PALAESTRALATINA

N. 224 — ANN. XLIV — FASC. I

M. JAN. JUN. — A. MCMLXXIV

P A L A E S T R A L A T I N A

Curator technicus: J. Aspa, CMF.Praecipui scriptores: J. M. Mir, CMF. - J. M. Jiménez, CMF.

MODERATIONIS LOCUS cui m ittenda sunt scripta:

Sem inario Claretiano - ALAGON (Zaragoza - España)

ADM INISTRATIONS SEDES cui pretium m itta tu r oportet:

San Antonio M.a Claret, 9 — ZARAGOZA (España)

PRETIUM SOLVENDUM

• pro com m entariis quotannis edendis:

LITTERARUM LATINARUM COMMENTARII CAESARAUGUSTAE EDENDI

COMMENTARIORUM CONSILIUM

Praeses: Moderator: Administrator:

A. Pérez, CMF. M. Molina, CMF.H. Arenas, CMF.

— in H ispania constat— in America Hispanica— in Gallia— in Italia— in Germania— in Anglia— in reliquis civitatibus

1400 libellis

100 pesetis 100 pesetis

12 francis

10 m arcis 20 solidis3 doliaribus

• pro serie integra cujusque superioris anni: 125 pesetis constat in Hispania.

• pro quoque fasciculo qui separatim venit: 30 pesetis in H ispania constat.

Depósito legal Z. 191 - 1966 — Ordinarii et Superiorum licentia

Ex officina typographica «EL NOTICIERO» — Caesaraugustae in Hispania

M. JAN. JUN. ANN. XLIV

A. MCMLXXIV FASC. I

PALAESTRALATINA

LITTERARUM LATINARUM COMMENTARII

SOCIIS CLARETIANIS BIS IN ANNO EDENDI

I N D E X

N. 224 — ANN. XLIV — FASC. I M. JAN. JUN. — A. MCMLXXIV

Th . Ciresola, Rude d o n a tu s ...................................................................................... 3

A. Minicucci, De Conventu Ovidiano Tomis habito ............................ 15

J. Marinelli, «Ne cessare putes rerum primordia posse» ............ 25

J. M. Mir , C. M. F., Horatius verborum praestantiam, praesertim ex collocatione, perpetuo in carmine assequitur ............. 33

B. S. Povsic, Quis sit homo liberaliter in s titu tu s .................................... 49

G. Paucker, Tutzingensia Latinitatis Seminaria anno 1974 habenda ....................................................................................................................................... 57

J. M. Jiménez - M. Molina, Bibliographia .................................................... 59

RUDE DONATUS

Libellus altero praemio ornatus in certamine Capitolino X X I - MDCCCCLXX.

Ergo docendi m unere solutus, quod aetatis term inum legibus statu tum jam attigi, hic apud m aris litus, in via lata arboribus consita lento gradu solus vagor, nullo proposito consilio, sed hoc unum quaerens u t quam maxime hoc tepido sole fruar.

Nam que cum medici la tera m ihi inspexerunt atque arterias, molesta enim p itu ita jam dudum laborabam , quae jugulum adeo occupaverat u t vox rauca exiret frequenti tussi penitus quassarer, in hanc sententiam venerunt, u t quam prim um m aris litora peterem , ut auris m arinis aliquid m orbo lenim enti invenirem.

Qua in re felix fui, quod aestas v idetur in hos Octobris mensis dies inrepsisse, adeo tepidus sol m itisque aer est. Solus ig itur u ltro citroque spatior, litoris am oenitatem , aequoris tranquillita tem adm iratus. M aris aqua procul dubio haud frigida est, si hic illic quosdam nantes video, advenas fortasse, qui eum calorem hic petunt, quo caren t in suis regionibus.

Oculos circum verto, u t hoc m iro natu rae spectaculo prorsus delecter. Ex arboribus in terdum folia arida, rubro colore illita, tenui aurae vortice correp ta hum i decidunt. H aud procul re tia piscatores sum m o labore in litus trahun t, dum procul lintres, lineis passis velis, ignotam quandam regionem petere videntur. Super om nia autem fulget sol nitidus, aureus, quo om nia illu stran tu r, foventur, an im antur.

Sed jam am bulando delassatus in ligneo sedili consido. Mecum attu li acta d iu rna u t perquam com m ode ea legere possim, quod m ihi huc usque raro evenit, cum to t aliis officiis gravarer. Nunc u t tem pus jucunde terere possim om nibus scriptis anim um atten tum praebebo, usque ad oblatas com m ercii occasiones.

Videamus ig itur quid novi in to to orbe terrarum , quid in nostra urbe evenerit. Breznevius, suarum partium ab actis, socios severe adm onet, qui seditionem fovere videntur. Pisis graves tum ultus concitati sunt, quorum causa nonnulli vulnerati in aegrotorum hospitium excepti. In m ultis urbibus operum cessationes. Quid secreti celet Domus, quae dicitur, Alba, in Foederatis Americae Septen trio nalis Civitatibus, aperte explicatur.

Haec om nia oculis lustro velut absens, sensim que acta d iurna e m anibus in genua excidunt, cum nullum scrip tum eam vim habeat, quae anim um m eum alliciat. Oculi in m are conversi undas solis ra-

4 Th. Ciresola

diis m icantes contem plantur, sed anim us, ac potius cor, longius evadit.

Hac quidem hora annis p raeteritis in m unus docendi sedulus incum bebam novosque discipulos atten te recensebam , u t eorum et ingenia e t m ores dignoscere possem. Quoties hoc opus suscepi, quoties ad exitum perduxi! Iterum iterum que, a t quotannis sem per recens novum que hoc opus m ihi fuit. Q uapropter dicere solebam ver m ihi vere illud videri, quod docendi m uneri in itium daret.

D iscipulorum acies, quae deinceps his annis subsecutae sunt, similes m ihi v identur undis, quae ex infin ita m aris im m ensitate, alia post aliam , litoris arenam petun t, lam bunt, m ulcent.

Cum novos discipulos adieram , idem m ihi eveniebat, quod hortum colenti, floribus vel arboribus fructiferis consitum . Meum esse ducebam omnes labores im pendere, omnes curas adhibere u t fructus quam optim os darent. Quod autem eadem aetate prope m odum , annis praeterlabentibus, novi discipuli sem per frueban tur, factum est u t perenni quadam juventu te ipse quoque vigere m ihi visus sim.

Discipuli m irum quoddam speculum m ihi fuerunt, cujus opera m ihi sem per ante oculos juvenales imagines observabantur. Itaque si non corpore, quod annorum jac tu ram m isere sensit, anim o tam en idem sem per fui ac fueram , cum prim um in oppidulo Italico m unus docendi inii.

Tam spisso nigroque capillo, leviter crispo, tam puerili, potius quam juvenali, vultu tunc eram , u t in erro rem discipulos Lycei illius traxerim . Conferti ejus limen prope obsidebant m utuam salu tationem sibi reddentes post aestivas ferias, atque de casibus suis elata voce disserentes. Qui ubi me ad se accedentem conspexerunt, loci ignarum atque prope dubitantem , ilico densa corona me circum dederunt, laeti quod novus laborum socius sibi daretu r. Atque: — Cuju s classis es? — seduli quaesiverunt. Ego vero, id sum m opere pertaesus quod discipulus eram existim atus, ac prope ira tus quod impediebar ne in Lyceum ingrederer, quid responderim haud bene memini. Sed memini bene eorum stuporem atque adm irationem cum me in cathedra sedentem conspexerunt.

* * *

Sed qui sibilus im proviso nunc ad aures pervenit, tam lenis ut periclitantis gem itus sibi auxilium im plorantis esse videatur? Oculos intendo, atque procul video ex undis aegre em ergentem naviculam, quae cursum ad hoc litus dirigit. In tem poris m om enta m ajor fit, ejusque sibili crebriores, donec haud procul a litore substat. Ponticulus effertu r qui in litore n ititu r. Turba, qaue naviculam complet,

, deinceps egreditur, singuli ite r progressi, quos oculis atten tis sequor ut de eorum vita et m oribus aliquid attingere possim.

Rude donatus 5

Qui sunt? Unde veniunt? Quo tendunt, qui ponticulo nu tan te te rram petun t? Haec noscendi cupiditas e docentis officio in me orta, acrior in annos facta, effecit u t discipulorum indolem diligenter scru tarer, penitus dignoscerem. Quos discipulos prim um acceperam , eos singulos diligenter speculatus sum, u t docendi viam atque rationem ad eorum ingenia et m entis facultates adaequarem . Qua in re adeo profeci u t prim o ob tu tu potuerim discipulorum anim os accurate perpendere atque aestim are. Hanc tam en dignoscendi facultatem d iu turno doctrinae usu et g rata cum discipulis fam iliarita te adeptus sum.

Sed prioribus annis quae consilii deceptio! Cum m ihi persuasum esset discipulorum anim os benevolentia tan tum et clem entia allici posse, sum m a in docendo lenitate usus sum, u t discipulorum gratiam m ihi com pararem . Sed cum brevi discipuli opinati essent se quidquid auderent posse efficere, nullam meae clem entiae gratiam habentes, paulatim in te r se susurros serere, jocos exercere, risus movere, qui a prim is ad extrem a subsellia pertinebant. Brevi praecidam, jam res adeo progressa erat, u t fere m ihi facultas docendi ad im eretur.

E to t annis in docendo insum ptis haec una m inus g ra ta rerum m em oria exstat, cujus tam en causam non discipulorum malevolentiae tribuendam puto , sed meae docendi juvenali im peritiae, qui nulla puerorum disciplina im butus, falsis opinionibus adductus, mei ipsius anim i n atu rae clem enti e t m iti nim is fortasse indulsi.

Ceterum hoc m ihi facile persuasi, u t fem inas pueros esse, qui m ansuetudinem et clem entiam diligunt, sed severitatem anim ique vigorem venerantur. Qua ex re flocci faciunt benevolentiam , cui nulla subsit severitas atque vis, cum nim iam lenitatem e quadam anim i in firm ita te o riri a rb itren tu r, quam sperm unt, qua abu tun tu r. Q uare docendi rationem m utandam censui. Qui prius m itis, clemens, benevolus fueram , severus deinde, asper, vel m orosus exstiti. Discipuli tan ta m orum m utatione prim um velut stupefacti, renuere conati sunt, seditionem excitare. Sed ubi ferrea m anu se regi senserunt, ju gum to lerare constituerunt, u t equi, qui p rim um per tesqua inhosp ita vagantur, mox freno dom iti ab equite in orbem se ferri patiun tur.

* * *

Longum larorum agm en caelum secat. Candidi u t sunt, aliqua albi coloris nota caeruleum caeli spatium illinere videntur. Alas lentis m otibus agunt, easque tam late pandunt, tam quam si to tum aerem sibi subicere videantur. Solem versus volant, e t lucis fulgore et aeris tepore beati. Unde venerint, nem ini notum , quo ite r tendant, nem ini com pertum est. At in terdum in m aris undas praecipites ferun-

6 Th. Ciresola

tu r, cibi profecto sibi parandi causa. Ut m iram mihi spectanti animi alacritatem infundunt! Sed ubi longius evanuerunt, ad meas cogitationes redeo, quae et gaudio atque aegritudine quadam me afficiunt.

Rerum usu edoctus potui paulatim severitatem cum clem entia atque benignitate ita conjungere atque com m iscere, u t sem per postea potuerim benevolentia uti, nulla adhib ita severitate.

Nam que ubi discipuli hoc sibi persuasum habuerun t se debere aut meam clem entiam eligere au t meam severitatem , clem enti maluerunt me uti quam severo. Exinde potui eam in discipulos benevolentiam ostentare, sine ullo disciplinae detrim ento, qua notus, ac potius, praeclarus in Lyceo habitus sum. Si quid autem era t in schola reprehendendum , quod praecipiebam parum per in term ittens, silentio facto, eum discipulum ob tu tu acri atque severo petebam , qui aliquid m olestiae m ihi a ttu lerat, atque hoc satis e ra t u t errantem ad bonam frugem reducerem .

Itaque me omnes tam quam patrem dilexerunt, cum hoc anim advertissent, me non com m oda neque meas u tilita tes sectari, sed quae sibi ipsis esse possent increm ento. Qui nulla discipulorum disciplina institu tus fueram , naturam atque prudens consilium secutus, ad eam recte docendi rationem pervenire potui, u t non jam professor, sed verus m agister appellatus sim. Hoc sem per discipulis com pertum esse volui a me et omnes e t singulos m agni aestim ari etiam si minus acres ingenio ceteris essent. Quod si quis locum italice vel latine conversum m ultis mendis insperserat, nedum eum vituperarem , ubi eum de causis certiorem feceram quibus in errores inciderat, subinde me haud dubitare affirm abam quin et ea m enda in posterum vitaturus esset et in m elius ipse profecturus. Quod si in proxima vertendi exercitatione duo vel tr ia m enda m inus com misisset, ei gratu labar, hoc addens eum jam sibi ite r m univisse quod ad bonum exitum perveniret.

Cum de iis argum entis quae jam trad ideram discipulos in terrogabam, hoc me saepe affirm abam facere, non u t in eorum sententias inquirerem , sed u t quae jam praeceperam diligentius absolverem, clarius explicarem. Judicium autem quod in tabellis, legem secutus, punctis expressum inscriberem , id esse, quod nulla stabilitate valeret, u tpote quod discipulorum voluntate in melius posset semper m utari. Q uapropter continua exstitit docendi atque discendi exercitatio, om nibus judicii curis am otis, quod anni tan tum tem pore expleto aequum atque certum proferebatur, maxima autem justitia atque anim i aequabilitate.

Quid m irum si in ter me et discipulos g rata quaedam com m unitas atque societas devincta est, u t mecum libere quivis posset disserere, suam opinionem profiteri atque defendere, m eque om nibus pa-

, ratum offerrem , ut quae docueram rectius in terpretarer, dubia dis

Rude donatus 7

solverem? Non scholam sed familiam quandam institueram us, ubi dulce diutius versari, ubi jucundum cum om nibus colloqui, ubi suave curas e t labores oblivisci. Qui prope alienum a collegis me gerebam, taciturnum , paucis verbis usum , ubi in te r discipulos me receperam , taciturnum , paucis verbis usum , ubi in te r discipulos me receperam , alius p rorsus m ihi factus esse videbar. Eorum vultus candidi, curis intacti, ridentes, nisi forte in terdum excruciati quod non debita pensa exsolvissent, eam vim atque potestatem habebant u t omnes angores tristitiasque ex animo adim erent, m iram que induceren t laetitiam .

Ne quis tam en m ultum tem poris me insum ere pu tet u t gratissima adulescentium fruerer societate. Quin imm o discipulis salvere rite jussis, iisque sua subsellia adire rogatis, nulla in terposita m ora, docendi m unere ilico fungebar, hac hab ita ratione, u t quae ad sermonem vel graecum vel latinum pertinerent, u tpo te quae e t gravia essent et taedii aliquid inferrent, prim is tan tum diei horis docerem , atque in posteriores horas differrem scrip torum vel graecorum vel rom anorum lectionem litterarum que historias, cum haec argum enta magis anim os discipulorum allicerent.

Quae docendi ra tio et discipulos sum m a delectatione afficiebat, e t fructus haud exiguos praebuit. Quod si in terdum aliquem discipulum videram non a tten tum aut, u t saepe fit, ir. alia disciplina occupatum , ad eum conversus his fere verbis locutus sum: — Mecum m ihi videris in scrip toris in terp retatione m inim e consentire. Tuam igitur rogo sententiam . — At ille nihil m uttire , vel aliquid inconditi proferre. Cui ego: —Asside — inquam — teque diligentiorem praesta , tuorum sociorum exem plum secutus.

At si neglegentiam aliquam in universum diffusam anim adverteram , qua et meis verbis discipuli m inus attendi v ideban tur e t nonnihil fastidio affecti, eorum ignaviam atque inertiam m inim e incusabam , sed dom um reversus, quid docuissem , qua ratione praecepissem mecum ipse volutabam , ut, qua in re peccavissem certio r factus, meam docendi viam rectius m unirem . Q uapropter num quam me habui perfectum atque ab omni parte absolutum , sed me eum sem per esse putavi, qui ad docendum quovis tem pore, qualibet occasione aliquid discere posset. Meum ig itu r sem per illud signum praecipuum esse existim avi: docendo disco, idque, labentibus annis, verum esse expertus sum, cum ad diversas discipulorum indoles me opus fuerit accom m odare, u t ex eorum anim is ea elicere possem, quae ad institu tionem disciplinam que essent conform anda.

Quam ob rem haud im m erito, puto, m ihi nom en indiderunt Patri Lycei. Q uam quam in dubio etiam nunc sum u tru m discipuli, nugatores u t sunt, hoc nom en m ihi ind iderin t ob aetatem an p ro p ter auctoritatem .

Quod autem ad auctoritatem attinet, maximo mihi illud docu-

8 Th. Ciresolam ento fuit, quod Lycei discipuli in unum congregati ad exitum fru s tra conati sunt adducere. N am que ante paucos annos, cum jam discipulorum contentiones e t defectiones, causis haudquaquam probatis, o rtum prim um habuerunt, Lycei discipuli, u t eos qui contra bellum V ietnam icum seditionem faciebant m utua fide juvarent, a m agistris deficere atque in vias descendere clam itantes atque tum ultuantes constituerunt. Quod ubi rescii, Lycei m oderatoris tunc vices gerebam , qui in proxim a urbe de m agistris in ludos cooptandis ju dex e ra t constitu tus, bene m ane Lyceum adii, atque foribus ante statu tam horam reseratis, in via discipulos adeuntes exspectaturus moratus sum. Qui p rim i advenerunt, ilico a me jussi in Lyceum ingredi, quam quam inviti, paruerun t, item que qui deinceps accesserunt. Q uapropter omnes in Lycei aedes com pulsi seditionis consilium omiserunt. Qui tam en jocosum in m odum cladem acceptam u lti sunt. In com m entariolo ab iisdem conscripto atque edito, in quo Lycei casus n arran tu r, de om nibus rebus nim ia quadam fiducia disceptatu r, hoc grandibus litteris inscribendum curaverunt: «Salvere professorem nostrum jubemus, publici ordinis commendatorem, qui discipulorum seditionem, vacationis diem optantium, compressit, sedavit, placavit». Q uantum ludicris studet jucunda juventus!

* * *

Haec dum m ente voluto non sine aliqua anim i laetitia, quodam languore m em bra sentio laborare. Surgam us igitur, atque proxim um therm opolium petam us, unde et m aris quam am plissim us patet prospectus, et aliquid nobis possum us com parare, quod languida m em bra recreet et confirm et. Ubi m ensulae adsedi, potionum min ister sedulus advenit, atque: — Quid optas? — quaerit. — Lactis pocillum cum Arabica potione mixti. Affer praeterea nonnulla crustula.

Abit puer, u t m ihi quam prim um quae jussi apparet. Oculos interea circumvolvo, aliosque m ensulis adsidentes inspicio, raros quidem et provecta jam aetate. An et illi donati rude sunt, atque huc conveniunt tem pus quom odocum que consum pturi? Hic acta diurna sum m a animi atten tione perlegit. Ille nicotianum bacillum Tuscum lente sugit, atque veluti p raestitu to tem pore fum eam nubem ex ore effundit. Illa vero anicula laneum thoracem ham is conserit. E st qui chartu las conscribat lucis ope pictas, u t fam iliares et necessarios certiores faciat, se, hoc praeclarum oppidulum m aritim um visentem, haud im m em orem eorum fuisse.

Cum quattuo r vel quinque adulescentuli adveniunt (an a m agistris desciverunt seditionem aliquam facturi?), qui recta musica- lem capsam petunt. In quam ubi num m um injecerunt, ilico m ira cantiuncula auditur, velut magico quodam artificio excitata. Haud

Rude donatus 9

invenusta quidem cantiuncula est, suavissim a canentis vox. Quam ob rem potionis m inistrum , qui m ihi quae petieram attu le ra t, haud dubitavi interrogare: — Quae cantiuncula? Cujus vox? — Ille vero quasi obstupefactus: — Advena — inquit — procul dubio es, qui et cantiunculam et canentem ignoras. Cantiuncula Granada inscribitur. Canit vero Claudius Villa, cantorum om nium clarissim us, qui haud in juria cantiunculae regulus appellatur. Romae trans Tiberim natus, trans Tiberim habitat.

Quid dicerem ? Nihil profecto, sed m ihi potius pudendum fuit me tam a juvenalibus studiis esse sejunctum , u t eas cantiunculas nescirem quae vulgo essent cantitatae. Sed cu r insim ulandus hac de causa sum, cum cantiuncularum sententiae eae sin t quae, si quid sciti et arguti significant, am orem om nibus m odis om nibusque num eris decantent atque ob tundant? Venit nunc m ihi in m entem cantiunculae, qua m ultos abhinc annos (quot? Nemini dixeris, tam m ulti sunt!) omnes paene furebant. V a le n d a ejus titu lus, quam audiebas can tita ri foris et domi, noctes diesque. E jus autem sententiae ineptae, fatuae, futtiles. Attam en ejus moduli m usici ii e ran t qui singulari a r tificio et H ispaniam ejusque terram et mores exprim erent.

Cantiunculis ig itur omissis, quod, m usicae am antissim us, ejus artis haud im peritus sum, om nia studia ad eos converti, qui ju re in hac provincia principes habentur, ad Germanicos praesertim , qui mihi potissim um probantur. Fuit tam en e discipulis quidam , qui e meo caelo musicali in terram , u t ita dicam, me devocavit, quod condere in suum professorem cantiunculam non dubitavit. Hoc ubi ab ejus sociis rescii, sed m ulto post atque per occasionem, m inim e tu rbatus, quin imm o quadam tactus noscendi cupid itate qua de causa in tan ta apud eum seu gratia seu forsan offensa essem, discipulum ut mihi cantiunculam audiendam concederet oravi. Cantiuncula, quam cithara concinente, om nibus praesentibus ille cecinit, adeo et om nium et meam adm irationem h ilarita tem que excitavit, u t optim um factu esse duxerim eam m agneticis taeniolis m andare, u t, p rou t vellem, iterum audirem . Quod, fatebor enim , cum saepius eveniat, ejus verba sunt in mea m ente fere insculpta.

S i v is la tin e d is c e r e , h u c a c c e d e p r o p e r e .H a b e m u s p r o f e s s o r e m o p t im u m , q u i m e n d a n o s tr a a c r i te r in s e c ta tu r u t a v e s .N e c c u iq u a m p a r c i t u m q u a m , s e v e r u s a c m o r o s u s e s t .A t id e m u t m a te r c u la n o s tr a s f l e t c a la m ita te s i is q u e m e d e tu r a n x iu s .

ÎO Th. Ciresola

Granada, Valencia, duae cantiunculae quae ex eadem te rra ortae, eandem terram celebrant: H ispaniam . Sed quantum in ter se differunt! Quod in ter eas discrimen! Cantiunculae profecto, u t m ores hom inum , in annos m utan tur. Quod heri placuit, hodie displicet, cras sordebit. At hanc rerum m utationem num in docendi ratione expertus es? M irum, quod hanc quaestionem num quam mihi ante proposui, num quam alicujus m om enti eam esse censui. Cursum litterarum peregi nec ullam dubitationem um quam in anim um meum admisi, quae titubantem me efficeret. Vel potius num quam me perfectum absolutum que m agistrum existimavi, sed eum potius, qui sem per melior fieri deberet, quod docendi ars ea esset, quae nullum progressionis term inum toleraret.

Itaque docendi ratione in annos m eliore usus sum, sed num quam mutavi consilium atque docendi propositum a prim oribus annis, mihi susceptum . N um quam an tiqu ita tum vel graecarum vel latina- rum adulescentes peritos excudendos putavi, sed hom ines potius instituendos litteris et an tiqu ita tibus usus. Si quis ex me quaesivisset quid in antiquis scrip toribus legendis, vel latinis vel graecis, potissim um exquirerem , sine ulla dubitatione exempla hum anitatis me inde haurire respondissem , quae tam excelsa, tam varia sunt, ut quae p ropria sint unicuique hom inum condicioni facile inveniantur. Praeclarum quidem illud Diogenis: «Hominem quaero». At pro mea parte dictitare poteram : «Hominem instituo», qui om nibus vitae condicionibus atque necessitatibus p a r esset, qui tam en prospectum terrestribus studiis non finiret, sed a ltio ra peteret.

Cum autem homo idem sem per sit et om nibus tem poribus et omnibus locis, eadem ratione, puto, sem per est instituendus. Quod si perfectam absolutam que, quantum fieri potest, effecerit hom o suam naturam atque indolem, sem per is e rit paratus u t tem poribus opituletur, u t et suis et civium necessitatibus auxilio sit. Quo consilio usus num quam a sta tu to proposito descivi, num quam docendi rationem com m utandam censui. Quam quam quae priore hujus saeculi parte evenerunt, ea tan ta fuerunt quae totius orbis te rrarum form am atque institutionem im m utaverint. Duo im m ania bella, ingentes rerum publicarum m utationes m orum que conversiones, scientiarum infinitae progressiones novam attu le ru n t hum ano generi conform ationem atque figuram , novam populorum com m unitatem , novos potestatis gradus.

Quae omnia, etsi tan ta, quanta vix m ente concipi possunt, a p raestitu ta docendi ratione num quam me am overunt, quod non caduca ac fluxa sectabar, sed d iu turna ac prope aeterna. Q uapropter tem porum vices hom inum que studia nullam in me potestatem atque vim exercuerunt. Sem per idem, meique sem per similis fui, etiam cum

, quidam in Italia, vir indoctus om nisque antiquitatis im peritus, hoc

Rude donatus 11

a u su s es t a ff irm a re , im p e riu m su p e r fa ta le s U rb is a rces ite ru m ap p a ru isse .

A fa c tio n ib u s a lien u s om nes lab o re s sem p er in d isc ip u lis in s titu e n d is im p en d i, hoc uno c o n te n tu s q u o d m u tu a b en ev o len tia o b s tr ic ti d isc ip u li e t m a g is te r non so lum so c ie ta tem , sed fam iliam q u an d am co n flav e ran t.

•k it it

— A ta m c a ra - fa m ilia n u n c am o tu s , so lus tem p u s teris! S urga- m us ergo a tq u e am b u la n d o ae g ritu d in e m le n ire c o n e m u r — . P o tio num m in is tru m advoco: — Q u an ti? — . — D ucen tis q u in q u a g in ta libellis — . — E n tib i trec en ta e . R e liquae tib i m u n e ri s in t — . At m in is te r: — G ra tia s — in q u it — q u am m ax im as tib i ago. V in a l te ra m c a n tiu n c u la m a u d ire ? — . — M inim e. H odie sa tis e s t — . A tque len to g rad u ex tre m u m litu s pe to , u b i a re n a m a ris u n d is a llu itu r .

C onsisto . Q uae u n d a e n u p e r le n ite r litu s la m b e b a n t ac fe re m ul- ceb an t, n u n c co n c ita tio re s fac tae ac m inaces, ing en ti f re m itu a s s u r g u n t to tu m litu s p e titu ra e , i ta u t a liq u a n tu m rece d e re cogar, ne sp u m is in sp e rg a r. L ocum o p p o r tu n u m n ac tu s , u n d a s saev ien tes co n te m p lo r, ocu los in a liq u am ex a lto ru e n te m in ic io , e a m q u e se q u o r donec im m an i f ra g o re in ru p es i l l id itu r a tq u e in sp u m a s n ive c a n d id io re s in fr in g itu r , q u a ru m g u ttu lis to tu s a e r h u m o re sa lso m ad e t. Q u am d iu hic m o ra tu s su m ? N escio , sed h a u d p a u lisp e r p u to , q u o d hoc u n d a ru m sa ev ien tiu m sp ec tacu lu m , q u a m q u a m se m p e r idem , su iq u e se m p er sim ile , m agno m ih i e ra t o b le c ta m en to , a tq u e q u ib u sd a m co g ita tio n ib u s idoneum .

Ut m a re scho la . Q uae u sq u e a d ex tre m o s d o cen d i an n o s tra n q u il la e t sed a ta , v e lu t p lac id u s am n is , s ta tu tu m ite r p e rg e b a t, n u n c im p ro viso saevis p ro ce llis a g ita ta , q u o te n d a t qu id v e p e ia t ip sa nesc it. Q uae fac tio n u m s tu d ia a docend i ra tio n e se m p e r su m m a c u ra e t d ilig en tia a rcu i, am ovi, p ro h ib u i, n u n c v e lu t ag m in e fac to in sch o las ir ru m p e re c o n a n tu r . Q uae sed itio s i p e tu n t, a lia su n t sine u lla d u b ita t io n e p ro b a n d a , a lia v e ro fo r t i te r re c u san d a . Si sc h o la ru m a e d if ic ia p a u c a a n g u s ta q u e su n t, si iis sc ie n tia ru m in s tru m e n tis h a u d p ra e d i ta su n t, n o s tr is m ax im e te m p o rib u s n ecessa riis , u t no v iss im is in v en tis d isc ip u li in s t i tu a n tu r , haec o m n ia q u a m p rim u m c o m p a re n tu r , u t p o p u lis nova q u o d a m m o d o h u m a n ita te im b u tis p a re s s im u s.

S ed m ea q u id em se n te n tia d u ae p ra e c ip u a e su n t causae , q u ib u s se d itio n e s in scho lis o r ta e su n t.

S tu d ia o lim su p e rio r is h u m a n ita tis ab iis ta n tu m c o le b a n tu r qu i o p ib u s a tq u e d iv itiis p o lle b an t. Q u are p au c i e r a n t d isc ip u li, fam ilia ru m q u a d a m in s ti tu tio n e ex p o liti, a tq u e ex a e q u a lib u s se lec ti. Si q u is m in u s id o n eu s ad s tu d ia h u m a n ita tis co len d a h a b e b a tu r , vel p ro p rii m a g is tr i au x ilio u te b a tu r , vel a lia s tu d ia a d ib a t q u ae su ae m e n tis

12 Th. Ciresola

fa c u lta tib u s e ssen t idonea . Sed u b i hoc in vu lgus p ro d iit , q u o d p ro fec to aeq u u m a tq u e ju s tu m h a b e n d u m es t, sc ilice t h u m a n ita tis a tq u e m u n u s civ ium o m n iu m esse d eb ere , a tq u e sc h o la ru m fo re s p u eris a d u le sc e n tib u sq u e o m n ib u s p a tu e re , in g en tes , u t i ta d icam , copiae in v e te ra s tu d io ru m aed ific ia ir ru p e ru n t , q u ae e t p a u c a e t an g u s ta novis d isc ip u lo ru m ca te rv is fu ere . Q ui ta m en , e ts i ex igu is m e n tis fac u lta tib u s p ra e d iti, a d fe licem s tu d io ru m e x itu m n ih ilo m in u s perven ire quov is p a c to c o n te n d u n t. Q uam o b re m v e te re s d iscen d i ra tio n e s in c u sa n tu r , q u o d o b so le tae ja m s in t, re v e ra q u o d d iffic ilio res , u tp o te q u ae m ed io cres fa c u lta te s d isc ip u lo ru m su p e re n t. Q uod in re ru m n a tu ra p le ru m q u e f ie ri v id em u s, id e tia m in scho lis acc id it. M a jo r d isc ip u lo ru m co p ia v ir tu te s e t d ocend i e t d iscen d i m in u it, u t d o c trin a o m n ib u s m e n tib u s , vel in e p tis , a c co m m o d e tu r . N i i ta f it, sed itio nes o r iu n tu r , defec tio n es a m a g is tr is , q u i vel im p e rita e vel n im ii in v e te ra in s t i tu ta o b seq u ii in s im u la n tu r .

A lte ra e s t c a u sa q u a s tu d io ru m d isc ip lin ae fu n d itu s p e r tu rb a n tu r . Q ui su ae fac tio n is in c re m e n to m ax im e s tu d e n t, u b i o p e ra r io s in f ir m issim as ac ies c o n s titu e ru n t, h a u d p a rv a m sib i p o te s ta te m ad ip isc i se posse ex is tim a v e ru n t, si ad u le sc e n tiu m co p ias a d a rm a excitav issen t. Q ua in re o p tim u m a C ina a tq u e a M ao tse tu n g o , e ju s rec to re a tq u e m o d e ra to re , ex em p lu m su m p se ru n t, h o c p ra e d ic a n te s nu llam a u c to r ita te m in ad u lescen te s esse ex e rcen d am , q u o d c o n tra a u c to r ita tis e t fo n tem e t a rb itr iu m a p u d eos esse, q u i su i ju r is conscii esse d eb en t. Q u a p ro p te r iis u n is esse s ta tu e n d u m q u id d ecea t, q u id opus sit. Q uam in scho las seu ir ru p tio n e m seu c o r ru p tio n e m v ita m esse a ff irm a n t, cum a n te a vel ignav ia vel segn ities vel q u a e d a m m o rs dom in a ta e s in t, d iv itu m h o m in u m benefic io e t o p era .

U b inam nunc, m iselle , illa tu a ab o m n ib u s fac tio n ib u s lib e rta s? U binam illa tu a docend i ra tio , q u am in te g ra m a tq u e im m u ta ta m se rvasti u sq u e ad ex tre m u m e x itu m ? N onne decedend i fo rs ita n de s ta tio n e tem p u s ad v en it, a tq u e a rm a lo cu m q u e tra d e n d i ju n io r ib u s collegis, qu i novum v itae a ff la tu m in scho lis e x c ita n d u m esse p ra e d ican t, v e tu s tis e t d e te r io rib u s in s t i tu tis am o tis? Q ui q u a n to te doctio res su n t, cum de p a c ta m ercede , de s tip en d iis , de m u n e rib u s deb itis , de op ificu m a r tif ic u m q u e colleg iis q u am o p tim e d isse re re valean t, cu m tu ad m ensae a rg e n ta r ia e o s tio lu m se m p e r ig n a ru s accesseris , q u a ra tio n e s tip e n d iu m tib i esse t c o m p u ta tu m ! I id em vero ad sed itio n em d isc ipu lo s h a u d d u b ita n t ex c ita re , ip s iq u e p r im i p ili illiu s d isc ip u lo ru m agm in is f iu n t, q u o d v ias u rb is c la m o rib u s im p le t, u t c o n s titu tu s re ru m o rd o e v e rta tu r .

* * *

Cum e tam m o lestis c o g ita tio n ib u s nav is s ib ilis h a u d p ro cu l solven tis e r ip io r , e ju s m o tu s in te n tis ocu lis seq u o r, donec in a ltu m

Rude donatus 13

evanesc it. — H aec u n a — m ecum aio — e s t e m u ltis u ti l i ta tib u s , q u ib u s m ih i fru i licet, ex quo m u n e re o ffic io q u e docend i vaco , sc ilicet, u t lib e t, o tia r i , a tq u e te m p u s ad m eam v o lu n ta te m a d h ib e re , n u llo m ih i o b s ta n te . E rg o haec co m m o d a , am ice , sp e rn e s? Si vis ad m u ltu m d iem so m n u m p ro d u c e re , qu is p ro h ib e b it? Si vis to ta I ta lia , vel to to o rb e te r ra ru m p e re g rin a ri, q u is v e ta b it? Si vis a c riu s in sc r ip to ru m vel la tin o ru m vel g ra e c o ru m s tu d ia in c u m b ere , q u is im p ed ie t? Si v is ... S ed c u r ta n ta a e g ritu d in e lab o ro , u t n ih il h o ru m m e p o ss it d e lec ta re?

P riu sq u a m u ltim u s in d o cendo a n n u s in su m p tu s ad ex itu m p e rv e n ire t, scho lae m o d e ra to re m rogavi u t ex trem o die o ffic io v acarem , id q u e aeg re rogavi, q u ip p e q u i m ei co m m o d i ca u sa ne u llu m q u idem u m q u a m p etiissem . N o lebam en im su m m a an im i co m m o tio n e p e r tu rb a r i , si e x tre m u m vale d isc ip u lis d ix issem . A bire m a lu e ra m ang lico , u t a iu n t, m o re , n u lla sa lu ta tio n e d a ta , n u lla accep ta . Q uod m o d e ra to r , q u a h u m a n ita te es t, m ih i c o m ite r co n cess it, p ra e se r tim cum eo d ie lectio , q u ae d ic itu r , b rev is h a b e a tu r .

At d isc ip u li, u tru m m eam fra u d e m su sp ic a ti an c e rtio re s fac ti, in c e r tu m , e x tre m a h o ra u b i fin em d o cen d i feci, om nes u n o im p e tu e se llis su r re x e ru n t, e t c o n fe r ti c a th e d ra m c irc u m d e d e ru n t a tq u e u n a voce su m m a a n im o ru m co m m o tio n e : — G ra tia s — in q u iu n t — tib i q u a m m ax im as ag im u s p ro o m n ib u s q u ae n o s tra e u t i l i ta t is c a u sa fec isti. T u i n u m q u a m ob liv iscem u r.

Si c e n tu m e tia m an n o s v ixero , m iru m hoc te m p o ris m o m e n tu m n u m q u a m ob liv isca r. C o ro n am d isc ip u lo ru m co n sp ic io m e in c a th e d ra se d en te m p aen e o b s id e n tiu m . C om ae n ig rae e t flavae, v u ltu s ro sei e t p a llid u li, ocu li ce ru le i caes iiq u e in u n u m c irca m e co llec ti, eam im ag inem e ff in g u n t, u t si q u is v a rio s n e c ta t p u rp u re o sq u e flores. D isc ip u lo ru m a u te m voces, q u i p ro su a q u isq u e p a r te in tim o s an im i sensus m a n ife s ta re c e r ta n t, ju c u n d u m c o n c e n tu m e ff ic iu n t, quo su m m o p ere d e lec to r. Q u id re sp o n d e rim nescio , hoc ta n tu m m em in i, p a u c a m e v erb is , m u lta la c rim is sign ificav isse . At illi d e in d e m e e tia m in v ia u sq u e a d aedes m eas d e d u x e ru n t, ib iq u e a liq u a m d iu c o m m o ra ti su n t, ta m q u a m si n o lle n t a m e se ju n g i.

Q uid m iru m si n o n d u m m ih i v id e o r d isc ip u lo s d ese ru isse , si n o c tu e tia m in som n is d o cen d i o ffic io lib e n te r fu n g o r? N o c te p ra e te r i ta v e h e m e n te r e x c ru c ia b a r q u o d d isc ip u lo , q u em m in im e noveram , f ru s t r a de te m p o ru m co n secu tio n e p ra e c e p ta ex p la n a re c o n a b a r.

A tqui se m p e r p o tu i e t g raeco e t la tin o se rm o n e ita d isc ip u lo s e ru d ire , u t an n o docend i ex eu n te om nes fe re ad su p e rio re m classem p ro m o v e re n tu r .

H oc a u te m q u o ta n n is m ih i m ax im ae la e ti tia e fu it, q u o d ex cep tis ad m o d u m pauc is, c e te ri d isc ip u li in a n t iq u ita t is s tu d iis su m m o p ere p ro fe c e ru n t. Q u are q u i m a tu ra e su a e in s t i tu tio n is a tq u e d o c tr in a e p e ric u lu m o b ie ru n t, se m p e r p ro b a ti su n t, m u lti cu m laude.

14 Th. Ciresola

Sed n u n c d u m so lu s o tia r is , a tq u e in e x tre m o lito re vagaris au ra s c a p ta n s m a rin a s , q u a e d e la ssa tis tu is la te r ib u s a liq u id delen im en ti p o ssu n t a ffe rre , m e n te p ro cu l e r ra s a tq u e fu r tim in n o ta jam d u d u m in g red e ris conclav ia , u b i p le ra m q u e tu a e v itae p a r te m h au d in v itu s c o n su m p sis ti. T ib i in g re d ie n ti n o n a s su rg u n t, qu o s tam en singu los vides in su b se lliis su is eo o rd in e sed en tes , q u em ip se in eu n te an n o p ra e te r ito s ta tu e ra s . E n illic E u g en iu s L alli, q u i in sc rip tis vel la tin is vel g raec is v e rte n d is , c a p u t c ircu m v o lv it, au x iliu m sibi p e titu ru s , a tq u e lim is ocu lis e p ro p io r is socii c o m m e n ta rio q u ae ja m s ta tu to se rm o n e re d d ita su n t, h a u r i t vel su r r ip it . H ic v ero A nton ius V aselli, q u a d ilig en tia es t, n u llu m d o cen tis v e rb u m p essu m ire p a titu r o m n iaq u e m a g is tr i p ra e c e p ta a d v e rsa r iis se d u lu s m a n d a t. E t te , G eorgi V illi, rev iso , q u i so les, q u ae tu a e s t m e n tis acies, ex m e m u lta q u ae re re , m ecum m u lta d isc ep ta re , i ta u t co llo q u iu m p au la tim cum o m n ib u s d isc ip u lis in s ta u re tu r . S ed q u id sin g u lo s in m en tem revoco? O m nes e t agnosco e t co n tem p lo r. N e im p e d im e n to tam en d o cen ti sim , neve vos a d iscen d o im p o rtu n u s am oveam , u t fu r tim in g ressu s sum , ita fu r tim decedam , a liq u id ta m e n e t m ei an im i e t m ei co rd is vob iscum re lin q u a m .

* * *

Sed haec d u m anx iu s m en te vo lu to e p ro x im a tu r r i a e ra sacra in n u m e ru m p u lsa ta , ja m m erid iem a d m o n e n t adven isse . In deverso r iu m ig itu r red eu n d u m , u t v ires e x te n u a ta s e t c ib o e t p o s tm e rid ia n a q u ie te re fic iam . I te r in lito re p r iu s h a b itu m re m e tio r . O m nia vestig ia q u ae p ro fu n d a in a re n a im p re sse ra m n u lla su n t, ev an u ere m a ris u n d is e t a b la ta e t d e le ta . Q uod fac tu m , q u a de c a u sa nescio, in tr is te p rae sag iu m v erto . D iscipu li, m em in i bene , m ih i a b e u n ti u n a voce o b te s ta t i su n t: — S em p er tu i m em o res e r im u s — Q u aten u s haec v e rb a v e ra e t s in c e ra h a b e n d a su n t? An d isc ip u lo ru m o b te s ta tio n es u t n a u ta ru m p ro m issa ex is tim an d ae ?

C eteru m re ru m h o m in u m q u e n a tu ra e co n se n ta n e u m e s t u t anni lab en te s e t casus v itae e t te m p o ru m vices in d isc ip u lo ru m an im is m ei m e m o riam m in u a n t vel o m n in o d e lean t. M an eb it ta m e n in p e rp e tu u m q u id q u id bon i, q u id q u id rec ti, q u id q u id h o n es ti in an im is eo ru m im pressi.

Q uod ad m e a tt in e t, cum navem illam a tra m co n scen d ero , illuc m e la tu ra m u n d e n eg an t re d ire q u em q u am , in an im o ja m d efic ien te m ih i p ra e s to e ru n t d isc ipu li, m a g is tru m , u t o lim , q u as i flo rea co ro n a c ircu m d an te s .

P rof. T h e o d o r u s C ir e so l a V iale B rianza n. 22

,20127 — MILANO (M edio lan i in I ta lia )

DE CO N V EN TU O V ID IA N O TOM IS HABITO

A nno 1972 m ense A ugusto ex eu n te p e rm u lti d oc ti h o m in es u n d iq u e g en tiu m in D aco ro m an o ru m fines c o n v e n e ru n t in reg io n em illam ad P o n tu m E u x in u m verg en tem q u ae a R om an is S cy th ia m in o r a p p e lla ta es t saecu lisq u e la b en tib u s ja m inde a m ed ia a e ta te n o m en Do- b ro g iam accep it a D o bro tic io regu lo q u o d am B yzan tio d u c tu m , ad co n v en tu m O vid ianum in u rb e C o n s tan tia (D aco rom an ice : 'C o n stan ta ') co n ce leb ran d u m , q u ae D obrog iae c a p u t est. Q uae q u id e m u rb s d o c tiss im o ru m v iro ru m se n te n tia eadem esse p u ta tu r cu i O vidii te m p o rib u s T om is nom en f u i t 1.

Ut in te r om nes c o n s ta t, s tu d ia O v id iana in D aco ro m an is f lo re n t v igen tque; q u ib u s de s tu d iis p ra e te r ce te ro s o p tim e es t m e ritu s N ico laus B a rb u p ro fe s so r ille B u c u re s tie n s is c u ju s o p e ra , D aco ro m an o ru m re i p u b lic ae re c to r ib u s fav en tib u s , an n o 1970, cu m co n v e n tu s ille am p liss im u s de L a tin a h u m a n ita te B u c u re s tiis c e le b ra re tu r , so c ie ta s c o n d ita e s t s tu d iis O v id ian is p ro m o v en d is a tq u e p ro p a g a n d is , cu i O v id iu m nom en e s t in d itu m . Q ua so c ie ta te c u ra n te an n o 1972 co n v en tu s O v id ianus C o n s tan tiae h a b itu s est. P ro x im u s co n v e n tu s p o s t tre s an n o s in I ta lis S u lm one h a b e b itu r , ub i p o e ta n a tu s est. Q uod cum so lle m n ite r a N ico lao B a rb u n u n tia tu m est, nos I ta li p ra e te r om nes la e ta ti su m u s eo q u o d an n o bis m illes im o vo lven te p o st O vid ium n a tu m , i.e. an n o 1958, p r im u m illu m o m n iu m g e n tiu m co n v en tu m O vid ian is s tu d iis fovend is S u lm o n en ses sp le n d id iss im e a p p a ra v e re a tq u e ag itav e re eo q u o q u e co n silio u t su b sé q u e n te s e x c ita re n t c o n v e n tu s 1 2. U tin am vo ti co m p o tes f ia n t v iri illi h u m a n iss im i e t q u a r to q u o q u e an n o vel S u lm o n em vel C o n s ta n tia m h o m in es d o c tiss im i ex o m n i te r r a ru m p a r te c o n v e n ian t a d p o e ta m exco len d u m a tq u e ce leb ran d u m ! A nno 1958 S u lm o n en s iu m civ ita s p o e tae suo m o n u m e n tu m exeg it nescio an ae re p e re n n iu s , u tiliu s qu id em :

1. De nomine regionis cf. C. E ichenseer: De Roboretanis Feriis Latinis in «Voce Latina», a, VIII, 1972, n. 30, p. 32, adn. I.

2. H. Paratore: Oratio auspicalis in «Atti del Convegno internazionale Ovidiano», Sulmona, maggio 1958, Roma, Istituto di Studi Romani ed., 1959, voi. I, P. 12.

16 A. Minicucci

om nes en im re la tio n e s e t co m m e n ta tio n e s in co n v e n tu h a b ita e p u b lico su m p tu im p ressae non so lu m te s tim o n ia g rav iss im a e t docum enta p ra e s ta n t s tu d io ru m eo te m p o re p e ra c to ru m sed e tia m in c itam en ta s tu d io s is h o m in ib u s p ra e b e n t u t in re b u s O vid ian is a l la b o re n t in d ag an d is a tq u e p e r s p ic ie n d is 3. Q u id de In s t i tu to illo B ib lio g rap h ico O vidiano d icam an n o 1958 p e ro p p o r tu n e S u lm o n e c o n d i to 4? Quo In s ti tu to c u ra n te lib e r q u i I ta lic e « B ib lio g r a f ia O v id ia n a » in sc rib itu r e d itu s e s t, ab H ec to re P a ra to re d o c tiss im e d ilig en tiss im eq u e c o n sc r ip tu s : in eo ind ices in v en ias n o n so lu m in c u n a b u lo ru m e t e d itio n u m O vidii o p e ru m q u ae ja m in d e a saecu lo X V I in e u n te im p ressae su n t, sed e tia m o m n iu m lib ro ru m e t lex ico ru m e t com m enta tio n u m ad s tu d ia O v id iana a t t in e n tiu m q u ae u sq u e ad a n n u m 1958 a p p a r u e r u n t5. H ic den iq u e , re liq u is p ra e te rm iss is , m e m o ra e m e ju v a t n ovum e x p o litu m q u e lib e llu m qu em S u lm o n en s iu m c iv itas T om itis d o n an d u m e d i d i t6 cu m co n v en tu s O v id ianus an n i 1972 ce leb rare tu r . A nno 1958 de O vidii v ita e t o p e rib u s e t fo r tu n a a p u d p o ste ros u b ic u m q u e in D aco ro m an ia ac ro ases h a b ita e , lud i scaen ici Ovid ian i d a ti su n t, novae p o e tae o p e ru m ed itio n e s im p ressae e ju sq u e p o em a ta in D aco ro m an o ru m se rm o n em re d d ita su n t, c o m m en ta tio nes c riticae , n a r ra tio n e s e t s c r ip ta a liu s gen eris p ro d ie ru n t. Si qu is G eorgii B u lg a r co m m e n ta tio n e m leg e rit de O vidio an n o 1958 in Daco ro m a n ia m u ltim o d is c e le b ra to n ecn o n p e ru tile m illu m lib ro ru m ind icem a Jo a n n e F isch e r q u a m d ilig en tiss im e p e rsc r ip tu m , m u lta inven ie t q u ae in u su m v u lg a ta su n t n o n so lu m e o ru m q u i in s tu d iis vel L a tin is vel p e c u lia ri m o d o O vid ian is v e rsa n tu r , sed e tia m cum sc h o la ru m tu m e ru d ito ru m o m n iu m h o m in u m 7. E x iis q u a e tu m in d isc ip lin is ad s tu d ia a n t iq u ita t is p e r tin e n tib u s in d a g a ta e t pervestig a ta su n t p ra e te r c e te ra m e m o ra n d a h ic m ih i v id e n tu r N ico lai Bar-

3. In «Acta» mem. scripta collecta sunt 43 numero a doctissimis viris et Italis et alienigenis de rebus Ovidianis exarata.

4. Bibliografia Ovidiana a cura di E. Paratore. Comitato per le celebrazioni del Bimillenario, Sulmona, p. 5.

5. Anno 1958 Lutetiae Parisiorum opus amplissimum gravissimumque apparuit q.i. Ovidiana —Recherches sur Ovide publiées à l'occasion du bimillénaire de la naissance du poète par N. I. Herescu. Paris, Soc. d'éd. «Les Belles Lettres», 1958. Quo in volumine multa eaque magni momenti insunt et ab Italis quibusdam et a Dacoromanis perstudiose conscripta.

6. A. de Nino: Ovidio nella tradizione popolare di Sulmona. Testo riprodotto da A. de Nino: Tradizione popolari abruzzesi, vol. II (a cura di B. Mosca). L'Aquila, L. U. Japadre ed., 1972, pp. 54.

7. Gh . Bulgar: Bimilenarul Ovidiu in Romania, in «Studii Clasice», I, 1959. Editura Academiei Republicii Populare Romìne, pp. 225-228; J. Fischer: Bibliografia Clasica Romìneasca (1947-1957), ibidem, pp. 229-245, passim.

De Conventu Ovidiano Tomis habito 17

bu, N icolai Lascu, T ra ja n i C osta a lio ru m q u e d o c tis s im o ru m v iro ru m sc r ip ta in vo lum en illu d co llec ta q.i. «P u b liu s O v id iu s N a so » 8. T um C o n stan tiae In s t i tu tu m illud co n d itu m es t s tu d iis O v id ian is p ro v e hend is (D aco rom an ice : C e n tr a l d e s tu d i i O v id ie n e ) , eo p ra e s e r tim con silio u t, ad ea p en itu s e x p lo ra n d a il lu s tra n d a e t d iju d ic a n d a q u ae O vidius in «T r is t ib u s » e t in « E p is tu l is ex P o n to » de s itu m o rib u s ac p o p u lis tra d id i t S cy th a ru m , h o ru m o p e ru m novae c r itic a e e d itio nes p a ra re n tu r a tq u e im p rim e re n tu r , am p liss im is c o m m e n ta riis in s tru c ta e de reb u s ph ilo log ic is e t h is to ric is , nova p ra e te re a sc r ip ta a d s tu d ia O v id iana p e r tin e n tia p u b lic a re n tu r , e t q u ae p ra e c ip u a e x s ta re n t ja m a p u d ex te ra s gen tes im p ressa in D aco ro m an icu m se rm onem tra n s la ta v u lg a re n tu r.

M ulta de O vidio sc r ip ta ja m inde ab an n o 1968 in c o m m e n ta riis a p p a ru e ru n t qu i «P o n tic a » in sc r ib u n tu r , q u o ta n n is a m o d e ra to r ib u s M usei A rchaeologici T o m itan i ed itis . In p ro x im o «P o n t ic o r u m » volum ine index a p p a re b it o p e ru m q u ae in D aco ro m an is p o s t a n n u m 1956 im p ressa su n t, c u ra n te N ico lao L ascu, qu i C o n s ta n tia e In s t i tu to O vid iano m e rito p r a e e s t9.

O perae q u id em p re tiu m e s t h ic m e m o ra re C o n s tan tiae in a m p lis s im o illo M useo A rchaeo log ico p lu r im a co llec ta a p te q u e d isp o s ita esse q u ae in ag ro T o m itan o im p ig re a la c r ite rq u e e x p lo ra to a tq u e e ffo sso v iri illi r e p p e re ru n t a n t iq u i ta tu m s tu d io s i q u i a rch a eo lo g i a p p e lla ri so len t. In n u m e ra fe re h o c in M useo in v en ias o p e ra a r tif ic io p e rfec ta , co lu m n as, s ta tu a s , sa rc o p h ag o s , la p id es in sc rip to s , o rn a m e n ta a lia sq u e re s id genus, q u ae de a n tiq u iss im is reg io n is illiu s inco lis te s tim o n ia p e rh ib e n t. At re s u n a o m n iu m ex sp e c ta tis s im a deest, O vidii se p u lc ru m , a d q u o d in v en ien d u m a tq u e d e teg en d u m arch aeo lo g i illi om nes in g e n io ru m a n im o ru m q u e v ires in te n d u n t im - p ig req u e e n itu n tu r . U tinam ta n to in c ep to p ro s p e r ex itu s se riu s o c iu s co n tin g a t!

At n o n p o ssu m h ic o m n es d o c to s h o m in es rece n se re q u i in D ac o ro m a n is de s tu d iis O v id ian is o p tim e su n t m e rit i: s a t e s t N ico lau m B a rb u e t N ico lau m L ascu n ecn o n R ad u V ulpe e t D ionysium M. P ip p id i a rch aeo lo g o s p e r itis s im o s m em o rasse .

8. «Publius O vidius Naso». XLIII i.e.n. — MCMLVII e.n. Bucuresti, Ed. Academiei R. P. R., 1957, p. 581, 8.°, passim.

9. Multa de Ovidio et Dacoromanice et Italice magister hic doctissimus scripsit: ejus commentationum et librorum ad res Ovidianas attinentium cf. indicem in vol. N. Lascu: O vidiu om ul si poetul. Cluj, editora Dacia, 1971. pp. 473.

18 A. Minicucci

Ad co n v en tu m ab O vid iano a p p a ra tu m c e le b ra n d u m C o n s tan tiam p lu r im i re ru m O v id ia n a ru m s tu d io s i ex o m n i te r ra ru m p a r te conven e ru n t. In co n v en tu s sess io n ib u s re la tio n e s e t c o m m e n ta tio n e s m u ltae h a b ita e su n t, a t n o n n u lla s ta n tu m a u d ire p o tu i cu m o ra to re s in aed ib u s In s t i tu t i P aedagog ici T o m itan i a lii in a liis co n c lav ib u s p leru m q u e sim u l d ice ren t. L a tin e p lu rim e d ix e ru n t; q u id a m a u te m vulg a r ib u s u s i su n t se rm o n ib u s .

N ico laum B a rb u p ro fe sso re m illu m B u c u re s tie n sem eu m q u e Ovid ian i p ra e s id e m la e ta e t lib en s au d iv i e t co n v e n tu s in it iu m fac ien tem e t li t te ra s au sp ica les G eorgii M a u re r su p re m i consilii p u b licae rei m o d e ra n d a e p rae s id is , D aco ro m an ice c o n sc r ip ta s la tin e red d en tem e t de O vidio p o e ta d o c tiss im e d ic en te m n ecn o n ea rece n sen tem quae n o s tra a e ta te de O vidio e ju sq u e o p e rib u s a u c to re s a lii a l i te r sen tien tes s c r ip s e ru n t e t in m itio re m e t in d e te r io re m p a r te m in te rp re ta ti . Q uas se n te n tia ru m v a r ie ta te s e t d is s im ilitu d in e s p ro tu l i t m a g is te r ille p ra e c la ru s , q u o t re ru m d isc re p a n tia s b re v ite r p e rs tr in x it!

Si q u is o ra tio n u m ind icem ocu lis lu s tra v e r it q u a e in co n v en tu h a b ita e su n t, res p lu r im a s ea sq u e v a ria s e t d is tin c ta s v id e b it a d o c tissim is illis h o m in ib u s p e r tra c ta ta s . Q uid de S u lm o n en si p o e ta e ju s que o p e rib u s X X h is an n is sc rip tu m ju d ic a tu m q u e e t d o c tiss im e in d ag a v e ru n t G rego riu s T anasescu , O lyn thus P a sq u a le tti, A nton ius M anzo, H en ricu s Le B onn iec, S te p h a n u s K resic e t alii.

S u lm o n en ses qu i a d e ra n t e t qui a D aco ro m an is p ra e te r om nes ben igne e t c o m ite r v ereq u e f ra te rn o m o re ex cep ti su n t u tp o te qui ex ead em gen te P aeligna q u a p o e ta e ssen t p ro g n a ti, u n a cu m re liq u is A p ru tin is q u ae d am m e m o ria d ig n iss im a p ro tu le ru n t. M ariu s M arco- ne p ro fe sso r S u lm o n en sis id em q u e c iv ita tis illiu s b ib lio th e c a e p ra e fec tu s egreg ie co n c in n eq u e d ix it a r tis s im is q u ib u s h u m a n ita tis e t am ic itiae v incu lis O vidii o p e ra I ta lic a e e t D aco ro m an icae gen tes con ju n c ta e essen t. P au lu s q u o q u e Di B a rto lo m e o S u lm o n en sis c iv ita tis m a g is te r v e rb a fec it p e ro p p o r tu n a a tq u e lu c u len ta . G enius qu idem e t p ro p e d icam p raeses a tq u e p a tro n u s O vid ius fa c tu s e s t e t S u lm on en s iu m e t T o m ita ru m ! E u m q u as i n u m en g en ticu m S u lm onenses h ab u isse o s te n d it I liu s Di Jo r io te s tim o n iis n isu s no b is m in im e vel p a ru m n o tis 10. A ngelus M aria S ca lz itti de In s t i tu to eg it s tu d iis Ovid ian is S u lm one con d en d o , Jo se p h u s M inicione de P ro se rp in a in oper ib u s Ovidii et C laud ian i, F ran c iscu s C ercone de via M inucia e t de

10. Ilii De Jorio oratio de Ovidii fortuna in «Voce Latina», a. Vili, 197Z p. 56-59 impressa apparuit.

De Conventu Ovidiano Tomis habito 19

tem p lo q u o d am Jov i d ica to , M aria R ossin i de a rb o r ib u s e t f lo rib u s in «M e ta m o r p h o s e o n » lib ris .

A dfu it q u o q u e exilis, a t eg reg ia e t in a r te e x e rc ita tis s im a m a n u s lin g u a ru m c u lto ru m , q u i g raeca voce g lo tto lo g i a p p e lla ri so le n t. M arcellus Di G iovanni q u id n e u tr iu s generis su p e re sse t in d a g av it in v u lg a rib u s A p ru tin o ru m se rm o n ib u s e t in lin g u a D aco rom an ica . E rn es tu s G iam m arco de valle P ae ligna d icens cu m lin g u a tu m m o rib u s ro m a n a fac ta , d o cu it S u lm onenses cives m u lta a la tin o in su u m se rm onem d e riv a ta in om ne te m p u s se rv asse id em q u e illu s tra v it q u ib u s in reb u s e t A p ru tin o ru m e t I lly r io ru m v ern ac u li se rm o n es in te re s e c o n g ru e ren t a tq u e co n v en iren t. A lfredus C a rp in e to O vid ium p ra e fa tu s n u m q u a m no m in is P aelign i fa s tid io su m fu isse , de se rm o n e P aeligno d ix it quo u su s e s t p o e ta a n te q u a m se R o m am c o n tu lit.

De O vidianis d ic tio n is f ig u ris e t de a llego ric is p o e tae o p e ru m in te rp re ta tio n ib u s q u ae ap u d sc rip to re s m ed iae q u ae d ic i tu r a e ta t is in v e n iu n tu r A lanus M ichel e t Jo a n n es B a llis tre r i d o c tiss im e in d a g a v e ru n t. De O vidio q u o q u e in ita lic is m ed iae a e ta tis l i t te r is d is e r t is sim e d ix it Jo a n n es B a llis tre r i. Q uae p ro p r ia e ssen t O vidii n a r ra n d i a r tis M ichael v o n A lb rech t e t H en ricu s H . H uxley reco g n o v e ru n t. H u m a n ita te m O v id ianam A loisius A lfonsi, A n to n iu s La P enna , R ic h a rd u s A vallone a liiq u e c la riss im i d o c to re s sib i p ro p o s u e ru n t illu s tra n d a m . De O vidio a p u d P o lonos lu c u le n te r d o c tiss im eq u e suo de m o re d ix it C asim iru s K um an ieck i, de O vidio a p u d B yzan tio s Jo a n n e s Irm s- cher. Q u a n tu m p o e ta in l i t te r is L ovenicis, B ohem ic is , F ran co g a llic is , R ussic is, D aco rom an ic is p ro m o v en d is v a lu isse t C a je ta n u s G a n ta r , E va K am inkov a, Jo se p h u s T risk a , J a n u s S p rin c l, V ilfrid u s S tro h , S o rin a B ercescu , H elen a L ogh inow sk i, D em e triu s P a c u ra r iu d isp u ta v e ru n t. Q uo m eliu s O vidii o p e ra in te lleg i p o sse n t S a lv a to re D 'E lia ea in v e s tig a n d a esse c o n te n d it q u ae A ugusti a e ta te n o v a ta in re p u b lica e t im m u ta ta e ssen t, q u i c iv iu m co e tu s R om ae tu m p ro d iis s e n t e t in c rev issen t, q u o m o d o se novi h i h o m in e s g ess issen t, c e r tis n is i ra tio n ib u s vel a d rem p u b lic a m vel a d m o res in s t itu tio n e m q u e v ita e a ttin e n tib u s , e t res q u ae o econom icae d ic u n tu r p e r tra c ta v is se n t. Q u o ru m n o v o ru m h o m in u m in n u m e ro qu i, p u b lic a m u n e ra n e g o tia q u e a sp e rn a r i e t fa s tid ire so liti, e t re b u s ag en d is c a v e ren t ne im p lic a re n tu r e t A ugusto sine in d u s tr ia e t s tu d io fav e ren t, O v id ium p rin c ip e m q u id e m h ab u isse locum e ju sq u e p o e m a ta a e ta t is illiu s te m p o ra e t p e rso n a s sap e re q u o d a m m o d o a i t a tq u e red o le re .

V ic to r Pöschl p ro fe s so r ille H e id e lb e rg en s is o s te n d it p o e tam n a r ra tio n e de L ycaone in I «M e ta m o r p h o s e o n » lib ro in te x ta res q u as-

20 A. Minie ucci

d am ro m a n a s a d u m b ra sse id e m q u e v en am illam re m issa e h ila r i ta t is ex tu lit, q u e ad res a tro c is s im a s q u as ex p o n it m itig a n d a s sa g a c ite r ac u teq u e u t i tu r p o e ta . M ag istri illiu s d ise rtis s im e d ic en tis p ra e te r m o d u m m ira ta su m e t d o c tr in a e co p iam e t v iv id u m o ra tio n is genus s in g u la riq u e fe s tiv ita te d is tin c tu m .

R ich a rd u s A vallone p ro fe s so r S a le rn ita n u s «T r i s t ia » e t «E p is tu la s ex P o n to » la u d a v it q u ip p e q u ae nec h u m a n ita te illa O vidii p ro p r ia nec p o e tic is lu m in ib u s a r tif ic io q u e c a re re n t. De p o e ta e c a r i ta te in a n im a lia b re v ite r co n c in n eq u e d ix it A rv id ius von T au b e p ro fe s so r B rem ensis .

O ra tio n em a C aeleste E ich e n see r de O vid io in te r R o m a n ita te m e t C h ris tia n ita te m v e rsa to h a b ita m , q u a m T om is a u d ire n o n p o tu i, in libe llis «Vocis L atinae» im p re ssa m legi n . D o ctiss im e ille q u id e m res p ro p o s ita s c o n s id e ra t e t p e r t r a c ta t q u ip p e q u i e t sc r ip to re s C hrisiia- nos v e te res in p ro m p tu h a b e a t e t p e n itu s n o v e rit q u id n o s tra e a e ta tis d oc ti ho m in es hoc in g en ere se n se r in t a tq u e d iju d ic a v e rin t. S erg ius q u o q u e Felic i de O vidii fo r tu n a d ix it a p u d la tin o s au c to re s C h ris tian o s . D om ini C aro li E g g er q u i ad esse n o n p o tu it n u n tia ta m o ra tio n e m de O vidio ap u d sc r ip to re s ecc lesia stico s in v o lu m in e A c to ru m n o b is legendam p ra e s to fo re re o r . V alde d o lu i q u o d C asim iri K um an ieck i p ro fe sso ris illiu s V arso v ien sis p r a e te r c e te ro s e t reco n d ita e d o c tr in a e co p ia e t ingen ii ac ie e t s in g u la ri la tin e d icen d i facu lta te p ra e s ta n tis s im i o ra tio n e m de O vidio a p u d P o lonos ex a u d ire n o n p o tu i. C um la tin a lin g u a u su s vel in d o c tis s im o ru m v iro ru m co e tu lu c u le n te r g rav iss im eq u e d ic it vel am ico s c o m ite r u rb a n e q u e a llo q u itu r , h o m o ille q u id em la tin u s m ih i v id e tu r n o s tra e a e ta t i p r a e te r op in io n em re s ti tu tu s . Q uis en im eo fu s iu s , eo co n c in n iu s e leg an tiu sv e d ice re va le t? Ne d icam de re b u s m in im e p le ru m q u e vel p a ru m n o tis q u a s de m o re p ro fe r t ex p lica tq u e , de se n te n tiis e t ju d ic iis ace rrim is q u ae au d ien te s edocet. C um eu m e x a u d ire m ih i c o n tig it, D an tis A lagherii v ersu s h i m ih i in m e n tem in c id u n t: «A n e o r vo ' c h e m 'in se g n i / e ch e d i p iù p a r la r m i fa c c i d o n o » ( /n / . , V I, 77-78), i.e. «P lura a te ad d isce re excup io tu o q u e am p liu s se rm o n e d o n ari» . Ju re m e rito q u e m a g is te r h ic q u i u b iq u e g e n tiu m h o n o rib u s c u m u la tu s e s t m e ritis q u aes itis , n u p e r R om ae in C ap ito lin is a e d ib u s p raem io illo d o n a tu s e s t re ru m R o m a n a ru m c u lto r ib u s q u o ta n n is a t t r ib u to u . 11

11. C. E ich en seer : De Ovidio in ter duos m undos versato , R om anita tem et C hristianita tem , in «Voce Latina», a. VIII, 1972, n. 29, p. 11-18; n. 30. p. 60-71.

12. Cf. «// Premio Cultori di Rom a per Vanno 1973» in commentariolis «Rassegna d'informazioni dell'Istituto di Studi Romani», Roma, a XLI, 1973,

» n. 10, p. 2.

De Conventu Ovidiano Tomis habito 21

De reb u s ab eo T om is p e r tr a c ta t is a b Ig n a tio R ich a rd o D anka p ro fesso re L odziensi c e r t io r fa c ta su m q u i — q u a h u m a n ita te e s t— m ihi n a r ra tio n e m a se e x a ra ta m de co n v e n tu T o m itan o m is it, q u ae nunc in « V o ce L a tin a » im p re ssa legi p o t e s t 13. R ic h a rd u m a u te m D anka, am icu m m eu m in te r c e rto s ce rtis s im u m , in te n to an im o au d iv i u b e r iu s in co n v en tu d icen tem . P o lo n u s h ic a c ri fe rv id o q u e ingen io e t cop io s iss im a m u ltifa r ia q u e d o c tr in a in sig n is n ecn o n p ro c e ra s ta tu r a g ra n d iq u e c o rp o ris h a b itu , q u a e d a m D aco ro m an ice p ra e fa tu s m u lta L a tin e de q u ae s tio n ib u s n o n n u llis a d « F a sto s» a t t in e n tib u s d o c tiss im e d isse ru it. O ra tio n em m a g n am o p e ro sa m q u e c itiu s p ro p te r tem p o ris an g u s tia s leg it in c ita to q u e g ra d u m u lta p ra e te r ie n s a tq u e in te rc id en s a d p e ro ra tio n e m fe s tin a v it v e lu t am n is fe rv id u s im m en su s- que m o n te d ec u rren s , u t H o ra tii v e rb a (C a r m ., IV , 2, 5-8) p ro fe ra m : ea en im re ru m cop ia , eo d icen d i im p e tu e a q u e vi p ra e s t i t i t o ra to r .

A ndream T h ie rfe ld e r p ro fe sso rem M ag o n tiacen sem eu m q u e p o eta m la tin u m eg reg iu m in te n to an im o au d iv i de O vidio ep iced io n a se e x a ra tu m 14 legen tem . In eleg is co n d en d is S u lm o n en sem sc ite sec u tu s su b ti l i te r e leg an te rq u e cec in it p o e ta ille G erm an u s O vidii fa tu m n o m e n q u e cu m S c y th a ru m e t G e ta ru m in om ne te m p u s co n ju n c tu m . M u lta q u id e m M ag o n tiacensem lev a t O v id iana a u ra cycnum ! O vidii re lig io n em q u am d o c tiss im e e t d ise rtis s im e p e n itu s p e rsp e x it in d a g av itq u e R o b e rtu s S ch illin g p ro fe s so r ille A rg en to ra ten s is .

N ico laus a u te m L ascu p lu r im o s p o e ta s a tq u e sc rip to re s rece n su it o m n iu m fe re g en tiu m o m n iu m q u e a e ta tu m q u i ja m in d e a saecu lis q u ae m ed ia d ic u n tu r e t la tin a lin g u a e t v e rn ac u lis se rm o n ib u s usi fa b u la m de P y ram o e t T h isbe ab O vidio n a r ra ta m v a riis d issim ili- b u sq u e ra tio n ib u s secu ti e t im ita ti su n t.

H ic d em u m licea t m ih i C asim iro K u m an ieck i, G eorg io S tar- naw sk i, C aelesti E ich en see r, R ich a rd o D anka, G eorg io B u lgar, C o n s tan tiae De L uca re liq u isq u e d o c tiss im is am ic is g ra tia s ag ere qu i m e ben igne a u d iv e ru n t d icen tem q u id ex O vidii o p e rib u s in L eo n a rdi V incii s c r ip ta esse t d e riv a tu m . L eo n a rd u s , q u i lin g u ae la tin a e d icendae p lu s q u a m sem el o p e ra m d e d it e t «M e ta m o r p h o s is » e t « H ero id a s» in su is lib r is a s se rv a ta s in p ro m p tu h a b u it, de re b u s sc ribens q u as O vidius ce c in e ra t O v id ianos locos n o n n u llo s se cu tu s et im ita tu s est, q u ae d am suo de m o re im m u ta n s e t novans.

13. I. R. Danka: Conventus Ovidiani relatio in «Voce Latina», a. VIII, 1972, n. 30, p. 43-52; a. IX, 1973, n. 31, p. 10-24.

14. A. T hierfeld er : Epicedion Ovidii poëtae, ibidem, n. 30, p. 53-55.

22 A. Minicucci

In a p r ic o illo P o n ti E u x in i lito re sa ep iu s m ih i L eo n a rd u s an im o o c c u r r i t e t p ro p te r ea q u ae de P o n tico m a ri s c r ip s it long iu s latius- q u e rem o tiss im is te m p o rib u s in in f in itu m fe re p a te n te e t p ro p te r p ag in as p ra e te r c e te ra s lu c u le n ta s q u as de co n ch is m a rin is fossili- b u sq u e an im a lib u s ex a ra v it. M am aiae en im q u a sd a m v id i m assas lap id eas in q u ib u s co n ch ae m a rin a e e t p a u x illu la a lia fo ss ilia in e ra n t.

* * *

P o s trem o co n v en tu s d ie in th e a tru m co n v en im u s ad O vidiani co n s iliu m e legendum . T u m N ico lau m B a rb u a u d iv im u s n o m in u m ind icem d o c tiss im o ru m v iro ru m leg en tem q u o s ex o m n ib u s g en tib u s sc ite se leg e ra t; q u i h o m in es tu m , o m n ib u s q u i ad fu im u s p la u d e n tib u s , in C onsilium su n t c o o p ta ti . E th e a tro p o s te a u n a cu m M ichaele von A lb rech t eg ressa sum , q u i v ir e s t u rb a n is s im i suav issim iq u e se rm o n is : cu m to t p la u su s u n ic u iq u e O vid ian i re c to ru m ded issem us, in te r nos p e rb e lle co n v en it, a liq u id p la u su s n o b is q u o q u e ju re esse tr ib u e n d u m , qu i d iu m u ltu m q u e res O v id ianas in an im is re p u ta n te s lib r is e t c h a r tis in c u b u isse m u s a d c o m m e n ta tio n e s n o s tra s co n scrib e n d a s e t p e rp o lie n d as . Q ua de re la e ti e t lib e n te s s ta tu im u s in pag u m q u i D aco rom an ice M u r fa tla r a p p e lla tu r cu m re liq u is so d a lib u s co n v en ire ad b ac ch ic u m q u as i e m b o liu m c e le b ra n d u m : in pag u m e n im illu m am ici d e m o re loc i co n g reg a ri in te rd u m so liti su n t hila- re sq u e degere h o ra s in v in is o m n is g en e ris g u s ta n d is . P o s tm e rid ian o e n im te m p o re a liq u o t p e to r r i t is P u llm a n n ia n is v ec ta ti in p ag u m p e rv en im u s e t p o s tq u a m M useum A rchae log icum e t m ag n as illas v inar ia s ce llas in v is im u s, in m ax im a m q u a n d a m ta b e rn a m d ev e rso riam in g ress i ad m en sas p ro u t fo rs tu l i t e t am ic itia e c o n ju n c tio d is tra c ti e t co n g reg a ti su m u s. T um leve p u e lla ru m p u lc h e r r im a ru m agm en p ro d ii t q u ae D eco rom an ico m o re v es tib u s in d u ta e v a riis co lo rib u s d is tin c tis m iru m q u e in m o d u m acu p ic tis , p e r g ra d u s lig n e a ru m scala ru m c e le r ite r d escen d en tes q u ae in m ed io illo p e r lu c id o q u e conc lav i e x s ta b a n t, q u o q u o v ersu s fe rc u la a t tu le ru n t cu p p ed iis re p le ta a n o b is an te in g u s ta tis . N ihil q u id em ap p o n i p o te s t o ffu lis illis exqu is itiu s m e llitu lis , n esc io q u a sa p id a b o n a ru m re ru m m ix tu ra con fec tis b u ty ro q u e ob litis , n il g u s ta tu su av iu s vel g lo b u lis illis m in u tu lis dul- c icu lisq u e vel c ru s tu lis m odice p ip e ra tis lep id o q u e q u o d am sap o re im b u tis .

Q uibus S a lia rib u s d ap ib u s m o m en to te m p o ris — u t p a r fu it—

De Conventu Ovidiano Tomis habito 23

h au s tis , a d p u e lla s ru rs u s ad v en ien tes ocu los v e rtim u s qu ae e p len is lagoen is v in a n o b is in p o cu la ite ru m ite ru m q u e in fu d e ru n t, subbi* b en tes a d d ep lendos calices m o n en tes . «N unc e s t b ib en d u m » ; nescio q u is i ta nos m o n u it H o ra tiu m secu tu s. V in n u la h ic N ico lai B a rb u m e m o ra n d a e s t o ra tiu n c u la , q u i nos festive a llo cu tu s in v itav it u t B acchum p o s t M inervam co lerem u s. O lep id u m , o fe s tiv u m capu t! H au d m o llib u s e ju s ju ss is o b secu ti v in a D aco ro m an ica g u s ta re coep im us. At ego P o s tu m iae illiu s m e m o r q u ae te s te C atu llo (27,4) e b r ia ac in a in te r p o cu la e b r io s io r ev ad ere a ssu ev e ra t, p r im o r ib u s ta n tu m lab iis v in a lig u rr ire s ta tu i ne fo r te — in v ita q u id e m — e b rie ta tis lim en a ttin g e re m neve m e n te D aco ro m an ico ly m p h a ta ab ire m . T u m E d u a rd u s F eren tz Jas ien s is qu i a d m e n sam a p u d m e a s se d e ra t, la tin a lingua ex p ed ite p ro f lu e n te rq u e u su s nos d o cu it tre s esse e b r ie ta tis g rad u s , q u o ru m p r im u m in hoc esse si pedes v a c illa re n t, secu n d u m si ocu li i te ra ta v id e re n t, te r t iu m si os t i tu b a re t . Q uos q u id e m g ra d u s nem o tu m n o s tru m ascen d it, nem o v ino in ca lu it.

At ex im p ro v iso in m a e s titia m im m u ta ta e s t la e ti t ia cu m E d u a r d u s F e ren tz no s c e rtio re s fec it Jo a n n e C o jo caru , ad u le sc en te m p ra e te r om nes eg reg iae spei, g rav iss im o m o rb o c o r re p tu m d iu q u e e x c ru c ia tu m p au co s a n te m enses im m a tu ra m o r te esse p e re m p tu m . A dule scen tem illu m q u i in n u m e ro d isc ip u lo ru m N ico lai B a rb u e t ingen ii ac ie e t l i t te ra ru m la tin a ru m a m o re p r im a s q u id e m p a r te s eg it, B u c u re s tiis n o v e ram cu m co n v en tu s ille sp le n d id iss im u s de h u m a n ita te la tin a an n o 1970 c e le b ra re tu r : o m n iu m s tu d ia in se tu m ille co n c iliav it q u i e t in om nes su o p te ingen io b en ig n u s e sse t a la c e r o ffic io sus e t la tin a lin g u a m iru m in m o d u m fuse a tq u e ex p e d ite u ti v a le re t. In I ta lia m v en ire se m ih i d ix it ex an im o e x o p ta re ad c la ra s n o s tra s v isen d as u rb e s m ih iq u e e s t p o llic itu s se a liq u a m d iu F lo re n tia e m a n su ru m . O fa llacem h o m in is spem ! N u lla s H esp e ria s , A cheru s ia s a t t ig i t ille o ra s . U t E n d y m io n so m n u m n u n c d o rm it Jo a n n e s C o jo ca ru o m n iu m a rc tis s im u m nec sol eu m o b le c ta t n eq u e ju v e n ilia ta n g u n t.

C um m o rtis im ago in te r c o m p o ta n te s ir re p s is s e t, m in u s ja m co n v iv a lib u s se rm o n ib u s d e le c ta ti su m u s nec u llu m m ecu m fe re n d u m cep i e po cu lis illis m in u tis e t ro ra n tib u s n o m in e M u r fa tla r in sc rip tis , q u ae in m ensis h o sp itib u s p ra e s to e ra n t p arvo .

24 A. Minicucci

C onven tu ex ac to , B u c u re s tio s f e r ra to tra m in e c o n te n d im u s ib iq u e n o c tem accep im u s. P o s tr id u a n o m a n e p o s tq u a m N ico lau s B a rb u nos s ingu lo s e t u n iv e rso s in a e r ip o r tu e ffu se h u m a n iss im e q u e sa lu ta v it, velivo lo v ec ta ti in a lto s — u t a i t H o ra tiu s (C arm . IV , 2, 26-27)— te te n d im u s n u b iu m tra c tu s liq u id o q u e itin e re oc issim e co n fec to in R o m an u m p e rv en im u s a e ro n a v iu m p o r tu m cu i «L eonardo d a Vinci» n o m en es t. E x in d e h am ax o s tich o ra p id o u sa F lo re n tia m ad desidera tu m la re m red ii.

Angela MinicucciV ia V itto r io E m an u e le , 12650134 F IR E N Z E (F lo re n tia e in I ta lia )

“NE CESSARE PUTES RERUM PRIMORDIA POSSE”

(Lucr. — D e rer. n a t. II, 80)

I

«ITA SE TU LERU N T SEM IN A AQ UA RU M »1 (a rch ilo c h iu m )

(Lucr. — D e rer. n a t. V I, 672)

Jam non resp len d en s sol, to r to c rine , p e re r ra t A erias la te b ra s ,

A tque suae f ro n tis lucem m o rta lib u s a u fe rt E t ca lidos rad io s.

E ru m p it p raecep s , dein , im b e r, o p acu s e t a e th e r Im m in e t, u sq u e m inans.

N um so lem penes e t s im u l o m n is s id e ra caeli Vis m a le fid a la te t?

N im b o ru m s tre p i t h ic fu ro r ; h ic ra p it a rv a p e te n te s F lum in is u n d a greges;

O m nes p erm iscen s silvas su cc id it am o en as F u n d itu s h ic b o reas :

Ja m q u e re p e n te d o m u s vi d e teg it im b ric e te c ta s ; S axa vel ip sa m ovet.

V ertice d e ic iu n t su m m o ju g a to n sa ru in as :M ole su a lap ides,

In m ed iis e t u b iq u e viis, c a en u m q u e p a lu s tre C o n s titu u n tu r obex.

Vix a c ta ra te vel su d ib u s co n tisv e p e r u rb e s Ecce s e c a n tu r aq u ae :

1. Pridie nonas novembr. MCMXVI horrenda colluvies ventorumque impetuosi turbines magnam italicae regionis partem tanta violentia vastaverunt, ut numquam antea hujusmodi accidisse procellas memoriae traditum fuerit.

26 J. Marinelli

N obilis a r tis , item c u ltu s F lo re n tia m a te r ,F ac ta lacu n a , g e m i t2.

S u n t q u ae v isit en im p r iu s ad v en a m ira , s tu p escen s , S o rd id a fa c ta lu to!

P rim ig en ae s c r ip ta e m e m b ra n a e so rd e m a d en te s , C onsp icuae m in io 3,

A rtis ad a n tiq u is d u c ta ex e m p la ria saeclis Q uam p re tio sa , ja cen t!

A urea q u as ae ta s , m u ltu m p e rp e ssa lab o re m ,E greg iae t a b u la e 4,

A rtificu m m a n u s a u t q u as p ra e s ta n tis s im a fec it T o t s ta tu a e , p e reu n t!

E caeli la te b r is sol, d em u m , luce, te p o re Res h o m in e sq u e b ea t:

T ris tia q u ae ta m en h ic illic ja m d a m n a re liq u it T am g rav ies alluvies!

I ta la sed v ir tu s , an im is q u ae se m p e r in h a e re t,O m nia re s ti tu e t.

Ille B o n a rro ti sp ira b it, l ib e r in a u ra s 5,V incii e t ille a n im u s 6;

U m b ra C a lan d rin i tu m q u a e re t e t illa la p i l lo s 7 Ja m v itre a s a d a q u a s ...

O m nia ja m tu a , m ox re p a re t, F lo re n tia , v ir tu s :Te fo v ea t p ie ta s , f la g re t ite m q u e fides!

2. Damna, praeter ceteras gravissima, urbs Florentia tulit.3. Vulgo, italice: «codici membranacei, cioè su pergamena, miniati.»4. Vulgo, italice: «capolavori d’arte pittorica e statuaria dell'età classica».5. Michaël Angelus Bonarroti, picturae atque sculpturae unus omnium ex

cellentissimus artifex; cujus artis insignis apud Florentinos operum thesauros exstant monumenta.

6. «Vincii» —vulgo, italice: «da Vinci»; summi Leonardo artificis nomini adicitur: qui miro versatilique ingenio in omnes cujusque generis disciplinas incubuit.

7. «Calandrini»: qui primam agit partem apud celebrem Boccacci fabulamde quaerendo lapillo «elitropia» appellato (e graeco fonte: «eliotropion»);vulgo, italice: «girasole» o «talismano».

Carmina 27

II

« ...T E L L U S CONCUSSA M O V E T U R »1

(Lucr. — De rer. nat. VI, 667)

Im p e riu m fecu n d a qu ies h ab u isse v id e tu r H ic, u b i non a tro x , sed levis a u ra f re m it;

U nquam v en to ru m nec ju r a fu e re p ro ce llisA ut rab ie s fu it a u t flam m ea m o n tis h iem s:

S icelides M usae m a n a re p o e tica f la v a 1 2 3M ella v id e n tu r en im : gensque poesis am an s;

E ts i p a u p e r en im a tq u e h u m ilis , p le ru m q u e po p ellu s D eliciis f ru i tu r lu x u rieq u e ca re t.

Cum su b ito cae lum te n e b ra e su b lim e re c o n d u n t E t nox a t ra p re m it; f lu m in a p aen e s ilen t:

Ast H ypsas vigil est. H o m in u m vi r a p ta t in e rte s * A rtu s , in s ta b u lis so m n u s in e rsq u e pecus.

Q uid v ig ilas, H ypsas? T ris te s a v e r te re lu c tu s D am n aq u e m o rtis aq u ae n o n v a lu e re tuae!

1. In insula Sicilia, in ea quidem parte, quae inter meridiem spectat et solis occasum, terrificus calamitosusque terrae motus, de multa nocte, a.d. IV idus jan. ex improviso ac violenter domus, aedes, casas, omnia circum concussa dirupit ac diruit. Multi, in somno deprehensi, saxorum congerie sunt trabiumque strue sepulti, complures gravibus vulneribus fracti, plurimi aufugiunt quodlibet quaerentes.

2. «Sicelides Musae» = quibus verbis IV eclog. initium Vergilius facit.3. «Hypsas», ados = flumen, vulgo Belice dictum, quod inter vicos aliaque

loca, quae multa milia civium incolebant, lene ac limpide fluit. Inter maxime diruta loca: Montevago, Santa Ninfa, Gibellina, Salaparuta, Poggioreale, Santa Margherita Belice, ut vulgo italice nuncupantur.

28 J. MarinelliT ellus ja m ja m d iss ilu it , g re m iiq u e fu ro r is

E cq u is en im v ires in s id ia sq u e v e te t?

F u lm in eu s fra g o r, h o r r is o n u s ra u c u sq u e p e r a u ra s : H ic, m o les re b o a n t, h ic c re p ita n tq u e tra b e s ;

H ic, ager, heu , cives q u a m m u lto s h a u s it h ia tu ,Q uos ju b a r , o cc id u o sole, nec u sq u e ju v a t!

P ra ec ip ite s fu g iu n t tu rm a e ; p a ss im q u e se p u lto s , V ivos fo rsa n a d h u c , q u a n ta ru in a teg it!

H ic, fe rv en s, ru p to q u a s i ja m n o n aggere c lau su m , Q uam v e h e m e n te r h u m u m flu m e n in u n d a t aqu is!

O m nia c o n c u tie n s h u c illuc te r r a do lo sa ,Si q u is ta rd e t ad h u c , saep e m in a tu r ei,

P ro rsu s donec e ru n t e t r u r a d o m u sq u e re lic ta ;T u rr is id e n tid e m en im fra g m in a la p sa ru u n t;

A edium e t ip sa se c a n t te r ra e fa s tig ia m o tu s ; R u rico lae ja c e t e t s tra m in e te c ta casa!

H ic, u b i ta n ta dom i p u e ris m e m o ra n d a fu ere ,N unc ta n tu m tra b iu m to ll i tu r a l ta s tru e s ,

Q uas lec tu m nil e s t u n q u a m au sa re d ire re tro rs u m , Lux, ca lo r u t fia t, p lu r im a tu rb a pavens.

N onne sed e t c a lo r e t lux su b sid iiv e levam en,Si m odo q u is c a re a t, se m p e r u b iq u e d a tu r?

At si ja m m iseris n eq u e m a tre s re d d e re n a tis , F ra tr ib u s a u t f ra tre s , T e rra noverca , p o tes;

S a ltem , ag ed u m , d o m u s a u t re d d a n tu r , sa c ra lab o ri, Arva v iris , q u ib u s e s t c e r ta fides in ope!

Carmina 29

I I I

M ARIS SUBSULTANT IMA *

H ic, u b i ja m felix C am pan ia , te c ta sm arag d o ,A eris e t m a ris a tq u e so li s p ira b a t o d o re *,U rbs in te r p u te o s a rd e n te s , u n d e P h le g ra e i* 1 2 Q uos d ic u n t C am pi, ja c e t; h in c e t su lp h u re fu m a t.P risca P elasga fu it: S am ii fecere co lon i;E x p u te is ip si n o m en ; s ta tio q u e c a rin is 3 E m p o riu m q u e fre q u en s p e r to tu m in n o tu it o rb em . S aep iu s h ic n erv o s a n im o sq u e p e r o tia pac is ,Illae caesa reae tu rm a e lax are so leb an t;C rim en e t ip se N ero m e d ita n s de m a tre n ecan d a A rcanas has u sq u e s in u s d e v e rtit ad o r a s 4.M orbos n u n c e tia m fe rv o r d ep e llit a q u a ru m ,A egro tis so le t h ic ca en u m q u e p a lu s tre m ed eri.H ic ta m en , he i m ih i, te r r a recen s su b s u lta t ab im is!N on secus a tq u e ja c e n s aeg e r to rp e n sq u e v e te rn o ,Se d em u m e s t r a to a d s id u a v ice c ru re le v a tu r ...Collis le c tu s en im p a u la tim e x to lli tu r im us.Im p a tien s lec ti q u as i q u o p e rm a n s it in annos.H inc h u m u s , h in c ag e r e tre m itu en a licu n d e d eh iscu n t: R u p to s ja m v ideas p a ss im te llu r is h ia tu s .Illa qu ies, v e te res q u a n il p ra e s ta n tiu s u sq u a m

* Prioribus hujus anni mensibus, «Acta diurna» nuntiaverunt Puteolos urbem, in Campania, ab imis subsultare et e solo sensim extolli.

1. Nunc temporis, contra, ubique aedificia calce durata extolluntur.2. E graeco fonte: vulgo, italice = ardenti.3. «Ex puteis... nomen» = Puteoli.4. Cfr. Taciti — Ann. XV, 3: «Nero multo Puteolos et Misenum maris usu

laetabatur».

30 J. Marinelli

T o t la e to sq u e d ies o lim fece re Q u irites ,H eu , cecid it! B rev is u n a sa tis n u n c a b s tu li t ho ra!In v a d it m e tu s in cu n c to s ; a rc e re p e r ic lu mE st la b o r, u n a sa lu s fuga; nec ta m e n u lla q u e re la s iA ut g em itu s a u d ire p o te s la c rim isv e m ic a reIn d e v id e re genas; ad eo n o n im p u lit ign isA u t lap is e ru m p e n s veh em en s e m o n te V esevo:T am m u ltis ad eo n il u n q u a m civ ib u s u rb e m E x h a u r ire v ides, p ro p iu s d u m te c ta fa tis c u n t.Ja m n o n la sc iv u m p ecu s h e rb a s ro re m a d e n te s A p p e tit e x su ltan s , fo n te s ip so sq u e re c u sa t.N u lliu s a sp ic ia s rem o s a u t vela p h ase li,N on cava cy m b a seca t p isc a tr ix a e q u o ris u n d a s ; S em ineces p isces, h eu , litu s a d u sq u e v a g a n tu r ,Ja m co m m u n e lu c ru m , q u o s co x it fe rv o r a q u a ru m ! O m ise ru m genus, u n d e ad eo n a tu ra n o v erca ?H u ic n u m cu i s im ilis so rs u n q u a m c o n tig it u lla ? Q uo ru itis p ro fu g i? P ed ib u s d a te f re n a : re d ib it S u e ta qu ies; caelos ru rs u m in v en ie tis am icos!

Carmina 31

IV

«AETNAE FLAMMEA T E M P E S T A S » 1

(Lucr. — De rer. nat. VI, 642)

Igneus, im m an is co lu b er, f lu ita n te c o o rto M agm ate inaccessis v a s ti C yclopis ab a n t r i s 1 2, P ra e c ip ita t v io lens, a u t r e p ta t lene p e r a rv a ,Q uae, to r re n s fac tu s , m ox flu m en , in u n d a t a ra ta . H o rre n d u m visu! R u b ra p e r dec liv ia saxa V o lv u n tu r, nec h u m i nec d e tin e t aggeris ob jex . Ign is p u rp u re u m ju b a r a lta s p e rc u tit a u ra s :T am flag ran s a tra s p e r fauces e ff la t ab A etna F lam m a fo ras! M o n stri q u as i p r im a s a r r ip i t a c ri P arvas u n g u e casas: c re p i ta n t in m ille fav illis E n ca lam i a tq u e tra b e s , fum i to llu n tq u e vo lum en ; E st a e r c ircu m c ra ssa ca lig ine o p acus.M agna, fu tu ra silex, silvas en c irc u m it a rd en s :E n ab ies, q u ercu s , p o p u lu s , n u p e rq u e v iren te s U lm i, ca s tan eae , fa to to rq u e n tu r acerb o .N onne, p u te s , h aec a lte r i e ra n t ja m co n s ita saeclo?! V ulcano ta m en h an c fec it n a tu ra ru in am !A nceps u n u s e t a l te r idem su b ie re p e ric lu m ;

1. Aetnaeus vulcanus, cujus mentio est usque ab antiquissima aetate apud graecos latinosque rerum scriptores ac poetas saepius facta, vastas atque uberrimas insulae Siciliae plagas duobus mensibus (aprili-junio) vastavit, a. MCMLXXI.

2. —«magmate»: e fonte graeco = materiae mixtura ob terrestrem calorem incensae ac fusae.

—«Cyclopis = Cyclopes, Vulcani ministri, sub Aetna monte, Jovi fulmina fabricabant.

32 J. Marinelli

A lfius is te fu it v icus, F o rn a tiu s i l l e 3:Ignea m a te r ie s (m iru m !) liq u e fa c ta p e p e rc it.N u n q u a m res sa lvas f ie ri sp e ra re p re c a n d o P lebs m ise ra , a t fide i te s tis , d es iv it in e rm is :S ic D eus o m n ip o ten s , m ise ran s , e x a u d it egen tes .N on i ta to t f ra tre s , ab eo d em san g u in e na ti!N u n tiu m u b i p r im u m v en it ign ivom o o re G ig a n tis 4 Ja m lap id es ja c i en im , c in e ris n im b o s e t a re n a e D ensos e jec to s a tro sq u e p e r a e ra volvi,F au cib u s in d e fo ra s p e r clivos igne ru b esc en s C rassu m m a te r ia e p ra e c e p s d e c u rre re f lu m en ,H au d secus a tq u e ocu lis nova lu d ib r ia ad v en ae ad e p ti U nd ique co n v e n iu n t h ila re s sp e c ta cu la v isum .In d ig n u m vero fac in u s d ic am q u e n e fa n d u m ?H ic, m en sas fa c iu n t sco p u lo s d a p ib u sq u e re c u m b u n t, In te r o d o ra to s h o r to s fo liisq u e rec is is C o n sid u n t; h ic , m a ch in u lis s im u la c ra lo c o ru m Im p rim e re e t m em o res c u p iu n t a u fe r re f ig u ra s .P ra e s to n o n e s t h ic q u isq u a m , b o n a v e rb a lo c u tu s ,A ut la c r im a s d a re , si v ideas, a u t fe r re ju v am en !N il i r a ta ta m e n gens d e te s ta tu r egena:N on la c r im a ta ta c e t ta n to d isc rìm in e re ru m !

P ro f. Januarius Marinelli V ia S a lv a to r R osa, 241 N EAPO LI ( in I ta lia )

3. «Alfius... Fornatius» = viculi in aetnaeis declivibus jacentes.4. —«Gigantis» = Aetnaei montis: sic pro ingenti mole nuncupati.

HORATIUS VERBORUM PRAESTANTIAM, PRAESERTIM EX COLLOCATIONE,

PERPETUO IN CARMINE ASSEQUITUR*

H o ra tiu s in iis re c e n se tu r sc r ip to r ib u s q u i 'c la ss ic i’ a p u d o m n es h a b e n tu r . C la ss ic u s vero v ir, in lit te r is , is e s t q u i o p u s m e n te con c e p tu m ad a b so lu ta m o m n iu m p a r t iu m p e rfec tio n em d ed u c it, q u i r e ru m e t p e rso n a ru m p len am in te g ri ta te m re sp ic it e t e x q u ir it sem p er, qu i p e rfec tio n is s tu d io p e ru r i tu r cu m in tim a m e t u n iv e rsa m a rg u m en ti m a te r ia m co m p o n it e t cu m m in im a — in v o cibus sc ite d is t r i b u en d is a u t in e o ru m suav i e t g ra to a u r ib u s so n o d ed u cen d o — c u ra t.

E t ideo s c r ip to r c lassicu s, in p r im is p o è ta ly ricu s , a d u n ita te m o m n ia su b s id ia re d u c it q u ae ei p ra e s to su n t: in tim u s an im i sensus, re i p len a visio seu in tu it io e ju sq u e in o p e re sig n ifica tio , a rg u m e n tu m ra tio n e evo lvendum , s tru c tio sy n tac tica , v o c a b u lo ru m sig n ific a tio eo- ru m q u e v ir tu s a lias re s co m m em o ran d i — seu evocand i— , a p ta v erb o ru m , so n o ru m , ac ce n tu u m , p a u s a ru m in o ra tio n e d is tr ib u tio .

M ens ig itu r po ë tae e s t q u as i fo rm a e t o ffic in a in q u a s in g u la o ra tio n is vel c a rm in is p a r te s e x su rg u n t, c re sc u n t, a m p lif ic a n tu r , p e rp o liu n tu r . P ra e c e d u n t e t e m in e n t in iis s e n s u s p o e t ic u s e t in tu i t io — q u ib u s re s n o n a d n a tu ra m e x ig u n tu r e t e x p r im u n tu r— , sed p o e ta — ex iis q u ae v id it, p e rc e p it, secu m c o m m e n ta tu s e s t— in tim a m pro- p r ia m q u e re ru m v is io n em ex p ro m it: is en im se m p e r novo q u o d am e t in tim o su i ip s iu s se n su re s in tin g it. Id eo h u n c re c o n d itu m sen su m v ita d o n a re q u o d a m m o d o c o n a tu r e t in re s ip sa s d ed u ce re v id e tu r. In tim u s a u te m p o ë tae sen su s e t in tu it io e s t q u as i vocis am - * IV

* Armo 1971, a die octavo ad undecimum m. octobris Romae et MandelaeIV Congressus Horationus coactus est.

In Academia Dacoromana oratio aditialis habita est: qua Prof. Nicolaus Barbu perdocte De H oratii an im i lyra adstantes allocutus est. In aliis amplissimis viris praesentes aderant