici ne iskljuuju injenicu da je ivot mogao postojati prije na drugim planetima ili da postoji na nekom nama nepoznatom planetu. Tako primjerice na reljefu Marsa se mogu vidjeti jasne znaajke koje nalikuju na rijene kanale te prejudiciraju injenicu da je na njegovoj povrini nekad postojala voda u tekuem stanju. Naroito ako se uzme u obzir da voda jo uvijek postoji na Marsu, ali u zaleenom obliku u polarnim kapama.Zemlja je ujedno i jedan od geoloki najaktivnijih planeta sunevog sustava i konstantno se mijenja, naravno kroz veoma duge vremenske periode. Prouavanju zemlje doprinose mnoge znanstvene discipline od kojih se naroito istiu biogeografija, geologija, klimatologija, hidrologija, meteorologija, oceanografija, geofizika i zoogeografija. Udaljenost zemlje od sunca iznosi 150 milijuna km, a zemlja se okree oko sunca brzinom od oko 107000 km/h. Zemlja se ipak ne okree oko sunca u savrenoj krunici ve ta krunica ima mali eliptini oblik tako da maksimalna udaljenost zemlje od sunca iznosi 152 milijuna km, a minimalni 147 milijuna km. Sunev sustav dio je jedne galaksije koju nazivamo Mlijena staza, a sastoji se od milijardi zvijezda povezanih gravitacijom. Vrijeme na zemlji rauna se u danima i godinama. Dan na zemlji je ustvari vrijeme Zemljine rotacije oko vlastite osi i traje otprilike 24 h, odnosno 23 h, 56 min i 4,1 sec, dok je godina vrijeme Zemljine revolucije oko sunca i traje otprilike 365 dana odnosno 365 dana, 5 sati, 48 min i 46 sekundi.

Pogled na Zamlju iz svemira. Voda pokriva 71% Zemljine povrine i ini okosnicu ivota na zemlji.

Vulkan. Zemlja je veoma aktivna planeta sunevog sustava.

Efekt staklene bate omoguio je ivot na Zemlji, ali je zbog ljudskog utjecaja taj efekt u zadnjih nekoliko godina sve izraeniji i dolazi do globalnog zatopljenja. Slika prikazuje topljenje leda

Savremeni ekolozi smatraju da se ekoloka problematika moe prouavati na vie nivoa: populacijskom nivou (jedinke iste vrste), na nivou biocenoze (zajednice ivih vrsta), na nivou ekosistema i na nivou biosfere.

Spoljanji sloj Zemlje sastoji se od nekoliko delova: hidrosfere (ili vodenog sloja), litosfere (sloja zemljita i stena) i atmosfere (ili vazdunog sloja). Biosfera (ili sfera ivota) ponekad se definie i kao "etvrti omota" i osnosi se na sve ivotne pojave na planeti ili na onom delu planete gde postoji ivot. Ona u znatnoj meri zahvaa i ostala tri sloja uprkos injenici da zapravo na postoje stalni stanovnici atmosfere. U odnosu na veliinu Zemlje, biosfera pokriva samo jedan njen tanak sloj koji se protee od 11, 000 metara ispod povrine more pa do 15, 000 metara iznad.

ivot je prvo nastao u hidrosferi, u manjim dubinama, odnosno u fotikoj zoni (dubini do koje dopire suneva svetlost). Tada su se pojavili vieelijski organizmi koji su nastanili bentalnu zonu (odnosno, dno mora). ivot na kopnu se razvio kasnije, nakon to se formirao ozonski omota koji je titio iva bia od UV (ultraljubiastog) zraenja.

Smatra se da je bioraznovrsnost dobila zamah razdvajanjem (ili sudarima) kontinenata. Biosfera i bioraznovrsnost su nerazdvojive osobine Zemlje. Sfera u sebi sadri bioraznovrsnost. Ova bioraznovrsnost se istovremeno manifestuje na ekolokom nivou (ekosistem), populacijskom nivou (unutranja bioraznovrsnost) i na nivou vrsta (bioraznovrsnost vrsta).

Biosfera se sastoji od velikih koliina hemijskih elemenata kao to su ugljenik, vodonik i kiseonik. Ostali elementi, kao fosfor, kalcijum i kalijum, takoe su vani za ivot, iako se nalaze u manjim koliinama. U ekosistemu i slojevima biosfere postoji stalno kretanje ovih elemenata koji se mogu pronai i u mineralnim i u organskim oblicima. Poto je koliina raspoloive geotermalne energije prilino mala, sva raznovrsnost funkcionisanja ekosistema je zasnovana na raspoloivoj solarnoj energiji. Biljke i fotosintetiki mikroorganizmi pretvaraju svetlost u hemijsku energiju procesom fotosinteze, pri emu nastaje glukoza (prosti eer) i oslobaa se kiseonik. Tako glukoza postaje sekundarni izvor energije koji omoguuje ekosistemu da funkcionie. Odreeni deo ove glukoze koriste drugi organizmi kao izvor energije, dok se ostali deo glukoze moe pretvoriti u druge molekule kao to su npr. aminokiseline. Biljke koriste deo ovog eera, koncentrovanog u obliku nektara, da privuku opraivae koji tako pospeuju razmnoavanje biljaka. elijska respiracija je proces u kojem organizmi (kao npr. sisari) razlau glukozu na njene sastavne delove, vodu i ugljen-dioksid na taj nain obnavljajui uskladitenu energiju koju su biljke prvobitno dobile od suneve svetlosti. Srazmera izmeu fotosintetike aktivnosti biljaka i drugih nosioca fotosinteze i respiracije drugih organizama odreuje poseban ustroj Zemljine atmosfere, naroito u pogledu koliine kiseonika. Atmosferska strujanja meaju atmosferu i na taj nain uravnoteuju odnos elemenata i u podrujima intenzivne bioloke aktivnosti i u podrujima slabije bioloke aktivnosti.

Voda se razmenjuje izmeu hidrosfere, litosfere, atmosfere i biosfere u pravilnim ciklusima. Okeani, kao veliki rezervoari vode, obezbeuju toplinsku i klimatsku stabilnost isto kao to se hemijski elementi transportuju zahvaljujui velikim okeanskim strujama.

Da bi bolje razumeli funkcionisanje biosfere te poremeaje povezane sa delovanjem oveka, ameriki naunici su napravili umanjenu simulaciju biosfere, nazvanu Biosfera II.

Ekoloki poremeaj

Uopteno govorei,ekoloki poremeaj nastaje kada ivotna sredina pone negativno delovati na opstanak ivih vrsta ili odreene populacije.

To se deava i kad faktori ivotne sredine ponu gubiti na svom kvalitetu u poreenju sa potrebama ivih vrsta i to nakon promene abiotikih ekolokih faktora (na primer, porast temperature ili smanjenje koliine kie).

To se takoe deava kada ivotna sredina pone negativno delovati na opstanak vrsta (ili populacije) usled pojaane aktivnosti grabeljivaca (na primer, prekomerni ribolov). Napokon, to se deava i kad faktori okoline ponu negativno delovati na kvalitet ivota ivih vrsta (ili populacije) usled porasta broja jedinki (prenaseljenost).

Ekoloki poremeaji mogu biti vei ili manji (i varirati u trajanju od nekoliko meseci do nekoliko miliona godina). Mogu biti biti uzrokovani prirodnim ili ljudskim faktorima. Takoe, mogu zahvatiti jednu vrstu ili manji broj njih, a mogu pogoditi i velik broj njih (vidi lanak unitenje vrsta).

Na kraju, ekoloki poremeaj moe biti lokalni (kao kod izlivanja nafte) ili globalni (porast nivoa mora povezan za globalnim zagrevanjem).

U skladu sa navedenim stepenima ogranienosti, lokalni poremeaj moe imati znaajne ili manje znaajne posledice koje idu od ugibanja veeg broja jedinki pa do potpunog unitenja vrsta. Kakav god bio uzrok, nestajanje jedne ili vie ivih vrsta redovno uzrokuje poremeaj u lancu ishrane sa dalekosenim posledicama na opstanak ostalih vrsta. U sluaju globalnog poremeaja posledice mogu biti daleko izraenije; u nekim nestancima vrsta vie od 90% vrsta koje su ivele u odreenom vremenu izumrlo je. Naravno, mora se napomenuti da je nestanak odreenih vrsta (kao to su dinosauri) doveo do oslobaanja odreenog stanita omoguivi pojavu i diversifikaciju sisara. Ovde je ekoloki poremeaj, paradoksalno, pospeio beodiversifikaciju.

Ponekad je ekoloki poremeaj ogranienog obima i bez veih posledica za ekosistem. Ali, najee te posledice traju mnogo due. U stvari, najee se radi o povezanom nizu dogaaja sa zavrnim dogaajem. Na ovoj taki nije mogu povratak na prethodno stabilno stanje i novo stabilno stanje e se postepeno vaspostaviti (vidi homeoreza). Na kraju, isto kao to moe izazvati nestanak vrsta,ekoloki poremeaj moe smanjiti kvalitet ivota preostalih jedinki. Prema tome, iako se smatra da je raznovrsnost ljudskog roda ugroena, neki smatraju da je nestanak ljudske vrste vrlo blizu. Bilo kako bilo, epidemije, zagaenje hrane, negativan uticaj oneienja vazduha na zdravlje, manjak hrane, manjak ivotnog prostora, nagomilavanje otrovnog i teko razgradivog otpada te ugroavanje opstanka kljunih vrsta (veliki majmuni, pande i kitovi) takoe su faktori koji utiu na ljudsko blagostanje.

U proteklih nekoliko desetaka godina jasno se uoava sve vei uticaj oveka na ekoloke poremeaje. Zahvaljujui tehnolokom napretku i brzom prirataju stanovnitva ljudski rod ima mnogo vei upliv na svoje ivotno okruenje nego ijedan drugi faktor ekosistema.

Neki od najee pominjanih primera ekolokih poremeaja su:

permsko-trijasko istrebljenje pre 250 miliona godina

kredno-tercijarno istrebljenje pre 65 miliona godina

globalno zagrevanje povezano sa efektom "staklene bate". Zagrevanje moe prouzrokovati poplave oko delta azijskih reka (vidi takoe ekoizbeglice), ee pojave ekstremnih vremenskih poremeaja i kvalitativne i kvantitativne promene u proizvodnje hrane (vidi globalno zagrevanje i poljoprivreda)

pojava rupe u ozonskom omotau

krenje uma i poveanje pustinja, uz nestanak mnogih vrsta

topljenje nuklearnog jezgra u ernobilju 1986. izazvalo je smrt mnogo ljudi i ivotinja i uzrokovalo brojne mutacije na ljudima i ivotinjama. Oblast oko nuklearke je naputena zbog velike koliine radijacije isputene pri topljenju jezgra.

2.0. Ekoloki faktori uslovi ivotaDinamika i stabilnostEkoloki faktori koji mogu uzrokovati dinamike promene unutar celokupne populacije ili unutar pojedinih vrsta u odreenoj ekolokoj sredini najee se dele na dve grupe: abiotike i biotike.

U abiotike faktore ubrajamo geoloke, geografske i klimatoloke parametre. Biotop je region sa srodnim obelejima ivotne sredine u kojem postoji poseban sklop abiotikih ekolokih faktora. Ti faktori su:

voda, koja je istovremeno i osnovni element ivog sveta i njegov milje

vazduh, koji obezbeuje kiseonik, azot i ugljendioksid za sve ive vrste te proizvodnju i isputanje polena i spora

plodna zemlja, koja je u isto vreme i hrana i fizika podrka

plodna zemlja pH, salinitet, azot i fosfor imaju osobinu da zadravaju vodu pri emu je koncentracija tih elemenata vrlo vana

temperatura, koja ne bi smela da dostie ekstremne vrednosti ak i u sluaju kada neka od ivih vrsta moe podneti visoke temperature

svetlost, koja ekosistemu obezbeuje energiju putem fotosinteze

prirodne katastrofe takoe se mogu smatrati abiotikim faktorima.

Ekoloki faktori su pojedinani ekoloki uslovi koji omoguavaju aktivan ivot u ekosistemu. Ekolozi su uoili da kvalitet i intenzitet ekolokih faktora varira u prostoru i vremenu, te da od toga zavisi brojnost i distribucija populacija u ekosistemu. Ekoloki faktori u pogledu kvaliteta i intenziteta imaju razliit znaaj za populacije. Njihova stalna promjenjivost i kompleksnost na razliitim stanitima i u razliito vrijeme odreuju opstanak populacija. Istovremeno populacije se neprekidno aktivno prilagoavaju kompleksu ekolokih faktora na stanitu. Raznovrsne populacije ne mogu biti istovremno prilagoene na svu razliitost ekolokih faktora, koji postoje na planeti Zemlji. Svaka populacija moe da opstane samo u okviru odreenih granica promjena ekolokih faktora. Podnoljivost populacije na odreene ekoloke faktore nalazi se izmeu minimalnog i maksimalnog intenziteta. Koliki raspon nekog ekolokog faktora moe da podnese populacija, zavisi od njene sposobnosti da se prilagodi na veliinu amplitude ekoloke valence (Sl.5.) odreene vrste.Sl.5. Ekoloka valenca- emaFaktori mogu djelovati pozitivno (+), negativno (-) ili neutralno (0) na iva bia. Ekoloke faktore dijelimo na abiotike, biotike i antropogene.

Ekoloki abiotiki faktori su neive komponente stanita. One obuhvataju orografske, edafske i klimatske faktore:

1. Orografski (reljefni) faktori stanita odnose se na: nadmorsku visinu, ekspoziciju i inklinaciju.

1.1. Nadmorska visina je znaajan "visinski kompleks" za ekosisteme. Sa porastom nadmorske visine poveava se: koliina padavina, trajanje snjenog pokrivaa, uticaj ultravioletnih zraka, vlanost vazduha, naoblaka, a u danima bez naoblake intenzitet svjetla se poveava, jer svjetlo traje due nego u nizijama. Zemljite se vie zakiseljava zbog ispiranja hranjivih materija, poveava se zastupljenost biljnih vrsta nieg proizvodnog potencijala, a istovremeno opada temperatura i vegetacioni period.

1.2. Ekspozicija (izloenost stranama svijeta) znaajno utie na ekoloko stanje stanita ekosistema. June ekspozicije stanita su toplije od sjevernih., june ekspozicije primaju 1,6 - 2,3% vie svjetla nego sjeverne. Ekspozicija izloenost stanita sjevernoj odnosno junoj strani utjee na rasprostranjenost pojedinih termofilnih vrsta biljaka. Stjenjaka vegetacija u NP Paklenica na junim, izloenim stranama kanjona obrasla je termofilnim vrstama npr. hrast crnika (Quercus ilex), zelenika (Phillyrea media).

Stijene na sjevernoj (zasijenjenoj) strani su mikroklimatski hladne i vlanije, pa ih nastanjuju kontinentalne vrste, tisa (Taxus baccata).Istraivanja mahovina u vicarskoj pokazala su da neke vrste na junim obroncima rastu na prosjenoj godinjoj temperaturi od 23,3oC, a stijena na sjevernoj strani 50 m dalje ima godinji prosjek od samo 6,6oC. Godinja kolebanja izmeu minimalnih i maksimalnih vrijednosti iznosila su izmeu 66,5o na prvom odnosno 23oC na drugom tipu stanita. 1.3. Inklinacija (nagib) utie na ugao sunevog osvjetljenja a time i na zagrijavanje, sunanje zemljita, trajanje topljenja snijega i oticanje vode, te na brzinu erozije. Termobilnost stanita je vea na strmijim inklinacijama nego na poloenijim.

2. Edafski ekoloki faktori

2.1. Geoloka podloga se ispoljava u vie-manje tvrdoj materiji i siromatvu vazduha, malom kapacitetu za vodu (redovno osiromaeno vodom), dok je kapacitet za toplotu osrednji, kao i provodnost za toplotu. Hemijska jedinjenja i biogeni elementi manje-vie su fiksirani u stijenama, stoga su malo pokretljivi i ekoloki manje utiu na stanite.

Nepovoljni fiziko-hemijski uslovi litosfere ine je nepovoljnim stanitem za mnoge biljke, te se i na njoj razvijaju specifine populacije. Stijene su vjerovatno prvi naselili mikroorganizmi (bakterije), koji su bili sposobni da hemosintezom proizvode organske materije. Danas ih naseljavaju razliite biljke i ivotinje.

Naseljavaju se razliiti heterotrofni organizmi (bakterije, gljive ...) koji razlau organsku materiju i vre mineralizaciju. Liaji, kao simbiotski organizmi masovno naseljavaju recentne gole stijene, kamenjare po brdima i planinama, jer se zadovoljavaju malim koliinama mineralne hrane i vode to im pruaju stijene. Neke vrste liaja, hifama prodiru u kapilare stijena i troe ih svojim sekretima i eskretima, dok druge korodiraju povrinu stijena. Za liaje je karakteristino da mogu podnijeti duge sune periode atmosfere i visoke temperature (do 70oC). U vlanoj klimi litobiosferu naseljavaju alge, naroito na kontaktnim mjestima litobiosfere i hidrobiosfere, gdje intenzivno izazivaju velike promjene na njenoj povrini.

Na hrapavim stijenama, gdje ima ve neto organske materije i mineralne materije, naseljavaju se mahovine (ako su povoljni klimatksi uslovi), koje fotosintezom proizvode vie organske materije. Recentne stijene postale su povoljno stanite za zeljaste biljke. U pukotinama stijena koje su nastale fizikim troenjem, hemijskim raspadanjem i biolokom aktivnou organizama naseljavaju se biljke pukotinjarke (crni bor). One svoje korijene esto putaju duboko u pukotine stijena.(Sl. 6). Sl.6 Geoloka krenjaka podloga dominira na junim Dinaridima sa degradiranom vegetacijomPukotine naseljava i fauna, koja svojom aktivnou (hrani se, die, izluuje materije, isputa CO2, mijenja organske materije varenjem, razmnoava se), uestvuje u promjenama ekolokih svojstava litobiosfere.

Najvee promjene u litobiosferi izaziva korijenje biljaka, koje svojim sistemom fiziki razara stijene, i izluevinama nagriza minerale, troi ih hemijski i tako od stijena gradi rastresitu i usitnjenu mineralnu masu, koja sa organskom materijom formira novu ekoloku sferu zemljita (pedobiosferu). Procesi biotizacije litosfere i promjene njenih ekolokih svojstava proticali su, protiu i proticae razliitim intenzitetom, zavisno o grai stijena i klimatskim prilikama na Zemlji. Litobiosfera ima znaajnu ulogu u ivotu jednog dijela ivog svijeta koji se prilagodio ekolokim uslovima stanita litosfere. Budui da je i litosfera raznolika po grai, to je uticala da se na njoj razvija specifina krenjaka, dolomitska i serpentinska vegetacija.

2.2. Pedoloki faktori - zemljite, je povrinski prostor Zemlje na kojem mogu da se razvijaju iva bia. (Sl.7). To je kopneno stanite koje je nastalo i koje nastaje raspadanjem stijena (fiziko-hemijskom i biolokom transformacijom) pod uticajem ekolokih faktora klime i biogena (naroito mikroorganizama).

Debljina zemljita varira u zavisnosti od geoloke podloge na kojoj se formira, ili od koliine doneenih djelia stijena (ako se obrazuje nanosima) kao i o drugim ekolokim faktorima. Zemljita nema na golim stijenama, pustinjama (na pokretnom pijesku) i na mjestima gdje hemijska jedinjenja onemoguavaju razvoj ivog svijeta. Zemljite, kao fizika sredina, sastoji se iz mjeavine vrstih dijelova (mineralni i organskih), vode i vazduha.

Mineralni (neorganski) dijelovi nastaju raspadanjem (drobljenjem) stijena u obliku manjih ili veih estica. Organski vrsti dijelovi u zemljitu su razni mrtvi ostaci biljaka i ivotinja u raznim stadijumima raspadanja i razni ivi organizmi (mikroorganizmi, korijenje biljaka...). U edafonu se iva bia pored odnosa sa abiotikim faktorima nalaze i u veoma sloenom meusobnom ivotnom odnosu (simbiotiki ili antagonistiki) u kome je poetak i kraj kruenja materije.Sl.7. Zemljite je osnovni ekoloki faktor, veoma bitan za biodiverzitet i ovjeka Zemljite se ponaa kao aktivna cjelina koja omoguava (u povoljnim uslovima) da se bujno razvijaju iva bia, odnosno (u nepovoljnim uslovima) usporava ili onemoguava njihov razvoj. U zemljitu se nalazi veliki broj ekolokih faktora i komponenti (voda, vazduh, mineralna i organska hrana) od kojih zavisi bioproduktivnost organske materije. Raspoloivost hranjivih tvari- posebno vano za biljke i ivotinje. Bazina, eruptivna tla bogata su hranjivim tvarima, jednako na vapnenakim, prapornim, muljevitim i glinenim tlima. Siromana hranjivima su npr. granitna i pjeenjaka tla, ljunak, pijesak. Koliina hranjivih tvari u tlu ovisi o razvijenosti korjenovog sustava, debljini i dubini tla, izluivanju plinova CO2, temperaturi, koliini oborina, stvaranju humusa, djelovanju mikroorganizama.

3. Klimatski faktori 3.1. Prirodni vazduh je najdaragocjenija materija, koja u procesu disanja omoguava postojanje ivota. Prirodni sastav vazduha predstavlja smjesu razliitih gasova. Apsolutni suvi vazduh sadri: 78,08% N2; 20,95% O2; 0,93% Ar, 0,03% SO2. U sastav vazduha ulaze veoma male koliine elemenata Ne, Kr, Ra, He, te molekule gasova CH4, NH3, NOx, H2O zatim razne mehanike estice, prah, pepeo, spore, polen, sjeme, bakterije i dr. Sve te materije djeluju na iva bia ovisno od njihovog inteziteta. ist vazduh u prirodi nalazi se u umama, iznad livada i morskih povrina. To su mjesta gdje ovjek najvie voli da se odmara, jer je uticaj vazduha veoma povoljan. Ekoloki uticaj supstanci vazduha, te pojave vjetra i pritiska na ivi svijet se razliito ispoljava:

1) Azot (N2) neutralno djeluje na organizme, uestvuje u sastavu bjelanevina. Elementarani azot biljke iskoriavaju poslije njegove transformacije u nitratni i amonijani oblik.2) Kiseonik (O2) je neophodan organizmima za proces disanja, aktivnost aerobnih mikroorganizama, te za sve oksidacione procese. Troi se u velikim koliinama u procesima sagorjevanja, posebno fosilnih goriva najvie u industriji i saobraaju. U vegetacijskom periodu, kiseonika ima uvijek dovoljno, te biljke i ivotinje ne oskudjevaju u kiseoniku. U zemljitu moe biti manjak kiseonika. Naroito u movarnim zemljitima, na to su se biljke specifino prilagodile pojavom vazdunog korijenja i vazdunog tkiva..3) Ugljendioksid (SO2) je neophodan u procesu fotosinteze. Zato njegove koncentracije mogu uticati na njen efekat. Intenzitet fotosinteze raste sa porastom koncentradije SO2 do oko 0,20%. Dalje poveanje koncentracije SO2 djeluje otrovno. Koncentracija SO2 u vazduhu, mjerena postupkom analiziranja gleerskog leda, prije industrijalizacije bila je 0,026%, a danas je 0,035% sa tendencijom porasta.(Sl.8.). Sl.8. Biohemijsko kruenje kiseonika i ugljendioksida u prirodiProcesom disanja, sagorijevanjem fosilnih goriva, razlaganja organskih materija i radom vulkana nastaju nove koliine SO2. Zapravo koliina SO2 se poveava iznad ravnotenog stanja to se negativno odraava u ivotnoj sredini.

4) Mehaniki faktori vjetrovi, oluje, zapusi snijega i pijeska, lavine, pomicanje tla, poplavljivanje i dr.

Vjetar nastaje strujanjem vazduha, kao posljedica razlika u vazdunom pritisku izmeu pojedinih prostora na Zemljinoj povrini ili atmobiosferi. Razlike u pritisku najee nastaju iz termikih i dinamikih uzroka. Nejednaka temperatura mijenja vazduni pritisak a ovaj uzrokuje pokretanje vazdunih masa (vjetra). Dinamiki uzrok proizlazi iz ve postojeeg vazdunog kretanja (vertikalnog ili kosog). Vazduh se sabija i poveava se pritisak koji pokree vazdunu masu. Ekoloko djelovanje vjetra na vegetaciju je mehaniko (rjee hemijsko, slani vjetar), a uinak je mehaniki i bioloki.

Vjetar nanosi neposredno velike tete vegetaciji, a posredno preko eolske erozije. Nju uzrokuje vjetar sa povrinskih slojeva pedobiosfere, naroito u pustinjama i polupustinjama. U aridnim krajevima intenzitet erozije vjetrom je vei nego u humidnim krajevima. Vjetar brzine od 10 m/s podie estice promjera od 1 mm, a brzina vjetra od 20 m/s podie estice promjera od 3 mm. Eolska erozija nanosi velike tete u podruju amerikih predjela, stepa i savana koje su preuranjeno izgubile prirodni vegetacijski pokriva i kao takve su izloene razornom djelovanju vjetra, koji doprinosi razvoju pustinja. Snani vjetrovi podiu velike koliine pustinjskog pijeska i praine iz suvih podruja, nose ih na velike udaenosti visokim vazdunim strujanjima, to utie na aerozagaenje.

5) Vazduni pritisak nastaje od estica vazduha koje privlai zemljina tea. Taj pritisak se naziva atmosferski pritisak. Mjeri se barometrom (gr. rije baros-teina, metron-mjera) i izraava se u milibarima (mb),

Kretanje vazduha utie na pritisak tako to se vazdune mase diu uvis, pa pritisak opada i obratno. Ekoloki uinak atmosferskog pritiska ispoljava se na druge klimatsko-ekoloke faktore. Smanjenje atmosferskog pritiska s porastom nadmorske visine ima za posljedicu sniavanje toplotnog kapaciteta vazduha, veu vlanost vazduha i vei intenzitet svjetlosti. Meutim, najvjerovatnije da smanjenje atmosferskog pritiska nema tetnog uticaja na vegetaciju.

4. Suneva energija

4.1. Svjetlost je prirodni nezamjenljivi izvor energije koji omoguava produkciju fitomase. Svjetlosni zeleni spektar preko 780 nm pretvara se u toplotnu energiju, koja utie na habitus, morfoloku i anatomsku grau biljaka. Sa ekolokog stanovita, svjetlost djeluje na horizontalno i vertikalno rasprostranjenje biljaka na Zemlji.

Ekoloki svjetlosni uticaj na biljke ispoljava se:

1) kvalitetom (sastavom);

2) intenzitetom (jainom) i

3) duinom ekspozicije (trajanje dnevnog osvjetljenja) i uticajem na habitus sa veim biljkama su od manjeg znaaja;

4) crvenooran zraci (589-780 nm) najpovoljnije djeluju na proces fotosinteze.(Sl.9). Svjetlo razlikuje se obzirom na intenzitet, dnevni i godinji raspored i hod svjetla, udjelu difuznog ili direknog svjetla, nadmorskoj visini, geografskoj irini, zasjenjenju;

utjee na klijanje, rast i razvoj biljaka, intenzitet asimilacije, podraaje, otvaranje pui;

migracije selidbe ptica u proljee i u jesen, selidbe leptira, selidbe sisavaca i dr.

aktivnost ivotinja u pojedinim godinjim dobima i adekvatno ponaanje, razmnoavanje, spremanje zaliha hrane i dr.

Sl.9 Spektar suneve svjetlostiPoznavanje kvaliteta svjetlosti znaajno je kod gajenja biljaka u staklenicima (vjetake boje lampi), u prirodi kod izbora terena, pravca redova i gustine sklopa biljaka.

Intenzitet sjvetlosti koja dopre do povrine Zemlje mijenja se u prostoru i vremenu.(Sl. 10). Prema potrebi za razliitim intenzitetom svjetlosti biljke se djele na:

heliofite, koje zahtjevaju vie svjetlosti i

skiofite, koje zahtjevaju manje svjetla. Naravno da postoje i neutralne biljke koje podnose vee i manje osvjetljenje. Heliofite su najee biljke sa rijetkom krunom (breza, bor, jasen...), otpornije su na mraz i visoke tmperature od skiofita sa gustom krunom (bukva, jela, lipa...). Biljke posjeduju osobine da reguliu osvjetljenja pojedinih organa. Tako: suncokret, lucerka, pamuk, maslaak i druge biljke tokom dana okreu svoj cvat u pravcu Sunca. Neke biljke u toku dana podeavaju listove prema Suncu, ujutro listovi zauzimaju horizontalan poloaj. Osobina biljaka da mijenjaju poloaj svojih organa prema izvoru svjetlosti naziva se fototropizam.

Duina ekspozicije svjetlosnih zraka ima izrazit uticaj na rast i razvoj biljaka. Biljke imaju sposobnost da reaguju na duinu dana i noi, promjenom intenziteta i brzine vegetativnog i generativnog razvoja. Ovu pojavu nazivamo fotoperiodizam.

Na osnovu duine trajanja osvjetljenja biljke se mogu razvrstati na biljke kratkog i dugog dana i neutralne biljke..

4.2.. Temperatura kao ekoloki faktor se razvija pod uticajem energetskog Sunevog potencijala, koji zagrijava geobiosferu. Povrina pedobiosfere moe se znatno zagrijati ili ohladiti zavisno od stanja Suneve radijacije. U zavisnosti od sunevog zraenja (koje se razlikuje po intenzitetu ovisno od geografske irine, doba godine, dana i noi) na Zemlji se formiraju razliite toplinske zone. Ekvatorijalnu zonu karakterie srednja mjesena temperatura izmeu 24o i 28oS. Toplotna zona lei sa obe strane ekvatora sa neto veim kolebanjem temerature, u nju je ukljuena i mediteranska zona. Umjerenu zonu karakteriu ljeti povoljne temperature za vegetaciju i hladne zime kada temperature spadnu ispod 0 o. Polarna zona ima pola godine temperaturu ispd 0o, a prosjene temperature najtoplijeg mejseca ne prelaze 10o S.

Sl. 10. Energetski raspored sunevog intenziteta na Zemlji u kalorijamaTemperatura je opti ekoloki faktor koji znaajno utie na rast, razvoj i ivot uopte. (Sl.11).

Sl.11. Raspored temperaturnih podruja

u B i HTemperatura u stvari postavlja granice ivota, a posebno populacijama i zajednicama u ekosistemima, (ekoloka amplituda ivota u odnosu na temperaturu). Temperatura odreena koliina topline potrebna za odvijanje fiziolokih procesa. Odreene biljke i ivotinje ive u okviru temperaturnog optimuma. Temperatura ovisi o temperaturi tla, temperaturi mora, nadmorskoj visini (svakih 100 m temp. opada za 0,5oC), rasporedu planina, konfiguraciji terena. U vrijeme niskih temperatura, biljka je u fazi mirovanja, korjenov sustav, gomolji i lukovice.

Provodljivost tla za vodu i ishlapljivanje - posebno vana za biljke, a ovisna je o temperaturi. Koliina vode je neobino vana za njenu dostupnost pomou korjenovog sustava (halofiti). Transpiracija (izluivanje vode kroz pui) takoer ovisi o koliini vlage u zraku, vjetrovima.

Koliina ugljik dva-oksida i kisika u zraku, vodi odnosno tlu vaan je faktor za biljke jer utjee na procese fotosinteze i disanje; koliina ovih plinova u uskoj je povezanosti s izmjenom tvari mikroorganizama

4.Voda4.1.Voda na povrini Zemlje pojavljuje se u obliku izvora, potoka i rijeka. Akumulie se u barama, jezerima i morima. Pojavljuje se u obliku vodene pare u atmosferi i u obliku snijega ili leda na visokim planinama i polovima Zemlje sa razliitim zapreminskim odnosom. Praktino, voda obuhvata (prekriva) 71% povrine Zemlje od ega 97,39% pripada moru, 2,60% slatkim vodama, a 0,01% ostalim oblicima vode. Raspored koliine vode na kopnu Zemlje je heterogen i kree se od vlanih do sunih predjela.(Sl.13.).

Voda se u prirodi javlja i kao podzemna voda (bunari, peinska jezera, ponornice), te kao hidrotermalne vode na oko 2000-3000 m dubine i termo-mineralne vode (slane, slatke, kisele). Najvea dubina vode je u moru (11.500 m). ovjek neprekidno istrauje i koristi vodeno bogatstvo. Voda ulazi u sastav ivih bia - praktino voda je ekoloki uslov ivota koja neprekidno krui (Sl. 14 ).

Voda je najvea ivotna sredina (a u kopnenim ekosistemima oznaava stanje vlage na stanitu) koja ima 1,4 milijardi km2 ivotnog prostora ili 300.000 puta vie od ivotnog prostora pedosfere.

Temperatura u vodi rijetko pada ispod 0oS, i to na povrini dok u atmosferi moe pasti i do - 80 oS. Zbog toga kolebanja temperature u vodi su znatno manja. Istina, termalne vode mogu imati temperature preko 80 oS. U vodi je formiran veliki broj akvatinih biocenoza.

Sl.14. Globalno i lokalno kruenje vode u prirodiVoda je materija koja najveim procentom sudjeluje u izgradnji biljaka i neprekidno djeluje kao pogonska snaga, koja stalno u pokret stavlja promet hranjive supstance zemljita, donosi ih biljci i kroz nju raznosi u sve organe, da bi po obavljenom poslu najveim dijelom napustila biljku putem transpiracije. Od vode zavise svi ivotni procesi u biljkama i sav ivot biljaka. Znaajne osobine vode kao ekolokog faktora nalaze se u stalnom kruenju vode u njenom kolebanju, kako po prostoru, tako i po vremenu (u vazdunoj sredini). O tim promjenama ovisi ivot terestinih biljaka. Biljke trajno primaju vodu i tako nadoknauju gubitke koji nastaju transpiracijom. Biljke transpiracijom izlue 500-600 puta vie vode nego to iznosi teina suve materije njihovog tijela. Uz tekue vode u ekologiji je znaajna vrsta voda ( u obliku snijega, leda) i vodena para. Ekoloki status vode na stanitu u zajednici i ekosistemu zavisi od klime atmosfere i pedobiosfere, o osobinama zemljita, o reljefu, i hidrolokim prilikama, te o genetiki uslovljenim potrebama biljke za vodom i ekolokim sposobnostima da je iskoriste.

Ekoloko znaenje vode u najuoj je vezi s njezinim fiziolokim funkcijama i potrebama biljaka. Voda je ne samo graevni dio biljnog organizma, faktor primanja hrane i prenosa materije u biljnim elijama, ve i snabdjeva biljaka vodonikom (N) a esto regulator temperature biljnog tijela.

Potrebe za vodom kod biljaka zavise i od genetikih, odnosno biolokih osobinama. Ispitivanja su pokazala da je za proizvodnju 1 kg suve materije potrebno vode kod pojedinih kultura: jemu 543, penici 513, ovsu 597, kukuruzu 368, rai 710, krompiru 636 kg vode.

U odnosu prema potrebama za vodu biljke se mogu ekoloki podijeliti na:

1) submerzne biljke (koje ive potopljene u vodi;

2) flotantne biljke (koje ive plivajui po vodi);

3) hidrofite (koje ive uz obalu vode);

4) mezofite (koje ive na vlanim stanitima);

5) kserofite (koje ive na suvljim stanitima).

Grupe ovih biljaka prilagodile su se morfoloko-fizioloki na uslove stanita. U zemljitu moe doi do prekomjerne sue, kada nema dovoljno padavina, kada je voda snano vezana za estice zemljita, kada se u zemljitu nau visoke koncentracije soli. U svim sluajevima kada nastane sua, lie biljke poinje da se kovrda, zatim vene i potom se sui. Prekomjerna voda u zemljitu, koja nastaje stagnacijom, padavinama, poplavama ili podzemnom vodom, moe negativno djelovati na ivot biljaka.

Veliko prisustvo vode onemoguava pristup kiseonika (O2) te ga biljke ne mogu koristiti u biolokim procesima. a poveava se koncentracija ugljendioksida (SO2), koji tetno utie na ivot biljaka kao i druge toksine materije. Voda ima i razarake pa i ubilake sposobnosti kad nastupi stihijskom mehanikom snagom, u obliku bujica, poplava kada razara povrinske slojeve pedobiosfere, odnosi hranjive materije i itave komplekse zemljita i unitava vegetaciju. Ove aktivnosti vode poznate su kao erozija ili poplava(Sl.15.)

Sl.15. Poplave zemlj4.2. Padavine na stanite imaju snaan uticaj na bioprodukciju ekosistema (Sl. 12). One snabdijevaju zemljite vodom, odnosno biljke koje se na njemu nalaze. Ukoliko je humidnost vea, ekosistemi su u pravilu bujniji, izuzimajui stanita na koja utiu kamenitost, nagnutost, poplave, movarnost zemljita i dr. Na propusnim zemljitima, te zemljitima s niskim kapacitetom za vodu i sa veim nagibom, kao i u sluaju nedostatka dovoljno visokog vodostaja podzemne vode, bujnost ekosistema je limitirana uglavnom koliinom i rasporedom padavina tokom vegetacije (ekosistemi kra). Na dubljim i teim zemljitima koja imaju visoki kapacitet za vodu osigurana je voda samo za bujan proljetni rast, dok ljetni razvoj zavisi od padavina i podzemnih voda. Postoje i dolinski ekosistemi koji sa okolnih padina (uma) tokom ljeta dobijaju podzemnu vodu, koja uz malu naoblaku osigurava bujan razvoj biljaka i bez veih padavina. Na prostorima balkanskih ekosistema prisutna je velika insolacija, mala relativna vlaga i velika evapotranspiracija. Za bujan rast biljaka potreban je optimum padavina oko 1.100 - 1.200 mm ( vie na plitkim i propusnim zemljitima).

Visina nivoa podzemne vode (gornja granica), znaajno utie na postanak i razvoj tipova nizijsko-movarnih ekosistema, kvantitet, kvalitet i bioprinos. Ako je podzemna voda za vrijeme vegetacije dostupna biljkama, ona moe znatno nadoknaditi manjak padavina. Idealno bi bilo kada bi nivo podzemne vode u toku vegetacije bio vei, a zimi manji, meutim, po pravilu to je obratno. Djelovanje nivoa podzemne vode zavisi od osobina zemljita, klimatskih prilikama i pokretljivosti podzemnih voda. Neznatno kolebanje nivoa podzemne vode (5-20 sm) u kraim vremenskim intervalima povoljno djeluju na kvalitet i bioprinos.

Sl.12. Raspored padavina u B i H

4.3.Vlanost stanita je najznaajniji ekoloki faktor za bujnost ekosistema. Prema stepenu vlanosti travna stanita su: movara, poplavna, mokra, vlana, umjereno (ocjedna), suva, vrlo suva i ekstremno suva. Voda je osnovni uslov za opstanak ovjeka na Zemlji. U vodi se pojavio ivot, u ivim organizmima ima najvie upravo vode i bez nje ivot ne bi bio mogu. Bez vode bili bi smrtonosno okovani vlastitim otpacima. Da bi se izbjegao negativan uticaj nedostatka vode, ovjek dnevno treba da uzima oko 8 aa vode. Istovremeno ovjek izluuje vodu iz organizma preko odreenih organa. Voda se u organizmu nalazi kao tenost u vaskularnom sistemu, u meuelijskom prostoru i u elijama. Ako organizam ne uzima dovoljno vode, postepeno dehidrira. Kada gubitak vode bude preko 15,00 % od tjelesne teine, nastupa smrt. Posljedice manjka vode manifestuju se oteanim disanjem, jer se onemoguava apsorpcija O2 i odstranjivanje SO2; usporava se metabolizam i raznoenje hranjivih materija i kiseonika putem krvi, poveava se zagrijavanje organizama, sadraj toksina, taloenje kamenca u bubregu a ispoljavaju se i druge negativne pojave u organizmu.

Sl.13. Ekstremna suha i vlana podruja na Zemlji

5.Bioloki faktori 5.1.Bioloki faktori obuhvataju kompleks razliitih meusobnih dejstava ivih bia u ivotnoj sredini:

1) virusni uticaji ( gripa, rak, sida..)

2) fitogeni uticaji, koji potiu od biljaka (insektivorne biljke- love insekte, biljke prave hladovinu), ali najznaajniji je fitocenoza.

3) zoogeni uticaji koji potiu od ivotinja ( ivotinje se hrane biljkama i nalaze svoje stanite na biljkama ili vre njihovo opraivanje (Sl.16) ili raznose plodove).

Biotiki faktori zajedno sa abiotikim faktorima djelujui na stanite, grade ivotnu sredinu, koja prua pored povoljnih uslova za ivot i otpor prema ivim biima.Sl. 16. Visibaba i pela u korisnim meubiolokim odnosima (opraivanje i sakupljanje nektara)

Reakcije vrsta na dejstva ekolokih faktora manifestuju se prilagoavanjem na razliite naine. (Sl.17). Tako su u specifinim uslovima, na odreenim stanitima, kroz dui evolutivni period nastale razliite ekoloke forme i bioloki indikatori, koji ukazuju na stanje abiotikih faktora u stanitu.

Sl.17. Bubamara se hrani biljnim uima na stablu divlje rueBiotiki ekoloki faktori takoe utiu na otpornost zajednice; ovi faktori mogu delovati unutar odreene vrste te izmeu vie vrsta.

Odnosi unutar vrste se vaspostavljaju meu jedinkama istih vrsta koje, opet, sainjavaju populaciju. To su odnosi kooperacije i kompeticije (takmienja) uz podelu teritorije te, ponekad, i hijerarhijski postavljenu organizaciju zajednice.

Odnosi meu vrstama; interakcije izmeu razliitih vrsta su brojni i najee se opisuju s obzirom na njihove pozitivan, negativan ili neutralan upliv na zajednicu (na primer, simbioza (odnos ++) ili kompeticija (odnos --)). Najznaajniji odnos je odnos grabljivca (pojesti drugog ili sam biti pojeden ), koji nas dovodi do lanca ishrane, bazinog koncepta u ekologiji (na primer, biljojedi jedu travu, mesojedi jedu biljojede a te mesojede jedu vei mesojedi). Prevelik broj grabljivaca u odnosu na brojnost plena negativno utie i na zajednicu grabljivaca i na zajednicu lovine tako to smanjena koliina hrane i visoka smrtnost mladih jedinki (koje jo nisu dostigle punu seksualnu zrelost) mogu smanjiti (ili spreiti porast) populacije i jednih i drugih. Selektivno izlovljavanje odreenih vrsta od strane oveka je aktuelni primer stanja u kojem postoji vei broj grabljivaca u odnosu na lovinu. Ostali faktori unutar iste vrste ukljuuju parazitizam, zarazna oboljenja i stalna borba za ograniene resurse u sluaju kada dve vrste dele isto ekoloko stanite.

Stalna interakcija izmeu razliitih ivih bia odvija se istovremeno sa stalnim meanjem minerala i organskih materija koje organizmi koriste za svoj rast, ivot i reprodukciju, da bi kasnije posluili kao ubrivo. Ovo stalno kruenje elemenata (posebno ugljenika, kiseonika i azota) te vode jednim imenom se naziva biogeohemijski ciklusi. Ti ciklusi omoguavaju dugotrajnu stabilnost biosfere (ukoliko na trenutak zanemarimo jo uvek slabo prouen uticaj ljudskog faktora, ekstremnih vremenskih prilika ili geolokih pojava). Ova samoregulacija, koja se kontrolie povratnom spregom obezbeuje dugotrajnost ekosistema i naziva se homeostaza. Ekosistem takoe nastoji da se razvije do stanje idealne ravnotee koje se dostie nakon sukcesije dogaaja odnosno klimaksa (na primer, jezerce moe da postane tresetite).

Biotiki faktori

Interakcija izmeu biljnih i ivotinsjkih vrsta, omoguuje prenoenje polenovih zrnaca pomou insekata ili ptica na druge primjerke istih biljnih vrsta.

Ishrana ivotinja biljkama ili biljaka ivotinjama (biljke mesoderke (rosika Drossera rotundifolia).

Simbioze biljnih vrsta s razliitim vrstama gljiva (mikoriza) ili lepirnjaa s nitrofilnim bakterijStanini uvjeti i vezanost biljaka i ivotinja na odreene tipove stanita

Vezanost biljaka je tipina kod pojedinih biljnih skupina (halofiti, rastu na slanim tlima, Salicornia herbacea, Obione portulacoides, Aster tripolium).

Na bazinim tlima rastu neke alpske vrste npr. Rhododendron hirsutum, Gentiana clusii.

Na kiselim tlima pak rastu Rhododendron ferrugineum, Gentiana kochiana.

Rotkvica (Raphanus raphanistrum raste na kiselim tlima.

Cjevonosnice (Procelariiformes) skupina ptica koja je rairena na morima i oceanima. Jedino u sezoni gnijeenja slijeu na kopno, obini albatros (Diomedea exulans), jadranski zovoj (Puffinus yelcouan).

Brgljez kamenjar (Sitta neumayer) je rairen na stijenama i liticama submediteranskih i mediteranskih podruja jadranske obale od N. Vinodolskog do Konavala.

Uata eva (Eremophila alpestris) je rairena na visokoplaninskim livadama Dinare.

Troprsti djetli (Picoides tridactylus) je rairen u crnogorinim umama Goskog kotara i Like (NP Risnjak, NP Plitvika jezera, NP Sjeverni Velebit).Pprilagodbe u nekih skupina ptica na ivot u vodenim tipovima stanita, ishranu, gnijeenjeTipovi prilagodbi u nekih skupina ptica na ivot u vodenim i kopnenim tipovima stanita Skupina bezgrebenki, Ratitae, noj, nandu, emu Duge noge za ivot u savani, tj pampasima, redukcija prstiju na stopalu, na 2 (noj) odnosno 3 (nandu, emu), irok i spljoten kljun, dlakasti tip perja sa slabim zastavicama, redukcija krila, nema grebena na prsnoj kosti. Hrane se raznolikom hranom (biljnom i ivotinjskom)

Sakupina pingvini

Juna polutka, gusto perje, noge straga na tijelu, kosti upljikave ispinjene uljem to im daje teinu, ivot u moru, ishrana ribom, koji hvataju ronei, gnijeenje na kopnu. Ugroena skupina zagaenjem mora, globalnim klimatskim promjenama i topljenjem ledenjaka.

Skupina plijenori i gnjurci

Plivajua koica izmeu prstiju, dug i otar kljun za hvatanje riba, noge poloene straga na tijelu, velika trtina lijezda koja izluuje mast za podmazivanje perja. Ishrana: riba, hvataju je ronjenjem.

Plijenori i gnjurci

Tipovi prilagodbi u nekih skupina ptica na ivot u vodenim tipovima stanita

Skupina cjevonosnica

ivot na morskoj puini, izvrsni letai, burnice, zovoji i albatrosi. Samo za gnijeenja slijeu na kopno, ostali dio ivota provedu na morskoj puini, u letu ili sjedei na morskoj povrini. Ishrana ribom, glavonocima. Na kljunu cjevaste lijezde za izluivanje soli. Ribu hvataju zaranjanjem

Skupina veslonoica

Kormorani i pelikani, etiri prsta naprijed povezana plivaom koicom, slabije razvijena trtina lijezda pa kormorani sue svoje perje, gnijezde na drveu kolonijalno, ili na fltirajuoj vegetaciji, Ishrana ribom. Ribu hvataju ronei (kormorani) ili u grupama, tjerajui ih u pliak (pelikani).

Cjevonosnice

Veliki zovoj

Jadranski zovoj

Veslonoice

Tipovi prilagodbi u nekih skupina ptica na ivot u vodenim tipovima stanita, ishranu, gnijeenje

Skupina aplje (bukavci i aplje)

Duge noge, etiri prsta, tri naprijed, jedan natrag, dugi kljun, movarna stanita, traci ili ume. Ishrana ribom. Hvataju je hodajui vrebajui plijen.

Skupina rode (rode, liarke i ibisi)

Sline i srodne apljama, hrane se na livadama i oranicama, vezane uz ovjeka (bijela roda) ili u poplavnim umama npr. crna roda. U letu imaju ispruen vrat, za razliku od aplji koje imaju svinut vrat.

Skupina guarice (labudovi, guske, patke, ronci)

Zbito tijelo, na prstima plivaa koica, etvrti prst, stranji zakrljao, kljun nazubljen prilagoen procjeivanju vode i filtriranju planktonskih i sitnih ivotinja ili algi i biljaka.

aplje i bukavci

Rode, liarke, ibisi

Guske, labudovi, patke

Patke plivaiceHrane se skupljajui hranu s povrine vode ili zaranjajui prednji dio tijela. Odlini letai, prelijeu velike udaljenosti. Perje je gusto i podmazivano masti iz trtine lijezde.

Patke roniliceHranu trae ronei na vee dubine (do 20 m), hrane se pridnenim ivotinjama (bentos) ili razliitim drugim vodenim ivotinjama. Sve patke imaju dobro izraen spolni dimorfizam.

RonciHranu trae ronei, a hrane se ribom. Kljun s otrim zupcima, kako im riba ne bi skliznula

Patke plivaice

Patke ronilice

Ronci

Tipovi prilagodbi ptica grabljivica te sposobnost hvatanja plijena u razliitim tipovima stanita

Skupina ptica grabljivica

Predatori, hrane se drugim ivotinjama, pticama ili ribom. Pande otre na etiri prsta, odlian mehanizam za ubijanje. Otar kljun za upanje perja i kidanje mesa. Savreni letai.

Orao tekavac (Haliaetus albicilla)

Hrani se ribom i drugim pticama

Veliki tekavac

rairen u Sibiru, hrani se ribom, ugroena vrsta.

Suri orao (Aquila chrysaetos)

Kozmopolitska vrsta lovi plijen od veliine zeca do lisice i divokoze. Ugroena vrsta.

Orao tekavac

Suri orao

Tipovi prilagodbi ptica grabljivica te sposobnost hvatanjan plijena u razliitim tipovima stanita

Filipinski orao

Hrani se u tropskim umama Filipina majmunima

Harpija

U tropskim umama J. Amerike

Strvinari

Strvinari Novog svijeta, andski i kalifornijski kondor, hrane se strvinom, koju pronalaze osjetilom mirisa i vida, odlini letai, koji se koriste pasivnim letom Strvinari starog svijeta, bjeloglavi sup (Gyps fulvus), crkavica, sup starjeina i kostoberina, tipini lanac razlagaa strvine u prirodi.

Jastreb (Accipiter gentilis)

Odlian leta koji hvata ptice i zeeve iz zasjede Kobac (Accipiter nisus)

hrani se uglavnom pticama pjevicama koje hvata iz zasjede

Bjeloglavi supJastreb i kobacTipovi prilagodbi ptica grabljivica te sposobnost hvatanjan plijena u razliitim tipovima stanita kanjac s otoja Galapagos Sokolovi

Hranu love u zraku, npr. sivi sokol (Falco peregrinus) obruavanjem pri emu razvijaju brzinu i do 240 km/h.

Stepski sokol (Falco cherrug) hvata svoj plijen sa zemlje, tekunice Mrki sokol (F. eleonorae) hvata ptice, gnijeenje je pomaknuto na kasno ljeto kada zapoinje jesenska selidba ptica. Natsanjuje puinske otoke.

Mali sokol (F. columbarius) zimovalica u Dalmaciji iz sjevernih podruja Europe.

Sivi sokol i mrki sokolKokoke Prilagodbe na kopneni nain ivota. Snane noge s ostrugama, tupe pande za kopanje, snaan kljun, za hvatanje kukaca, sjemenki, plodova. Spolni dimorfizam dobro istraen. Gnijzede se na tlu. Nastanjuju sve tipove stanita od krajnje sjevernih do snijenih vrhunaca te tropskih i suptropskih podruja.

Najznaajniji predstavnici, fazan, porijeklom iz Azije;

Paun, juna Azija

Prepelica, palearktik

Jarebica, palearktik

Jarebica kamenjarja, mediteransko podruje

Veliki tetrijeb, palearktik

Najznaajniji predstavnici

Veliki tetrijebdralovke Prilagoene na movarna stanita ili tundre. Duge noge sa snanim prstima, odlini letai, poduzimaju daleke selidbe u tropsku Afriku (dralovi). Veliinom se jako razlikuju, vrlo raznolika i divergentna skupina. Gnijezde na tlu ili u movarnoj vegetaciji. Predstavnici:

obini dral movarna podruja, tundra

Liska movarna stanita

tijoka movarna stanita

Droplja - stepska stanita5.2..Antropogeni faktori obuhvataju ukupno djelovanje uticaja ovjeka na ivotnu sredinu. Oni mogu biti po svom uticaju razliiti:

1) mehaniki faktori su fiziko unitavanje prirodnih ekosistema, koristei geoloke, bioloke i druge resurse (stijene, rude, pijesak, vodu, zemljite, ivi svijet), neplanska sjea uma ime se praktino mijenja reljef na zemljitu.

2) tehniko-tehnolokim procesima u proizvodnji, ovjek emituje razne hemijske materije u ivotnu sredinu, ime znaajno utiu na ugroavanje biodiverziteta i zdravlje ljudi;

3)razvijanjem urbanizacije formiraju se razliiti eloloki faktori, koji negativno utiu na ivotnu sredinu:

4) socioloki i politiki faktori su drutveni uticaji na ivotnu sredinu (ponaanje),

5) misaoni faktori (uticaji nauke, obrazovanja).

Uticaji antropogenog faktora na ivotnu sredinu se stalno poveavaju, naroito koritenjem prirodnih resursa, to zahtjeva umjereniji odnos u ivotnom prostoru.

6. Ekoloka rjeenja prilagoavanja adaptacija -ivih bia na ekoloke uslove

iva bia (jedinka individaua, organizam) jasno se fiziki razgraniavaju od ivotne sredine u kojoj ivi. Ona internom funkcionalnom organizacijom obezbjeuju svoju unutranju stabilnost a kao otvoren sistem u stalnoj su materijalnoj i energetskoj razmjeni sa ivotnom sredinom, to im omoguava funkcionisanje ivotnih aktivnosti. Organizam i ivotna sredina tako ine jedinstven ekoloki sistem. Jedinke u okviru svog genetikog potencijala imaju sposobnost da reaguju na ekoloke faktore ivotne sredine, i da se prilagoavaju (svojim izgledom, organizacijom i funkcionalnim aktivnostima). Sposobnost odgovora na promjene ekolokih uslova ivotne sredine nazvija se ekoloka adaptacija, otuda su ekologija i genetika dvije strane istog problema ivih bia.

ivo bie moe u veoma kratkom vremenskom roku, pokretanjem fiziolokih procesa, iskazati odreeno ponaanje (pokretanje listova, cvjetova, ptice na pojavu iznenadnog zvuka brzo mijenjaju teritoriju ...). Neke promjene kao odgovor na ivotne uslove ivotne sredine mogu biti trajne (morfoloke promjene oblika, boje, veliine i sl.). Ovako modifikovan izgled i osobine organizama oznaavamo kao ekotip. Povratkom u prethodne ekoloke uslove boravka, nastale promjene e postepeno nestati (promjene su reverzibilne). Promjene na organizmu mogu biti trajne kada nastane genotip i one su nepovratne (irverzibilne). Opstanak i rasprostranjenost organizama u ivotnoj sredini, uslovljen je njegovom ivotnom formom (skup morfolokih i fiziolokih osobina) i ekolokom valencom.

Raznovrsnost ivotnih formi, ukljuujui i sve vrste ponaanja, omoguava bogatstvo aktivnosti i funkcinalnih veza, koje jedinke ostvaruju u zadovoljavanju svojih potreba. Svaka jedinka odreene vrste ima svoj nain ishrane, izgradnje sklonita, mjesto skrivanja, nain razvia. Ovaj funkcionalni status (mjesto i uloga organizama) u zadovoljavanju svojih potreba oznaen je ekolokom niom. Sa poveanjem slinosti ekoloke nie poveava se i meusobna konkurencija organizama razliitih vrsta. Organizam je sistem na nekoliko biolokih nivoa organizacije: atomi - molekuli - elije (jednoelijski organizmi) - tkiva, organi - organski sistemi (vieelijski organizam). Na svakom organizacionom nivou odvija se karakteristian funkcionalni proces, s tim to se na veem nivou integracije pojavljuje novi kvalitet organizacije. Svaki vii nivo bioloke integracije, podrazumijeva koordinaciju i integraciju aktivnosti sastavnih dijelova u kvalitetniju funkcionalnu cjelinu. Vrhunac tog objedinjavanja je organizam.Svaka jedinka je jedinstvena pojava u vremenu i prostoru, kako po svojim tjelesnim (fizikim) tako i po svojim drugim osobinama koje u svakom trenutku postojanja individue predstavljaju rezultat razvojnih procesaPrirodna selekcija: adaptacija ili abaptacija

Organizam X ivi u okoliu Y, ribe ive u vodi i ne mogu ivjeti izvan vodenog tipa stanita, pastrva (Salmo trutta) treba iste gorske potoke s temperaturom od 8-12o C;

Organizam X moe ivjeti samo u okoliu Y, biljke adaptirane na skeletnu, kalcitnu podlogu ne mogu ivjeti na drugim tipovima tla velebitska degenija (Degenia velebitica).

Adaptacija je sposobnost reagiranja organizma na uvjete okolia. Abaptacija je pak prikladniji i etimoloki jer je sposobnost reakcije organizma na okoli prije rezultat ekolokih faktora iz prolosti nego njegovo programiranje za budunost, naime organizam reagira na ekoloke faktore sada, a ekoloki faktori su mnogo sliniji onima iz prolosti (globalne klimatske promjene u sadanjosti i dizanje temperature u zadnjih 100 godina za 1-2oC).

6.1.Ekoloka forma (ivotna forma, adaptacija) je skup morfolokih i fiziolokih prilagoenosti jedne vrste, usaglaenih odgovarajuim ekolokim uslovima (faktorima) ivotne sredine. Ekoloka forma vrste je ekoloka kategorija, jer je produkt stanita a nije vezana za sistematsku kategoriju. Vrste koje vode slian nain ivota pripadaju istoj ekolokoj formi.

1) sisari koji provode ivot ispod zemlje (krtice-bubojed, slijepo kue-glodar i okor-glodar), a od insekata tu je npr. rovac; iako sistematski pripadaju razliitim taksonomima, imaju slinu ekoloku formu;

2) suprotno, dabar, vjeverica i slijepo kue iz grupe glodara, s obzirom da ive u razliitim uslovima stanita formirali su drugaije forme:

3) biljke iz iste sistematske srodnike grupe (lopo, lokvanj i amazonska vikterija) imaju sline ekoloke forme, jer ive na povrini vode (flotantne biljke) sa krupnim okruglim plivajuim listovima i lijepim cvjetovima.

Sl.18. Raunkerove forme biljaka: 1. hamefite, 2.hemikriptofite, 3.geofiti, 4.fanerofite, 5.terofiti

Postoje razliite klasifikacije za ekoloke forme. Tako prema tipu nastanjivanja stanita ivotinje se mogu podijeliti na vie ivotinjskih formi prilagoenih ivotu na: kamenjaru, livadi, pijesku, vodi, bunju, umi, visokom drveu. Ekoloke forme biljaka su veoma raznolike, te je teko pronai prave kriterijume za njihovo grupisanje. Poznata biljna ekoloka klasifikacija formi (oblika) obuhvata:

1) biljni plankton., 2) biljke u zemljitu., 3) biljke na kamenju., 4) jednogodinje biljke., 5) vodene biljke., 6) vie biljke sa trajnim organima u zemlji., 7) viegodinje biljke s pupoljcima neposredno iznad zemlje., 8) biljke sa sonim listovima., 9) drvee, 10) epifiti (poluparaziti) na drveu. (Sl.18).

6.2.Biljni indikatori (fitoindikatori) su biljne vrste koje su ivei na stanitu, prilagoene na ekoloke uslove, tako da svojim prisustvom ukazuju na stanje nekih abiotiih faktora.. Utvreni su ekoloki indeksi za vie ekolokih faktora, meu kojima su najvaniji:

1. Ekoloki indeks za vlanost stanita klasifikuje prilagoenost biljaka prema vlanosti stanita, od suvih stanita (kserofite) do onih koje ive u vodi (hidrofite)

2. Ekoloki indeks za hemijsku reakciju, gdje niske vrijednosti ovog indeksa ukazuju na kisela zemljita (acidofilne biljke), a visoke vrijednosti ovog indeksa odgovaraju visokom sadraju baza (bazifilne biljke)..

3. Ekoloki inedeks za hranjive materije, ukazuje na odnose u pogledu sadraja hranjivih materija u zemljitu (naroito azota), od niske vrijednosti u neplodnim zemljitima (oligotrofne biljke), do visoke vrijednosti sadraj hranjivih materija ( nitrofilne biljke).

4. Ekoloki inedeks za svjetlost, karakterie srednju jainu osvjetljenosti, pri kojoj biljka moe dobro da raste za vrijeme svog vegetacionog perioda. Nii indeks znai slabije zahtjeve prema svjetlosti (skiofitne biljke ili biljke sjenke), a vei oznaavaju vee zahtjeve biljaka prema svjetlosti (helofitne biljke ).

5. Ekoloki indeks za temperaturu, karakterie srednju temperaturu koju biljka najbolje podnosi za vrijeme svog vegetacionog perioda. Nie vrijednosti indeksa ukazuju na rasprostranjenje na hladnim stanitima (frigofilne alpske biljke ), a na toplijim stanitima (termofilne mediteranske biljke ).

Veoma su interesantni bioloki indikatori vezani za utvrivanje stanja kvaliteta ivotne sredine. Liaji su pouzdani bioindikdtori za utvrivanje kvaliteta vazduha. Postoje iva bia koja su dobar indikator zagaenosti vode i zemljita.

6.3.Ekoloka nia je apstraktan ekoloki pojam, koji se vizuelno teko prikazuje. Ekoloka nia definisana je kao mjesto koje vrsta zauzima na stanitu. Potom je pojam proiren na funkcionalni status (uloge) vrste u hranidbenim odnosima, (odnos ishrane). Poloaj (mjesto) i uloga (funkcija) vrste su bitni za ponaanje i opstanak vrste u prostoru i vremenu, ali se time obuhvataju i svi uticaji abiotikih i biotikih faktora koji odreuju opstanak vrsta na stanitu. Ekoloka nia je specifian nain ivota organizama odreenih vrsta (nain ishrane,razmnoavanja i razvoja, skrivanja od prirodnih neprijatelja...

Primjeri ekolokih nia:

1) u gornjem toku tekuica ive: pastrmka (u zoni obale), ljipljen (ivi u sreditu pjeane rijeke), a pe ispod kamenja. To su praktino njihove prirodne nie.

2) U etinarskoj umi (Sl. 4). ive i hrane se ptice: crni kos (ispod drvea), puzavac (sa prizemne kore), kralji (sa poetnih grana); areni djetli (sa sredita drveta), krstokljun (u zoni iarica) i arena muharica (sa vrhova drvea).

3) Biljke zauzimaju brojne ekoloke nie, u skladu sa raznovrsnim eko