Монголчуудын эдийн болон оюуны соёлын

хөгжил.

ДЭД СЭДЭВ.

• Аж ахуй, түүний гарал үүсэл,

• Нүүдэлчдийн эрхлэх аж ахуй, түүний онцлог.

• Хотжилт, Монголын хот суурин, түүний гарал үүсэл түүх.

• Оюуны соёл – хэл, бичиг үсэг

ХӨДӨЛМӨРИЙН ХУВААРЬ

• ТҮҮВЭРЛЭХ АЖ АХУЙ,• АН ГӨРӨӨ.• МАЛ АЖ АХУЙ.• ГАЗАР ТАРИАЛАН• ГАР УРЛАЛ, ХУДАЛДАА

АРИЛЖАА

НҮҮДЛИЙН СОЁЛ ИРГЭНШИЛ

• 10000 жилийн тэртээ адуу гаршсан.

• МОРЬ + АРАЛ ТЭРЭГ = Нүүдлийн

соёл иргэншил.

• МАЛ АЖ АХУЙ.• ГАЗАР ТАРИАЛАН• Худалдаа наймаа – Торгоны

зам• Материаллаг байдлаасаа

илүү Оюун санаагаараа хөгждөг НҮҮДЭЛЧИД

ТЭРЭГТ ДУГУЙ ЭНЭ БҮС НУТАГТ

БИЙ БОЛОВ.

МОРЬ + ТЭРЭГ = СОЁЛ ИРГЭНШИЛ

МАЛ АЖ АХУЙ, ГАЗАР ТАРИАЛАН,

ХУДАЛДАА НАЙМАА,ЦЭРЭГ АРМИ-д хэрэглэгддэг

ТАВАН ХОШУУ МАЛ .

• Төв азийн эрс тэс уур амьсгалтай экологийн орчин, газар зүйн өндөрлөг, хуурай энэ газарт дасан зохицож амьдардаг амьтдаас 5 хошуу мал

• Газар тариалан шинжлэх ухаан техникийн дэвшилийн үр дүнд аж ахуйн болж хөгжив.

ТАВАН ХОШУУ МАЛ - МОРЬ

• Адууг эрхэмлэн өсгөдөг. Адуу нь энгийн болон цэргийн гол уналга хөсөг, тээвэр холбооны хэрэгсэл болдог.

• Мах, сүү нь тэжээллэг хүнс, хялгас, шир нь ахуйн хэрэглээнд түүхий эд болдог.

ТАВААРЛАГ МАЛ.

• Бод болон бог мал гэж хуваадаг

• Үхэр хамгийн таваарлаг мал.

• Хонь бол мөнгөний нэгж болон эквивалентийн үүрэгтэй, гол хүнсний бүтээгдхүүн болдог.

• Тэмээ: Бактериан тэмээний 96%

БЭЛЧЭЭР – НҮҮДЭЛЧИД

• Эрс тэс уур амьсгалтай, ган зуд болдог Төв азийн өндөрлөг газрын 70 гаруй хувь нь бэлчээрлэх боломж

• Сүргийн бүтэц нь: Хонь – Үхэр – Адуу – Тэмээ – Ямаа гэсэн дараалал.

• Бэлчээрийн даац 23 сая толгой мал.

• Одоо 40.3 сая толгой малаас 0.3 сая тэмээ, 2.2 сая адуу, 2.4 сая үхэр, 17 сая хонь, 18.3 сая ямаа тоологджээ.

ХООЛЛОХ СОЁЛ – ГЭР СУУЦ

• Аливаа үндэстний эдийн засгийн үндэс нь уламжлалт аж ахуй эрхлэлтээс гадна хоолны соёл болон хувцаслалт, амьдрах байр сууц нь байдаг.

• Аж ахуйгаа сайн эрхэлж байж байгаль – цаг агаартаа дасан зохицсон хоол унд, хувцас хэрэгсэл, орон сууцтай болдог

낙타, 0.7

말, 6.1 소, 6.2

양, 42.6

염소, 44.4

МОНГОЛЫН 5 ХОШУУ МАЛЫН ХУВЬ (2006)

ЯМАА 44.4

ХОНЬ , 42.6

ТЭМЭЭ 0.7

ҮХЭР 6.2МОРЬ 6.1

ХООЛЛОХ СОЁЛ

• НҮҮДЭЛЧИД БОЛ МАХЧИН ХҮМҮҮС БИШ

• “Мал муулах” өндөр соёлтой. • Мах биш БОРЦ-ыг өргөн

хэрэглэдэг

ХООЛЛОХ СОЁЛ• Хүнсний хэрэглээ: МАХ, Сүүн

бүтээгдхүүн, Дайвар бүтээгдхүүн• Хоол боловсруулах соёлтой. Борц,

Ааруул, айраг, тараг, өрөм хийх технологи

• 1 кг борцны илчлэгийг шинжлэх ухаан 3860-4240 клар гэж тогтоосон

• Айраг – BRAND .

ГЭР СУУЦ

• Нүүдэлчдийн гэр сууц нь эртний уламжлалтай бөгөөд хөгжлийн олон шатыг туулан өнөө үед иржээ.

• Гэрийн одоогийн хэв хийц нь XYI зуунаас өргөн дэлгэрсэн сонгодог хэлбэр.

ГЭР СУУЦ

• Нүүдэлчдийн гэр сууц нь эртний уламжлалтай, хөгжлийн олон шатыг туулан өнөө үед иржээ.

• Гэрийн одоогийн энэ хэв хийц XYI зуунаас өргөн дэлгэрсэн сонгодог хэлбэр.

• Хийц, гадаад хэлбэрээр нь Монгол, Түрэг гэр гэсэн 2 үндсэн ангилна. Монгол гэр нь Халх, Ойрад, Буриад гэж ялгагдана.

ГЭР СУУЦ

• Гэр: Яс мод, Эсгий бүрээс гэсэн хоёр үндсэн хэсгээс бүтнэ.

• Эвхмэл хана, унийг Бургасаар, тооно, багана, хаалга, шалыг нарс, хар модоор хийж гэрийн мод бүрдэнэ.

• Хонины ноосоор гар хийцийн эсгий хийж тээвэр, туурга хийнэ.

• Адууны хялгасаар дээс томж гэрийн бүслүүр, хошлон.

ГЭР СУУЦ

• Гэрийн мод дунджаар 15, эсгий 5 жил хэрэглэгддэг.

• Хүндийн жин ердөө 250-270 кг. 2 тэмээ эсвэл 3 үхэр тэрэг дээр бүрэн ачина.

• Гэрийн унь, тооно цаг зааж, цаг улирлын хөдөлгөөнийг илэрхийлдэг.

ГЭР СУУЦ

• Ханын толгой нь 14,16 байна. 14 толгойтой 4 ханатай бол Бага дөрвөн хант, 16 толгойтой 6 хант бол Их 6 хант гэнэ.

• Хамгийн жижиг гэр 3 ханатай бол 5 ханатай гэр хамгийн их тархсан.

• Дээр үед ихэс дээдэс 8,10,12 ханатай гэрт амьдардаг байв.

ГЭР СУУЦ – АРХИТЕКТУР.• Гэрийн хаалга, тооно хоёр нь голчоороо тэнцүү ба энэ нь үндсэн суурь хэмжээ болдог.• Баганын өндөр хаалганаас 1,5 дахин өндөр. • Шалны голч тоононы голчоос 4 дахин том. • Унийн урт нь тоононы радиусыг 3 дахин авсантай тэнцүү.• Гэрийн доторхи зайг хоймор, гал голомт, эрэгтэйн тал, эмэгтэйн тал гэж ерөнхийд нь хуваадаг.

Монгол гэр – Зурхай, цаг тооны бэлэгдэл

ГЭР ТЭРЭГ – ЦӨН

ГЭР СУУЦ

НҮҮДЭЛЧДИЙН ХОТ

• ТАХИЛГА ТАЙЛАЛ.• ХААНЫ ОРД

ӨРГӨӨ.• АРИЛЖАА

НАЙМАА.• ЦЭРГИЙН

СУРГУУЛЬ АВ ХОМРОГО.

ХОТЫН ДУРСГАЛУУД

Байбалык хот \Уйгарын үе\ Цогтын цагаан байшин XYI зуун

Хар хорин хотын туурь XIII зуун Аврагын балгас XIII зуун

ХОТЫН ДУРСГАЛУУД

Өглөгчийн хэрэм XIII зуун Уйгарын Хар балгас YIII зуун

Киданы хотын туурь X зуун Хар хул хааны балгас ҮIII зуун

СҮМ ХИЙДИЙН ДУРСГАЛУУД

Эрдэнэ зуу хийд XYI зуун Амарбаясгалант хийд

НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ

• Үндэстэн гэдэг нь угсаатнуудын нийгмийн хөгжил гүнзгийрч, эдийн засаг, улс төр, үнэт зүйлсүүд нь нэгдмэл шинжтэй болж тэдний дунд нэг эрх ашиг бүрэлдэн бий болсон нөхцөлд үүсдэг хэмээн үздэг.

• Оюуны соёлд баяр ёслол, дуу хуур, бичиг үсэг, мэдлэг боловсрол, хувцас, гоёл чимэглэл гээд оюун ухаанаар бүтээгдсэн бүх зүйл

МОНГОЛ ХЭЛНИЙ ГАРАЛ

НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ

• Үндэстэнд хэл маш чухал үүрэгтэй. Үндэстэн бүрэлдэх явцад нутгийн нэг хэл, аялгуу нь үндэстний хэлний бааз суурь болохоос гадна цааш бичгийн хэл болж хөгждөг.

• Монгол үндэстэн XIII зууны үед бүрэлдэхэд язгуурын Монголчуудын хэл аялгуу Монголын бичгийн хэлний үндэс болсон. 1225 оны Чингисийн чулууны бичиг

НҮҮДЭЛЧДИЙН БИЧИГ ҮСЭГ.• Алтай хэлний систем: Монгол,

Түрэг, Манж хамниган, Япон, Солонгос.

• Монгол хэл – Халх, Өвөрлөгч, Буриад, Баруун монгол аялгуу.

• Бичиг үсэг: Худам монгол, Тод, Дөрвөлжин, Соёмбо, Вагиндарын үсэг.

НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ

• Дүрс үсэг – Үет бичиг – Авиа үсэг

• Бичиг үсэг: Худам монгол, Дөрвөлжин, Соёмбо, Вагиндарын үсэг, Тод бичиг, Латин – Крилл.

• Үндэстний хэл бүрэлдэх элемент эрт үүсэх боловч жинхэнэ боловсронгуй болж цааш хөгжих нь нийгмийн хөгжил, бичгийн соёлтой шууд холбоотой.

• Монгол хэлний суурь нь ҮII зууны үед тавигдаж XIII зууны үед Yндэстний хэл болж бүрэлджээ. Монголчуудын хүчирхэгжилттэй хамт бичгийн хэл үүссэн.

НҮҮДЭЛЧДИЙН ОЮУНЫ СОЁЛ

• БИЧГИЙН ХЭЛ: Бичиг үсэг маш чухал. Бичиг үсэг бол хэлний оршин ОРОН ЗАЙ юм. Бичиг үсэг солигдсноор хэлэнд өөрчлөлт ордог.

• Хүчирхэг улс, үндэстний хэл нь шууд хамааралтай хөгждөг. Эртний арийчуудын Санскрит хэл, Ромын патриц нарын Латин хэл үгүй болсон ч эдүүгээг хүртэл хадгалагдан үлдсэн.

• Англи хэл, Испани хэл дэлхий нийтийн хэл болсон өнөөгийн ГЛОБАЛЬЧЛАЛ.

Чулуун дээр үсэг сийлсэн гэрэлт хөшөө

Чулуун дээр үсэг сийлсэн гэрэлт хөшөө

ЭРТНИЙ БИЧИГ ҮСЭГ

Рунни үсэг

Хунну үсэг

Европт дэлгэрсэн Унгар рунни үсэг

ХҮН ТӨРӨЛХТНИЙ БИЧИГ ҮСЭГ

ЭРТНИЙ БИЧИГ ҮСЭГ

Уйгар үсэгСогд үсэг

Пагва лам – Дөрвөлжин үсэг

Занабазар – Соёмбо үсэг

МОНГОЛ НОМ ХЭВЛЭЛМОНГОЛ НОМ ХЭВЛЭЛ

• Шунхан бичмэл.• Модон бар хэвлэл• Данжуур 228,

Ганжуур 108