På denne tegningen av Jens R. Nilssen i vittighetsbladet ...websok.mikromarc.no/Mikromarc3/web/get_binary.aspx?id=2380&Un… · den internasjonale solidariteten.» 3 Den «agrare

På denne tegningen av Jens R. Nilssen i vittighetsbladet Hvepsen fra mars 1915, er det Venstremannen og «målhøvdin-

gen» Jørgen Løvland som får gjennomgå. Løvland, som var kirke- og undervisningsminister på dette tidspunktet, fikk

blant annet gjennomført en ny landsskolelov med sidemålsklasser og den samnorsk-orienterte rettskrivningsreformen.

41

ODDMUND L . HOEL

Tilhøvet mellom målrørsla og Arbeidarpartiet 1890–19401

Målrørsla fekk aldri det same nære tilhøvet til arbeidarrørsla og Arbei-darpartiet som ho hadde til den nasjonaldemokratiske rørsla og Venstre. Framstillingar av emnet legg òg jamt over til grunn at det måtte bli slik. Einar Haugen slår i sitt store og detaljerte oversynsverk over norsk språkpolitikk fram til 1960-åra summarisk fast at før 1921 hadde «sosia-listene stilt seg likegyldige til språkspørsmålet. Som en internasjonalt rettet bevegelse, med mål som primært var økonomiske, var det ikke rimelig å vente at sosialismen skulle bry seg om et slikt nasjonalistisk og kulturelt spørsmål.»2

Den internasjonale sosialismen til arbeidarrørsla var ikkje lett å sameina med kulturnasjonalismen til målrørsla, og i det store biletet representerte dei to rørslene brytninga mellom det tradisjonelle bonde-samfunnet og det framveksande industrisamfunnet. Øyvind Bjørnsons kapittel «Bygda og innflytterne» i band 2 av Arbeiderbevegelsens historie er karakteristisk i si kortfatta oppsummering av dei kulturelle og politiske skiljelinene i dei bygdene der storindustrien fekk fotfeste: «Når arbeiderne valgte linje i språkspørsmålet, valgte de som regel bokmål. Når de valgte side i forsvarsspørsmål, valgte de ikke fedrelandet, men den internasjonale solidariteten.»3 Den «agrare nasjonalismen» som inkluderte «folkehøgskoler, målsak og frilynte ungdomslag», kan forståast som «en forsvars-ideologi rettet mot de sosiale og økonomiske omveltningene som industrialiseringen og markedskreftene satte i gang». Analysen fell saman med Stein Rokkans modell der inntoget til arbeidarrørsla var del av ei dreiing frå dei kulturelle til dei økonomiske konfliktlinene i politikken.4

Arbeidarpartiet hadde dessutan i langt større grad enn Venstre ein urban veljarmasse å ta omsyn til. Eit programmatisk uttrykk for oriente-

ARBEiDERHiStORiE 2013

42

ringa mot andre spørsmål og andre veljarar var at Arbeidarpartiet hadde ein proklamert nøytralitet i målspørsmålet fram til 1920-åra. Dette var den sterkaste ekspansjonsperioden for målreisinga og den mest tilkvesste perioden i norsk språkstrid. Det viktigaste forskingsarbeidet om språkpolitikken til Arbeidarpartiet før 1940 er Åshild Rykkjas hovud-oppgåve, og ho har gjeve perioden 1903–1919 overskrifta «Nøytralitet».5 Språkhistorikaren Ernst Håkon Jahr oppsummerte sameleis at Arbeidar-partiet «i praksis [...] stod nøytralt i striden mellom landsmål og riksmål» i denne perioden.6

Fleire faktorar peikar likevel i ei anna lei: Den politiske arbeidarrørsla var ikkje berre urban internasjonal sosialisme, men òg fiskarbonde- og bygdesosialisme. Mange av dei tidlege arbeidarpartipolitikarane kom frå Venstre og hadde med seg eit sterkt kultur- og skulepolitisk engasjement. i kapitlet om arbeidarrørsla sin skulepolitikk før 1920 nemner ikkje Bjørnson målsaka, men mellom åtte av partiets «framtredende skolepo-litikere» som han namngjev, er det minst fem klare landsmålssympatis-ørar.7 Og det Arbeidarpartiet som i mellomkrigstida vart Noregs største parti, hadde eit solid fotfeste mellom småkårsfolk i mange primærnæ-ringsbaserte bygder der språkskiftet til nynorsk var gjennomført eller i full gang. Målrørsla og arbeidarrørsla hadde dessutan ein sams hovudfi-ende i riksmålspartiet Høgre.

Føremålet med denne artikkelen er såleis å gå kritisk til verks mot oppfatningane av at Arbeidarpartiet stilte seg «nøytralt» eller jamvel «likegyldig» til målspørsmålet i den tidlege perioden. Eg vil òg spørja om det var så sjølvsagt at tilhøvet mellom målrørsla og arbeidarrørsla aldri kunne bli nært og godt. Mitt utgangspunkt er historia til målrørsla og målstriden, ikkje historia til arbeidarrørsla og striden om dei sosiale spørsmåla.8 Den dominerande synsvinkelen i framstillinga er såleis målrørsla sin, og vekta ligg på korleis dei leiande strategane i målrørsla handsama det kompliserte tilhøvet til arbeidarrørsla frå 1890-åra til ut i mellomkrigstida. Fokuset vert dermed sett på dei vegvala og stand-punkta som målrørsla tok medan strategiane til dei leiande miljøa i arbei-darrørsla ikkje vert tilsvarande granska.

Det må strekast under at denne framstillinga har eit klart nasjonalt eliteperspektiv. Granskinga er avgrensa til dei nasjonale institusjonane i målrørsla, som i perioden i praksis var den leiande nynorskavisa Den 17de Mai (1894–1935), Noregs ungdomslag (NU) (skipa 1896) og Noregs mållag (NM) (skipa 1906). Når eg snakkar om «arbeidarrørsla», må det òg presi-serast at det i all hovudsak er einstydande med «den politiske arbeidar-rørsla», og endå meir presist dei leiande miljøa kring Det norske Arbeiderparti, dei største arbeidaravisene og i nokon mon De forenede norske Arbeidersamfund. Den faglege arbeidarrørsla fell såleis utanfor synsfeltet til denne artikkelen.


43

Framstillinga av målrørsla sitt syn byggjer i stor grad på primærkjelder – avisartiklar (særleg Den 17de Mai), tidsskrift og småskrift. Framstillinga av arbeidarrørsla byggjer i større grad på sekundærlitteratur.9

To rørsler i vekstEtter at ivar Aasen rekonstruerte eit norsk skriftspråk på grunnlag av dialektane i 1850/60-åra, fekk målsaka aukande oppslutnad i avgrensa litterære, vitskaplege og politiske miljø i dei største byane utover i 1860/70-åra. På same tid byrja målsaka å få innpass i det politiske prosjektet som la grunnen for partiet Venstre. Fram mot 1880 hadde målsaka spreidd seg til små miljø rundt ikring i landet, særleg omkring lærarskular og folkehøgskular, og det politiske regimeskiftet i 1884 la grunnen for eit viktig politisk gjennombrot for målsaka. i mai 1885 gjorde venstrefleirtalet på Stortinget det såkalla «jamstillingsvedtaket» der landsmålet vart gjort til offisielt språk på line med det eksisterande dansk-norske skriftmålet.

Eit nytt viktig gjennombrot for målsaka kom i 1892 då Stortinget opna for at skulestyra etter rådgjevande krinsmøte (folkerøystingar) kunne innføra landsmålet som opplæringsmål i folkeskulen. Etter dette fylgde eit omfattande språkskifte som kulminerte midt i 1940-åra då over halvparten av landets 6000 skulekrinsar hadde gjort vedtak om nynorsk. i den same perioden vart nynorsk etablert som kyrkjemål og teke i bruk i statleg og kommunal administrasjon, det vart etablert ein omfattande nynorsk litte-ratur og ei nynorsk presse, og nynorsk vart teke i bruk både i organisa-sjonsliv og i nokon mon i næringslivet i dei sterkaste nynorskområda.

Målrørsla var samstundes i sterk vekst etter det store organisasjons-gjennombrotet i 1890-åra. Gjennom mellomkrigstida låg medlemstalet i Noregs ungdomslag på 40–50 000 medlemer i 1000–1150 lokallag. Noregs mållag hadde mellom 1913 og 1931 om lag 9–11 000 medlemer i 170–230 lokallag, i 1930-åra noko mindre.10 Målt i medlemstal hadde målrørsla såleis definitivt vorte ein maktfaktor omkring og etter fyrste verdskrigen.

Dette fall saman med den store ekspansjonsperioden til arbeidar-rørsla der viktige merkesteinar er skipinga av Det norske Arbeiderparti i 1887 og Landsorganisasjonen i 1899, den fyrste stortingsrepresenta-sjonen til partiet i 1903 og Nygaardsvold-regjeringa i 1935. For å dra samanlikninga med målrørsla, hadde Arbeidarpartiet 97 500 medlemer i 1920 (medrekna dei kollektivt tilslutta). Krisa i 1920-åra sende medlem-stalet ned til kring 41 000 i 1925 før det steig kraftig til heile 171 000 i 1938. LO hadde i 1920 knapt 143 000 medlemer. Etter 1920 miste den politiske skytsengelen til målrørsla, partiet Venstre, den leiande rolla si i norsk politikk. Utgangspunktet for doktoravhandlinga mi var korleis målrørsla orienterte seg i dette nye politiske landskapet og gjennom


44

store samfunnsendringar som urbaniseringa, industrialiseringa og den veksande styrken til arbeidarrørsla. tilhøvet mellom målrørsla og arbei-darrørsla kan over dette tidsspennet delast inn i fire periodar.

Fram til kring 1907: Godt tilhøveEit fenomen som har fått ein del omtale i forskingslitteraturen, er det markante anarkistiske miljøet i målrørsla i 1880/90-åra. Frontfigurane var kjende målfolk som Arne Garborg, Rasmus Steinsvik og ivar Mortensson-Egnund. Dei gjorde den leiande målavisa sidan 1877, Fedra-heimen, til eit anarkistisk organ før avisa gjekk inn i 1891. Det siste ordi-nære nummeret til avisa var eit minnenummer om Pariserkommunen, prenta på raudt papir. i nyare oversynsverk har nynorsk-anarkistane fått ein etter måten stor plass både hjå Jostein Nerbøvik og Øystein Sørensen.11

Ein viktigare tendens har i ettertid kome i skuggen av den høgprofi-lerte anarkismen: Den nære tilknytinga mellom målrørsla og dei leiande miljøa i den Venstre-tilknytte arbeidarsamfunnsrørsla, både før og etter utskiljinga av Arbeidarpartiet i 1887. i kjerneområdet til arbeidarsam-funnsrørsla utover i Opplands- og Hedmarksbygdene kan ein tala om ein målvenleg hovudstraum med sentrale folk som Johan Castberg, Sjur Fedje, thore Myrvang, Olav A. Eftestøl og Gunnar Skirbekk.

Også i leiinga for Kristiania Arbeidersamfund finn me mange sentrale målfolk. Ein tidleg nøkkelfigur i denne kontakten var juristen og målmannen Andreas Hølaas, ein av Johan Sverdrups næraste menn. i åra 1879–88 var han formann i Det norske Samlaget, på den tida den leiande nynorskorganisasjonen. Han var formann i Kristiania folkevæp-ningssamlag 1883–88, sekretær i styret for Kristiania Arbeidersamfund frå 1879 og formann 1881–84. Frå denne posisjonen skipa han det fyrste landsarbeidarmøtet i 1880 og vart fyrste formann då De forenede norske Arbeidersamfund vart skipa i 1885 (formann til 1888). Etterfylgjaren hans, den seinare DNA-politikaren Ole Georg Gjøsteen, var òg målmann.12

Då Rasmus Steinsvik i 1894 skipa nynorskavisa Den 17de Mai med undertittelen «Norskt folkeblad», plasserte han seg sjølv og avisa innanfor Venstre, men godt ute på venstrefløya. Denne gongen var Steinsvik langt meir representativ for målrørsla enn han var som anarkist nokre år før – det var òg eit viktig poeng med den nye avisa. Etter skipinga av DNA i 1887 fann ein såleis Steinsvik og avisa hans, og mange andre leiande målfolk, i grenselandet mellom Venstre og Arbeidarpartiet i kjernesakene for arbeidarrørsla. i spørsmålet om allmenn røysterett for menn i 1890-åra støtta Den 17de Mai sosialdemokratane og den radikale fløya i Venstre, ikkje fordi det ville gjera stort frå eller til i bygdene, men fordi ein kunne få bukt med problemet i byane at «fatigmanns pengar


45

trønderen Andreas Hølaas (1832-1907) var særlig knyttet til Kristiania Arbeidersam-

fund, der han tilhørte den såkalte radikale venstrefløyen. Han dirigerte det omtalte

flaggmøtet 18. mars 1879, som førte til et systemskifte i Arbeidersamfundet. Hølaas

kom med i det nye styret og var formann fra 1881 til 1884.


46

[vert] brukte til aa fremja rikfolks ynskje» dersom arbeidarane fekk røys-terett.13 Då sosialdemokratane truga med generalstreik for røysteretten i 1896, støtta Den 17de Mai oppmodinga og bad bøndene slutta seg til.14 i samband med 1. mai-feiringa i 1899 slutta avisa seg òg til kravet om åttetimarsdag og gjekk her mot Venstre, som tok kravet ut att av programmet i 1903.15

Den redaksjonelle lina i Den 17de Mai var sjølvsagt avhengig av den politiske ståstaden til redaktøren, som 1894–1913 var Rasmus Steinsvik, men avisa var noko langt meir enn Steinsviks personlege organ. Avisa

var utan sidestykke den viktigaste nynorskinstitusjonen i peri-oden, og redaksjonen utgjorde den reelle landsleiinga i den svakt organiserte målrørsla. Redaksjonslokalet var den faste møteplassen for målmiljøet i Kristiania, og avisa var hovudor-ganet for målrørsla attåt å vera ei av landets største riksdek-kjande aviser.16

Det er gjennom desse åra lite som peikar fram mot eit dårleg tilhøve mellom målrørsla og arbeidarrørsla på elitenivå. Partiet som sprang ut av den Venstre-tilknytte arbeidarsam-funnsrørsla, det austlandsbaserte Arbeidardemokratane, var

det fyrste partiet som programfeste målsaka (januar 1906). Dette kom som resultat av den nære alliansen mellom leiingane i målrørsla og arbei-darrørsla i unionsstriden. Frå 1890-åra hadde målfolk og arbeidarpoliti-karar funne kvarandre i unionsradikalismen og ikkje minst i republikanismen. Arbeidarrørsla og mål- og ungdomslagsrørsla hadde spela ei heilt sentral rolle i organiseringa av kampanjen for republikk fram mot folkerøystinga i november 1905. Også militærpolitisk var det fellestrekk mellom dei to rørslene. Mange målfolk hadde vore organisa-torar i skyttarlaga og folkevæpningsrørsla i samband med riksretts-striden i 1880-åra, og dei var mellom dei fremste agitatorane for Venstre si folkevæpningsline. Folkevæpningstanken var òg programfest i Arbei-darpartiet.

Etter at målfolka jamt over hadde slutta opp om Venstre i den kritiske fasen i riksrettsstriden fram mot 1884, kunne målrørsla som nemnt hausta fruktene med jamstillingsvedtaket i 1885 og «målparagrafen» i folkeskulelovene i 1892. Situasjonen etter 1905 var ikkje heilt ulik. Etter unionsoppløysinga ville leiinga i målrørsla smi medan jarnet var varmt og kalla i februar 1906 inn til ei målmannsstemne i Kristiania som hadde som primært føremål å få Venstre til å programfesta sidemålsstilen i gymnaset. Her fekk òg vestlandsmålfolka gjennom skipinga av Norigs maallag ut frå eit ynske om ei meir organisasjonsdemokratisk styring av det rikspolitiske arbeidet for målsaka.

Det var gjennom 1905 òg lagt eit godt grunnlag for samarbeid mellom målrørsla og arbeidarrørsla. På oppropet til målmannsstemna finn me

Frå 1890-åra hadde målfolk og arbeidar-politikarar funne kvarandre i unions-radikalismen og ikkje minst i republi-kanismen.


47

heile tre av dei fem stortingsrepresentantane til DNA: Meyer N. Foshaug og John Lind-Johansen frå tromsø amt og Jørg Berge frå tromsø, Harstad og Narvik.17 Dei kom alle langt frå kjerneområdet til målrørsla, noko som endå tydelegare får fram at dette var snakk om reindyrka poli-tisk alliansebygging. På same oppropet stod Oscar Nissen som dette året vart vald til partiformann i DNA. Då sidemålsstilen kom opp i Stortinget våren 1907, røysta heile seks av sju DNA-representantar for den obliga-toriske sidemålsprøva i gymnaset – jamvel ikkje Venstre si stortings-gruppe slutta så mannjamt opp om vedtaket. Berre riksmålsmannen Alfred Eriksen røysta imot. Dei to mest målvenlege DNA-representantane var torgeir Vraa frå Drammen, med skule- og venstrebakgrunn, og same-aktivisten isak Saba frå Aust-Finnmark. På lærarseminaret i tromsø hadde Saba fått augo opp for fellestrekka mellom den nynorske og samiske målreisinga.18

Kring 1907–1918: Tiltakande isfront Den same Vraa er mannen som framfor nokon er hugsa for å ha karak-terisert Arbeidarpartiet si line i målspørsmålet. i Stortinget i oktober 1906 uttala han dei legendariske orda som seinare er flittig refererte: «Enten gryta skal skrives ’gryta’ eller gryden med ’d’ eller gryten med

DNAs stortingsgruppe 1906-09. Sittende fra venstre: isak Saba, Christian Holterman

Knudsen, Alfred Eriksen, Anders Buen og Adam Egede-Nissen. Stående fra venstre:

Lind Johansen, Magnus Nilssen, torgeir Vraa, Meyer Foshaug og Lars Olsen Sæbø.


48

’t’, er det dette, som er en hovedting, en stor sag? Jeg er maalmand forsaavidt, men jeg synes, at der utvilsomt er en større sag, om det norske folk kunde have nok mad i ’gryta si’, end hvordan ordet skrives.»19

inge Debes, jurist og litterær medarbeidar i Social-Demokraten, skreiv sameleis i 1909: «Hvad enten arbeiderbeskyttelseslovene er skrevet paa landsmaal eller riksmaal,[...] blir for arbeiderne akkurat det samme, bare indholdet av disse love blir som arbeiderne vil ha dem.»20 Dei samanfal-lande formuleringane til landsmålssympatisøren Vraa og riksmålssym-patisøren Debes illustrerer korleis nøytralitetspolitikken fungerte samlande på tvers av dei språkpolitiske motsetnadene i partiet.

Frå toppen i partiet vart det gjort klart at ein såg det som «forkastelig at reise en folkestrid for eller imod en bestemt sprogform», som Social-Demokraten sa det på leiarplass hausten 1908.21 Språket bør utvikla seg naturleg. «Ud fra denne opfatning bør vore repræsentanter indskrænke sin deltagelse i maalstriden til en faglig behandling af de forslag og planer, som efterhvert melder sig til gjennemførelse.» Framfor valet i 1909 vart denne lina klargjort av leiinga. Arbeidarpartiet skulle ikkje ta stilling til spørsmål som mål og religion – her kunne partifolk få meina kva dei ville.22

i dei språkhistoriske framstillingane er dette, med Vraas utsegn som den mest siterte, oftast tolka som eit uttrykk for likesæle til heile målspørsmålet. Det må definitivt tolkast som ei line for å leggja vekt på dei sosiale og økonomiske spørsmåla framfor dei kulturelle, men den proklamerte nøytraliteten ser samstundes ut til å botna i det motsette av likesæle. Partiet hadde òg sterke riksmålskrefter – den mest kjende er partiets fyrste parlamentariske leiar, grunnleggjaren av avisa Nordlys og presten Alfred Eriksen, som i 1907 altså røysta imot sidemålsstilen og i 1912 vart ekskludert frå partiet. Det skjedde etter at Eriksen som formann i Riksmålsforbundet hadde oppmoda veljarane om å røysta på parti som

støtta krava til Riksmålsforbundet. Aldri har målspørsmålet hatt ein meir sentral plass i norsk

politikk enn i desse åra – i januar 1912 utløyste målspørsmålet jamvel ei regjeringskrise. i 1909 hadde målsaka vore ei av dei dominerande i valkampen, saman med konsesjonslovene, og frykta for intern kløyving på målspørsmålet var stor mellom dei leiande i partiet. Som Debes formulerte det: «Skulde

partiet ta stilling i denne sak, vilde det være selvødelæggende.»23 – Dette var synspunkt målfolk som Vraa kunne slutta seg til.

i ly av den erklærte nøytralitetspolitikken heldt DNA i realiteten fram som eit støtteparti for målsaka. Me har alt sett korleis dette slo ut i side-målssaka i 1907, og det same viste seg i dei fleste målspørsmåla som dukka opp i Stortinget dei fylgjande åra. For ein god del partifolk var dette eit ideologisk basert standpunkt. Som den høgst urbane gull-smeden og partisekretæren (1901–18) Magnus Nilssen uttrykte det:

I ly av den erklærte nøytralitetspolitikken heldt DNA i realiteten fram som eit støtte-parti for målsaka.


49

Målreisinga var del av ei klassereising for bøndene og landarbeidarane, og målrørsla var «en folkebevægelse i ordets egentligste forstand» som Arbeidarpartiet burde ta lærdom av.24

Korleis forvalta så dei leiande strategane i målrørsla det aktivumet som ein målvenleg elite i Arbeidarpartiet utgjorde? Oppsiktsvekkjande dårleg, om ein skal fella ein etterpåklok og ahistorisk dom, men så veit då me òg det som dei ikkje visste: At eit DNA som hadde marginal repre-sentasjon på Stortinget kring 1910 berre eit par tiår etter skulle sitja med regjeringsmakta.

Jorunn Bjørgum meiner i ein artikkel om unionsoppløysinga og radi-kaliseringa av norsk arbeidarrørsle fram mot 1918 at antimilitarismen var viktigare for radikaliseringa av arbeidarrørsla enn mykje av forskingslit-teraturen har rekna med.25 Etter 1905, då delar av DNA-leiinga jamvel støtta Karlstad-opposisjonen og risikerte opne krigshandlingar med Sverige, kom oppgjeret i partiet på landsmøtet våren 1906. Den gamle programformuleringa «Militarismens afskaffelse og indførelse af almin-delig folkevæbning» vart no forkorta til «Militarismens afskaffelse» – tolka som ei tydeleg avvæpningsline.26

Målrørsla gjekk etter 1905 motsett veg. Konverteringa av den gamle folkevæpningslina til varm støtte til det eksisterande kaderbaserte mili-tærvesenet hadde byrja i 1890-åra og vart no sluttførd. Den store unions-radikale Venstre-helten frå 1905, oberst og tidlegare forsvarsminister Georg Stang, fann sine sterkaste støttespelarar i norskdomsrørsla, og i valkampen 1906 kvitterte han med varm støtte til målsaka. Då Stang brått døydde i 1907, var det Noregs ungdomslag (NU) som kosta grav-ferda og gravmonumentet på Vår Frelsers Gravlund.27 Dei neste åra hadde NU og Norges Forsvarsforening eit omfattande samarbeid, og dei leiande miljøa i norskdomsrørsla agiterte sterkt for norsk opprusting. Her går det ei tydeleg line i målrørsla frå folkevæpningsrørsla i 1880-åra gjennom opprustinga mot Sverige i 1890-åra, opposisjonen mot Karlstad-forliket hausten 1905 og til opprustinga fram mot verdskrigen. Denne militærpo-litiske aktivismen i målrørsla er sparsamt handsama i tidlegare framstil-lingar.28

tilhøvet mellom målrørsla og arbeidarrørsla vart for alvor sett på prøve då krigsskyene drog seg til over Europa. Dei største konfrontasjo-nane mellom målrørsla og DNA galdt i denne perioden såleis ikkje språk, men militærvesen. For arbeidarrørsla vart nedrusting ei stadig viktigare sak som det kunne mobiliserast store folkemassar for. Same dag som Stortinget vedtok den nye flòteplanen i 1912, demonstrerte meir enn 30 000 i hovudstaden.29

Dei leiande målfolka tok no fram det grove skytset mot DNA, og klimakset kom i 1915. Den leiande ungdomslagsmannen Klaus Sletten

Dei leiande målfolka tok no fram det grove skytset mot DNA.


50

skreiv no at «Sume stader hev avvæpningsmennerne – som rett er – meldt seg ut or [ungdoms]lagi. Andre stader – men det er i eit faatal av lagi – hev dei fenge fleirtalet paa si sida og meldt lagi ut or samskip-naden. Det er ogso rett.»30 Den politiske hovudmotsetnaden i retorikken til leiande målfolk som Nikolaus Gjelsvik og Sletten gjekk no mellom «fredssauerne», som ville ha avvæpning, og «fredsvenerne», som ville ha opprusting. Hovudtalar på årsstemna til Noregs ungdomslag på Stein-kjer i juli 1915 med 4000 frammøtte var general og tidlegare forsvarsmi-nister Haakon Lowzow, ein av unionsradikalarane sine heltar frå 1905. Ei rad ungdomslag hadde på denne tida tilstellingar til inntekt for forsvars-føremål, særleg til mitraljøser og sanitetsutstyr. Også styresmaktene rekna ungdomslagsrørsla til ein del av totalforsvaret. Frå 1917 gav Stor-tinget eit årleg tilskot til NU «til sosialt arbeid til å fyrebu ungdomen for soldattenesta».31

Riksmaals-Bladet let ikkje sjansen gå frå seg til å erklæra at «maal-folket (lederne)» er «militærgalne» og at «militarismens udvikling er en av deres store saker».32 Ein av Alfred Eriksens støttespelarar, redaktør Petter Moe-Johansen, uttala på landsmøtet 1912 der eksklusjonen vart diskutert: «Man har vovet at kalde Riksmaalsbevægelsen en Salonbevæ-gelse, men den nationalistiske patent-patriotiske militaristiske Bevægelse som dyrkes av de rettroende Maalfolk, den staar i den mest direkte Strid med hele Socialismen.»33 Gjennom desse åra sende ikkje mållaget ein gong valprogrammet sitt til DNA, slik dei heller ikkje gjorde til riksmåls-partiet Høgre.34

1919–30: SjarmoffensivenEtter fyrste verdskrigen kom dei leiande målfolka på andre tankar og la raskt den militærpolitiske aktivismen til side. Verdskrigen vart eit tids-skilje i synet på krig og militærmakt i heile den vestlege verda, og målrørsla var ikkje noko unntak. Krigsromantikk og trua på militærmakt gjekk med fyrste verdskrigen over frå å vera eit utbreidd politisk fenomen til å bli trengd attende til høgreaktivistiske miljø med eit markant innslag av offiserar.35 Med den sterke militærpolitiske akti-vismen i norskdomsrørsla før 1918 kunne ein tru at delar av rørsla ville fylgja med over i dei høgreaktivistiske organisasjonane utover i mellom-krigstida, men det ser ein svært lite av.36

Ein grunn til at omskiftet i målrørsla kom så raskt som det gjorde, var nok den store framgangen til DNA i stortingsvalet hausten 1918. Etter at Venstre frå 1909 kunne styra med Gunnar Knudsens fleirtalsregjering, var ikkje målrørsla avhengig av dei andre partia på Stortinget. Det endra seg brått i 1918.

Skrivar (generalsekretær) i NM og NU, yrkesoffiseren og Venstre-


51

mannen Edvard Os, hadde eit par år før vore med på å erklæra DNA som den politiske hovudmotstandaren til målrørsla. På årsmøtet i NM i januar 1919 hadde pipa fått ein annan lyd. Mykje var vunne, meinte Os, «um ein i nær framtid kunde få socialistdagblad på norsk. For den norske målrei-singi har vore og er ei sak for arbeidarar og bønder, for det samla demo-krati i landet.»37 Lagnadsfellesskapen med Venstre i den strategiske tenkinga i målrørsla vart no definitivt broten, og det vart etablert ei ny line som slo fast at målrørsla skulle vera parti-politisk uavhengig. Minst like viktig som suksessen til DNA var her etableringa av Bondepartiet. Det kom i større grad enn DNA i direkte tevling med Venstre om nynorskveljarane på bygdene. i partinøytraliteten fastslegen kring 1920, ligg kimen til undergangen for det nynorske flaggskipet i pressa, dagsa-visa Den 17de Mai. Då avisa fekk økonomiske problem i 1934–35, slo dei pengesterke institusjonane i målrørsla fast at det var uaktuelt å støtta ei partiavis for Venstre, og avisa gjekk inn.

Dette innleidde ein større sjarmoffensiv mot arbeidarrørsla. i samband med årsmøta sine dei neste åra skipa Noregs mållag eigne arbeidarmøte med framståande DNA-folk som talarar, i 1920 stortingspresident Anders Buen og Halvdan Koht, i 1921 med Olav Scheflo og i 1922 med Koht og Johan Gjøstein, parlamentarisk leiar for Norges Socialdemokratiske Arbeiderparti. Føremålet med desse møta var ei gjensidig understreking av kva arbeidarreisinga og målreisinga hadde ideologisk til felles. Det mest framståande uttrykket for lineskiftet var valet av sosialdemokraten og historieprofessoren Halvdan Koht til formann i Noregs mållag 1921–25.

Valet av Koht og arbeidarfrieriet frå målrørsla fall saman med dei fyrste initiativa til å utarbeida ein språkpolitikk i DNA. i 1921 gav Koht ut det kjende programskriftet «Arbeidarreising og målspørsmål» på oppdrag frå DNA-leiinga. Same året kom nynorskutgåva av Det kommu-nistiske manifestet, omsett av typografen August Bosse som hadde vore formann i det viktige LO-forbundet Norsk Centralforening for Boktryk-kere 1905–07.38 Manifestet vart marknadsført og seld av skrivarstova til antikommunisten Os. Nokre år etter kom Ola Martinus Høgåsens nynorske omsetjing av «internasjonalen» utgjeven på Det norske Arbei-derpartis forlag.39

Ein fann på denne tida ei rekkje folk med sympatiar for målsaka sentralt i arbeidarpartia som no hadde vorte til tre. Scheflo, Gjøstein og Buen er nemnde, andre framståande døme er Martin tranmæl, Reinert torgeirson (sjef i DNAs forlag), skulepolitikaren Per Kviberg og yngre folk som seinare kringkastingssjef Kaare Fostervoll og Klaus Sunnanå. Det fanst gjennom 1920-åra markante målfolk og målfraksjonar nær leiin-

Halvdan Koht.


52

gane både i Det norske Arbeiderparti, Norges Socialdemokratiske Arbei-derparti og Norges Kommunistiske Parti.

Kohts arbeid på oppdrag frå partileiinga i 1921 var lekk i ein plan om å utvikla ein målpolitikk for Arbeidarpartiet, men dette arbeidet vart lagt på is. Gjennom 1920-åra hadde DNA framleis ingen post i partipro-grammet som sa noko om målspørsmålet. tilhøvet mellom målrørsla og Arbeidarpartiet vart aldri så dårleg att som det hadde vore før fyrste verdskrigen sjølv om sjarmoffensiven dabba noko av i andre halvdel av 1920-åra. Etter interne stridar i målrørsla,

primært om rettskrivingsspørsmålet, miste måleliten i hovud-staden grepet om Noregs mållag i 1925–26. Leiinga vart flytt til Bergen, fyrst med professor i vestnorsk målføregransking ved Bergen Museum, torleiv Hannaas, som formann. Etter at Hannaas døydde i 1929 tok Gustav indrebø over både profes-soratet og formannsvervet i mållaget. Sjølv om kontakten med arbeidarrørsla vart mindre, var det framleis ei sentrum–venstre-orientering som prega målrørsla også gjennom desse

åra. Målmiljøa heldt seg på avstand frå den antiparlamentariske og anti-sosialistiske mobiliseringa som vart samordna av Fedrelandslaget frå 1925. Det einaste høgreaktivistiske fenomenet som fekk eit visst innslag i målrørsla, var at målmiljøet i Bergen engasjerte seg sterkt i grønlands-saka i den fyrste fasen då saka hadde breiast støtte.40

Bergensmiljøet i målrørsla hadde viljen til å halda på eit godt tilhøve til DNA, men det skorta noko meir på evna. Ein episode frå denne tida er den såkalla «Hannaas-affæren» i 1929. Mållagsformann torleiv Hannaas melde seg sommaren 1929 inn i Arbeidarpartiet etter mange år som aktiv Venstre-mann og grunngav overgangen med målsaka. Då fekk han Venstre-pressa på nakken, som ein kunne venta, men reaksjonane i hans nye parti var ikkje meir nådige. Nestformann i DNA og partiideolog Edvard Bull rykte straks ut med ei breiside i Arbeiderbladet der han sette den nye medlemen på plass: «Efter fire – eller var det seks – dagers medlemsskap i vaart parti har denne mann [...] erhvervet sosialistisk modenhet nok til aa staa offentlig frem og belære partiet om den stilling det bør innta i det ‘nasjonale’ spørsmaal.» Bull meinte snakket om «folke-partiet» byrja å bli farleg – «hvem som helst tror nu de kan ta inn i ‘arbei-derpartiets hotell’». Gjesten Hannaas fekk vita at hans fyrste oppgåve «er at holde kjeft og lære».41

trass i slike samanstøytar heldt Arbeidarpartiet i politisk praksis fram som eit støtteparti for målrørsla også gjennom 1920-åra, noko som ikkje minst kom til uttrykk då partiet støtta den fyrste mållova, lov um målbruk i statstenesta, i 1930, og var med på det særs omstridde vedtaket om å døypa om trondhjem til Nidaros i juni 1929. Men dette skulle òg bli eit vasskilje i tilhøvet mellom målrørsla og Arbeidarpartiet. Partiet fekk

Bergensmiljøet i målrørsla hadde viljen til å halda på eit godt tilhøve til DNA, men det skorta noko meir på evna.


53

store problem i trondheim med vedtaket som var drive gjennom rikspo-litisk imot ein kompakt folkevilje i byen det galdt. DNA vart difor nøkkelen i omgjeringa av Nidaros-vedtaket (til trondheim) i mars 1931, til store protestar frå målfolket.42

1930-åra: Målrørsla på sidelina Med Koht som partiideolog på det språklege området vart no arbeidet med å gje partiet ein eigen språkpolitikk teken opp att. i august 1929, midt oppi Hannaas-affæren, relanserte Halvdan Koht sin gamle tanke om at DNA måtte ta opp på programmet dei nasjonale åndsspørsmåla. igjen formulerte han programmet frå kring 1920:

Det som skal vere sant nasjonalt, maa bygge paa samkjensla og tradisjonane i det arbeidande folke, hos bønder og arbeidarar. Og i maalspørsmaale gjev daa programme seg sjøl: aa reise til vørdnad og makt det levande folkemaale, det som arbeidarar og bønder talar. Det blir klassereising, nasjonal reising og kulturreising paa ein gong.43

ikkje noko av innhaldet i politikken som Koht føreskreiv, var nytt i høve til tidleg i 1920-åra. Det nye var ambisjonen: «Vi lyt førebu oss no paa aa ta førarskapen her.» Og er det noko som framfor alt pregar målsaka på riksplan i 1930-åra, er det at initiativet gjekk over frå Venstre til eit DNA som før hadde halde målspørsmålet på ei armlengds fråstand.

Den vidare prosessen i DNA er velkjend og godt dokumentert i tidle-gare framstillingar.44 Sentralstyret i partiet sette 9. september 1929 ned ein komité med Koht som formann for å greia ut målspørsmålet.45 Nemnda kom med ei kortfatta fråsegn til partilandsmøtet i mars 1930. Med Kohts umiskjennelege rettskriving og formuleringar heitte det der at partiet vil byggja på «dei ekte folkelege tradisjonane, dei som har levd hos bønder og arbeidarar gjenom tidene. Difor vil det i målspørsmåle alltid stri for ekte folkemål.» Folkemålet skulle få større og større rom innanfor båe dei offisielle skriftmåla slik at ein «til slutt kann føre dei i hop i einskap». Det heitte òg at «tenestemenner i stat og kommune, kvar innafor sitt embets-område, skal nytte folkemåle så langt som folke sjøl krev det». Det siste var ei klargjering av partiet si støtte til lova om målbruk i statstenesta som var under førebuing. Utvalsformann Koht innleidde òg om saka på landsmøtet i 1930.46 Det vart likevel korkje debatt eller vedtak – landsmøtet slutta seg til eit framlegg frå landsstyret om at partiet ikkje skulle ta stilling til «sprogspørsmålet», og at komiteen og sentralstyret skulle arbeida vidare med saka.

Etter valnederlaget i 1930 og dødsfallet til Edvard Bull, kom så dei


54

avgjerande stega i retning av å bli eit sosialdemokratisk folkeparti med regjeringsambisjonar. Som Oddmund Søilen har sagt det, fekk Koht no sitt «øyeblikk». Før landsmøtet i mai 1933 hadde partileiinga sendt ut brosjyren «Sprog og andre kulturspørsmål» som inneheldt Kohts føre-drag frå 1930-landsmøtet, komitétilrådinga og landsmøtevedtaket i 1930. Partiformann Oscar torp gjorde det klart i brosjyren at alt dette var å «betrakte som grunnlag for drøftelse i partiet av spørsmålet». Heller ikkje i 1933 gjorde landsmøtet noko programvedtak om målspørsmålet, men no var det ikkje lenger tvil om at språksynet til Koht hadde brei oppslutnad i partiet.

Formaliseringa kom på landsmøtet i 1936 då Koht kom med eit benke-framlegg til programmet som vart samrøystes vedteke: «Breiere plass for folkemålet.»47 tranmæl kommenterte vedtaket med at «drøftelsene av denne sak for seks år siden har virket til at kravet er brutt igjennem i partiet». i ein valbrosjyre gjorde partiet det klart at det «fortsetter sitt arbeid for å nå frem til et felles sprog i landet på det norske folkemålets grunn».

Eit underliggjande synspunkt i litteraturen er at programfestinga kom seint. Det kan argumenterast for dette både med at orienteringa mot samnorskpolitikken alt hadde teke til kring 1920, at sentralleiinga i partiet hadde førebudd saka til landsmøta både i 1930 og 1933 og med at partiet

alt før landsmøtet i 1933 hadde teke eit klart standpunkt for ei ny rettskrivingsreform i Stortinget. Vurdert på eit breiare grunnlag opp mot handsaminga av dei nasjonale spørsmåla i partiet gjennom 1930-åra er tidspunktet meir rimeleg. i gran-skinga si av «det nasjonale spørsmål» i DNA konkluderer Hans Fredrik Dahl med at partiet gjekk frå «en negativ eller indiffe-

rent holdning i 1930 til et positivt engasjement og en aktiv utnyttelse av nasjonale argumenter i partiets favør omkring 1937». Sentralt var den ideologiske omtolkinga av partiet frå klasseparti til folkeparti, og strate-gisk førte regjeringsskipinga i 1935 til at det med tranmæls ord var «ganske naturlig» med ei nyorientering i dei nasjonale spørsmåla.48

Med programfestinga i 1930-åra fekk DNA eigarskapen til samnorsk-politikken, men ideen var langt frå ny. Alt i 1870/80-åra var den tanken langt framme i somme sentrale mål- og venstrekrinsar at båe skriftmål var berarar av kulturverdiar som måtte takast med inn i framtidsspråket. Historieprofessor og venstreideolog Ernst Sars og venstrestrategen og målmannen Hagbard Emanuel Berner var mellom dei fremste represen-tantane for eit slikt syn. Dei fyrste åra på 1900-talet var det ein utbreidd tanke både i målrørsla og riksmålsrørsla at det var ynskjeleg med språkreformer som på sikt førte dei to skriftspråka nærare einannan slik at ein kom bort frå ein tospråksituasjon som mange såg som uheldig. Men 1917-rettskrivinga skjerpa frontane, og det var i denne fasen Koht

Med programfes-tinga i 1930-åra fekk DNA eigar-skapen til sam-

norskpolitikken.


55

omformulerte det gamle samnorskprogrammet til språkprosjektet som skulle lyfta fram «arbeidarmålet». Det skal likevel understrekast at Bondepartiet òg slutta seg til samnorsktanken alt kring 1920, og både for Bondepartiet og DNA fekk samnorskpolitikken støtte fordi han kunne framstillast som eit kjærkome kompromiss mellom dei to stridande fløyene i språkspørsmålet.

initiativet til det som vart heitande «1938-rettskrivinga», kom frå DNAs fraksjon i kyrkje- og skulekomiteen i Stortinget i 1933. For å gjera historia svært kort, enda det med at DNA, Bondepartiet og Venstre vart samde om å setja ned ei rettskrivingsnemnd, og der fekk Koht ei svært sentral rolle. Eit sentralt føremål var «ei tilnærming på norsk folkemålsgrunn» mellom dei to skriftmåla». Etter handsaming i Stortinget og arbeidet til ei revisjons-nemnd, vart så dei nye vidtgåande rettskrivingsendringane i bokmål og nynorsk fastsette ved kongeleg resolusjon 7. januar 1938.49

Det viktige i denne samanhengen er at rettskrivinga var verkeleggje-ringa av Kohts ord om at DNA måtte ta «førarskapen». Målrørsla var kløyvd, og viktige målmiljø på Austlandet og i trøndelag støtta den nye rettskrivinga, men på det avgjerande årsmøtet i Noregs mållag i mai 1937 gjekk laget imot den nye rettskrivinga med 81 mot 16 røyster. Rettskrivinga stadfeste det som Nidaros-tapet i 1931 hadde varsla: Noregs mållag, som det fremste uttrykket for den organiserte målrørsla, stod no på sidelina når den statlege målpolitikken skulle utformast. Posisjonen til målrørsla i høve til dei sentrale politiske styresmaktene hadde truleg ikkje vore så svak nokon gong sidan 1884.

Det hindra ikkje at ekspansjonen til nynorsk som skulespråk heldt fram. Frå nyåret 1938 til krigsutbrotet i april 1940 gjekk kring 1000 nye skulekrinsar over til nynorsk, primært på Austlandet, i trøndelag og Nord-Noreg der nynorsken stod svakast frå før. Denne prosessen er ikkje fullnøyande granska, men to viktige faktorar var at nynorsken gjennom fleire tiår hadde sigla på ei framgangsbylgje, og at mange skulestyre hadde utsett språkvedtaka gjennom 1930-åra fordi ein rekna med at det ville koma ei ny rettskriving, noko som ville føra til at lærebøkene uansett måtte bytast ut.

Det er fleire indikasjonar på at DNA-lag spela ei viktig rolle i språkskiftet frå 1938 og at lokale arbeidarpartifolk gjerne såg det slik at partiet no «hadde meisla ut ein ny målpolitikk og at det var den politikken dei ville fremje, og ikkje den ‘gamle’ som NM stod for», som Roger Lockertsen oppsummerer det i si gransking av målreisinga i Nord-Noreg i denne fasen.50 Ein del arbeidarpartifolk fekk ein ny glød, og det galdt òg den lokale målrørsla i dei aktuelle områda sjølv om målrørsla på nasjonalt plan ikkje hadde ser ut til å ha hatt nokon samla regi bak den nye offensiven.

Språkskiftet til nynorsk i skulekrinsane frå 1938 til noko ut i okkupa-sjonstida var altså svært omfattande, men fekk lite å seia – mange stader


56

vart nok aldri skulestyrevedtaka om nynorsk ein gong sette ut i livet. Sist i 1940-åra kom mobiliseringa frå riksmålsrørsla både mot samnorskrett-skrivinga i bokmål og mot det nynorske skulemålet, og i kombinasjon med sentraliseringa av folk, skular og kommunar førte det til ein stor overgang tilbake til bokmål i skulekrinsane. Mest utsette var då krinsane med dei ferskaste nynorskvedtaka og dei områda der nynorsken hadde fått minst fotfeste i lokalsamfunnet.

Kontakt, konflikt og samarbeidDenne framstillinga har si klare avgrensing ved berre å ha teke føre seg dei nasjonale elitenivåa i målrørsla og den politiske arbeidarrørsla (i hovudsak Arbeidarpartiet). Ei meir fullstendig framstilling måtte ha hatt ei breiare tilnærming som òg inkluderte fagrørsla og tilhøvet mellom arbeidarrørsla og målrørsla utover landet, og djupare strukturelle tilhøve måtte ha vore dregne inn.

tilhøvet utover i landet kan illustrerast med eit blikk på pressehis-toria. Me har sett at skrivar Edvard Os i Noregs mållag på nyåret 1919 meinte at det ville vera ei stor vinning for målsaka om det kom eit nynorsk arbeidarblad. Det let venta på seg. Av dei 30 nynorskavisene som kom ut i 1930, var det 13 venstreaviser, 9 bondepartiaviser, og 8 partipolitisk uavhengige aviser.51 Den fyrste nynorske arbeidarpartiavisa var Sunnfjord tidend (Førde), som gjekk frå å vera «Bondeorgan» til Ap-avis i 1934. Ho gjekk inn året etter, og dei to neste kom i 1938: Gjal-larhorn (Førde, 1938) som fekk eit kort liv, og Sogn Folkeblad (Høyanger, 1938) som fekk eit langt liv, frå 1965 som Sogn Dagblad. Medan arbei-darpressa kunne mønstra over 50 aviser i 1939, var altså berre to på nynorsk. til samanlikning var sju av knapt 30 bondepartiaviser redigerte på nynorsk på same tidspunkt. Språkvalet i lokale partiaviser er ikkje berre eit uttrykk for eit politisk lineval, det er like mykje og kanskje fyrst og fremst uttrykk for ei marknadsorientering: Arbeidarpartiavisene kom i langt større grad ut på stader der avislesarane var bokmålsbrukarar enn bondepartiavisene. Det vil særleg seia i byane.

Det viktigaste strukturelle trekket som gjorde at målrørsla aldri fekk det same tilhøvet til arbeidarrørsla som til partia i Venstre-familien, var nok nettopp det faktumet at nynorsken aldri fekk innpass som bruks-språk i byane. Dette rører ved langt breiare problemstillingar enn dei som denne artikkelen tek opp, men det er ingen tvil om at konfliktlina «by–land» var konstituerande for striden mellom landsmål og riksmål i den formative fasen kring hundreårsskiftet. DNA hadde eit anna veljar-grunnlag å ta omsyn til enn Venstre, og byveljarane hadde som byfolk flest anten eit negativt syn eller eit ikkje-syn på målreisinga, som utover på 1900-talet stadfeste posisjonen sin som eit bygdefenomen. innflyt-


57

tarsegmentet i byane greidde aldri å utgjera meir enn segregerte bygde-kulturelle lommer i bysamfunna, organisatorisk uttrykt gjennom skipinga av bondeungdomslaga frå 1899 og framover.

Hadde utkikkspunktet for denne artikkelen i større grad vore arbei-darrørsla, ville nok ein del sett annleis ut. Relevante og viktige debattar i arbeidarrørsla er ikkje handsama her. Det gjeld i vid forstand dei omfattande debattane om tilhøvet mellom sosialismen og det nasjonale spørsmålet, det gjeld debattane om tilhøvet mellom arbeidarrørsla og bygdeungdomen kring 1920 og kva antireligiøsiteten i arbeidarrørsla hadde å seia i møtet med ei målrørsle som i større eller mindre grad vedkjende seg kristelege verdiar. Det som her er omtala som målrørsla sin sjarmoffensiv andsynes arbeidarrørsla etter 1919, hadde òg motsvaret sitt i at delar av arbeidarrørsla fridde til bygdefolk. Ein nærare studie av tilhøvet mellom dei ulike arbeidarungdomsorganisasjonane og den frilynte ungdomsrørsla ville heilt sikkert kunna utfylt og korrigert det biletet som er teikna her, ikkje minst når det gjeld røynslene dei to rørs-lene gjorde seg gjennom kontakt, konflikt og samarbeid i lokalsamfunna.

Samstundes skal ikkje det som skjer på det nasjonale elitenivået undervurderast. Og her er mitt klare inntrykk at situasjonen ved inngangen til 1900-talet, i formingsfasen til målrørsla og arbeidarrørsla, var meir open enn både den føreliggjande litteraturen og mine førestil-lingar kunne tyda på. i den store porteføljen med politiske idear som ei rekkje leiande aktørar i arbeidarrørsla arva frå Venstre, fann ein òg ein sympati for målsaka.

Eit hovudærend for meg har såleis vore å peika på at det kjølege forholdet som utvikla seg mellom målrørsla og arbeidarrørsla i ein viktig periode før fyrste verdskrigen, ikkje kom av ei ufråkomeleg utvikling, men – mellom anna – av at leiande aktørar i målrørsla valde militærpolitisk konfrontasjon med arbeidarrørsla framfor språkpolitisk alliansebygging.

Noter 1 Kollegaene mine ved HiSF og den anonyme fagfellen, redaktørane og

medforfattarane i dette bandet av Arbeiderhistorie skal ha ein stor takk for mange nyttige og innsiktsfulle kommentarar.

2 E. Haugen, Riksspråk og folkemål. Norsk språkpolitikk i det 20. århundre, Oslo 1969: 91.

3 Ø. Bjørnson, På klassekampens grunn (1900–1920), bd. 2 i A. Kokkvoll og J. Sverdrup (red.), Arbeiderbevegelsens historie i Norge, Oslo 1990: 69f. Framstillinga til Bjørnson går elles ikkje inn på språkspørsmålet.

4 S. Rokkan, Geografi, religion og samfunnsklasser: Kryssende konfliktlinjer i norsk politikk, i B. Hagtvet (red.), Stat, nasjon, klasse. Essays i politisk sosiologi, Oslo 1987: 111–205.

5 Å. Rykkja, Det norske arbeiderparti og språkstriden 1903–1937, upublisert hovedoppgave i nordisk språk, Oslo 1978.


58

6 E. H. Jahr, Arbeidarpartiet og samnorskpolitikken, i Innhogg i nyare norsk språkhistorie, Oslo 1992: 115.

7 Bjørnson 1990: 447. Ole Georg Gjøsteen, Johan Gjøstein, Per Kviberg, Fernanda Nissen og Torgeir Vraa var alle målfolk eller klare landsmålssympatisørar. Eg har ikkje undersøkt korleis O.K. Ribsskog, Marie Aslaksrud og Arvid G. Hansen stilte seg.

8 Artikkelen kviler tungt på doktoravhandlinga mi om målreisinga frå 1880-åra til 1940. For ei lett revidert utgåve i bokform, sjå O.L. Hoel, Mål og modernisering 1868–1940, bd. 2 i Norsk målreising, Oslo 2011: 106–-132, 286–295, 307–316, 352–375 og 456–460.

9 Sjå dei aktuelle kapitla i Hoel 2011 for ei meir uttømande framstilling av kjeldegrunnlaget.

10 O. Grepstad, Nynorsk faktabok 2005, Oslo 2005: tab. 19.1. 11 J. Nerbøvik, Norsk historie 1860–1914. Eit bondesamfunn i oppbrot, Oslo

1999: 196f og fl.st.; Ø. Sørensen, Kampen om Norges sjel, bd. 3 i T. Berg Eriksen m.fl. (red.), Norsk idéhistorie, Oslo 2001: 368–375.

12 Hoel 2011: 109ff. 13 Den 17de Mai, 9.8.1894. 14 Den 17de Mai, 3.9.1896. 15 Den 17de Mai, 1.5.1899. 16 O. Grepstad, Avisene som utvida Noreg. Nynorskpressa 1850–2010, Oslo

2010: 56–60; Hoel 2011: 37ff. 17 Den 17de Mai, 16.1.1906, jf. Hoel 2011: 291. 18 H.F. Dahl, Fra klassekamp til nasjonal samling. Arbeiderpartiet og

det nasjonale spørsmål i 30-årene, Oslo 1969: 76ff; R. Jernsletten, Samebevegelsen i Norge. Idé og strategi 1900–1940, Tromsø 1998: 29; K. Zachariassen, Samiske nasjonale strategar. Den samepolitiske opposisjonen i Finnmark, ca. 1900-1940, Tromsø 2011: 48ff.

19 O. Grepstad, Den store nynorske sitatboka. Norsk kulturhistorie gjennom 800 sitat, Oslo 1999: 50, sagt i Stortinget 31.10.1906.

20 Social-Demokraten, 11.3.1909, her etter Rykkja 1978: 152. 21 Social-Demokraten, 26.9.1908, her etter Jahr 1976: 115. 22 H.M. Lange, Arbeiderpartiet 1905–1914, i H. Koht (red.), Det norske

arbeiderpartis historie 1887–1937, Oslo 1939: 53. 23 Social-Demokraten, 11.3.1909, her etter Rykkja 1978: 152. 24 Sagt i Stortinget 1910, her etter Rykkja 1978: 24. 25 J. Bjørgum, Unionsoppløsningen og radikaliseringen av norsk

arbeiderbevegelse, i Arbeiderhistorie, Oslo 2005: 28–49. 26 Lange 1939: 4. 27 U.S. Hegna, Opposisjonen mot Karlstad-overenskomsten 1905,

«forlengelsen» av aksjonslinjen i norsk unionspolitikk (1891–1905). En studie i norsk nasjonalisme og et portrett av Georg Stang, upublisert hovedoppgave i statsvitenskap, Oslo 1952: 43; Norigs ungdomslag. Aarsmelding 1907–8, Oslo 1909: 16 og 19.

28 Viktige nyare tilskot på feltet er to masteroppgåver i historie: M. Bergstrøm, «Norig for nordmenn, no eller aldri». Den sentrale krinsen rundt Den 17de Mai og Studentmållaget og deira kamp mot unionen i 1905, Oslo 2005, og M. Alveberg, «Lær son din aa skjota du fredsæle mann». Om holdninger til forsvaret og det nasjonale i redaksjonsmiljøet rundt avisen Den 17de Mai 1906–1912, Oslo 2011. Den grundigaste samla framstillinga finn ein i Hoel 2011: kap. 5, 8 og 9.

29 Bjørnson 1990: 347. 30 Norigs ungdomslag. Aarsmelding 1914–1915, Oslo 1915. 31 S. Moren og E. Os, Den frilynde ungdomsrørsla. Norigs ungdomslag i 25

år, Oslo 1921: 406.


59

32 Riksmaals-bladet, 31.7.1914, her etter Bodstikka, 15.1.1915 (difor den noko oppnorska rettskrivinga). Sitatet vart til alt overmål nytta av skrivar Edvard Os i NU og NM i ein polemikk i Bergens Tidende mot skuldingar om at NU ikkje var forsvarsvenleg nok.

33 Her etter E. Salomonsen, Alfred Eriksen, sosialist og riksmålsmann, i Ordet 1961 (nr. 2): 42.

34 O. Almenningen m.fl. (red.), Målreising i 75 år. Noregs mållag 1906–1981, Oslo 1981: 126.

35 R. Hobson og T. Kristiansen, Total krig, nøytralitet og politisk splittelse 1905–1940, bd. 3 i Norsk forsvarshistorie, Bergen 2001: 159ff.

36 Sjå Hoel 2011: 317–352 for ein analyse av tilhøvet mellom agrarnasjonalismen, høgreaktivismen og målrørsla i mellomkrigstitda.

37 Den 17de Mai, 13.1.1919. 38 H. Koht, Arbeidarreising og målspørsmål, Kristiania 1921; F. Engels og K.

Marx, Det kommunistiske manifestet. Med fyreord av Edv. Bull, Kristiania 1921.

39 Prenta i M. Høgåsen, Kolbein Sterke og andre kvæde. Dikt for bonde- og arbeidarungdomen, Oslo 1929.

40 I. Blom, Kampen om Eirik Raudes land. Pressgruppepolitikk i grønlandsspørsmålet 1921–1931, Oslo 1973; Almenningen m.fl. (red.) 1981: 161–164; Hoel 2011: 341–349.

41 Arbeiderbladet, 13.8.1929, her etter Den 17de Mai, 14.8.1929. 42 A. Kirkhusmo, Arbeiderbevegelsen og navnestriden 1928–1931, i Årbok.

Arbeiderbevegelsens historielag i Trondheim 1993; A. Kirkhusmo, Vekst gjennom krise og krig 1920–1964, bd. 5 i Trondheims historie 997–1997, Oslo 1997: 180–195.

43 Arbeiderbladet, her etter Den 17de Mai, 27.8.1929. 44 Viktigast er Rykkja 1978: 170ff, O. Søilen, Halvdan Koht. Språk og historie.

En undersøkelse av Halvdan Kohts målpolitikk og målreisningsarbeid, upublisert hovudoppgåve i nordisk språk, Bergen 1978: 320ff, og den nyare H. M. Christensen, På norsk folkemåls grunn, masteroppgave i historie, Oslo 2009.

45 Det norske Arbeiderparti, Sprog og andre kulturspørsmål, Oslo 1933. Andre medlemer var Edvard Bull, Magnus Nilssen, Johan Nygaardsvold og Olav Steinnes.

46 H. Koht, Klasse og nasjon. Arbeiderpartiets landsmøte. Innledning til debatt om språk- og kulturspørsmål, i A. Aakermann (red.), Protokoll over forhandlingene på Det norske Arbeiderpartiets 28. ordinære landsmøte i Oslo 14.–16. mars 1930, Oslo 1930 (òg prenta i Sprog og andre kulturspørsmål 1933).

47 Dette og dei fylgjande sitata etter Rykkja 1978: 176f. 48 Dahl 1969: 108. 49 P. I. Vaagland, Målrørsla og reformarbeidet i trettiåra, Oslo 1982. 50 R. Lockertsen, Målreising i Nord-Noreg 1898–1940. Organisering av

målstriden og striden for skolemålet, upublisert hovudoppgåve i nordisk språk, Tromsø 1984: 82.

51 Hoel 2011: 322ff og 370ff.

Documents

På denne tegningen av Jens R. Nilssen i vittighetsbladet ...websok.mikromarc.no/Mikromarc3/web/get_binary.aspx?id=2380&Un… · den internasjonale solidariteten.» 3 Den «agrare