Pamięć i polityka

wobec dziedzictwa kulturowego

w Polsce i w Niemczech

pod redakcją

Klausa Ziemera

ISBN 978-83-933863-1-4

Pamięć i polityka wobec dziedzictwa kulturowego

w Polsce i w Niemczech

Pamięć i polityka wobec dziedzictwa kulturowego

w Polsce i w Niemczech

pod redakcją Klausa Ziemera

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa 2015

Recenzował

prof. dr hab. STANISŁAW SULOWSKI

Opracowanie redakcyjne i korekta

prof. dr hab. KLAUS ZIEMER

Opracowanie techniczne

dr GRZEGORZ KĘSIK

ISBN 978-83-933863-1-4

© Copyright by Authors and

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego

Warszawa 2015

SPIS TREŚCI

Klaus Ziemer, Wstęp.................................................................................... 6

Olga Barbasiewicz, Justyna Turek, Pamięć w procesie pojednania polsko- niemieckiego. Teoria, historia, refleksje.......................................... 13 Katarzyna Kącka, Społeczeństwo wobec kultury i dziedzictwa kulturowe- go. Polsko-niemieckie inicjatywy kulturalne i ich rola w kształtowa- niu pamięci.......................................................................................... 44 Marcin Zaborski, Pomniki i miejsca pamięci w Polsce i w Niemczech....... 68 Grzegorz Kęsik, Polityka wobec miejskich przestrzeni historycznych w Polsce i w Niemczech......................................................................... 94 Beata Jurkowicz, Zbiory Pruskiej Biblioteki Państwowej. Polskie, niemie- ckie czy europejskie dziedzictwo kultury?......................................... 117 Notki o autorach............................................................................................. 131

6

Klaus Ziemer

Wstęp

„Polacy i Niemcy są dzisiaj narodami pojednanymi ze sobą”. Takie było przesłanie przemówień prezydentów Rzeczypospolitej Polski i Republiki Federalnej Niemiec, Bronisława Komorowskiego i Joachima Gaucka 29 lipca 2014 roku w Berlinie. Taka zgodna konstatacja jest juŜ sama w sobie godna uwagi. Znamienne jest jednak równieŜ to, iŜ te słowa zapadły podczas otwarcia wystawy z okazji 70 rocznicy Powstania Warszawskiego1. Wspólna pamięć o jednym z najbardziej dramatycznych wydarzeń drugiej wojny światowej pozornie paradoksalnie ponownie zbliŜyła Polaków i Niemców, chociaŜ rola ich przodków 70 lat temu była diametralnie przeciwna.

W ostatnich dwóch dziesięcioleciach pojęcia takie jak „pamięć”, „polityka historyczna” i podobne zyskały ogromne znaczenie nie tylko w naukach historycznych i społecznych. Wymieniony przykład pokazuje, iŜ pojęcia te posiadają w polityce równieŜ znaczenie jak najbardziej praktyczne. W historiografii „pamięć” stała się dominującym paradygmatem i zastąpiła takie kategorie jak „struktury społeczne” lub „aktorzy polityczni”, które dotąd były miarodajne. W sferze polityki pamięć historyczną coraz częściej instrumentalizowano. Hasło „polityka historyczna” – dosłowne tłumaczenie niemieckiego pojęcia „Geschichtspolitik”, które pojawiło się podczas „sporu historyków” (Historikerstreit) w drugiej połowie lat 80-tych – od początku XXI

1 Cf. teksty przemówień prezydentów Komorowskiego Wystąpienie w Berlinie z okazji rocznicy Powstania Warszawskiego, http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wypowiedzi-prezydenta/wystapienia/art,202,wystapienie-w-berlinie-z-okazji-rocznicy-powstania-warsza wskiego.html, (17.08.2014) i Gaucka, Ausstellungseröffnung „Der Warschauer Aufstand 1944”, http://www.bundespraesident.de/SharedDocs/Reden/DE/Joachim-Gauck/Reden/2014/ 07/140729-Ausstellung-Warschauer-Aufstand.html;jsessionid=312CB07D6465F8234B1A95 92AEF0195C.2_cid379, (17.08.2014).

7

wieku często znajdowano w polskiej polityce, publicystyce i nauce. Dotyczyło to róŜnych płaszczyzn.

Często było to związane z polemikami polsko-niemieckimi w publicystyce i polityce (bardzo rzadko w historiografii). Publikacja powieści Güntera Grassa „Rakiem idąc”2 w roku 2002, która była poświęcona losowi ok. 9000 pasaŜerów statku „Wilhelm Gustloff”, zatopionego przez podwodny okręt radziecki sprowokowała w Niemczech falę publikacji, seriali telewizyjnych itp., zajmujących się losami Niemców na wschodzie kraju pod koniec wojny. W Polsce powstało wraŜenie, Ŝe w Niemczech pisze się na nowo historię drugiej wojny światowej i Ŝe oprawcy stają się ofiarami.

Taka opinia została wzmocniona przez działalność powstałej w 2000 roku fundacji pod kierownictwem przewodniczącej Związku Wypędzonych Eriki Steinbach, która starała się stworzyć w Berlinie „Centrum przeciwko wypędzeniom”. Stało się to w tym samym czasie, kiedy w Polsce wybuchła dyskusja o Jedwabnym, która dla wielu Polaków podwaŜyła przekonanie, Ŝe Polacy od końca XVIII wieku byli wyłącznie ofiarami historii. W obydwu społeczeństwach toczyła się w publiczności dyskusja historyczna, która czasem była prowadzona dość emocjonalnie. Debata, która toczyła się w Polsce nie została prawie wcale zauwaŜona w Niemczech, w Polsce natomiast to co się działo w Niemczech znacznie przeceniono.

Skutki polityczne asymetrycznych dyskusji historycznych w obydwu krajach zaostrzyły się przez działalność Powiernictwa Pruskiego, w Niemczech prawie nieznanej malutkiej grupy działaczy Związku Wypędzonych. Uznali oni zmianę granicy polsko-niemieckiej po wojnie, stwierdzili jednak, Ŝe ona nie miała skutków na stan mienia prywatnego. Dlatego Ŝądali od polskiego rządu albo zwrotu nieruchomości dawnym właścicielom albo rekompensaty. Oburzenie, które te Ŝądania wywołały w Polsce, skłoniły Sejm w 2004 roku do uchwalenia rezolucji, w której Parlament domagał się od Rządu polskiego podjęcia negocjacji o reparacjach3. Emocje osiągnęły nowe apogeum, kiedy w 2006 roku 23 obywateli niemieckich reprezentowanych przez Powiernictwo Pruskie złoŜyło skargę przeciwko Polsce przy Europejskim Trybunale Praw

2 G. Grass, Idąc rakiem, Warszawa, Polnord Wydawnictwo, 2002. Oryginał niemiecki: Im Krebsgang, Getynga, Steidl-Verlag, 2002. 3 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10 września 2004 r. w sprawie praw Polski do niemieckich reparacji wojennych (…), M.P. z 2004 r. Nr 39, poz. 678, http://orka.sejm.gov.pl/proc4.nsf/uchwaly/2140_u.htm, (21.10.2014).

8

Człowieka w Strasburgu. Sprawa dopiero wówczas ucichła, kiedy Trybunał ten odrzucił skargę w 2008 roku4.

Widać, Ŝe problemy związane z percepcją drugiej wojny światowej i jej skutkami materialnymi obciąŜały stosunki polsko-niemieckie jeszcze po roku 2000. Cytowani na początku prezydenci Polski i Niemiec mówili w 2014 roku jednak o pojednaniu polsko-niemieckim, i to w obliczu pamięci o Powstaniu Warszawskim i miesiąc później o napadzie Niemiec Hitlerowskich na Polskę. Dyskurs polityków polskich i niemieckich, jeśli chodzi o ocenę drugiej wojny światowej i niemieckiej polityki okupacyjnej w Polsce jest coraz bardziej zbliŜony do siebie. Porównywalnie bliską ocenę tych wydarzeń przez historyków polskich i niemieckich moŜna było obserwować juŜ od lat.

Szczególną płaszczyznę pamięci polsko-niemieckiej stanowi dziedzictwo kultury materialnej i pamięć o nim na tych polskich ziemiach, które do drugiej wojny światowej naleŜały do Niemiec. W pierwszych latach powojennych polityka „odniemczania” prowadziła do celowego zniszczenia znacznej części materialnej spuścizny niemieckiej. Później obojętność i zaniedbania powodowały dalsze straty. Od lat 80-tych XX wieku historycy sztuki i konserwatorzy z Polski i Republiki Federalnej zaczęli pod kierownictwem szczególnie prof. Andrzeja Tomaszewskiego współpracować pod hasłem „Wspólne dziedzictwo”. Wychodzili oni z załoŜenia, Ŝe w wieloetnicznym regionie Europy Centralnej, w którym w ciągu wieków granice częstokroć zmieniały się budynki mogły się znaleźć w innym kraju niŜ w tym, w którym powstały. Dlatego często trudno mówić o jednoznacznej przynaleŜności danego obiektu do kultury określonego kraju. W roku 2000 polscy i niemieccy historycy sztuki dali temu wyraz w wystawie pokazanej w Warszawie, Berlinie i Dreźnie oraz we wspólnie wydanym tomie „Wspólne dziedzictwo”5.

Byli i obecni doktoranci związani z Katedrą Instytucji i Zachowań Politycznych Instytutu Politologii Uniwersytetu Kardynała Wyszyńskiego w Warszawie oraz adiunkt z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu zajmują się w niniejszym tomie róŜnymi zagadnieniami związanymi z tą właśnie

4 Cf. Orzeczenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka z 7 października 2008 r., http://hudoc.echr.coe.int/sites/eng/pages/search.aspx#{"dmdocnumber":["841872"],"itemid":["001-88871"]}, (21.10.2014). 5 A. Tomaszewski, D. von Wintersfeld (red.), Wspólne dziedzictwo: Polsko-niemiecka współpraca konserwatorska 1970-2000. Das gemeinsame Kulturerbe. Die deutsch-polnische Zusammenarbeit in der Denkmalpflege 1970-2000, Warszawa 2001.

9

problematyką, pamięcią i polityką wobec dziedzictwa kulturowego w Polsce i w Niemczech.

W artykule wprowadzającym Olga Barbasiewicz i Justyna Turek po ogólnych rozwaŜaniach o pamięci i pokrewnych pojęciach przedstawiają na tle politycznych stosunków polsko-niemieckich po drugiej wojnie światowej drogę do pojednania przez kroki symboliczne i praktyczne. WaŜną rolę odegrały przy tym organizacje pozarządowe, jak Kościoły. W roku 1965 Memorandum Wschodnie Kościoła Ewangelickiego w Niemczech oraz list biskupów polskich do biskupów niemieckich („Wybaczamy i prosimy o wybaczanie”) wywołały gorące emocje w swoich społeczeństwach, ale przyczyniły się na dłuŜszą metę do nowych postaw wobec drugiego społeczeństwa. Akty symboliczne jak klęknięcie Willy’ego Brandta przed pomnikiem bohaterów getta warszawskiego lub wymiana znaku pokoju między premierem Tadeuszem Mazowieckim i kanclerzem Helmutem Kohlem były kamieniami milowymi w drodze do pojednania. Irytacje związane z percepcją historii oraz politycznie i moralnie niegodziwymi krokami małej części funkcjonariuszy organizacji niemieckich wypędzonych w pierwszej dekadzie XXI wieku pokazały jednak, iŜ budowanie zaufania między społeczeństwami polskim i niemieckim potrzebuje dalszych starań ze strony polityki jak i działań „oddolnych” organizacji pozarządowych.

Kultura i wspólne dziedzictwo kulturowe w stosunkach polsko-niemieckich są w centrum rozwaŜań Katarzyny Kąckiej. Dziedzictwo kulturowe pojmuje ona za UNESCO jako wartości materialne i niematerialne. Wobec tysiącletniego sąsiedztwa polsko-niemieckiego istnieje obszerne dziedzictwo kulturowe, do którego ona zalicza równieŜ spuściznę drugiej wojny światowej, tak pod względem materialnym jak i niematerialnym. Autorka udowodnia, Ŝe przy korzystaniu z tego wspólnego dziedzictwa mamy do czynienia z wzajemnym procesem. Istnieją oddolne inicjatywy, które jednak potrzebują wsparcia ze strony władzy przede wszystkim pod względem finansowym. Takimi przykładami są m. in. Park MuŜakowski, który został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, Polsko-Niemiecka Fundacja Ochrony Zabytków Kultury lub instytucje badawcze i edukacyjne. Państwo wspiera równieŜ utrzymanie miejsc pamięci jak muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu.

Ciekawym przykładem kultury pamięci w Polsce i Niemczech zajmuje się Marcin Zaborski w artykule „Pomniki i miejsca pamięci w Polsce i Niemczech”. Te obiekty dotyczą w obydwu krajach czasu nazizmu i komunizmu i

10

przedstawiają z jednej strony ofiary tych okresów, z drugiej bohaterów, którzy walczyli z systemem totalitarnym, ale oświetlają i koniec systemu komunistycznego. Analiza pokazuje wiele punktów stycznych w obydwu krajach, chociaŜ z przyczyn ewidentnych pamięć np. o drugiej wojnie światowej jest odmienna. RóŜnice w pewnych akcentach pamiętania są powodowane nie tylko innymi doświadczeniami polskiego i niemieckiego społeczeństwa, lecz równieŜ przez odmienne regulacje prawne, kto jest odpowiedzialny za budowę i utrzymanie pomników i miejsc pamięci w danym kraju. Kompetencje w dziedzinie kultury, które posiadają niemieckie kraje związkowe powodują, Ŝe oddolne inicjatywy upamiętniania prowadzą tu łatwiej do skutku niŜ w Polsce. Natomiast szczebel centralny jest tam pod tym względem mniej aktywny niŜ w Polsce.

Grzegorz Kęsik bada inny wątek związany z pamięcią i polityką kulturalną. Jego interesuje polityka wobec miejskich przestrzeni historycznych w porównaniu między Polską i Niemcami. Ustala on sześć kategorii podejść do takich przestrzeni, od konserwacji po restaurację do retrowersji i rekonstrukcji. Wynik jego badań jest zaskakujący. Zasady według których w obydwu krajach odbudowano zniszczone w czasie wojny przestrzenie historyczne były pierwotnie odwrotne. W Polsce dominował paradygmat rekonstrukcji starówek np. w Warszawie lub w Gdańsku. W Niemczech priorytet osiągnął postulat jak najszybszego stworzenia przestrzeni mieszkaniowej, i to pod dominacją wzoru modernizmu w architekturze, przy uwzględnieniu tradycji historycznej tylko w wyjątkowych przypadkach.

Zaskoczeniem tego artykułu jest to, Ŝe Autor udowodnia, iŜ w ciągu dziesięcioleci doszło do zmiany paradygmatu w Polsce jak i w Niemczech. Po obydwu stronach przyjęto raczej zasady drugiej strony sprzed 60-ciu lat. Przyszłość polskiej polityki wobec przestrzeni historycznych jest dla Autora otwarta. MoŜe ona rozwijać się i w jednym i w drugim kierunku.

Przykłady przytaczane do tej pory pokazują róŜnorodne aspekty pamięci i kultury w stosunkach polsko-niemieckich po drugiej wojnie światowej, w których interakcja polsko-niemiecka przyczyniła się raczej do zbliŜenia i współpracy. Wspólne opracowanie spuścizny wojennej nie prowadzi jednak automatycznie do rezultatów wyłącznie pozytywnych. Udowodnia to Beata Jurkowicz w piątym rozdziale poświęconym losom powojennym tzw. „Berlinki”, tj. zbiorom tej części zasobów Preußische Staatsbibliothek w Berlinie, która została wywieziona w czasie wojny przed bombardowaniami

11

aliantów z Berlina na Dolny Śląsk. Pod koniec drugiej wojny światowej została ona uratowana przez Polaków przed Armią Czerwoną a dzisiaj znajduje się w zbiorach specjalnych Biblioteki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Autorka przedstawia złoŜone losy „Berlinki” po wojnie. W pierwszych dziesięcioleciach po 1945 roku jej egzystencja była tajemnicą państwową, potem była przedmiotem sporu między NRD a PRL. RównieŜ po zjednoczeniu Niemiec pytanie o to, gdzie „Berlinka” ma swoje prawne miejsce nie mogło jeszcze być rozstrzygnięte. Pozycje prawne obydwu stron są nie do pogodzenia. Pamięć o wymiarach strat kultury, których Polska doznała przez celowe zniszczenie kultury materialnej przez okupantów niemieckich podczas drugiej wojny światowej jest jeszcze Ŝywa. Wobec impasu prawnego rozwiązanie tej sprawy wydaje się być moŜliwe tylko dzięki decyzji politycznej. Przy tym powinno być uwzględnione takŜe zmienione podejście do tych spraw w obydwu społeczeństwach w sensie wspólnego dziedzictwa i jednoczącej się Europy. Konkretne propozycje pod tym względem przedstawiła juŜ w roku 2000 polsko-niemiecka grupa Kopernika6. Propozycje polskich i niemieckich naukowców i dziennikarzy były co prawda dyskutowane w mediach, nie znalazły jednak aprobaty polityków i zawodowo zainteresowanych tymi sprawami w obydwu krajach. Ten fakt jednak nie obciąŜył w znaczącej mierze ogólnych stosunków polsko-niemieckich. To z kolej pokazuje, iŜ w nadrzędnych sprawach polityki polsko-niemieckiej panuje zasadnicza zgoda, tak, Ŝe względnie drugorzędne problemy jak „Berlinka” jej juŜ nie obciąŜają.

ChociaŜ przyszłość „Berlinki” w dalszym ciągu jest sprawą otwartą, to rozwiązanie jej obecnego pobytu i dostęp do niej przyczynią się raczej do rozładowania napięcia politycznego w tej sprawie. „Berlinka” jest przechowywana w Krakowie w warunkach fizycznych, które gwarantują jej pozostanie materialne. Oprócz tego uczeni z całego świata, w tym Niemcy, mają dostęp do tych zbiorów. W dzisiejszych warunkach politycznych dla naukowca niemieckiego nie odgrywa większej roli, czy pojedzie do sprawdzenia oryginałów zachowywanych w „Berlince” do Berlina czy do Krakowa. NajwaŜniejsze jest to, Ŝe ma dostęp bez przeszkód do dokumentów oryginalnych. 6 Komunikat z drugiego posiedzenia Grupy Kopernika w dniach 3 i 4 listopada 2000 roku. Raport nr II Grupy Kopernika. Rozwiązania problemów dóbr kultury przyniesionych na skutek wojny w Niemczech i w Polsce, [w:] D. Bingen, K. Wóycicki, Grupa Kopernika. Komunikaty i raporty z posiedzeń (2000-2012), Wrocław 2013, s. 22-30. TakŜe dostępny pod http://kazwoy.wordpress.com/grupa-kopernika/raport-ii , (21.10.2014).

12

* * *

Artykuły zawarte w tej publikacji pokazują, jak silnym czynnikiem jest pamięć nie tylko w naukach społecznych, ale i w polityce. W stosunkach polsko-niemieckich w ostatnich dziesięcioleciach pamięć i świadomość o wspólnym dziedzictwie kulturowym zyskały na sile, co z reguły prowadziło do dalszego zbliŜenia polsko-niemieckiego. Przypadek „Berlinki” udowodnia, Ŝe tak nie koniecznie musi być, ale Ŝe i ten wyjątek wobec pragmatycznych rozwiązań w praktyce nie przeszkadza generalnie dobrym stosunkom polsko-niemieckim. Niemniej na dłuŜszą metę takŜe sprawa „Berlinki” powinna być rozwiązana w duchu, który odpowiada dzisiejszym stosunkom polsko-niemieckim.

13

Olga Barbasiewicz, Justyna Turek

Pamięć w procesie pojednania polsko-niemieckiego.

Teoria, historia i refleksje.

1. Wprowadzenie – rozważania nad polityką pamięci

Celem poniŜszych rozwaŜań jest ukazanie wpływu polityki pamięci w Polsce i w Niemczech na stosunki między tymi dwoma państwami po II wojnie światowej, oraz analiza symboliki stosunków polsko-niemieckich po zakończeniu II wojny światowej, którą stanowią wydarzenia z udziałem polityków i kwestie sporne wynikające ze wspólnych doświadczeń historycznych. Ponadto, ze względu na głębsze zapadanie w pamięci wydarzeń negatywnych niŜ tych pozytywnych, niniejszy artykuł ma za zadanie wyszczególnić pozytywne wydarzenia, które mogą wpłynąć na kształtowanie się pamięci pomagającej w przybliŜeniu perspektywy prawdziwego pojednania między Polską a Niemcami. Jednocześnie rozwaŜania, którym poświęcony jest artykuł mają na celu udowodnienie stawianej hipotezy: pamięć stanowi jeden z najistotniejszych czynników kształtujących proces pojednania, w tym pojednania polsko-niemieckiego. W rozwaŜaniach zostaną uwzględnione uwarunkowania wewnątrzpaństwowe Polski i Niemiec po zakończeniu II wojny światowej oraz międzynarodowe, które w sposób znaczący oddziaływały na relacje między tymi państwami. Dla udowodnienia powyŜszej hipotezy autorki stawiają następujące pytania badawcze: Jaka jest rola pamięci w relacjach międzynarodowych? Czy i w jaki sposób pamięć wpływa na relacje między Polską a Niemcami? Podczas jakich wydarzeń uwidaczniana jest przez polityków i opinię publiczną rola pamięci? Co moŜna uznać za symbolikę pamięci w relacjach polsko-niemieckich? Do rozwaŜań nad przedstawionym

14

tematem, niezbędne będzie odwołanie się do poszczególnych teorii pamięci, w tym teorii Halbwachsa, Nory i Ricoeura, jak równieŜ przedstawienie rzeczywistych wydarzeń z historii stosunków między obydwoma państwami, nie tylko na poziomie politycznym, ale równieŜ społecznym.

Niemieccy badacze problemu pamięci w społeczeństwie, Martin Sabrow, Ralph Jessen i Klaus Grosse Kracht, podkreślają rolę mass mediów, jako tak zwanego „codziennego historyka”, który kształtuje poglądy i świadomość obywateli na tematy związane z przeszłością ich narodu1. Mass media jako silny środek przekazu niewątpliwie wpływają na kreowanie wizerunku obu narodów polskiego i niemieckiego. Ze względu na ogromne znaczenie tego przekaźnika informacji i jego wpływu na pamięć wewnątrz społeczeństw, waŜne jest wyraźne sformułowanie rzetelnych faktów historycznych, mających na celu budowanie porozumienia a nie barier między narodami.

Obecnie badania nad podjętym problemem prowadzi m.in. Robert Traba z Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie. W swoich pracach podejmuje spojrzenie na historię stosunków polsko-niemieckich z nowej perspektywy – pamięci historycznej2. Stosunki polsko-niemieckie stanowią takŜe jeden z przedmiotów badań Lily Gardner Feldman, która koncentruje się na procesach pojednania między dwoma narodami3. Przyjmuje ona, Ŝe historia jest zarówno czynnikiem w procesie upamiętniania jak i dominuje w stosunkach polsko-niemieckich. Lata siedemdziesiąte XX wieku przyniosły ze sobą zmianę podejścia wielu historyków do przeszłości. Według francuskiego historyka Pierre'a Nora słowo „historia” zostało zastąpione przez słowo „pamięć”, które jest zarówno bardzo ogólne, jak równieŜ wszechogarniające. Marie-Claire Lavabre z francuskiego Centre National de la Recherche Scientifique, powołując się na Henriego Rousso, stwierdza, Ŝe problem „pamięci” nieustannie dąŜy do „globalizacji”, dodając, iŜ sam termin „pamięć” jest pojęciem wieloznacznym z punktu widzenia nauk społecznych4.

1 Vide: M. Sabrow, R. Jessen, K. Grosse Kracht (red.), Zeitgeschichte als Streitgeschichte. Große Kontroversen seit 1945, München, Verlag C.H. Beck, 2003. 2 Vide: R. Traba, H.H. Hahn (red.), Polsko-niemieckie miejsca pamięci, t.3, Warszawa, Scholar, 2012. 3 L. Gardner Feldman, Germany’s Foreign Policy of Reconciliation. From Enmity to Amity, Rowman and Littlefield Publishers, Incorporated, 2012. 4 Confer: M.-C. Lavabre, Circulation, Internationalization, Globalization of the Question of Memory, „Journal of Historical Sociology”, Vol. 25, No. 2, June 2012, s. 261.

15

Scharakteryzowała ona, zarówno w swoich pracach, jak i podczas seminarium poświęconemu francuskim badaniom nad pamięcią zbiorową5, trzy paradygmaty pamięci, które tworzą swoiste wzory analizy kwestii pamięci. Są nimi: „ramy pamięci”, „miejsca pamięci” oraz „praca pamięci”6. Paradygmaty te choć mają róŜną chronologię nakładają się na siebie, jednak dotyczą róŜnych dziedzin. Mówiąc o pamięci naleŜy wspomnieć, Ŝe jest ona związana z problemem jej rozliczenia, a omawiany fenomen moŜe przybierać sam w sobie róŜnorodne kształty, powodowane obalaniem lub przywracaniem mitów narodowych, zaleŜne od rozkładu politycznych lub społecznych doświadczeń (zarówno tych indywidualnych jak i zbiorowych), czy teŜ wzmoŜonej cyrkulacji wspomnianych paradygmatów7. Pomimo, Ŝe jak to zostało wspomniane, badania nad pamięcią nasiliły się w latach siedemdziesiątych XX wieku, prekursorem badań nad pamięcią w kontekście społecznym, określonym przez Lavabre paradygmatem „ram społecznych” był Maurice Halbwachs, francuski socjolog, czerpiący ze szkoły Emila Durkheima8. JednakŜe jego teoria została odkryta na nowo przez badaczy, nie będąc zatem źródłem bezpośrednim dla popularyzacji badań nad pamięcią w drugiej połowie XX wieku.

Odnośnie stworzonych przez Halbwachsa podstaw do badań nad pamięcią, Marcin Król we wstępie do drugiego polskiego wydania dzieła Halbwachsa, podsumował jego teorię w następujący sposób: „Nasze wspomnienia są kształtowane, nie tylko przez sam fakt uczestniczenia myśli indywidualnej w świadomości zbiorowej. Konkretnie polega to na dostarczaniu nam czasowych i przestrzennych ram pamięci, na przywoływaniu wspomnień przez pryzmat społecznej teraźniejszości grupy i na kaŜdorazowej interwencji społeczeństwa w działalność pamięci, kiedy przed zapomnieniem chroni nas pamięć innych jednostek, czy teŜ pamięć grup, do których naleŜymy”9. MoŜna zatem stwierdzić, Ŝe nawet jeśli nie uczestniczyliśmy w danym wydarzeniu z przeszłości wywiera ono na nas nieustanny wpływ, ze względu na 5 Seminarium odbyło się w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego w październiku 2012 roku. Autorki wykorzystują informacje zdobyte podczas trwania wykładu. 6 Tłumaczenie terminów przyjęte za przekładem obranym podczas „French Memory Studies Seminar”, (20.10.2012). 7 M.-C. Lavabre, Circulation ... , op.cit., s. 262-263. 8 M. Halbwachs, Les cadres sociaux de la mémoire, Paris, Librairie Félix Alcan, 1935, polskie wydanie: M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, Warszawa, Państ. Wydaw. Naukowe, 1969. 9 M. Król, Wstęp do wydania polskiego, [w:] M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci, op. cit., s. XXVI.

16

pamięć zbiorową grupy. Nie naleŜy jej jednak mylić z pamięcią historyczną, gdyŜ wspomnienia danej wspólnoty są niepełne – nastąpiła bowiem selektywność, czyli odrzucone zostały zbędne w danym momencie fragmenty. W związku z tym pamięć zbiorowa jest ciągła – ewoluuje i zmienia się w zaleŜności od sytuacji. Niebędąca udziałem społeczeństwa pamięć historyczna juŜ taka nie jest. Według Halbwachsa historia jest jedna, a pamięci historycznych jest tyle ile zbiorowości. Stwierdza on ponadto, Ŝe pamięć historyczna to obraz wydarzeń, a pamięć zbiorowa to ognisko tradycji10. W latach siedemdziesiątych to historycy pierwsi skupili się na pamięci, aby juŜ w samej definicji rozróŜnić pamięć i historię. Pamięć odwołuje się do wszystkich form teraźniejszości rzeczy przeszłych11. Pierre Nora mówi o nastaniu czasu pamiętania, związanego z krytyką oficjalnych wersji historii narodowych, wspomina równieŜ o kulcie wspomnień i korzeni. Francuzi określają taki stan rzeczy mianem „spuścizny”, natomiast Anglosasi „dziedzictwem narodowym”12. Współcześnie zaobserwować moŜna niepewność kształtu przyszłości, która nakłada się na teraźniejszość. Społeczeństwa nałoŜyły na siebie obowiązek pamięci – waŜne stało się zbieranie wytworów materialnych, które w przyszłości mogą stać się świadectwem naszego istnienia. Jednocześnie, na skutek przyspieszenia historii oddalamy się, bądź zupełnie odcinamy od przeszłości, która przemawia do nas tylko i wyłącznie za pomocą śladów. Jednak ze względu na ich tajemniczość, według Pierre'a Nora musimy im zadawać pytania, aby zdobyć wiedzę o naszej „toŜsamości”. Nie mając wiedzy o przeszłości, rekonstruujemy więc dokumenty, przeszukujemy archiwa, odtwarzamy pomniki. Za Pierrem Nora moŜemy stwierdzić, Ŝe jeśli tworzenie przedmiotów czy kultywowanie wspomnień przez daną społeczność, ma na celu zachowanie przez nią pamięci o przeszłości, to kaŜdy z tych wytworów jest swoistym miejscem pamięci. Definicja miejsc pamięci według Pierre’a Nora jest dosyć szeroka. Zalicza on do nich geograficzne miejsca (np. Reims, ParyŜ), literaturę, czy wytwory sztuki (W poszukiwaniu straconego czasu Prousta), postacie historyczne (Joanna d'Arc), pomniki i budynki (Wersal, WieŜa Eiffela), godła, 10 M. Król, Wstęp do wydania polskiego, op. cit., s. XXVII. 11 M.-C. Lavabre, Miejsca pamięci, praca pamięci i ramy pamięci – trzy perspektywy badawcze we Francji, [w:] French Memory Studies Seminar, Warszawa, 20.10.2012, s. 268. 12 P. Nora, Czas Pamięci, „Res Publica Nowa”, Lipiec 2001, s. 37.

17

obchody i symbole (flaga, „Marsylianka”), czyli wszystkie symboliczne wytwory materialne i niematerialne, z których wywodzi się toŜsamość zbiorowa13. Ostatni paradygmat według Marie-Claire Lavabre, „praca pamięci” związany jest z osobą Paula Ricoeura i zapoczątkowany został w latach dziewięćdziesiątych, kiedy pamięć przeszła z psychoanalizy do nauk społecznych. Opisuje on pamięć ukończoną, jak równieŜ środki, poprzez które moŜemy wpłynąć na pamięć. Ricoeur twierdzi, Ŝe zarówno całe społeczeństwa, jak i jednostki mogą być „chore” na przeszłość i muszą wykonać pracę pamięci (podobnie jak odbywa się Ŝałobę), aby dostąpić zapomnienia i zacząć budować dobre relacje14. Takie podejście pokrywa się z paradygmatem miejsc pamięci w kontekście rozprawiania się z przeszłością. PodąŜając za przedstawionymi podejściami badań nad pamięcią, moŜna podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, jaki wpływ na decyzje, które są podejmowane przez decydentów, a w związku z tym na prowadzoną politykę wewnętrzną i zewnętrzną kraju ma pamięć o wydarzeniach z przeszłości. Lily Gardner Feldman przedstawia w swoich badaniach nad stosunkami polsko-niemieckimi proces przeistoczenia się dwóch społeczności, między którymi dochodziło do sporów (community of disputes) w partnerów, biorąc pod uwagę czynnik pamięci, który powodował poszczególne relacje między Polską a Niemcami. Autorka definiuje historię jako czynnik, jak równieŜ siłę dominującą. Lily Gardner Feldman15 wyróŜnia trzy kategorie historii – przeszłość jako bodziec, rozpoznanie krzywd czy teraźniejszość. Te kategorie pozwalają nam zrozumieć zarówno publiczne, jak i nienagłośnione drogi polsko-niemieckiego pojednania. Analizując przeszłość jako bodziec, Feldman zauwaŜa, Ŝe nieobecność relacji na poziomie politycznym i publicznym niekoniecznie przyczynia się do ich braku w innych sferach. Jednak to w kategorii przeszłości postrzeganej jako teraźniejszość moŜemy odnaleźć działania róŜnych zrzeszeń i organizacji rozumianych jako duŜy zespół ludzi powiązanych bezosobowymi 13 L. D. Kritzman, Foreword, [w:] P. Nora (red.), Realms of Memory. The Construction of the French Past, tom 1, New York, Columbia University Press, 1996, s. X i s. 14-21. 14 Vide: P. Ricoeur, Pamięć, historia, zapomnienie, Kraków, Universitas, 2007; M.-C. Lavabre, Miejsca pamięci, praca pamięci i ramy pamięci – trzy perspektywy badawcze we Francji, [w:] French Memory Studies Seminar, Warszawa, (20.10.2012), notatki autorek.

18

zaleŜnościami, stworzony do realizacji określonych celów16. Organizacje te dbają o utrzymanie miejsc pamięci związanych z wydarzeniami historycznymi, organizują w nich staŜe i spotkania, jak równieŜ wydają oświadczenia dotyczące spornych tematów. Analizując działania pojednawcze w Polsce i w Niemczech, waŜne jest przedstawianie historii relacji tych dwóch krajów w szerszym kontekście europejskim. Do prowadzenia takich działań mogą przyczynić się organizacje takie jak komisje skupiające się na rozwiązywaniu kontrowersyjnych wątków historycznych, na przykład w kontekście podręczników do historii17. JednakŜe, podejmowanie kwestii budzących kontrowersje czy spory jest dla Feldman waŜniejsze niŜ ich przemilczenie. Rozprawienie się bowiem z traumami z przeszłości, pomaga budować między państwami silniejsze relacje. Ujęcie zagadnienia dotyczącego pojednania w stosunkach polsko-niemieckich jest powiązane ze stawianą tezą, iŜ właśnie w przestrzeni symbolicznej dokonuje się ten proces, jednakŜe nadal pozostaje pod silnym wpływem pamięci o wydarzeniach historycznych.

Aby podjąć rozwaŜania w kwestii stosunków polsko-niemieckich, waŜna jest równieŜ analiza dyskursu społecznego, bez którego trudna do ukazania jest perspektywa tych relacji. W związku z powyŜszym, warto przytoczyć refleksje Klausa Bachmanna i Klausa Ziemera w celu pokazania, jaką rolę odgrywa pamięć, gdy mowa o postrzeganiu się przez dwa sąsiednie narody. ,,Debata o przeszłości staje się bardziej indywidualistyczna, spojrzenie w kategoriach zbiorowości zastępuje spojrzenie z punktu widzenia indywiduum, oceny moralne dotyczą teraz innych grup (…)’’18. ,,Pojęcie ‘kultura pamięci’ implikuje, Ŝe treści pamięci kulturowej duŜej liczby osób są przez nie podzielane. Nie znaczy to jednak, Ŝe dane społeczeństwo posiada jedną tylko kulturę pamięci. Przeciwnie – moŜe być ich wiele, mogą się w niektórych obszarach znacząco od 15 L. Gardner Feldman, Germany's Relations with Poland. From Community of Disputes to Close Partnership, manuskrypt, Warszawa, Niemiecki Instytut Historyczny, 2007 (manuskrypt w posiadaniu autorek). 16 A. Giddens, Socjologia, Warszawa, PWN, 2006, s. 367. 17 Polsko-Niemiecka Komisja Podręcznikowa (Deutsch-polnische Schulbuchkommission) - komisja utworzona w 1972 roku pod auspicjami UNESCO. Jej zadaniem jest uzgadnianie stanowisk polskich i niemieckich historyków w kwestii róŜnic interpretacji poglądów znajdujących odzwierciedlenie w podręcznikach szkolnych w obydwu państwach. Vide: J. Klepacka, Wspólna przeszłość - wspólny podręcznik?, „Polski Kalendarz Europejski”, Nr 129/ 2009, s. 36.

19

siebie róŜnić i mogą pozostawać w stanie otwartego współzawodnictwa względem siebie’’19.

Termin pamięci kulturowej został wprowadzony przez Jana Assmanna w nawiązaniu do pojęcia pamięci społecznej, autorstwa Maurice’a Halbwachsa i po raz pierwszy uŜytego w latach trzydziestych XX wieku. Assmann stwierdził, Ŝe charakterystyka danego przedstawiciela grupy społecznej nie wytworzyła się na skutek ewolucji, a jedynie poprzez wywodzenie się danego osobnika ze specyficznego kręgu kulturowego, przywiązanie do którego gwarantuje mu przetrwanie20. Ponadto charakterystyczne dla pamięci kulturowej jest odróŜnienie jej od pamięci codziennej, gdyŜ ta druga nie ma w sobie cech kulturowych. Dzieje się tak, gdyŜ jeśli oderwiemy się od codziennej komunikacji, przeniesiemy się do kręgu pamięci kulturowej – przejdziemy więc z wymiaru tymczasowego, jakie dostarcza nam Ŝycie codzienne do wymiaru ponadczasowego, zawartego w takich wytworach kultury jak dzieła literackie, rytuały czy pomniki21. Dla zweryfikowania słuszności tych poglądów i tez stawianych przez wyŜej wspomnianych badaczy, warto głębiej przyjrzeć się stosunkom polsko-niemieckim po zakończeniu II wojny światowej, określanym mianem najtrudniejszych w obliczu ponad tysiącletnich relacji w jakich pozostawały oba społeczeństwa22. Dla Polski obciąŜenie w relacjach z Niemcami dotyczy głównie doświadczeń historycznych XIX i pierwszej połowy XX wieku, okupacji ziem polskich i eksterminacji blisko 6 milionów obywateli oraz rewizjonizmu terytorialnego skierowanego przeciwko państwu polskiemu po zakończeniu Drugiej Wojny Światowej23. Natomiast Niemcy trudnych relacji z ich wschodnim sąsiadem upatrują w przymusowych przesiedleniach pod 18 K. Bachmann, Długi cień Trzeciej Rzeszy. Jak Niemcy zmieniali swój charakter narodowy, Wrocław, Atut, 2006, s. 100. 19 K. Ziemer, Kultura pamięci i wspomnień w Niemczech po drugiej wojnie światowej, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne”, Nr 28, 2011, s. 8. 20 J. Assmann, Collective Memory and Cultural Identity (Kollektives Gedächtnis und kulturel-le Identität), [w:] J. Assmann, T. Hölscher (red.), Kultur und Gedächtnis, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1988, s. 9-19, http://www.history.ucsb.edu/faculty/marcuse/classes/201/articles/ 95AssmannCollMemNGC.pdf, s. 125-133, tu s.125-126; (20.01.2014). 21 Ibid., s. 129. 22 M. Stolarczyk, ZbieŜność i róŜnice interesów w stosunkach polsko-niemieckich w latach 1989-2009, Katowice 2010, s. 7. 23 J. Krasuski, Polska - Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Poznań 2003, s. 210.

20

koniec II wojny światowej i w kilka lat po jej zakończeniu, utracie części terytorium państwa na rzecz Polski i statusie mniejszości niemieckiej24.

2. Stosunki polsko-niemieckie po zakończeniu II wojny światowej

Polsko-niemieckie stosunki po zakończeniu II wojny światowej w sposób

znaczący warunkowane były postanowieniami konferencji w Jałcie z lutego 1945 roku i Poczdamie z lipca i sierpnia 1945 roku. Przesunięcie polskiej granicy na zachód i przesiedlenie niemieckiej ludności na wschód od rzeki Odry i Nysy zawaŜyło na późniejszych relacjach Polski i jej zachodniego sąsiada. W artykule XIII Protokołu Poczdamskiego uznano za konieczne przesiedlenie ludności niemieckiej pozostającej na terytoriach Polski, Węgier i Czechosłowacji. Przymusowe przesiedlenia, które w Niemczech określane są mianem wypędzeń, stały się przez dziesięciolecia historycznym obciąŜeniem dla stosunków między oboma państwami.

Jeśli zaś chodzi o relacje międzypaństwowe polsko-niemieckie, to naleŜy podkreślić Ŝe po II wojnie światowej obejmowały one RFN i NRD. Po zakończeniu II wojny światowej i podziale państwa niemieckiego, istotnym stało się dla RFN zjednoczenie państwowe25. RFN od początku powstania w 1949 toku nie uznawało granicy zachodniej Polski i przez długie lata nie utrzymywało stosunków dyplomatycznych z Polską Rzeczpospolitą Ludową, prowadząc jednocześnie politykę zbliŜania do struktur zachodnioeuropejskich. Wyrazem orientacji prozachodniej jest fakt znalezienia się RFN w gronie państw załoŜycielskich Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali w 1951 roku i Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej w 1957 roku.

5 i 6 czerwca 1950 roku doszło do podpisania kilku układów między NRD a PRL, które dotyczyły współpracy naukowej i kulturalnej oraz finansowej. JednakŜe to układ podpisany 5 lipca 1950 w Zgorzelcu i regulujący wyznaczoną granicę państwową na Odrze i Nysie, zwany teŜ traktatem zgorzeleckim, potwierdził jedynie pozornie dobrosąsiedzkie stosunki między 24 M. Stolarczyk, ZbieŜność i róŜnice interesów…, op. cit., s. 7.

25 E. Cziomer, Rozwój stosunków politycznych między Polską a RFN w latach 1989-1995, [w:] J. Holzer, J. Fiszer (red.), Stosunki polsko-niemieckie w latach 1970-1995, Warszawa 1998, s. 12. Nakaz działania na rzecz zjednoczenia znalazł się w preambule Ustawy Zasadniczej.

21

obydwoma państwami26. Układ Zgorzelecki podpisany przez władze NRD nie zawierał uregulowań dotyczących małego ruchu granicznego, na co nalegało PRL. Ostatecznie zatem rząd NRD na mocy układu zgorzeleckiego uznał granicę obu rzek jako nową granicę ,,polsko-niemiecką’’ 27. Nadmienić naleŜy, Ŝe 3 sierpnia 1953 roku państwo polskie ostatecznie zrezygnowało z reparacji ze strony NRD, które wówczas znajdowało się w trudnej sytuacji ekonomicznej a tym samym z reparacji z Niemiec generalnie. Strona polska zrezygnowała ze swoich roszczeń przede wszystkim z uwagi na naciski ze strony ZSRR, które było zainteresowane stabilizacją NRD i jej utrzymaniem w bloku państw wschodnich. Faktycznie wzajemne stosunki PRL z NRD charakteryzował szereg czynników, które zawierały elementy współpracy jak i konfliktów28. Ponadto NRD koncentrowała swoje działania nie tylko na porozumieniu politycznym z PRL w tle z szeregiem zadraŜnień w tym obszarze, ale i dąŜyła w pierwszych latach po wojnie do budowania przyjaznych relacji między społeczeństwami. I tak w sierpniu 1948 roku utworzono Towarzystwo Hellmuta von Gerlacha działające na rzecz rozwoju stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych ze wschodnim sąsiadem do 1953 roku, kiedy to kierownictwo NRD dąŜyło do ścisłej kontroli stosunków z PRL we wszystkich dziedzinach29.

Przez pierwsze dwie dekady po zakończeniu Drugiej Wojny Światowej i odmiennych relacjach w stosunkach PRL z RFN i NRD, proces pojednania polsko-niemieckiego nie był oczywistym dla Ŝadnej ze stron. JednakŜe juŜ na początku lat 60-tych inicjatywę pojednania podjęli przedstawiciele kościółów katolickiego i protestanckiego, prezentując swoje stanowiska w tej sprawie. Pierwszym wysokiej rangi dostojnikiem kościelnym był katolicki biskup Berlina Julius Döpfner, który podczas swojej homilii 16 października 1960 roku uznał, Ŝe Polska stała się ofiarą okrutnych zbrodni, które były przyczyną wysiedlenia Niemców i utraty niemieckich terenów wschodnich. Ostra krytyka ze strony organizacji wypędzonych powodowała jednak, Ŝe Döpfner do tego tematu nie 26 M. Tomala, Patrząc na Niemcy. Od wrogości do porozumienia 1945-1991, Warszawa, Polska Fundacja Spraw Międzynarodowych, 1997, s. 37. 27 K. Ziemer, Polska i Niemcy – jaka przeszłość, jaka przyszłość, „Sprawy Międzynarodowe”, Nr 1/2005, s. 49. 28 K. Ziemer, Die Volksrepublik Polen in den Augen der SED-Führung in den achtziger Jahren, [w:] Instytut Studiów Politycznych PAN (red.), Polska – Niemcy – Europa. Księga Jubileuszowa z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin Profesora Jerzego Holzera, Oficyna Wydawnicza Rytm, Warszawa 2000, s. 594. 29 Ibidem, s. 32.

22

powrócił30. Długofalowo istotnym wydarzeniem było wystosowane Memorandum Wschodnie Kościoła Ewangelickiego w Niemczech z 1 października 1965 roku O sytuacji wypędzonych i stosunku narodu niemieckiego

do jego wschodnich sąsiadów31. Niemiecki Kościół Ewangelicki, choć nie bezpośrednio nawoływał do uznania granicy zachodniej na Odrze i Nysie dał do zrozumienia, iŜ naleŜałoby najpierw starać się o stworzenie płaszczyzn do dialogu polsko-niemieckiego. Memorandum wywołało ostre spory wśród niemieckiego społeczeństwa a wśród protestantyzmu w szczególności o zasadność jego treści. Nadal więc kompleks granicy wciąŜ uniemoŜliwiał porozumienie polsko-niemieckie32. Memorandum niemieckiego kościoła ewangelickiego ułatwiło przekazanie orędzia biskupów polskich do biskupów niemieckich podpisanego 18 listopada 1965 roku w końcowej fazie Soboru Watykańskiego. Tak jak Memorandum Kościoła Ewangelickiego miało szczególne znaczenie dla przemyślenia postaw wobec Polski w społeczeństwie niemieckim tak orędzie duchownych polskich posiadało skutki przede wszystkim w społeczeństwie polskim. Zawierało ono słynne zdanie „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”. To zdanie na początku zaskoczyło polskie społeczeństwo, ale długofalowo przesądziło o przełomie i moŜliwości dialogu polsko-niemieckiego.

Dialog ten był moŜliwy takŜe dzięki polityce kanclerza RFN Willy’ego Brandta i jego podejściu do wschodniego sąsiada. W grudniu 1970 roku między RFN a PRL został zawarty układ o normalizacji stosunków między obydwoma państwami, w którym potwierdzono, Ŝe granica na Odrze i Nysie jest zachodnią granicą polską33. Układ ten zapoczątkował proces normalizacji stosunków RFN z PRL. Ostatecznie granica ta została uznana w układzie granicznym z dnia 14 30 Cf. m. in. S. Voßkamp, Katholische Kirche und Vertriebene in Westdeutschland. Integration, Identität und ostpolitischer Diskurs 1945 – 1972, Stuttgart, Kohlhammer, 2007, s. 256, s. 356. 31 F. Boll, W. J. Wysocki, K. Ziemer, Wprowadzenie, [w:] Idem (red.), Pojednanie i polityka. Polsko-niemieckie inicjatywy pojednania w latach sześćdziesiątych XX wieku a polityka odpręŜenia, Warszawa, Neriton, 2010, s. 11. Niemiecki tekst memoriału (Die Lage der Vertriebenen und das Verhältnis des deutschen Volkes zu seinen östlichen Nachbarn) pod adresem internetowym: http://www.ekd.de/EKD-Texte/45952.html, (16.02.2014). 32 S. Raabe, Polska – sąsiad, partner, przyjaciel na wschodzie. Zmienne losy stosunków polsko-niemieckich po 1989 roku, , „Raport Fundacji Konrada Adenauera”, Nr 17, 2010, s. 24. 33 Z art. IV tego układu, który pośrednio odnosił się do protokołu poczdamskiego wynikało jednak, Ŝe (według interpretacji RFN) Republika Federalna uznała granicę tylko w imieniu obecnej RFN. Ostateczna granica miała być ustalona – według pozycji prawnej RFN do 1990

23

listopada 1990 roku, który razem z układem o dobrym sąsiedztwie z 17 czerwca 1991 roku został ratyfikowany 26 listopada przez Sejm i 16 grudnia 1991 roku przez Bundestag. Stosunki polsko-niemieckie aŜ do 1990 roku w sposób znaczący były zdominowane przez kwestię granicy na Odrze i Nysie34. Wizyta kanclerza RFN Willy’ego Brandta w Warszawie z okazji podpisania układu z Polską o uznaniu granicy stała się waŜnym symbolem politycznym wobec polskiego sąsiada. Jego spontaniczny gest uklęknięcia przed pomnikiem Bohaterów Getta 7 grudnia 1970 został uznany za jeden z najwaŜniejszych symboli politycznych. Oficjalnie polskie władze nie ustosunkowały się do zachowania niemieckiego kanclerza, a w samym RFN znalazło ono wówczas zarówno zwolenników jak i przeciwników. Komentarze prasy zachodnioniemieckiej nie odzwierciedlały jednak rangi tego wydarzenia dla stosunków polsko-niemieckich. Zastanawiano się czy symboliczne juŜ uklęknięcie stanowiło akt skierowany do Polski czy śydów, skoro na miejsca wydarzenia wybrano pomnik Bohaterów Getta. Ponadto gest Willy’ego Brandta był dopiero po gwałtownych dyskusjach akceptowany takŜe pośród kręgów konserwatywnych społeczeństwa zachodnioniemieckiego35. Niewątpliwie jednak ten gest, będący wyrazem przekonań osobistych Willy’ego Brandta był w logice polityki wschodniej koalicji SPD i FDP.

3. Solidarność i symbole pojednania w latach osiemdziesiątych

Dla stosunków polsko-niemieckich odmienne ramy przyniósł 1980 rok

wraz z powstaniem polskiego NiezaleŜnego Samorządnego Związku Zawodowego Solidarność. Z obawy przed wpływami idei Solidarności rząd NRD 30 października 1980 roku jednostronnie wypowiedział bezwizowy ruch graniczny a sympatia społeczeństwa NRD dla pierwszych niezaleŜnych związków zawodowych wkrótce się wyczerpała36. Ten zakaz swobodnego podróŜowania został utrzymany do końca istnienia NRD. Wolne Związki Zawodowe w systemie socjalistycznym nie miały racji bytu dla kierownictwa

roku – w przyszłym traktacie pokojowym (z ogólnoniemieckim suwerenem, którego w 1970 roku nie było). 34 Confer: K. Wóycicki, Niemiecki rachunek sumienia. Niemcy wobec przeszłości 1933-1945, Wrocław, Atut, 2004, s. 180. 35 K. Ziemer, Kultura pamięci i wspomnień w Niemczech, op. cit., s. 209. 36 B. Olschowsky, Inicjatywy pojednania, polityka polska i jej wpływ na postawy polityczne obu społeczeństw niemieckich, [w:] F. Boll i inni, op. cit., s. 293-294.

24

NRD, aczkolwiek dla wschodnioniemieckich intelektualistów działających w nielicznej opozycji do władz NRD, walka polskiej Solidarności stanowiła wzór do naśladowania dla walki o demokratyzację własnego kraju37. Władze NRD natomiast potępiły działania Solidarności i określiły je mianem kontrrewolucji. Odpowiednio ich dyskurs medialny usilnie koncentrował się na wrogiej Polakom propagandzie. Natomiast społeczeństwo zachodnioniemieckie wyraŜało podziw dla odwagi Polaków w ich postawie przeciwko ówczesnym władzom komunistycznym38. Z drugiej strony naleŜy przytoczyć obawy jakie wzbudzała Solidarność wśród elit politycznych w RFN a w rządzie Helmuta Schmidta w szczególności ze strachu przed podobnymi wydarzeniami jak w Budapeszcie w 1956 roku i Pradze w 1968 roku. Był to skutek wady koncepcyjnej Ostpolitik, która stawiła na współpracę między rządami nie pytając o ich legitymizacji.

Kierunek polityki wschodniej nie uległ szczególnej reorientacji po objęciu rządów przez chadeków w 1982 roku, chociaŜ kanclerz Helmut Kohl w sposób umiarkowany wyraŜał swoje poparcie względem organizacji wypędzonych39. W tamtym czasie obciąŜeniem dla stosunków polsko-niemieckich było Ŝądanie uznania mniejszości niemieckiej w Polsce, zwłaszcza tej zamieszkującej Górny Śląsk, w zamian za pomoc gospodarczą RFN. AŜ do drugiej połowy lat 80-tych kwestia uznania mniejszości niemieckiej była postrzegana przez polskie władze jako pretekst do Ŝądań rewizjonistycznych.

Relacje międzysąsiedzkie łagodniały w drugiej połowie lat 80-tych jeszcze przed upadkiem muru berlińskiego. Potrzebne były jednak gesty wyraŜające wolę spojrzenia w przeszłość naznaczoną konfliktami historycznymi i od roku 1989 wolę pojednania między jednoczącymi się Niemcami a demokratyczną Polską40.

To płaszczyzna polityczno-prawna odgrywała decydującą rolę w przezwycięŜaniu wzajemnych uprzedzeń po stronie obydwu społeczeństw polskiego i niemieckiego. Urzeczywistnienie i deklaracja wypełnienia idei pojednania Polski i Niemiec nastąpiła juŜ po przełomie politycznym w Polsce w 37 M. Brandt, Ruch Solidarności w oczach wschodnioniemieckich intelektualistów, s. 1, http://www.fil.ug.gda.pl/upload/files/138/szczecinvortrag.pdf, (31.12.2013). 38 B. Olschowsky, op. cit., s. 297. 39 Ibidem, s. 298. 40 P. J. Schmidt-Jevtic, Polityka niemieckiej socjaldemokracji względem Polski, „Biuletyn Niemiecki”, Nr 7, 17.06.2010, s. 3-4, http://csm.org.pl/pl/biuletyn-niemiecki?start=20, (31.03.2014).

25

1989 roku. Symboliczny bowiem początek tego procesu miał miejsce podczas Mszy Pojednania w KrzyŜowej na Dolnym Śląsku 12 listopada 1989 roku z udziałem niemieckiego kanclerza Helmuta Kohla i premiera rządu polskiego Tadeusza Mazowieckiego. Wzajemny znak pokoju między obydwoma politykami stał się początkiem dla nowego podejścia w stosunkach polsko-niemieckich opartych na współpracy i wspólnocie interesów oraz zbieŜnych celów politycznych. Uścisk pokoju między dwoma politykami stał się jawnym symbolem pojednania, kolejnym który wpisał się w przestrzeń stosunków polsko-niemieckich.

Rok 1989 w stosunkach polsko-niemieckich stanowi przełom w związku z uwarunkowaniami, które zadecydowały o nowym podejściu w kształtowaniu polityki zagranicznej oby państw. Uwarunkowania te po stronie polskiej to przede wszystkim zmiany systemowe i powiązanie polskiej racji stanu ze zbliŜeniem do struktur Europy Zachodniej. Jednocześnie dla pierwszego niekomunistycznego rządu Polski z premierem Tadeuszem Mazowieckim istotna była zmiana w stosunkach z zachodnim sąsiadem. Z kolei dla Niemiec rok 1990 przyniósł zjednoczenie państwowe RFN i NRD, którego przyczynkiem były między innymi zmiany zachodzące w Polsce. Uwarunkowaniom wewnątrzpaństwowym Polski i Niemiec towarzyszyły uwarunkowania zewnętrzne koncentrujące się wokół zburzenia dotychczasowego porządku, jaki wprowadzały postanowienia z konferencji w Jałcie i Poczdamie. Kres zimnej wojny, konfliktu na linii Wschód-Zachód oraz rozpad bloku państw satelickich ZSRR doprowadziły do zmian na międzynarodowej scenie politycznej. Za sprawą zjednoczenia Niemiec dokonały się zmiany na politycznej mapie Europy, wymagające nowego podejścia w polityce zagranicznej ich sąsiadów, szczególnie Polski. Warto podkreślić, Ŝe to właśnie rząd Tadeusza Mazowieckiego jako pierwszy spośród byłych rządów państw komunistycznych Europy Środkowo-Wschodniej jednoznacznie poparł proces zjednoczenia państwowego RFN i NRD. Zjednoczone Niemcy gwarantowały przyjazne stosunki z ich wschodnim sąsiadem i miały sprzyjać polskim interesom narodowym. Bez jedności państwa niemieckiego równieŜ proces integracji europejskiej nie miałby szans powodzenia, tym bardziej Ŝe to właśnie Niemcy miały odgrywać znaczącą rolę w reformującej się Europie. O doniosłości poprawy stosunków na poziomie rządowym między Polską a RFN świadczy złoŜone przez premiera Tadeusza Mazowieckiego expose z dnia 12 września 1989: ,,Potrzebujemy przełomu w stosunkach z RFN. Społeczeństwa obu krajów

26

poszły juŜ znacznie dalej niŜ ich rządy. Liczymy na wyraźny rozwój stosunków gospodarczych i chcemy prawdziwego pojednania na miarę tego, jakie się dokonało między Niemcami a Francuzami’’41.

Takie stanowisko rządu polskiego z roku 1989 oznaczało otwarcie na nowe podejście w stosunkach z państwem niemieckim oraz gotowość pojednania. Demokratyzacja ustroju w Polsce oraz suwerenne zjednoczenie Niemiec stanowiły przyczynek dla kształtowania i pogłębiania współpracy polsko-niemieckiej.

4. Uregulowanie granicy polsko-niemieckiej i polska droga

do Europy

Podstawowym dla stosunków polsko-niemieckich było uznanie przez

zjednoczone Niemcy granicy wschodniej państwa z Polską. Traktat między Rzeczpospolitą a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy podpisany 14 listopada 1990 roku w Warszawie zakończył polsko-niemiecki spór graniczny. Istotnym zagadnieniem jakie reguluje Traktat jest zobowiązanie obu państw do bezwzględnego poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej oraz nie zgłaszania Ŝadnych roszczeń terytorialnych. Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku określił dość dokładnie prawa mniejszości niemieckiej w Polsce (jak takŜe Polonii w Niemczech, choć nie została ona określona mniejszością narodową). Późniejsze uregulowania prawne odnośnie mniejszości niemieckiej zawiera Ustawa z dnia 16 stycznia 2005 roku o mniejszościach narodowych i etnicznych i języku regionalnym42. Zgodnie z postanowieniami tej ustawy osoby naleŜące do danej mniejszości mają prawo posługiwania się językiem mniejszości w Ŝyciu prywatnym i publicznie43. Język pomocniczy moŜe być uŜywany jedynie w gminach, w których liczba mieszkańców gminy naleŜących do mniejszości jest nie mniejsza niŜ 20% ogólnej liczby mieszkańców gminy44. 41 Confer: P. Dobrowolski, Stosunki polsko-niemieckie w okresie zmian ustrojowych w Polsce, Katowice, UŚ, 1997, s. 9-10. 42 Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych i języku regionalnym z dnia 16 stycznia 2005 roku, Dz. U., 2005, Nr 17, poz. 141, Nr 62, poz. 550; Dz. U., 2009, Nr 31, poz. 206, Nr 157, poz. 1241. 43 Ibidem, art.4. 44 Ibidem, art. 9.

27

Traktatem, który symbolizował zbliŜenie obu państw na początku lat 90-tych, był Traktat między Rzeczpospolitą a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku podpisany w Bonn przez polskiego premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego i niemieckiego kanclerza Helmuta Kohla. Traktat ten zasadniczo wskazuje obszary współpracy obu państw i ustanawia dobrowolne uzgadnianie wspólnych ich stanowisk w sprawach międzynarodowych na szczeblu rządowym. W traktacie nie zostały uregulowane kwestie majątkowe i obywatelstwa45, a sprawa podwójnego nazewnictwa została uwzględniona dopiero w Ustawie o mniejszościach narodowych z 2005 roku. Traktat ten wskazywał takŜe jako strategiczny cel obu państw sąsiedztwa i współpracy oraz przybliŜania Polski do struktur Europy Zachodniej46. Warto podkreślić, Ŝe ogromna była wola Niemiec i zaangaŜowanie na rzecz przekonywania społeczności międzynarodowej o korzyściach płynących z włączenia Polski w struktury wspólnotowe47.

Oba traktaty stanowią jednak przełom w stosunkach polsko-niemieckich, gdyŜ z jednej strony ostatecznie rozstrzygały sporną kwestię graniczną a z drugiej prawnie formułowały obszary współpracy obu państw i społeczeństw. Poza aktami dwustronnymi o randze traktatów podpisano szereg innych porozumień: 29 lipca 1992 roku o ułatwieniu w ruchu granicznym i 6 listopada 1993 roku o ustanowieniu nowych przejść granicznych. Te szczegółowe uregulowania dwustronne jednoznacznie wskazywały na nowe otwarcie w stosunkach polsko-niemieckich. RFN stały się dla Polski strategicznym partnerem gospodarczym a trwałe porozumienie polityczne miało przybliŜyć państwo polskie do struktur zachodnioeuropejskich. JednakŜe raczej rozczarowaniem dla polskiej strony było porozumienie z dnia 16 października 1991 roku o pomocy humanitarnej dla szczególnie poszkodowanych ofiar prześladowania nazistowskiego w Polsce. Na mocy tego porozumienia władze niemieckie przekazały Fundacji Polsko-Niemieckie Pojednanie kwotę 500 milionów marek. Polski minister spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski wychodził z załoŜenia, Ŝe strona niemiecka będzie znacznie hojniejsza. 45 W. Czachur, Dialog polsko-niemiecki 20 lat po Traktacie o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Perspektywa polska, „Biuletyn Niemiecki”, Nr 18, 2011, s. 10, http://csm.org.pl/pl/biuletyn-niemiecki?start=20, (31.03.2014). 46Traktat między Rzeczpospolitą a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z dnia 17 czerwca 1991 roku, art. 8 ust. 3. 47 A. Trzcielińska-Polus, Stosunki polsko-niemieckie w aspekcie procesu integracji Polski z UE, [w:] J. Holzer, J. Fiszer (red.), Stosunki polsko-niemieckie…, op. cit., s. 164.

28

Na przestrzeni lat 90-tych w polskiej polityce zagranicznej istotną rolę odgrywała opcja proeuropejska i starania o przystąpienie do Paktu Północnoatlantyckiego. Podczas wizyty w Niemczech w dniach 29 marca - 2 kwietnia 1992 roku polski prezydent Lech Wałęsa przedstawił propozycję utworzenia organizacji na wzór NATO („NATO bis”) i EWG zrzeszających w swoich strukturach byłe państwa komunistyczne z Europy Środkowo-Wschodniej. Z tej propozycji szybko zrezygnowano, ale od tej pory Niemcy popierały teŜ starania Polski o przystąpienie do Paktu, równieŜ z uwagi na przesunięcie granicy sojuszu dalej na wschód. Znacząca dla dąŜeń państwa polskiego umocnienia swojej pozycji na arenie międzynarodowej była wizyta niemieckiego kanclerza Helmuta Kohla w dniach 6-8 lipca 1995 roku, który w wygłoszonym przemówieniu w polskim parlamencie uznał, iŜ jeszcze w tej dekadzie Polska powinna przystąpić do Unii Europejskiej i NATO.

Dokonując podsumowania wspólnych załoŜeń, które decydowały o wymiarze stosunków polsko-niemieckich w latach 90-tych naleŜy podkreślić rolę procesu jednoczenia się Europy i pogłębiania integracji europejskiej. Oba państwa posiadały w tym procesie własne partykularne interesy, które jeśli chodzi o Niemcy dotyczyły umocnienia ich pozycji pośród członków integracji europejskiej. Jeśli chodzi zaś o Polskę to perspektywa europejska miała być szansą na przezwycięŜenie trudności wynikających z transformacji polityczno-gospodarczej po 1989 roku48. Poza czynnikiem europejskości stosunki polsko-niemieckie budowane były na zasadzie partnerstwa i prawdy o bolesnej przeszłości49.

Dla porozumienia polsko-niemieckiego symbolem stał się proces pojednania, który miał koncentrować się wokół wspólnych wartości i interesów obu narodów w Europie. To podejście oparte na symbolu pojednania odwoływało się do pokonania podziałów politycznych i wzajemnych uprzedzeń jakie zawaŜyły na relacjach dwustronnych Polski i Niemiec nie tylko między państwami, lecz równieŜ społeczeństwami. Dlatego teŜ dialog polsko-niemiecki poza wspólnym porozumieniem politycznym wymagał wyzbycia się takŜe wzajemnych uprzedzeń na płaszczyźnie społecznej. Realizowano to poprzez działalność takich jednostek jak niemieckie Instytuty Goethego w Warszawie i Krakowie załoŜone w 1990 i 1992 roku, promujące naukę języka niemieckiego, literaturę i kulturę niemiecką. Innym przykładem jest Niemiecki Instytut ds. 48 A. Pytka, Polsko-niemieckie stosunki polityczne po roku 1989, Katowice 2002, s. 73. 49 Ibidem, s. 3.

29

Polski w Darmstadt, którego powstanie zainspirowało Polsko-Niemieckie Forum w 1977 roku. W działalność Instytutu w Darmstadt równieŜ wpisuje się propagowanie nauki języka polskiego i popieranie wymiany młodzieŜy między obydwoma państwami. Ponadto Instytut jest ośrodkiem wymiany informacji, centrum badawczym i miejscem debat naukowych słuŜących rozpowszechnianiu wiedzy o Polsce50.

Innym przykładem symboliki idei pojednania w jej wymiarze politycznym było rocznicowe przemówienie prezydenta RFN Romana Herzoga 1 sierpnia 1994 roku z okazji pięćdziesiątej rocznicy upamiętnienia Powstania Warszawskiego. Sama obecność podczas uroczystości i zamiar wystąpienia niemieckiego prezydenta zaproszonego przez Prezydenta RP Lecha Wałęsę wzbudzały sprzeciw zwłaszcza wśród środowisk narodowych, stowarzyszeń reprezentujących ofiary Drugiej Wojny Światowej oraz powstańców. Z przemówienia prezydenta Herzoga jednoznacznie wypływała gotowość państwa niemieckiego do zmierzenia się z przeszłością, która przyczyniła się do poróŜnienia obu narodów: ,,Potrzebujemy pojednania i porozumienia, zaufania i dobrego sąsiedztwa. To się moŜe udać i zaowocować jedynie wtedy, gdy nasze narody bez Ŝadnych uprzedzeń zmierzą się z okropnościami najnowszej historii. Musi to być konfrontacja szczera i wolna od jakichkolwiek resentymentów. OdwaŜna by się otworzyć na całą prawdę. Niczego nie dodając, niczego nie pomijając i niczego sobie nie wytykając, będąc oŜywieni potrzebą uzyskania przebaczenia, ale i gotowi do udzielenia go. Dziś jednak chylę czoła przed bojownikami Powstania Warszawskiego i przed wszystkimi polskimi ofiarami wojny. Proszę o wybaczenie tego co wyrządzili Wam Niemcy’’51.

W ideę procesu pojednania polsko-niemieckiego wpisywało się wybaczenie, które dla zachodniego sąsiada Polski, jak wynikało z przemówienia prezydenta Herzoga, było nieodzowne dla jego urzeczywistnienia. Po tym przemówieniu wzrosły oczekiwania wobec polskiej strony w kwestii ustosunkowania się do wciąŜ dzielącej historii, a zwłaszcza przymusowych przesiedleń ludności niemieckiej. Szansą do zaprezentowania polskiego stanowiska względem przesiedleń stało się przemówienie polskiego ministra spraw zagranicznych Władysława Bartoszewskiego w dniu 28 kwietnia 1995 50 L. Gardner Feldman, Germany's Relations with Poland. From Community of Disputes to Close Partnership, op. cit., s. 41, manuskrypt w posiadaniu autorek. 51 W. Bartoszewski, O Niemcach i Polakach. Wspomnienia. Prognozy. Nadzieje, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 2010, s. 598-599.

30

roku w niemieckim parlamencie z okazji pięćdziesiątej rocznicy zakończenia Drugiej Wojny Światowej. Znamienne okazały się słowa polskiego ministra w przemówieniu dotyczące właśnie przesiedleń ludności niemieckiej: ,,Jako naród szczególnie doświadczony wojną poznaliśmy tragedię przymusowych przesiedleń oraz związanych z nimi gwałtów i zbrodni. Pamiętamy, Ŝe dotknęły one takŜe rzesze ludności niemieckiej i Ŝe sprawcami bywali takŜe Polacy. Chcę otwarcie powiedzieć, Ŝe bolejemy nad indywidualnymi losami i cierpieniami niewinnych Niemców dotkniętych skutkami wojny, którzy utracili swoje ojczyste strony’’52.

Przemówienie to stało się kolejnym symbolem w stosunkach polsko-niemieckich, gdyŜ poruszało wciąŜ trudną kwestię przesiedleń w procesie pojednania. Aczkolwiek w przemówieniu tym polski minister nie odwołał się wprost do wybaczenia, to jednak zdecydowanie przyznano współodpowiedzialność Polski za przymusowe przesiedlenia53.

Lata 90-te w bilateralnych stosunkach Polski i Niemiec charakteryzowało strategiczne partnerstwo w obszarze politycznym i gospodarczym określane mianem wspólnoty interesów54, które koncentrowało się wokół celów jak przystąpienie Polski do NATO i UE. Dla tej właśnie wspólnoty interesów istotnym wydarzeniem był szczyt obu państw zorganizowany 14 lipca 1997 w Bonn, podczas którego zostały przeprowadzone konsultacje bilateralne na najwyŜszym szczeblu. Polska była pierwszym krajem postkomunistycznym z regionu Europy Środkowo-Wschodniej, z którym Niemcy prowadziły takie konsultacje.

Jednak juŜ w 1998 roku nastąpiło ochłodzenie relacji dwustronnych za sprawą rezolucji niemieckiego Bundestagu z 29 maja, która poruszała kwestię przymusowych przesiedleń, odszkodowań i mniejszości niemieckiej w Polsce55. Przesiedlenia określono jako bezprawne i sporne z prawem międzynarodowym, a parlament w swojej rezolucji jednoznacznie i konsekwentnie wzywał rząd federalny do obrony interesów tych, którzy ucierpieli w wyniku przesiedleń56. Rezolucja ta została przegłosowana przez posłów CDU/CSU i FDP a nie cały 52 W. Bartoszewski, O Niemcach i Polakach..., op. cit., s. 631. 53 Ibidem, s. 14-15. 54 Odnośnie idei wspólnoty interesów w stosunkach polsko-niemieckich, Confer: W. Góralski (red.), Polsko-niemiecka wspólnota interesów. Geneza, dokonania, zagroŜenia. Warszawa 2007. 55 S. Raabe, Polska-sąsiad, partner, przyjaciel na wschodzie. Zmienne losy stosunków polsko-niemieckich po 1989 roku, „Raport Fundacji Konrada Adenauera”, Nr 17, 2010, s. 19.

31

Bundestag. Odpowiedzią na stanowisko niemieckie w tej sprawie była rezolucja wystosowana przez Sejm polski, w której negowano moŜliwość przywrócenia na mocy prawa nieruchomości ludności niemieckiej (o czym w rezolucji Bundestagu mowy nie było) i podkreślano istotę nienaruszalności granicy polsko-niemieckiej i terytoriów obu państw, co zostało ostatecznie zawarte w traktacie granicznym z listopada 1990 roku. Te dwie deklaracje ustanowione przez Bundestag i Sejm stanowczo podkreślały stanowiska obu państw wobec spornych przymusowych przesiedleń, które w perspektywie przyszłych ich stosunków znacząco je obciąŜały.

Pod koniec lat 90-tych pojawił się kolejny czynnik przesądzający o dwustronnych stosunkach polsko-niemieckich. Mianowicie chodzi tu o negocjacje akcesyjne poprzedzające przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Tym razem róŜnice w stanowiskach polskim i niemieckim koncentrowały się wokół okresów przejściowych na swobodne przemieszczanie się pracowników oraz swobodny obrót ziemią57, które kończyły się kompromisem.58 Wreszcie sama polityka wobec wschodniego sąsiada Niemiec według kanclerza Gerharda Schrödera oznaczała nowy etap wobec polsko-niemieckiej wspólnoty interesów. Wspólnota ta dotyczyła nie tylko relacji dwustronnych, lecz w związku z partycypacją Polski w procesie integracji europejskiej, obejmowała wymiar wielostronny powiązany z interesami obu państw. Poparcie powrotu do Europy takich krajów jak Polska, Czechy czy Węgry stanowiło wyraz historycznej odpowiedzialności Niemiec, stąd poparcie kanclerza Schrödera59.

5. Wiek XXI - spór wokół projektów organizacji niemieckich przesiedlonych

Początek XXI wieku dla Polski i Niemiec okazał się kolejnym etapem w

procesie strategicznego partnerstwa, oddalającym jednak wizję zbliŜenia w relacjach obu państw. I tak symbolem wyraźnego ochłodzenia w stosunkach Polski z jej zachodnim sąsiadem stały się roszczenia zaplanowanego niemieckiego Centrum Przeciwko Wypędzeniom. Fundacja Centrum Przeciwko 56 S. Raabe, Polska-sąsiad, partner, przyjaciel na wschodzie..., op. cit., s. 20. 57 M. Stolarczyk, ZbieŜność i róŜnice interesów w stosunkach…, op. cit., s. 14. 58 Siedem lat czasu przejściowego w przypadku pracowników a 12 zamiast 18 lat w przypadku obrotu ziemią. 59 M. Chardon, M. Große Hüttmann, Społeczeństwo niemieckie wobec integracji europejskiej, [w:] S. Sulowski (red.), Polska i Republika Federalna Niemiec w procesie integracji europejskiej, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2007, s. 28.

32

Wypędzeniom powstała w 1999 roku z inicjatywy liderów Związku Wypędzonych, a jej działalność miała koncentrować się na rzetelnej dokumentacji losów przymusowo przesiedlonych, obejmując (w poprawionej po pierwszych krytykach wersji) nie tylko ludność niemiecką ale równieŜ inne przesiedlenia w Europie60. Inną organizacją obciąŜającą stosunki polsko-niemieckie stało się Powiernictwo Pruskie, jednostka całkowicie niezaleŜna od Centrum, załoŜona w 2000 roku przez przedstawicieli Ziomkostwa Prus Wschodnich. Powiernictwo Pruskie reprezentuje roszczenia majątkowe obywateli niemieckich za nieruchomości utracone po II Wojnie Światowej61. Zarówno Centrum Przeciwko Wypędzeniom jak i Powiernictwo Pruskie są postrzegane w Polsce, w świetle tendencji do upatrywania Niemiec jako ofiar II Wojny Światowej62.

Sporną kwestię roszczeń wypędzonych poruszył kanclerz federalny Gerhard Schröder w swoim wystąpieniu 1 sierpnia 2004 roku w sześćdziesiątą rocznicę wybuchu Powstania Warszawskiego. Kanclerz oświadczył, Ŝe nie ma miejsca na restytucję roszczeń wynikających z przeszłości oraz, Ŝe Ŝadna niemiecka siła polityczna nie popiera indywidualnych starań mających na celu ich realizację63. Kanclerz wyraźnie podkreślał w swoim wystąpieniu, Ŝe pozwy roszczeniowe składane przez obywateli niemieckich w polskich czy międzynarodowych sądach nie otrzymają poparcia od rządu RFN64. Sprawa ta skończyła się jednak dopiero, kiedy Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu oddalił w 2008 roku skargę Powiernictwa Pruskiego, które reprezentowało wówczas roszczenia 23 swoich członków wysiedlonych lub spadkobierców wysiedlonych.

Odpowiedź polityczna została zaprezentowana przez Sejm polski na mocy uchwały z 10 września 2004 roku, w której określono mianem bezprawnych roszczeń wysuwanych przez głosy jak Powiernictwo Pruskie i uznano prawa Polski do niemieckich reparacji wojennych. Sejm wezwał rząd polski do rozpoczęcia rokowań negocjacyjnych z rządem RFN w tej sprawie. Natomiast 60 K. Ziemer, Kultura pamięci i wspomnień w Niemczech…, op. cit., s. 16. 61 H. Putzke, G. Morber, Die Preußische Treuhand - Adressat einer vereinsrechtlichen Verbotsverfügung?, „Nordrhein-Westfälische Verwaltungsblätter”, 2007, Nr 6, s. 211 oraz K. Kuczyński, Powiernictwo Pruskie, czyli krucjata na rzecz niemieckich wypędzonych, [w:] Idem (red.), Wśród ludzi i ksiąŜek. Rozprawy – wspomnienia – wywiady, Włocławek, Wydawnictwo Państwowej WyŜszej Szkoły Zawodowej, 2011, s. 184. 62 K. Ziemer, Polska i Niemcy - jaka przeszłość, jaka przyszłość, op. cit., s. 59. 63 S. Raabe, Polska - sąsiad, partner, przyjaciel na wschodzie…, op. cit., s. 19. 64 K. Ziemer, Polska i Niemcy…, op. cit., s. 50.

33

rząd polski nie przychylił się do tej uchwały, reprezentując prawomocne stanowisko polskie w sprawie reparacji od roku 1953. Z kolei rok 2005 po objęciu władzy w Polsce przez partię Prawo i Sprawiedliwość przyniósł zmiany w relacjach z zachodnim sąsiadem. Zasadniczo lata rządów Prawa i Sprawiedliwości 2005-2007 określane są mianem jawnego kryzysu, jaki zdominował stosunki polsko-niemieckie65. Od wspólnoty interesów jakie łączyły oba państwa do sąsiedztwa pod znakiem konfliktów charakteryzował się cały okres sprawowania rządów przez tę partię, co bezpośrednio wynikało ze zmiany w polityce zagranicznej Polski. Rząd Prawa i Sprawiedliwości odŜegnywał się od procesu porozumienia z państwem niemieckim, którego nie traktował jako partnera w relacjach międzynarodowych66. Ponadto czynił szereg zarzutów względem rządu niemieckiego twierdząc, iŜ popiera roszczenia wypędzonych. TakŜe prawa mniejszości polskiej w Niemczech i rzekome fałszowanie historii przesądzały o trudnych relacjach aŜ do roku 2007. Wraz z przejęciem rządów przez partię Platforma Obywatelska nastąpił powrót do polityki opartej na wspólnych interesach, jakie łączyły Polskę i Niemcy. Zmiany i zwrot ku przyjaznym stosunkom z zachodnim sąsiadem doprowadziły do stopniowej normalizacji i przekonaniu o istocie polityki interesów łączących oba państwa.

Jak podaje Lily Gardner Feldman historia jest czynnikiem dominującym w oddziaływaniu na relacje polsko-niemieckie67. Dlatego teŜ roszczenia i kwestia przymusowych przesiedleń ludności niemieckiej pozostają wciąŜ aktualnymi determinantami wpływającymi na stosunki polsko-niemieckie. Z kolei w Niemczech debata na temat utworzenia fundacji Centrum Przeciwko Wypędzeniom nabrała wymiaru partyjno-politycznego przed wyborami do Bundestagu w 2005 roku. Angela Merkel złoŜyła obietnicę przewodniczącej Związku Wypędzonych Erice Steinbach, Ŝe po wygranej CDU Centrum zostanie wybudowane. Umowa Koalicyjna między CDU i SPD z 2005 roku zawierała deklarację, Ŝe powstanie ,,Widoczny Znak’’ w Berlinie, który będzie przypominał o wypędzeniach68. Wiele negatywnych emocji związanych z roszczeniami wypędzonych powiązanych jest z osobą Eriki Steinbach, przewodniczącą Związku Wypędzonych i jej kontrowersyjnymi 65 L. Gardner Feldman, Germany's Relations with Poland. From Community of Disputes to Close Partnership, op. cit., s. 64. 66 Ibid., s. 26-28. 67 Ibid., s. 3.

34

wypowiedziami69. Tu jednak naleŜy podkreślić z całą stanowczością, Ŝe działalność Eriki Steinbach nie reprezentuje głównego nurtu politycznego Niemiec wobec Polski. Zwolennicy pojednania po polskiej stronie wyraŜali oburzenie dla tak kształtowanej problematyki historycznej dla trudnej przeszłości obu narodów polskiego i niemieckiego. Z kolei w maju 2005 roku w Bonn otwarta została wystawa „Ucieczka, Wypędzenie i Integracja”, która zdaniem ówczesnego związkowego ministra ds. kultury Bernda Neumanna stanowiła przyczynek dla stałego upamiętnienia wypędzeń70. Wystawa powstała z inicjatywy SPD i Zielonych, autorstwa Hansa Joachima Westholda została zorganizowana w bońskim Domu Historii RFN (Haus der Geschichte der

Bundesrepublik Deutschland)71. Prezentacja obejmuje przedstawienie wypędzeń jako zjawiska globalnego, stąd teŜ wiele ilustracji poświęconych jest wypędzeniom między innymi Ormian, Greków, Polaków oraz Niemców. Wśród ilustracji znajdowały się takŜe zdjęcia zniszczonej przez bombardowania Warszawy oraz wiele zdjęć udostępnionych przez polski Instytut Pamięci Narodowej72. Rok później w sierpniu 2006 roku swoją wystawę zorganizowała przewodnicząca Związku Wypędzonych, ,,Wymuszone drogi. Ucieczka i wypędzenie w Europie XX wieku’’ w Kronprinzenpalais w Berlinie. Wystawa tematyką obejmowała przesiedlenia Niemców oraz innych narodów europejskich, w tym Polaków, Ormian, Greków i śydów. JednakŜe nie spotkała się z przychylnością strony polskiej, a szczególną krytykę kierował ówczesny premier polskiego rządu Jarosław Kaczyński. Ostatecznie w 2008 roku spór o „Widoczny Znak”, uzgodniony w Umowie Koalicyjnej, została rozwinięta uchwaleniem ustawy, która tworzyła fundację ,,Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie’’ podlegającą Niemieckiemu Muzeum Historycznemu w Berlinie73. Trzonem tej wystawy miała być wystawa Domu Historii RFN „Ucieczka, Wypędzenie i Integracja”. 68 K. Ziemer, Kultura pamięci i wspomnień w Niemczech…, op. cit., s. 17. 69 J. Schmidt-Jevtic, Polityka niemieckiej socjaldemokracji…, op. cit., s. 6-7. 70 L. Gardner Feldman, Germany's Relations with Poland…,op.cit., s. 24. 71 B. Cöllen, Ucieczki, wypędzenia…i integracja, 05.12.2005, http://www.dw.de/ucieczki-wyp%C4%99dzeniai-integracja/a-2693356, (14.02.2014). 72 Ibid. 73 Gesetz zur Errichtung einer Stiftung „Deutsches Historisches Museum” vom 21.12.2008, BGBl. I, S. 2891-2895; http://www.bgbl.de/banzxaver/bgbl/start.xav?startbk=Bundesanzeiger _BGBl&bk=Bundesanzeiger_BGBl&start=//*%255B@attr_id=%27bgbl108s2917.pdf%27%255D#__bgbl__%2F%2F*%5B%40attr_id%3D'bgbl108s2891.pdf'%5D__1401987965475, (05.06.2014).

35

Na fali płynącej z poparcia kanclerz Angeli Merkel, wyraŜonego z okazji pięćdziesiątej rocznicy powstania Związku Wypędzonych (2007 rok), w roku 2009 ponownie pojawiła się kwestia budowy Centrum przeciwko Wypędzeniom. Odpowiedzią ze strony polskiej była propozycja wysunięta przez polskiego premiera, Donalda Tuska, w sprawie budowy międzynarodowego Muzeum Drugiej Wojny Światowej, lecz nie spotkała się ona z przychylnością niemieckiej kanclerz. Z uwagi na narastający spór wokół Centrum i obawy polskiej strony, dla jego załagodzenia istotne były deklaracje polityków polskich i niemieckich, prezentujących stanowiska wokół poparcia tej idei. Minister Spraw Zagranicznych RFN Guido Westerwelle przebywając ze swoją pierwszą wizytą w Polsce po objęciu urzędu 31 października 2009 roku potwierdził, Ŝe tylko polska perspektywa moŜe być uwzględniona, jeśli chodzi o rolę Centrum i wkład w pojednanie74.

Ostatecznie jednak do symbolicznej inauguracji budowy wystawy ,,Ucieczka, Wypędzenie, Pojednanie’’ doszło w czerwcu 2013 roku w Berlinie, podczas której to uroczystości kanclerz Merkel podkreśliła, Ŝe jego celem jest propagowanie pojednania w Europie75. Projekt ten, finansowany przez niemiecki rząd federalny i powstały we współpracy z polskimi historykami, poświęcony jest głównie wysiedleniom Niemców po II Wojnie Światowej. W stałej ekspozycji będzie obejmował równieŜ ukazanie losów przesiedlonych Polaków i innych narodów europejskich76. Ponadto naleŜy podkreślić, Ŝe powstanie wystawy połączone jest z placówką dokumentacyjną, która będzie gromadziła materiały potrzebne do badań nad wypędzeniami. Upamiętnienie przesiedlonych Niemców w postaci budowy tej wystawy jest interpretowane tej wystawy jako akt wymierzony przeciwko Polsce, aczkolwiek podkreślanie jego ducha europejskości ma przekonywać o słuszności realizacji projektu.

74 S. Raabe, Polska – sąsiad, partner, przyjaciel na wschodzie. Zmienne losy stosunków polsko-niemieckich po 1989 roku, op. cit., s. 37. 75 E. Stasik, R. Romaniec, Inauguracja Centrum Dokumentacji Wypędzeń. „Propagowanie pojednania”, 11.06.2013, http://www.dw.de/centrum-przeciwko-wyp%C4%99dzeniom-powstaje/a-16874921, (11.06.2013). 76 R. Romaniec, Baubeginn für das Vertriebenen-Zentrum, 12.06.2013, http://www.dw.de/ baustart-f%C3%BCr-vertriebenen-zentrum/a-16263246, (12.06. 2013).

36

6. Podsumowanie. Pojednanie polsko-niemieckie w wymiarze

symbolicznym

Z powyŜszych rozwaŜań wynika, Ŝe wydarzenia historyczne wspólne dla

obu państw Polski i Niemiec stanowią znaczące obciąŜenie dla relacji między nimi. Z drugiej strony pamięć dotycząca konfliktów przeszłości, tak bardzo dzieląca polityków jak i oba społeczeństwa, pozostaje czynnikiem determinującym stosunki obu państw. Przestrzeni symboliki w procesie pojednania polsko-niemieckiego i wpływowi pamięci na decyzje polityczne towarzyszy jeszcze jeden czynnik. Mianowicie chodzi tu o rolę organizacji pozarządowych, które poprzez swoją niezaleŜną działalność od polityki, przyczyniają się do uhonorowania pamięci o przeszłości w stosunkach polsko-niemieckich i budowania relacji między oba społeczeństwami. Nade wszystko naleŜy podkreślić doniosłe znaczenie Polsko-Niemieckiej Komisji Podręcznikowej utworzonej w 1972 roku. Celem działalności Komisji jest uzgadnianie wspólnych stanowisk Polski i Niemiec w sprawach, które odzwierciedlały róŜnice poglądowe w związku z treściami zamieszczanymi w podręcznikach szkolnych do historii i geografii w obu krajach. Inny przykład stanowi Niemiecki Instytut Historyczny funkcjonujący od 1993 roku w Warszawie, którego działalność koncentruje się wokół badań naukowych poświęconych historii Polski i stosunków polsko-niemieckich w kontekście europejskim i międzynarodowym. Rezultatem działalności Instytutu (jak i jego odpowiednika powstałego w 2006 roku, Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Naukowej w Berlinie) jest sieć współpracy polskich i niemieckich naukowców. Zgodnie z Lily Gardner Feldman powstanie i działalność tych organizacji uzaleŜniona była od uwarunkowań międzynarodowych, zwłaszcza w kontekście Zimnej Wojny kiedy pojednanie polsko-niemieckie nie było moŜliwe77. Warto podkreślić takŜe, iŜ po 1985 roku w ramach Akcji Znak Pokuty moŜliwe stały się międzynarodowe spotkania w Auschwitz, jednak organizacja ta swoje przedstawicielstwo otworzyła w Krakowie dopiero w 1996 roku78.

Proces transformacji po 1989 roku stał się kolejnym przełomowym okresem w stosunkach polsko-niemieckich, ale pozwolił takŜe na otwartą debatę 77 L. Gardner Feldman, Germany's Relations with Poland…, op. cit., s.13. 78 Ibid., s. 14.

37

nad wspólną historią. Z kolei wszystkie trzy wymienione organizacje miały na celu budowanie wzajemnego poznania i zrozumienia po stronie obu społeczeństw polskiego i niemieckiego, a zatem równieŜ neutralizowania krzywdzących uprzedzeń. Organizacje te dąŜą do konfrontacji z przeszłością w oparciu o pełne uznanie zbrodni popełnionych przez Niemców wobec Polaków. Wspólnym mianownikiem dla tych trzech organizacji jest niewątpliwie potrzeba pojednania między społeczeństwem polskim i niemieckim. Licznie organizowane przez nie konferencje i seminaria oraz wydawane publikacje w szerokim kontekście odnoszą się do wspólnej historii i pamięci o wydarzeniach łączących oba społeczeństwa. Akcja Znak Pokuty skupia się na pielęgnowaniu pamięci we wciąŜ trudnych relacjach, jednakŜe odnosi się takŜe do kwestii politycznych79. I tak przykładem odniesienia moŜe być stanowisko sprzeciwu Akcji Znak Pokuty wobec budowy Centrum Przeciwko Wypędzeniom80.

W tym momencie warto odpowiedzieć na pytanie, które z powyŜszych wydarzeń moŜna określić mianem symboliki w procesie pojednania polsko-niemieckiego, Z pewnością doskonale utrwalonymi w pamięci Polaków są słowa polskich biskupów mówiących o wybaczeniu i prośbie o wybaczenie. Słowa te wywołały silne emocje głównie ze względu na skierowanie ich do obywateli tych państw a nie samych polityków. Liczne kontrowersje, które wywołały słowa biskupów z pewnością związane były z rolą kościoła katolickiego w okresie komunizmu, która koncentrowała się wokół podtrzymywania polskich tradycji narodowych. Prośba o wybaczenie skierowana do narodu niemieckiego dwadzieścia lat po zakończeniu działań wojennych była postrzegana przez część społeczeństwa polskiego jako kontrowersyjna i niesłuszna, stąd wciąŜ Ŝywa po dziś dzień pamięć o tym wydarzeniu. Nie moŜna jednak zapomnieć, Ŝe to niemieckie środowisko chrześcijańskie jako pierwsze ,,wyciągnęło rękę’’ pod koniec lat 50-tych i podjęło inicjatywę pojednania. Wspomniana wcześniej homilia Juliusa Döpfnera czy wystosowane prawie dwa miesiące wcześniej przed orędziem duchownych polskich Memorandum Wschodnie Kościoła Ewangelickiego w Niemczech są istotnymi symbolami, o których warto przypominać.

Ponadto spontaniczny gest uklęknięcia Willy’ego Brandta przed pomnikiem Bohaterów Getta, stał się kolejnym z istotnych symboli wpływających na pamięć o pojednaniu. To wydarzenie wzbudziło po stronie 79 L. Gardner Feldman, Germany's Relations with Poland…, op. cit., s. 14. 80 Ibid., s. 15.

38

niemieckiej podobne kontrowersje co wydarzenie z 18 listopada 1965 roku po stronie polskiej. Brak pamięci o symbolu uczynionym przez Brandta wśród współczesnych Polaków moŜe być wywołany brakiem ustosunkowania się do niego ówczesnych władz polskich. Z tego teŜ względu warto uwypuklić jego znaczenie w niniejszym artykule. Na kolejny gest trzeba było czekać wiele lat, jednocześnie doświadczając wiele przykrych incydentów. JednakŜe wspaniały gest uścisku pokoju między niemieckim kanclerzem Helmutem Kohlem a polskim premierem Tadeuszem Mazowieckim powinien urosnąć do rangi symbolu głęboko osadzonego w pamięci obu społeczeństw, a zarazem ,,otwierającemu drzwi’’ do nowego rozdziału pojednania polsko-niemieckiego. Tadeusz Mazowiecki moŜe być określony mianem polskiego pioniera wśród polityków w tworzeniu symbolicznych gestów. Równy miesiąc przed uroczystą mszą w KrzyŜowej wzywał on do przełomu w stosunkach z RFN zaznaczając, Ŝe stopień zbliŜenia między społeczeństwami jest większy niŜ między rządami. Często zapomina się o niezwykle symbolicznym wydarzeniu jakim było podpisanie traktatu granicznego między Polską a RFN.

Lata 90-te obfitowały w liczne traktaty polityczne, które miały na celu wprowadzenie między Polską a Niemcami przyjaznych stosunków. Pośród oficjalnych wydarzeń moŜemy wyszczególnić symboliczne gesty, które powinny zaistnieć w pamięci obu narodów. Takim symbolem były wzajemne wizyty państwowe - polskiego prezydenta Lecha Wałęsy w Niemczech w 1992 roku i niemieckiego kanclerza Helmuta Kohla w Warszawie w 1995 roku, które zapoczątkowały proces integracji Polski ze strukturami Europy Zachodniej. Według Kazimierza Wóycickiego Kohl i Mazowiecki wybrali dla polsko-niemieckiego pojednania symbole waŜne, lecz nieprowokujące do trudnych dyskusji81. Kolejnym wydarzeniem, które wzbudzało skrajne emocje a które z czasem urosło do rangi symbolu była wizyta i przemówienie prezydenta RFN Romana Herzoga podczas 50-tej rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego. Nawiązanie do orędzia biskupów polskich i prośba o wybaczenie z pewnością powinny spotkać się z uznaniem polskiego społeczeństwa. Tak samo waŜnym było przemówienie polskiego ministra spraw zagranicznych Władysława Bartoszewskiego w Bonn, tym razem wygłoszone z okazji 50-tej rocznicy zakończenia Drugiej Wojny Światowej. Pomimo braku bezpośredniego 81 K. Wóycicki, Niemiecki rachunek sumienia. Niemcy wobec przeszłości 1933-1945, Wrocław, Atut, 2004, s. 191.

39

odwołania się do wybaczenia ten reprezentant polskiego narodu podkreślił, Ŝe równieŜ Polacy pamiętają o tragedii obywateli niemieckich.

Z kolei początek XXI wieku w stosunkach polsko-niemieckich przynosi wyraźne ochłodzenie, powodowane nie tylko kształtowaniem polskiej polityki zagranicznej wobec Niemiec, ale zwłaszcza kwestią roszczeń Powiernictwa Pruskiego oraz działalnością niemieckiego Związku Wypędzonych. Przykład stanowi tu Centrum Przeciwko Wypędzeniom, fundacja powołana w 2000 roku przez liderów Związku Wypędzonych, w celu utworzenia odrębnej instytucji o tej samej nazwie, której działalność miałaby koncentrować się wokół dokumentacji losów niemieckich wypędzonych od 1945 roku. Koncepcja idei działalności fundacji zakładała ujęcie wysiedlenia nie tylko ludności niemieckiej, lecz równieŜ innych narodów Europy. Projekt utworzenia tej fundacji spotkał się z krytyką ze strony polskiej, zasadniczo z uwagi na fakt Ŝe wysiedlenia innych narodów zostały wskazane wybiórczo oraz uznano, Ŝe w ten sposób kształtowany jest nowy niemiecki dyskurs wskazujący na własne ofiary. Natomiast o zbliŜeniu w stosunkach polsko-niemieckich pod koniec pierwszej dekady XXI wieku moŜna mówić w kontekście obchodów 70 rocznicy wybuchu Drugiej Wojny Światowej w dniu 1 września 2009 roku na Westerplatte, z udziałem przedstawicieli władz polskich oraz niemieckiej kanclerz Angeli Merkel. Wystąpienie kanclerz podczas obchodów nazwane zostało wydarzeniem europejskim i określone mianem zbliŜenia w kwestiach polityki historycznej. W swoim przemówieniu Angela Merkel podkreśliła, Ŝe Niemcy nigdy nie będą fałszować historii oraz doceniają działania polskiego ruchu ,,Solidarności’’, który otworzył wrota do wolności wielu krajom europejskim82. Ponadto kanclerz Merkel w swoim przemówieniu uznaje, Ŝe zaproszenie jej jako reprezentanta Niemiec świadczy o partnerstwie, współpracy i przyjaźni z Polską.

Porozumienie polsko-niemieckie nie moŜe być procesem wyłącznie jednostronnym, gdyŜ wymaga dialogu politycznego i współpracy w obszarze gospodarki i kultury z inicjatywy obu państw. Dla Polski i Niemiec stosunki bilateralne to szczególnie wspólnota interesów, wynikająca z połoŜenia geograficznego, wspólnej historii i polityki europejskiej. Otwartość i strategiczne partnerstwo w relacjach polsko-niemieckich to przyszłość tego porozumienia, które nadal ulega wpływom pamięci o wspólnej historii. Polsko-niemieckie pojednanie jest silnie zintegrowane z pamięcią, która niewątpliwie 82 P. Buras, Polska - Niemcy: partnerstwo dla Europy? Interesy, opinie elit, perspektywy, Warszawa, Centrum Stosunków Międzynarodowych, 2013, s. 76.

40

wpływa na decyzyjność w obszarze polityki, ale równieŜ posiada swoje oddziaływanie w relacjach pomiędzy społeczeństwem polskim i niemieckim.

W ramach podsumowania jeszcze raz naleŜy podkreślić, Ŝe więcej pozytywnych symboli wyraŜonych było przez władzę i społeczeństwo RFN niŜ przez NRD. Niewątpliwie na stan stosunków między PRL a NRD wpłynęły uprzedzenia, szczególnie jeśli mowa o ich społeczeństwach. Oczywiście nie moŜna zapomnieć o systemach politycznych panujących w tych dwóch krajach, a przez to trudniejszych relacjach wśród sąsiadujących ze sobą Polski i NRD. Z uwagi na zjednoczenie Niemiec te negatywne wydarzenia nie mogą przyćmić tych pozytywnych, gdyŜ równieŜ one wyraŜają wolę i stosunek społeczeństwa niemieckiego.

Wydawać się moŜe, Ŝe zarówno młodym przedstawicielom społeczeństwa polskiego jak i niemieckiego, udało się wykonać wspomnianą przez Ricoeura pracę pamięci i opisywane w tym artykule problemy w porozumieniu między narodami, które reprezentują wydają się być dla nich nieistotne w Ŝyciu codziennym. Dzięki integracji w ramach Unii Europejskiej, licznej wymianie kulturowej i edukacyjnej między Polską i Niemcami nastąpiło zbliŜenie obywateli tych państw. Oczywistym jest, Ŝe działania polityków związanych z obozem narodowym, czy tych wykorzystujących politykę pamięci do osiągnięcia władzy wpływają na postrzeganie drugiej strony, jednakŜe pogłębiająca się integracja w ramach dziesięcioletniego współistnienia w strukturach unijnych wydaje się być silniejszą i działającą na realną współpracę między obywatelami tych państw, niezaleŜnie od dyskursu politycznego w danym momencie. Dowodzi to twierdzeniu Ricoeura, Ŝe tylko po wykonaniu danej pracy nad pamięcią, udaje się pomimo niechlubnych momentów w niedawnej przeszłości, budować partnerskie relacje i współpracę oraz zrozumienie społeczne. WaŜne jest równieŜ propagowanie przez polityków konkretnych gestów pojednania ku drugiej stronie, jednakŜe nie moŜna powiedzieć, Ŝe ich brak rujnuje współpracę między zwykłymi obywatelami, a jedynie budzi strach mający swoje podłoŜe w stereotypach ukształtowanych od 19. wieku i potwierdzonych przez wojenną traumę.

41

Bibliografia

Assmann J., Collective Memory and Cultural Identity (Kollektives Gedächtnis und kulturelle Identität), [w:] J. Assmann, T. Hölscher (red.), Kultur und Gedächtnis, Frankfurt am Main, Suhrkamp, 1988, s. 9-19.

Bachmann K., Długi cień Trzeciej Rzeszy. Jak Niemcy zmieniali swój charakter narodowy, Wrocław, Atut, 2006.

Bartoszewski W., O Niemcach i Polakach. Wspomnienia. Prognozy. Nadzieje, Kraków 2010. Boll F., Wysocki W. J., Ziemer K. (red.), Pojednanie i polityka. Polsko-niemieckie inicjatywy

pojednania w latach sześćdziesiątych XX wieku a polityka odpręŜenia, Warszawa, Neriton, 2010.

Brandt M., Für Eure und unsere Freiheit? Der Polnische Oktober und die Solidarność-Revolution in der Wahrnehmung von Schriftstellern aus der DDR, Berlin, Weidler, 2002.

Brandt M., „Polacy potrafią!”. Polski Październik i Solidarność w oczach pisarzy wschodnioniemieckich, Wrocław, Atut, 2010.

Buras P., Polska - Niemcy: partnerstwo dla Europy? Interesy, opinie elit, perspektywy, Warszawa, Centrum Stosunków Międzynarodowych, 2013.

Czachur W., Dialog polsko-niemiecki 20 lat po Traktacie o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Perspektywa polska, „Biuletyn Niemiecki” Nr 18, 2011, s. 9-15.

Cziomer E., Rozwój stosunków politycznych między Polską a RFN w latach 1989-1995, [w:] J. Holzer, J. Fiszer (red.), Stosunki polsko-niemieckie w latach 1970-1995, Warszawa 1998, s. 12-46.

Dobrowolski P., Stosunki polsko-niemieckie w okresie zmian ustrojowych w Polsce, Katowice 1997.

Gardner Feldman L., Germany’s Foreign Policy of Reconciliation. From Enmity to Amity, Rowman and Littlefield Publishers, Incorporated, 2012.

Gardner Feldman L., Germany's Relations with Poland. From Community of Disputes to Close Partnership, manuskrypt, Warszawa, Niemiecki Instytut Historyczny, 2007.

Giddens A., Socjologia, Warszawa, PWN, 2006. Góralski W. (red.), Polsko-niemiecka wspólnota interesów. Geneza, dokonania, zagroŜenia,

Warszawa 2007. Halbwachs M., Les cadres sociaux de la mémoire, Paris, Librairie Félix Alcan, 1935. Halbwachs M., Społeczne ramy pamięci, Warszawa, Państ. Wydaw. Naukowe, 1969. Klepacka J., Wspólna przeszłość - wspólny podręcznik?, „Polski Kalendarz Europejski”, Nr

129/ 2009. Krasuski J., Polska - Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Poznań

2003. Kritzman L. D., Foreword, [w:] P. Nora (red.), Realms of Memory. The Construction of the

French Past, tom 1, New York, Columbia University Press, 1996, s. IX-XIV. Król M., Wstęp do wydania polskiego, [w:] M. Halbwachs, Społeczne ramy pamięci,

Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2008, s. XIII-XXXV. Kuczyński K., Powiernictwo Pruskie, czyli krucjata na rzecz niemieckich wypędzonych, [w:]

K. Kuczyński (red.), Wśród ludzi i ksiąŜek. Rozprawy – wspomnienia – wywiady, Włocławek 2011, s. 181-192.

Lavabre M.-C., Circulation, Internationalization, Globalization of the Question of Memory, „Journal of Historical Sociology”, Vol. 25, No. 2, June 2012, s. 261-274.

42

Lavabre M.-C., Miejsca pamięci, praca pamięci i ramy pamięci – trzy perspektywy badawcze we Francji, [w:] French Memory Studies Seminar, Warszawa, 20.10.2012.

Nora P., Czas Pamięci, „Res Publica Nowa”, Lipiec 2001, s. 37-43. Olschowsky B., Inicjatywy pojednania, polityka polska i jej wpływ na postawy polityczne obu

społeczeństw niemieckich, [w:] F. Boll i inni, op. cit., s. 289-300. Piotrowski M., Polityka integracyjna Niemcy – Polska, Lublin 1997. Pytka A., Polsko-niemieckie stosunki polityczne po roku 1989, Katowice 2002. Putzke H., Morber G., „Die Preußische Treuhand - Adressat einer vereinsrechtlichen

Verbotsverfügung?, „Nordrhein-Westfälische Verwaltungsblätter“, 2007, Nr 6, s. 2011. Raabe S., Polska – sąsiad, partner, przyjaciel na wschodzie. Zmienne losy stosunków polsko-

niemieckich po 1989 roku, „Raport Fundacji Konrada Adenauera”, Nr 17, 2010, s. 1-40. Ricoeur P., Pamięć, historia, zapomnienie, Kraków, Universitas, 2007. Sabrow M., Jessen R., Grosse Kracht K. (red.), Zeitgeschichte als Streitgeschichte. Große

Kontroversen seit 1945, München, Verlag C.H. Beck, 2003. Schmidt-Jevtic J., Polityka niemieckiej socjaldemokracji względem Polski, „Biuletyn

Niemiecki”, Nr 7, 2010, s. 2-8. Stolarczyk M., ZbieŜność i róŜnice interesów w stosunkach polsko-niemieckich w latach

1989-2009, Katowice 2010. Tomala M., Patrząc na Niemcy. Od wrogości do porozumienia 1945-1991, Warszawa, Polska

Fundacja Spraw Międzynarodowych, 1997. Traba R., Hahn H. H. (red.), Polsko-niemieckie miejsca pamięci, t.3, Warszawa, Scholar,

2012. Trzcielińska-Polus A., Stosunki polsko-niemieckie w aspekcie procesu integracji Polski z UE,

[w:] J. Holzer, J. Fiszer (red.), Stosunki polsko-niemieckie w latach 1970-1995, Warszawa 1998, s. 171-192.

Voßkamp S., Katholische Kirche und Vertriebene in Westdeutschland. Integration, Identität und ostpolitischer Diskurs 1945 – 1972, Stuttgart, Kohlhammer, 2007.

Wóycicki K., Niemiecki rachunek sumienia. Niemcy wobec przeszłości 1933-1945, Wrocław, Atut, 2004.

Ziemer K., Die Volksrepublik Polen in den Augen der SED-Führung in den achtziger Jahren, [w:] Instytut Studiów Politycznych PAN (red.), Polska – Niemcy – Europa. Księga Jubileuszowa z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin Profesora Jerzego Holzera, Warszawa, Oficyna Wydawnicza Rytm, 2000, s. 593-626.

Ziemer K., Kultura pamięci i wspomnień w Niemczech po drugiej wojnie światowej, „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne”, Nr 28, 2011, s. 192-209.

Ziemer K., Polska i Niemcy - jaka przeszłość, jaka przyszłość, „Sprawy Międzynarodowe”, Nr 1/2005, s. 48-65.

Dokumenty: Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych i języku regionalnym z dnia 16 stycznia

2005 roku. Dz. U., 2005, Nr 17, poz. 141, Nr 62, poz. 550; Dz. U., 2009, Nr 31, poz. 206, Nr 157, poz. 1241.

Traktat między Rzeczpospolitą a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z dnia 17 czerwca 1991 roku.

Gesetz zur Errichtung einer Stiftung „Deutsches Historisches Museum“ vom 21.12.2008, BGBl. I, S. 2891-2895; http://www.bgbl.de/banzxaver/bgbl/start.xav?startbk=Bundesan zeiger_BGBl&bk=Bundesanzeiger_BGBl&start=//*%255B@attr_id=%27bgbl108s2917.pdf%27%255D#__bgbl__%2F%2F*%5B%40attr_id%3D'bgbl108s2891.pdf'%5D__1401987965475, (05.06.2014).

43

Publikacje dostępne w Internecie: Assmann J., Collective Memory and Cultural Identity (Kollektives Gedächtnis und kulturelle

Identität, [w:] J. Assmann, T. Hölscher (red.), Kultur und Gedächtnis, Frankfurt am Main, Suhrkamp,1988, s. 9-19, http://www.history.ucsb.edu/faculty/marcuse/classes/201/ articles/95AssmannCollMemNGC.pdf, s. 125-133, (20.01.2014).

Brandt M., Ruch Solidarności w oczach wschodnioniemieckich intelektualistów, http://www.fil.ug.gda.pl/upload/files/138/szczecinvortrag.pdf, (31.12.2013).

Buras P., Polska - Niemcy: partnerstwo dla Europy? Interesy, opinie elit, perspektywy, Warszawa, Centrum Stosunków Międzynarodowych, 2013, http://csm.org.pl/pl/ksiazki/ category/18-2013#, (31.03.2014).

Czachur W., Dialog polsko-niemiecki 20 lat po Traktacie o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Perspektywa polska, „Biuletyn Niemiecki”, Nr 18, 2011, s. 9-15, http://csm.org.pl/pl/biuletyn-niemiecki?start=20, (31.03.2014).

Memorandum Wschodnie Kościoła Ewangelickiego w Niemczech z 1 października 1965 roku O sytuacji wypędzonych i stosunku narodu niemieckiego do jego wschodnich sąsiadów (Die Lage der Vertriebenen und das Verhältnis des deutschen Volkes zu seinen östlichen Nachbarn), http://www.ekd.de/EKD-Texte/45952.html, (16.02.2014).

Raabe S., Polska – sąsiad, partner, przyjaciel na wschodzie. Zmienne losy stosunków polsko-niemieckich po 1989 roku, „Raporty Fundacji Konrada Adenauera” Nr 17, 2010, s. 1-40, http://www.kas.de/wf/doc/kas_21535-1522-8-30.pdf?101230163754, (5.06.2014).

Romaniec R., Baubeginn für das Vertriebenen-Zentrum, 12.06.2013, http://www.dw.de/ baustart-f%C3%BCr-vertriebenen-zentrum/a-16263246, (12.06. 2013).

Stasik E., Romaniec R., Inauguracja Centrum Dokumentacji Wypędzeń. „Propagowanie pojednania”, http://www.dw.de/centrum-przeciwko-wyp%C4%99dzeniom-powstaje/a-16874921, (11.06. 2013).

Schmidt-Jevtic J., Polityka niemieckiej socjaldemokracji względem Polski, „Biuletyn Niemiecki”, Nr 7, 2010, s. 2-8, http://csm.org.pl/pl/biuletyn-niemiecki?start=20, (31.03.2014).

44

Katarzyna Kącka

Społeczeństwo wobec kultury i dziedzictwa kulturowego.

Polsko-niemieckie inicjatywy kulturalne

i ich rola w kształtowaniu pamięci

Jednym z kluczowych czynników kształtujących pamięć jest bieŜąca sytuacja polityczna i społeczna konkretnego państwa. Pamięć – choć trudno poddaje się naukowym badaniom – jako swoisty wytwór teraźniejszości, podlega ciągłym wpływom i stale się zmienia. Pierre Nora przypisał ją do społeczeństwa wraz z jego znakami, gestami i symbolami, które są czytelne, rozpoznawalne i jedno-znaczne dla wszystkich jego członków. Stanowią one takŜe środek komunikacji między nimi. W praktyce oznacza to, Ŝe znaki, symbole i rytuały są niejako ma-terialnymi przejawami pamięci1. Są one takŜe trwałymi elementami kultury i jej wytworów, które w znacznej części składają się na krajobraz dziedzictwa kultu-rowego danego narodu lub państwa. Po minionej niedawno epoce industrialnej, która niejako wymusiła myślenie linearne oparte na ścisłych danych, powraca czas narracji2, przejawia się to m.in. zwrotem w stronę kultury i odkrywaniem na nowo jej wartości i znaczenia dla budowania dojrzałych społeczeństw, inspi-rowanych do podejmowania aktywności na tym polu. Ma to takŜe znaczenie w kontekście kształtowania pamięci. Zachowanie wytworów kultury w postaci dziedzictwa kulturowego danej społeczności utrwala w pamięci grupy konkretne wydarzenia, procesy i ludzi z nimi związanych. Relacje między pamiętaniem i jego przejawem w postaci dbałości o spuściznę narodu są więc niezaprzeczalne. Celem niniejszego studium jest ukazanie płaszczyzn tych zaleŜności na przykła- 1 P. Nora, Czas pamięci, „Res Publica Nowa”, Nr 7, 2001, s. 41. 2 Confer: E. Mistewicz, Marketing narracyjny. Jak budować historie, które sprzedają, War-szawa 2011.

45

dzie współpracy polsko-niemieckiej w zakresie kultury. Ponadto podjęto teŜ próbę odpowiedzi na pytania: jak wygląda zaangaŜowanie społeczne na pozio-mie ochrony dziedzictwa kulturowego, i nie tylko? Jakie narzędzia są konieczne do aktywizacji społeczeństw na tym polu? I wreszcie, jaką rolę na tej płaszczyź-nie pełni władza? Są to faktycznie takŜe pytania o współczesne społeczeństwo obywatelskie i jego miejsce w nowoczesnym państwie. To równieŜ dylematy na temat obecności i roli przeszłości, historii, dziedzictwa, pamięci w świadomości społecznej, oraz ich znaczenia w systemie politycznym danego kraju.

1. Kultura

Trudno nie zgodzić się z opinią osiemnastowiecznego klasyka weimar-skiego Johanna Gottfrieda von Herdera, Ŝe słowo kultura jest jednym z najbar-dziej niejasnych pojęć3. Alfred L. Kroeber i Clyde Kluckhohn, amerykańscy an-tropolodzy kulturowi, w połowie dwudziestego wieku przeprowadzili jego grun-towną analizę, co skutkowało zbiorem blisko stu siedemdziesięciu jej określeń4. Kultura jako przedmiot badań leŜy w polu zainteresowań przedstawicieli wielu nauk: antropologii, etnologii, filozofii, historii, socjologii, a takŜe politologii – w wymiarze, w którym stała się ona domeną rządzących. Nie dziwi to, bowiem trudno o jego interpretację w oderwaniu od koncepcji i metodologii obecnych zarówno w naukach społecznych jak i humanistycznych, określonych przez Wilhelma Diltheya jako „nauki o duchu”5. Pierwiastek duchowy pojawia się często w analizach badaczy zajmujących się zagadnieniami kultury. Jego wpro-wadzenie do dyskursu, przez stosownie kategorii: „dusza”, „duch”, „geniusz”, przypisuje się właśnie Herderowi. Ów metafizyczny kontekst miał ją w pewnym sensie nobilitować i wyróŜniać na tle innych pojęć i zjawisk6.

Toczący się od kilku wieków nierozstrzygalny „spór” o interpretację kul-tury, zasadza się wokół pojęciowej sprzeczności „kultury” i „cywilizacji”. W tradycji francusko-anglosaskiej dostrzegalne jest faworyzowanie „cywilizacji” jako ludzkiej aktywności intelektualnej przeciwstawnej pierwotnemu barbarzyń- 3 Por. J. G. Herder, Myśli o filozofii dziejów, t. 1 i 2, tłum. J. Gałecki, Warszawa 1962. 4 Vide: A. L. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture. A critical review of concepts and definitions, Cambridge 1952. 5 Confer: Z. Kuderowicz, Wilhelm Dilthey jako teoretyk sztuki, [w:] W. Dilthey, Pisma este-tyczne, Warszawa 1982, s. VII–XLVI; W. Dilthey, Budowa świata historycznego w naukach humanistycznych, tłum. E. Paczkowska-Łagowska, Gdańsk 2004. 6 F. Inglis, Kultura, Warszawa 2007, s. 21–22.

46

stwu. Niemieckie podejście charakteryzuje natomiast przedstawianie „kultury” – swoistej antytezy cywilizacji – jako działalności, która nie ma celu utylitarnego, kojarzona jest z tym co idealne i duchowe7: „[…] jest zatem sferą nieumyślną, przepełnioną wyobraźnią i pozbawioną instrumentalizmu”8. Interpretacja ta zo-stała rozszerzona przez innego klasyka weimarskiego Friedricha Schillera o termin Bildung co oznacza kształtowanie, a w konsekwencji równieŜ doskonale-nie: dzięki kulturze i przez nią9. PodąŜając więc za niemieckim konceptem, kul-tura i cywilizacja są ze swej natury skazane na konflikt. Wynika to z faktu, Ŝe ta pierwsza rozwija się i formuje w sposób organiczny, ta druga natomiast sztucz-ny10. „Człowiek kultury” więc – według spenglerowskiej koncepcji historiozo-ficznej – w łączności z transcendencją rozwaŜa sens istnienia świata oraz poszu-kuje na nim swego miejsca, „człowiek cywilizacji” natomiast, zatracając się w racjonalistycznym aktywizmie, zagłuszył w sobie wszelką potrzebę zamysłu fi-lozoficznego (w tym etycznego i moralnego)11. Stąd teŜ, jak zauwaŜył przedsta-wiciel dwudziestowiecznej szkoły Annales Fernand Braudel, niemieckie podej-ście, któremu dał wyraz historyk Wilhelm Mommsen, Ŝe „obowiązkiem czło-wieka jest dbałość o to, Ŝeby cywilizacja nie niszczyła kultury, a technika istoty ludzkiej” nigdy nie będzie zrozumiałe dla Brytyjczyków lub Francuzów; nie-zwykle bliskie będzie natomiast Polakom i Rosjanom12. Pogląd ten poniekąd potwierdził twórca polskiej socjologii akademickiej Florian Znaniecki, który konsekwentnie stał na stanowisku, Ŝe „cywilizacja” jest zaledwie elementem kultury ludzkiej, a pojęciowo ma duŜo węŜsze znaczenie od „kultury” w ogóle13.

Podobne podejście moŜna odnaleźć w pracach Barbary Szackiej, która kulturę definiuje jako „wzory sposobów odczuwania, reagowania i myślenia, wartości i wyrastające z tych wartości normy a takŜe sankcje skłaniające do ich przestrzegania”14. Kultura obejmuje więc całokształt Ŝycia człowieka, choć nie dotyczy wszystkich jego zachowań. W jej zakres pojęciowy wchodzą zatem m.in. społeczne nawyki, powstające w wyniku międzyludzkich kontaktów i wzajemnego oddziaływania. Jest ona takŜe swego rodzaju zbiorowym doświad- 7 J. Skoczyński, Kultura, [w:] B. Szlachata (red.), Słownik społeczny, Kraków 2004, s. 614. 8 F. Inglis, op. cit., s. 31. 9 Ibid. 10 A. Kuper, Kultura model antropologiczny, Kraków 2005, s. 28–30. 11 Vide: O. Spengler, Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Welt-geschichte, t. 1, Wiedeń 1918, t. 2, Monachium 1922. 12 F. Braudel, Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006, s. 39–40. 13 F. Znaniecki, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 2001, s. 19. 14 B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003, s. 78.

47

czeniem, które stanowi dziedzictwo dla następnych pokoleń. Stąd teŜ jest niero-zerwalnie związana z czasem i trwaniem, a w konsekwencji z pamięcią oraz jej utrwalaniem15. Kultura moŜe więc z jednej strony – w pozytywnym wymiarze – pełnić wobec pamięci funkcję słuŜebną, utrwalając to co utrwalenia jest warte lub za takie zostało uznane. Z drugiej jednak jej wytwory jako elementy mate-rialne mają charakter względnie trwały narzucając tym samym co pamiętać na-leŜy. Ze swej natury kultura zapewnia natomiast swoisty dystans i jak twierdzi współczesny niemiecki filozof Ralf Konersmann „powstaje tam, gdzie rezygnu-je się z przymusu działania, gdzie presja ducha czasu spotyka się z odprawą, gdzie przekreśla się politykę resentymentów, gdzie strach trzymany jest w ry-zach – gdzie, jednym słowem, rzeczywistość postrzegana jest w sposób, który dopuszcza otwartość na świat i ciekawość”16.

Kultura nierozerwalnie jest teŜ związana z człowiekiem17 – co oznacza, Ŝe nie tylko powstaje w wyniku jego aktywności ale teŜ jest polem dla jego realiza-cji. Próba zrozumienia kultury jest zatem takŜe próbą zrozumienia świata stwo-rzonego przez człowieka18. Wszystkie społeczeństwa posiadają kulturę, przez pryzmat której są identyfikowane. Ta charakteryzuje się wyróŜniającymi ją wśród innych cechami, które istotnie wpływają na poczucie toŜsamości człon-ków danej grupy. Potrzeba zachowania własnej kultury – obecna w kaŜdej zbio-rowości – przejawia się w rozmaitych formach przekazu dziedzictwa kulturo-wego. Tym samym tworzy się – oparta na tradycji i z niej wynikająca – spuści-zna, która przekazywana jest z pokolenia na pokolenie19.

2. Dziedzictwo kulturowe

Współcześnie niewątpliwie dostrzegalny jest zwrot w stronę kultury. Po-

mimo narzekań dotyczących powszechnego konsumpcjonizmu oraz konse-kwentnej ignorancji wielu ciekawych inicjatyw z tej dziedziny przez rządzących 15 B. Szacka, op.cit., s. 76–77. 16 R. Konersmann, Filozofia kultury. Wprowadzenie, Warszawa 2009, s. 147. 17 Warto podkreślić, Ŝe dopiero w XIX wieku zaczęto termin kultura odnosić do rzeczywisto-ści tworzonej przez człowieka, vide: E. B. Tylor, Primitive culture. Researches into the de-velopment of mythology, philosophy, religion, art and custom, London 1871; G. Klemm, Allgemeine Cultur-Geschichte der Menschheit, Leipzig 1843. 18 A. L. Zachariasz, Kultura. Jej status i poznanie. Wprowadzenie do realistycznej teorii kul-tury, Rzeszów 2007, s. 13 i 15. 19 Confer: K. Dobrowolski, Studia nad Ŝyciem społecznym i kulturą, Wrocław 1966.

48

(zwłaszcza w sferze finansów)20, kultura niezmiennie obecna jest w Ŝyciu wielu ludzi, będąc często swoistym remedium na codzienne problemy. Dowodem na to jest chociaŜby wciąŜ niesłabnące zainteresowanie wszelkiego rodzaju akcjami przybliŜającymi ją społeczeństwu. Co roku rekordy frekwencji, zarówno w ilo-ści instytucji uczestniczących, jaki i zwiedzających bije organizowana wiosną w Polsce noc muzeów. W kwietniu 2013 r., w ramach tej akcji, moŜna było cał-kowicie za darmo odwiedzać ośrodki muzealne w blisko stu pięćdziesięciu mia-stach21. Noc muzeów, odbywa się pod patronatem Rady Europy, we wszystkich niemal państwach europejskich. Jej podstawowym celem jest ułatwienie dostępu do zbiorów muzealnych szerokiej publiczności. Dlatego teŜ zwiedzanie jest tego dnia bezpłatne lub kosztuje znacznie mniej, a organizatorzy przygotowują dla gości wiele dodatkowych atrakcji. Niewątpliwie jednym z liderów tej akcji są jego pomysłodawcy Niemcy. W swoim charakterze noce muzealne róŜnią się od tych w Polsce. Wynika to głównie z róŜnic w sposobie zarządzania kulturą w Niemczech22. Nie zmienia to jednak faktu, Ŝe inicjatywa ta przyciąga do naj-większych niemieckich ośrodków kulturalnych setki tysięcy zwiedzających z całego świata. W nocy muzeów (Nacht der Museen) we Frankfurcie nad Menem w 2012 r. wzięło udział blisko czterdzieści tysięcy gości, którzy odwiedzili pięćdziesiąt instytucji kulturalnych w całym mieście23. Organizowana cyklicz-nie, dwa razy w roku, od 1997 r. długa noc muzeów (Lange Nacht der Museen) w Berlinie, zgromadziła w 2013 r. około sto pięćdziesiąt tysięcy zwiedzają-cych24. Przykład ten pokazuje, Ŝe inicjowanie tego typu akcji jest nie tylko po- 20 W Polsce na kulturę przeznacza się mniej niŜ jeden procent rocznego budŜetu państwa. Premier Donald Tusk w maju 2011 roku podpisał obywatelski Pakt dla Kultury, autorstwa ruchu społecznego Obywatele Kultury, w którym jednym z głównych postulatów jest podnie-sienie tej kwoty do jednego procenta całego budŜetu; Pakt dla Kultury zawarty pomiędzy Ra-dą Ministrów Rzeczypospolitej Polskiej reprezentowaną przez Prezesa Rady Ministrów oraz stroną społeczną reprezentowaną przez Obywateli Kultury, http://obywatelekultury.pl/wp-content/uploads/2011/05/tekst_14_maja_3.pdf, (30.05.2013). Niewątpliwie mimo wzrostu wydatków na kulturę (o 2,47 mld w roku 2011 oraz o 2,89 mld w roku 2012) oraz dodatko-wego wsparcia z Unii Europejskiej, chociaŜby w ramach Programu Kultura (2007–2013), kwoty te wciąŜ wydają się być niewystarczające, http://www.obywatelekultury.org/, (30.05.2013). 21 Noc Muzeów w Polsce, 2013, http://www.noc-muzeow.pl/, (30.05.2013). 22 A. Nitszke, Zasada federalizmu w ustroju i praktyce Republiki Federalnej Niemiec, [w:] K. Kącka (red.), Po obu stronach Odry. Polska, Niemcy i ich wzajemne relacje w XX i XXI wieku – wybrane problemy, Toruń 2011, s. 27. 23 E. Berendsen, Bis zur kulturellen Erschöpfung, „Frankfurter Allgemeine Zeitung“, Nr 95, 23.04.2012, s. 35. 24 Lange Nacht der Museen, http://www.lange-nacht-der-museen.de/, (30.05.2013).

49

trzebne ale moŜe w przyszłości przynosić wymierne korzyści, chociaŜby w zwiększającej się świadomości społecznej na temat wartości dziedzictwa kultu-rowego oraz wykształcać potrzebę jego zachowania dla przyszłych pokoleń. Jest to takŜe okazja dostrzeŜenia, Ŝe kultura moŜe przynosić wymierne korzyści – takŜe finansowe. Dziedzictwo kulturowe – natomiast – poza wymiarem histo-rycznym – moŜe być takŜe rozpatrywane z perspektywy wdraŜania politycznych strategii, wykorzystywania środków publicznych i wreszcie rozwoju społeczno-gospodarczego regionu czy kraju25. Coraz większą popularnością cieszą się ini-cjatywy np. adaptowania historycznych budynków do celów uŜytkowych: hoteli, sklepów ale teŜ teatrów i prywatnych galerii sztuki.

Na szczęście moŜliwości i korzyści, wynikające ze wspierana kultury, do-strzegane są takŜe przez coraz liczniejsze grono decydentów zarówno na pozio-mach krajowym, jak i europejskim oraz światowym. Największą i najbardziej znaną instytucją, zajmującą się sprawami kultury oraz wspieraniem jej inicjatyw jest powstała w 1945 roku, zrzeszająca obecnie sto dziewięćdziesiąt cztery pań-stwa Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO – United Nations Educational, Scientific and Cultural Organiza-tion)26. To w ramach jej działalności powstały takŜe – obowiązujące do dziś – definicje dziedzictwa kulturowego. Jest ono interpretowane jako wartości mate-rialne27 i niematerialne28, które pozostawiły współczesnym społeczeństwom mi-nione pokolenia. Pojęcia te systematycznie zwiększają swój zakres, tak pod względem typologicznym, jak i chronologicznym, co w praktyce oznacza, Ŝe UNESCO – w zaleŜności od aktualnych potrzeb – podejmuje inicjatywy w celu zachowania rozmaitych zabytków dziedzictwa. NaleŜą więc do nich bardzo zróŜnicowane typy spuścizny przeszłości, w tym: obiekty ruchome i nierucho-me, ale takŜe zespoły krajobrazów kulturowych, zwyczaje, tradycje, wytwory rzemiosła oraz obiekty przemysłowe. Podstawowym sposobem ochrony dzie- 25 Vide: M. Hutter, I. Rizzo (red.), Economic perspectives on cultural heritage, London 1997; D. Trosby, Economics and culture, Cambridge 2001; I. Rizzo, R. Towse (red.), The econom-ics of heritage. A study in the political economy of culture in Sicily, Cheltenham 2002; M. Murzyn-Kupisz, Barbarzyńca w ogrodzie? Dziedzictwo kulturowe widziane z perspektywy ekonomi, „Zarządzanie Publiczne”, Nr 3, 2010, s. 19–32. 26 UNESCO, http://www.unesco.org/new/en/, (30.05.2013). 27 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w ParyŜu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjed-noczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na siedemnastej sesji, Dz.U., 1976, Nr 32, poz. 190.

50

dzictwa jest praktyka stosowana przez organizację wpisywania najwaŜniejszych zabytków narodowych na listę światową. Jest to szczególny sposób potwierdze-nia, Ŝe dany obiekt naleŜy zachować nie tylko z punktu widzenia tradycji i histo-rii danego regionu lub kraju, ale takŜe całego świata. Tym samym UNESCO kreuje swoistą politykę pamięci. Wpisując konkretne miejsca, przedmioty itp. na swoje listy wskazuje co jest warte zapamiętania i utrwalenia. Poszczególne pań-stwa niezwykle chętnie korzystają z moŜliwości umieszczenia swoich zabytków na liście światowego dziedzictwa UNESCO. ZwaŜywszy jednak na wymierne korzyści wynikające z takiego wpisu, zasady i procedury z nim związane są nie-zwykle skomplikowane i wymagające. Przede wszystkim, zgodnie z konwencją, warunkiem wpisu jest uznanie w przypadku danego dobra jego wyjątkowej war-tości uniwersalnej. SłuŜy temu kilka kryteriów, z których najwaŜniejsze to au-tentyczność i integralność. Z punktu widzenia przyszłości obiektu waŜne jest takŜe istnienie szczegółowego planu jego zarządzania. Zabytek powinien więc spełniać jeden z podstawowych warunków, czyli: być dziełem geniuszu czło-wieka; lub ukazywać wartość w dziedzinie architektury, techniki, krajobrazu, urbanistyki danego czasu; stanowić unikalne świadectwo tradycji kulturowej – takŜe nieistniejącej; być z punktu widzenia historii ludzkości i jej rozwoju wy-bitnym przykładem budowli albo krajobrazu; być istotnym świadectwem trady-cyjnego osadnictwa ukazującym interakcję człowieka ze środowiskiem; i wresz-cie kryterium, które powinno być stosowane łącznie z innymi warunkami: zaby-tek powinien być bezpośrednio powiązany z konkretnymi wydarzeniami histo-rycznymi, Ŝywymi tradycjami, ideami, wierzeniami, dziełami sztuki lub literatu-ry o uniwersalnym znaczeniu29.

Zarówno Niemcy i Polska systematycznie zabiegają o umieszczanie swo-ich zabytków na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Na liście dziedzic-twa niematerialnego, obejmującego tradycje i przekazy ustne, sztuki widowi-skowe, zwyczaje, rytuały, wiedzę na temat przyrody i wszechświata oraz umie-jętności rzemieślnicze ani Polska, ani Niemcy nie posiadają jeszcze swoich za-bytków. Najpierw bowiem muszą zostać wypracowane narodowe zasady okre-ślające sposób nominowania przedmiotów dziedzictwa niematerialnego. W Pol-sce zostały one ustalone po ratyfikacji konwencji UNESCO w sierpniu 2011 r., 28 Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, spo-rządzona w ParyŜu dnia 17 października 2003 r., Dz.U., 2011, Nr 172, poz. 1018. 29 Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego…, op. cit.

51

w Niemczech natomiast odpowiednio latem 2013 r. Obecnie w obu państwach przygotowywane są listy przedmiotów z tej grupy.

Natomiast w kategorii dziedzictwa materialnego jest juŜ znacznie lepiej. Niemcy na liście umieścili trzydzieści sześć obiektów oraz trzy, które znajdują się zarówno na terenie Niemiec, jak i innych państw, na przykład pierwotne kar-packie lasy bukowe i stare lasy bukowe w Niemczech. Ich powierzchnia wynosi 33 669 ha i obejmuje trzy kraje: Niemcy, Słowację i Ukrainę. Jako pierwsza na listę wpisana została w 1978 r. pochodząca z przełomu VIII i IX wieku katedra w Akwizgranie. Znajdują się na niej jednak takŜe bardziej współczesne zabytki, jak wybudowane w okresie Republiki Weimarskiej modernistyczne osiedla mieszkaniowe w Berlinie oraz fabryka obuwia Fagus w Alfeld an der Leine w Dolnej Saksonii z 1910 r. Autorem jej projektu był Walter Gropius – jeden z najwybitniejszych architektów niemieckich XX wieku30. Polska na Liście Świa-towego Dziedzictwa UNESCO umieściła czternaście zabytków. Jako pierwsze w 1978 r. znalazło się na niej krakowskie stare miasto. Stare miasta są swoistą wizytówką Polski, poza tymi w Krakowie ochroną objęte są takŜe kompleksy miejskie Warszawy, Zamościa i Torunia. Do najnowszych obiektów naleŜy wrocławska Hala Stulecia (Jahrhunderthalle, zwana w czasie PRL Halą Ludo-wą31), wzniesiona na bazie projektu architektonicznego niemieckiego urbanisty Maxa Berga w latach 1911–1913. Jednym z najwaŜniejszych z punktu widzenia historii i pamięci o drugiej wojnie światowej jest wpisany na listę w 1979 r. niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny i zagłady Auschwitz-Birkenau, któ-ry był miejscem niewolniczej pracy i zagłady około miliona32 ludzi w większo-ści narodowości Ŝydowskiej33.

3. Dziedzictwo kulturowe jako „implant pamięci”

Hanna Buczyńska-Garewicz w ksiąŜce Metafizyczne rozwaŜania o czasie

postawiła kluczowe pytania dotyczące przeszłości: „Czym jest przeszłość? Czy 30 Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO. Niemcy, http://www.unesco.pl/?id=293, (30.05.2013). 31 Hala Stulecia, [w:] K. Beelitz, N. Forster (red.), Breslau/Wrocław. Przewodnik po architek-turze modernistycznej, Wrocław 2006, s. 76–77. 32 Confer: F. Piper, Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań, Oświęcim 1992. 33 Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO. Polska, http://www.unesco.pl/?id=290, (30.05.2013).

52

jest czasem na zawsze utraconym, czy teŜ istnieje w jakiejś postaci, a jeśli tak, to w jaki sposób? A jeśli moŜna ją odzyskać, to po co?”34. Pytania dotyczące przeszłości są jednymi z najbardziej naturalnych jakie stawia sobie człowiek, dotyczą bowiem jego toŜsamości, samoświadomości oraz rozumienia tego co go otacza. Dbałość o to co z przeszłości, daje szanse na jej „zaistnienie” w ludzkiej pamięci, czego konsekwencją są obrazy minionych zdarzeń. Oczywiście mogą być one złudne, niepewne, takŜe nieprawdziwe, bowiem nasza pamięć współist-nieje z zapominaniem, co oznacza, Ŝe moŜe być dostępna tylko we fragmentach. Stąd teŜ trwanie tak na poziomie indywidualnym, jaki i społecznym „implantów pamięci”, które pozwalają Ŝyć w przeświadczeniu stałej obecności przeszłości oraz przekonaniu, Ŝe nasza toŜsamość jest łącznikiem przeszłości z teraźniejszo-ścią35. Na płaszczyźnie jednostki procesy te zachodzą samoistnie lub teŜ są wy-nikiem wpływu rodziny i najbliŜszego otoczenia. W społeczeństwach natomiast przeszłość staje się „formułą polityczną”36, czyli kategorią, wykorzystywaną do stworzenia nowej kreacji toŜsamościowej lub poprawiania bądź teŜ reproduko-wania zastanej.

Dziedzictwo kulturowe jest właśnie takim „implantem pamięci”. Stanowi zatem istotny czynnik Ŝycia i działalności kaŜdego człowieka. Jest swoistym dorobkiem poprzednich pokoleń, określającym kulturę danej społeczności. Za-wiera w sobie wszystkie skutki, będące efektem interakcji między ludźmi a oto-czeniem na przestrzeni dziejów. Stąd teŜ dziedzictwo kulturowe i konieczność jego zachowania jest tak samo istotne z punktu widzenia jednostki, społeczeń-stwa, co całego kraju. Odgrywa takŜe istotną rolę w stosunkach między pań-stwami. Doskonałym tego przykładem są chociaŜby relacje polsko-niemieckie. W wyniku oddziaływania róŜnych czynników historycznych, dzieje Polski i Niemiec od blisko jedenastu wieków stale się przenikają. Jak twierdzą autorzy projektu „Polsko-niemieckie miejsca pamięci”: „Nie sposób wskazać, które z sąsiadujących ze sobą w Europie społeczeństw narodowych mają najwięcej wspólnych i oddzielnych miejsc pamięci. Pamiętając o geograficznej i histo-rycznej bliskości Polski i Niemiec, moŜna natomiast spekulować, Ŝe w tego typu ’rankingu’ przypadłaby im jedna z najwyŜszych pozycji”37. Warto takŜe dodać, 34 H. Buczyńska-Garewicz, Metafizyczne rozwaŜania o czasie. Idea czasu w filozofii i literatu-rze, Kraków 2003, s. 58. 35 Vide: M. Golka, Pamięć społeczna i jej implanty, Warszawa 2009. 36 M. śyromski, Gaetano Mosca. Twórca socjologicznej teorii elit, Poznań 1996, s. 71. 37 M. Górny, H. H. Hahn, K. Kończal, R. Traba, Wprowadzenie, [w:] R. Traba, H. H. Hahn (red.) Polsko-niemieckie miejsca pamięci, t. 3: Paralele, Warszawa 2012, s. 13.

53

Ŝe blisko trzydzieści procent terytorium dzisiejszej Polski naleŜało wcześniej do dawnych prowincji niemieckich. W praktyce oznacza to, Ŝe relacje polsko-niemieckie są „historią wzajemnych oddziaływań” 38, przenikania się kultur poli-tycznych oraz wspólnej pamięci.

Czas tzw. tranzycji przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, zarówno w Polsce, jaki i w Niemczech wiązał się z istotnymi zmianami poli-tycznymi. Miał takŜe swoje konsekwencje na gruncie społecznym. Mimo od-miennych sposobów transformacji w obu państwach na wielu płaszczyznach przyniosły one podobne skutki. Jednym z nich było zwiększenie aktywności obywatelskiej; w Polsce działalność ta, przynajmniej w początkowej fazie, była spontaniczna i słabo zorganizowana; w Niemczach natomiast duŜo bardziej zin-stytucjonalizowana oraz poparta wieloletnim doświadczeniem społeczności Niemców z zachodnich landów. TakŜe na poziomie rządzących – zwłaszcza w Polsce, która przechodziła kompleksowe zmiany – zrozumiano, Ŝe państwo mo-Ŝe spełniać swoje zadania w duŜym stopniu tylko dzięki świadomości obywatel-skiej swoich mieszkańców. Władze obu krajów postanowiły więc docenić na gruncie wzajemnych relacji rolę oddolnej aktywności, a przede wszystkim for-malnie ją umoŜliwi ć, dodając w traktacie dobrosąsiedzkim specjalny passus: „Umawiające się strony przywiązują duŜe znaczenie do partnerskiej współpracy między regionami, miastami, gminami i innymi jednostkami terytorialnymi, w szczególności na obszarach przygranicznych”39. Tym samym społeczeństwa obu krajów otrzymały szansę nie tylko na podjęcie wspólnej działalności w jakiejś konkretnej dziedzinie, ale takŜe pośrednio na dialog i porozumienie między na-rodami. Tym samym jak podkreśla Anna Wolff-Powęska „Sprawdziła się filozo-fia neopozytywistyczna Stefana Kisielewskiego i Stanisława Stommy. Im więcej ludzi przekroczy w sensie psychicznym i duchowym polsko-niemiecką granicę, im więcej środowisk pozna się i zaprzyjaźni, tym większe będą szanse na zbli-Ŝenie i porozumienie między narodami”40. 38 Koncepcję wzajemnych oddziaływań (Beziehungsgeschichte) stworzył w latach siedemdziesiątych XX wieku niemiecki historyk Klaus Zernack, vide: K. Zernack, Das Jahr-tausend deutsch-polnischer Beziehungsgeschichte als geschichtswissenschaftliches Problem-feld und Forschungsaufgabe, [w:] W. H. Fritze (red.), Grundfragen der geschichtlichen Be-ziehungen zwischen Deutschen, Polaben und Polen. Referate und Diskussionsbeiträge aus zwei wissenschaftlichen Tagungen, Berlin 1976. 39 Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r., Dz.U., 1992, Nr 14, poz. 56. 40 A. Wolff-Powęska, Polacy – Niemcy: partnerstwo społeczeństw, „Przegląd Zachodni”, Nr 4, 2007, s. 3.

54

Dzięki swej specyfice płaszczyzna kulturowa daje niezwykle duŜo moŜ-liwości podejmowania międzynarodowej działalności. Wykorzystali to takŜe Polacy i Niemcy aktywizując się na tym polu. Jest to tym bardziej waŜne, Ŝe oba narody „obciąŜone” pamięcią o wspólnej przeszłości w dość naturalny sposób przez lub dzięki kulturze odnalazły sposób porozumienia się tworząc z niej ele-ment polityki historycznej. Niezwykłość tego procesu polega przede wszystkim na moŜliwości kształtowania pamięci (o nie zawsze przecieŜ przyjaznej historii wzajemnych relacji) przez pryzmat aktualnych działań na rzecz jej utrwalania. Ponadto aktywność na polu wzajemnego dbania o dziedzictwo kulturowe daje takŜe szansę nie tylko na poznanie spuścizny narodowej sąsiada ale przede wszystkim nabranie do niej szacunku. Pytanie na ile moŜliwość ta zostaje wyko-rzystana oraz jak liczne społeczne polsko-niemieckie inicjatywy kulturalne wpływają na wzajemne postrzeganie się obu społeczeństw wymagają pogłębio-nych badań i nie będą tu omawiane.

4. Wybrane polsko-niemieckie inicjatywy kulturalne

Jednym z najciekawszych projektów, w ramach którego swoje wysiłki po-

łączyły zarówno strona niemiecka, jak i polska była restauracja transgranicznego obiektu, mianowicie Parku MuŜakowskiego (Muskauer Park), zakończona wpi-saniem go w 2004 r. na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, o co w 2002 r. wspólnie wnioskowały strona polska oraz niemiecka. Wcześniej rewaloryza-cja parku została uhonorowana dwiema niezwykle prestiŜowymi nagrodami – w 1998 roku nagrodą honorową UNESCO im. Meliny Mercouri, a w roku 2002 nagrodą Europejskiej Fundacji Kultury „Pro Europa”. Jest to park krajobrazowy, rozciągający się po obu stronach Nysy ŁuŜyckiej, która stanowi naturalną grani-cę między Polską a Niemcami. Powstał z inicjatywy księcia Hermanna von Püc-kler-Muskaua w latach 1815–1844. Podczas wojny został prawie całkowicie zniszczony. Renowacja parku była moŜliwa dzięki specjalnemu programowi, realizowanemu od końca lat osiemdziesiątych XX wieku przez instytucje, do zadań których naleŜało zarządzanie parkiem, czyli Narodowy Instytut Dziedzic-twa oraz Fundację Parku Księcia Pücklera w Bad Muskau (Stiftung „Fürst-Pückler-Park Bad Muskau”). Warto podkreślić, Ŝe współpraca polsko-niemiecka nie zakończyła się wraz z zamknięciem prac w parku. Jest ona wciąŜ kontynu-owana, a plany i strategie postępowania z odnowionym obiektem są zawsze re-zultatem wspólnych ustaleń. Po wpisaniu obiektu na listę, od 2005 roku nad

55

prawidłowością prowadzonych prac czuwa dodatkowo Międzynarodowa Rada Konserwatorska41.

Renowacja Parku MuŜakowskiego jest takŜe przykładem społecznego za-angaŜowania w ratowanie historycznego dziedzictwa. Od 1998 roku w pracach nad rewitalizacją Parku brała teŜ udział młodzieŜ, w ramach projektu realizowa-nego przez West GmbH, przy współpracy z agencją pracy w Bautzen i Urzędem Pracy w śarach42. Młodzi ludzie z Polski i Niemiec przez rok łączyli pracę w Parku MuŜakowskim z nauką. Tym samym przy jednym projekcie zrealizowa-nych zostało kilka celów. Pierwszy z nich to cel historyczny, czyli odnowienie parku wraz z jego architektonicznym i przyrodniczym zapleczem oraz oddanie go do powszechnego uŜytku; drugi to cel polityczny, czyli podjęcie polsko-niemieckiej współpracy na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, zgodnie z zapisem zawartym w traktacie „o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy” z 1991 roku43 i potwierdzonym przez umowę o współpracy kulturalnej obu państw z 1997 roku44; i po trzecie wreszcie cel społeczny, czyli zaangaŜowanie w inicjatywę grupy młodzieŜy, która bezinteresownie pracowała na rzecz za-chowania wspólnego, polsko-niemieckiego dziedzictwa, który takŜe wynikał z traktatowych ustaleń. Przykład Parku MuŜakowskiego, uznać więc moŜna za swoisty wielowymiarowy sukces współpracy polsko-niemieckiej na płaszczyź-nie politycznej i społecznej.

Polsko-niemieckie inicjatywy kulturalne od lat dziewięćdziesiątych XX wieku mają juŜ swoją tradycję. Są one rezultatem aktywności i często determi-nacji wielu osób, zarówno ze strony niemieckiej, jak i polskiej. Spotykają się one zazwyczaj z poparciem władz obu krajów – stanowiąc element realizowanej przez nie polityki pamięci – choć nie zawsze niesie to za sobą wymierne wspar-cie finansowe, bez którego obecnie kaŜda działalność skazana jest na niepowo-dzenie. Niewątpliwie współczesne demokracje jakimi są Niemcy i Polska za-równo na polu pamięci historycznej, jak i dziedzictwa kulturowego – zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi i europejskimi – są pełnymi decydenta-mi. To władza w wymiarze ogólnopaństwowym lub lokalnym (w zaleŜności od obowiązującego systemu) rozstrzyga o losach poszczególnych miejsc pamięci, 41 Park MuŜakowski, http://www.park-muzakowski.pl/page/beforenow, (30.05.2013). 42 K. Schröder, Zieleń bez granic, „Magazyn Polsko-Niemiecki Dialog”, Nr 83, 2008, s. 97. 43 Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedz-twie…, art. 28. 44 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej a Rządem Republiki Federalnej Niemiec o współ-pracy kulturalnej, sporządzona w Bonn dnia 14 lipca 1997 r., Dz.U., 1999, Nr 39, poz. 379.

56

zabytków, muzeów itp. Rola społeczeństwa w zakresie opieki nad dziedzictwem kulturowym jest więc ograniczona przez rządzących i odbywa się w takim za-kresie w jakim pozwalają na to przepisy prawa. Z całą pewnością jednak artyku-łowana przez rządzących potrzeba zaangaŜowania społeczeństwa i umiejętne wykorzystanie oddolnych inicjatyw jest zaletą panujących zarówno w Polsce jaki i w Niemczech systemów politycznych. Podstawowym zadaniem państwa jest więc stworzenie takich warunków funkcjonowania obywateli by było to moŜliwe. Co więcej przenosi się to takŜe na grunt międzynarodowy. W praktyce oznacza to takŜe umoŜliwienie współpracy obu społeczeństw na gruncie kultu-ralnym i ochrony dziedzictwa kulturowego. Takie warunki w relacjach polsko-niemieckich zostały z pewnością stworzone. Oczywiście inną sprawą jest umie-jętność i sprawność w ich wykorzystywaniu.

Wśród licznych polsko-niemieckich inicjatyw wyróŜnić moŜna takŜe te na rzecz ochrony dóbr kultury. Jedną z nich jest Polsko-Niemiecka Fundacja Ochrony Zabytków Kultury (Deutsch-Polnische Stiftung Kulturpflege und Denkmalschutz), która działalność rozpoczęła w kwietniu 2007 roku. Swojego wsparcia inicjatywie udzielił były niemiecki prezydent Richard von Weizsaec-ker słowami „Niemcy i Polskę łączy wspólne dziedzictwo architektoniczne, któ-rego nie wolno nam zmarnować. Dlatego popieram prace Niemiecko-Polskiej Fundacji Ochrony Zabytków Kultury”45. Do jej podstawowych zadań naleŜy wspieranie renowacji i modernizacji zabytkowych budynków głównie w Polsce, istotnych z punktu widzenia ich znaczenia kulturowego oraz artystycznego. Drugą – równie waŜną – płaszczyzną funkcjonowania fundacji jest pozyskiwa-nie funduszy na swoją działalność. Niestety od 2010 r. dostrzegalne jest znaczne spowolnienie tempa jej prac. Są tego przynajmniej dwie przyczyny. Pierwsza to kwestie finansowe i coraz większe trudności w zdobywaniu środków na realiza-cję podjętych zobowiązań. Druga to śmierć dwóch załoŜycieli fundacji: prze-wodniczącego zarządu Andrzeja Tomaszewskiego, który zmarł w 2010 r. oraz rok później jego zastępcy Gottfrieda Kiesowa, którzy stanowili jej główny trzon osobowościowy i swymi autorytetami w znacznym stopniu podpierali jej dzia-łalność46. 45 Polsko-Niemiecka Fundacja Ochrony Zabytków Kultury (Deutsch-Polnische Stiftung Kul-turpflege und Denkmalschutz), http://www.deutsch-polnische-stiftung.de/, (30.05.2013). 46 Polsko-Niemiecka Fundacja Ochrony Zabytków Kultury., http://www.deutsch-polnische-stiftung.de/uber.php?lan=pl, (30.05.2013).

57

Do najwaŜniejszych inicjatyw fundacji naleŜy realizacja projektu Kon-

serwacja pałacu w Sztynorcie/Steinort, Polska. Pałac w Sztynorcie jest częścią pochodzącego z XV wieku zespołu rezydencjonalnego, który był do drugiej wojny światowej siedzibą pruskiej rodziny arystokratycznej von Lehndorff. Podczas wojny stał się „kwaterą polową” ministra spraw zagranicznych Rzeszy Joachima von Ribbentropa. Pałac w dalszym ciągu pozostawał jednak miejscem zamieszkania von Lehndorffów. Sytuacja zmieniła się w 1944 roku, kiedy po nieudanym zamachu na Adolfa Hitlera aresztowano ostatniego właściciela pała-cu Heinricha Grafa von Lehndorffa. Został on stracony 4 września 1944 r. w Plötzensee za udział w spisku. Następnie, do 1947 r., pałac był kwaterą Ŝołnie-rzy Armii Czerwonej i wówczas poniósł największe szkody.

Od 2009 r. fundacja przejęła zabytek i podjęła się nie tylko jego odnowie-nia i modernizacji, ale takŜe w planach ma stworzenie tam europejskiego mię-dzynarodowego miejsca spotkań. W kompleksie pałacowym powstać ma więc Muzeum Pałac w Sztynorcie; Akademia Wspólnego Dziedzictwa Kulturowego, do której zadań ma naleŜeć m.in. ochrona wspólnego dziedzictwa, jako waŜnego elementu europejskiej toŜsamości; Międzynarodowa MłodzieŜowa Strzecha Bu-dowlana, która powstanie na wzór podobnych funkcjonujących na terenie Nie-miec, dzięki nim młodzieŜ moŜe w ramach dwunastomiesięcznego wolontariatu angaŜować się w szeroko pojętą działalność na rzecz ochrony zabytków; oraz Projekt Międzynarodowego Festiwalu Artystycznego w Sztynorcie47. Oczywi-ście głównie ze względów finansowych przedsięwzięcie nie zostało jeszcze ukończone, ale prace są podejmowane. W lipcu 2012 r. dzięki grupie wolonta-riuszy z Polski, Niemiec i Hiszpanii, działających w ramach MłodzieŜowej Strzechy Budowlanej Brandenburg/Berlin (Jugendbauhütte Brandenburg/Berlin) i MłodzieŜowej Międzynarodowej Strzechy Budowlanej Ochrony Zabytków Przyrody (Internationale Jugendbauhütte Gartendenkmalpflege) udało się prze-prowadzić prace porządkowe w pałacowym parku48.

Korzystając ze znacznego zróŜnicowania znaczeniowego pojęcia dzie-dzictwa kulturowego moŜna go w przypadku stosunków polsko-niemieckich istotnie rozszerzyć. Na współczesne relacje wciąŜ istotnie wpływają wydarzenia związane z historią drugiej wojny światowej. Dzieje się tak z przynajmniej dwóch powodów. Po pierwsze ze względu na skalę wojennego tragizmu, a po 47 Konserwacja pałacu w Sztynorcie, http://www.pnf-sztynort.pl/, (30.05.2013). 48 E. Fedusio, Lehndorff byłby z nich dumny. Park odŜył!, „Gazeta Olsztyńska”, lipiec 2012, http://www.pnf-sztynort.pl/aktualnosci_main.html, (30.05.2013).

58

drugie z powodu stosunkowo krótkiego czasu, który upłynął od jej zakończenia. Pamięć o tamtych zdarzeniach w relacjach między Polską a Niemcami stała się swego rodzaju spuścizną. To specyficzne dziedzictwo jest trwale obecne w wie-lu państwowych i społecznych inicjatywach. Przedstawiciele obu krajów takŜe zobowiązali się do jego ochrony. Zapisy na ten temat znaleźć moŜna zarówno w umowach bilateralnych, jak i oficjalnych oświadczeniach polityków. Ustalili takŜe, Ŝe będą udzielać wsparcia wszelkim projektom mu poświęconym. Ochro-na tego swoistego dziedzictwa, które nierozerwalnie połączyło Polskę i Niemcy jest widoczna w kilku wymiarach. Jednym z nich jest tworzenie pomników i miejsc pamięci zarówno na terenie Polski, jak i Niemiec. Do najwaŜniejszych zaliczyć moŜna, w Polsce: Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświę-cimiu, Muzeum Stutthof w Sztutowie, miejsca niemieckich egzekucji m.in. to-ruńska Barbarka i fordońska Dolina Śmierci, Muzeum Powstania Warszawskie-go, Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku; w Niemczech: Pomnik Pomor-dowanych śydów Europy (Pomnik Holocaustu) w Berlinie (Denkmal für die ermordeten Juden Europas/Holocaust-Mahnmal), Topografia Terroru (Topogra-phie des Terrors) w Berlinie, Miejsce Pamięci i Muzeum Sachsenhausen (Gede-nkstätte und Museum Sachsenhausen) i wiele innych49.

Kolejnym przykładem działalności na rzecz zachowania pamięci o drugiej wojnie światowej jest kwestia opieki nad grobami polskich Ŝołnierzy w Niem-czech50 oraz niemieckich Ŝołnierzy poległych na terenie Polski. Polskich grobów wojennych jest znacznie mniej i juŜ w okresie istnienia Niemieckiej Republiki Demokratycznej polscy Ŝołnierze polegli na tych terenach zostali ekshumowani i pochowani na cmentarzach wojennych w Zgorzelcu lub w Siekierkach. W 1972 r. w Berlinie powstał w parku Friedrichshain pomnik „śołnierza Polskie-go”, który został odrestaurowany po zjednoczeniu Niemiec, a w rocznicę zakoń-czenia wojny tradycyjnie składa tam kwiaty polski ambasador51. DuŜo bardziej skomplikowana okazała się sprawa opieki nad grobami Ŝołnierzy niemieckich poległych na terytorium Polski. Zagadnienie – szczególnie istotne dla strony 49 Vide: M. Zaborski, Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i niemieckiej kulturze politycznej, Toruń 2011. 50 Są to głównie mogiły Ŝołnierzy I Dywizji Pancernej gen. Stanisława Maczka, którzy polegli na terenie Niemiec. Ich groby rozsiane są dziś w północnych Niemczech na około czterdzie-stu cmentarzach. 51 M. Tomala, Opieka nad niemieckimi miejscami pamięci w Polsce w świetle realizacji pol-sko-niemieckiego Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 1991 r., [w:] W. M. Góralski (red.), Przełom i wyzwanie. XX lat polsko-niemieckiego traktatu o dobrym są-siedztwie i przyjaznej współpracy 1991–2011, Warszawa 2011, s. 471.

59

niemieckiej – znalazło się juŜ we „Wspólnym Oświadczeniu” polskiego premie-ra Tadeusza Mazowieckiego i kanclerza Niemiec Helmuta Kohla z 14.11.1989 roku52, a dwa lata później w traktacie dobrosąsiedzkim53. Ostatecznie 8.12.2003 roku podpisano umowę regulującą działalność na rzecz dokumentowania, reje-stracji, urządzania, zachowania oraz ochrony miejsc spoczynku ofiar wojny54. Podjęte zobowiązania miały realizować ze strony niemieckiej Narodowy Zwią-zek Niemieckiej Opieki nad Grobami Wojennymi (Volksbund Deutsche Krie-gsgräberfürsorge), ze strony polskiej natomiast Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa. Ostatecznie w tym celu powołano Fundację „Pamięć”, która roz-poczęła swoją działalność 1.05.1994 r. W wyniku jej pracy na terenie Polski powstało dziesięć cmentarzy wojennych w Krakowie, Poznaniu, Przemyślu, Mławce, Modlinie, Siemianowicach, Puławach, Nadolicach, Bartoszycach oraz Starym Czarnowie55, gdzie pochowani są niemieccy Ŝołnierze polegli w czasie drugiej wojny światowej. W ramach swojej działalności fundacja podjęła się takŜe uporządkowania kilkuset cmentarzy, kwater i zbiorowych mogił z czasu pierwszej wojny światowej. W prace te włączyła się równieŜ młodzieŜ zarówno polska, jak i niemiecka, która w ramach organizowanych obozów młodzieŜo-wych pracowała nad porządkowaniem tych miejsc56. Niestety w lutym 2013 r. fundacja zawiesiła prace ekshumacyjne prowadzone na terenie Polski. Główną przyczyną jest niewyjaśniona sprawa działających na zlecenie fundacji współ-pracowników firmy ekshumacyjnej, którym postawiono zarzuty: ograbienia miejsc spoczynku Ŝołnierzy niemieckich oraz zniewaŜenia zwłok.

Ciekawymi inicjatywami jest takŜe działalność instytucji, które głównie przez swą aktywność edukacyjną, dbają o pamięć o tragicznych wydarzeniach drugiej wojny światowej, jednocześnie poszukując dróg porozumienia i pojed-nania. Ich wartość w duŜym stopniu polega na stworzeniu niepowtarzalnej oka-zji na wzajemne poznanie swoich historii i dziedzictwa kulturowego, jaką daje 52 Wspólne oświadczenie podpisane 14 listopada 1989 r. przez premiera Tadeusza Mazowiec-kiego i Kanclerza Federalnego RFN Helmuta Kohla, [w:] J. Barcz (red.) Polska–Niemcy: na drodze ku porozumieniu i pojednaniu: zbiór dokumentów związanych z wizytą Kanclerza Fe-deralnego RFN Helmuta Kohla w Polsce w dniach 9–14 listopada 1989 r., Poznań 1990. 53 Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedz-twie…, art. 32. 54 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Federalnej Niemiec o grobach ofiar wojen przemocy totalitarnej, podpisana w Warszawie dnia 8 grudnia 2003 r., M.P., 2005, Nr 55, poz. 749. 55 M. Tomala, op. cit., s. 468. 56 Ibid., s. 471–472.

60

wychowywanie młodzieŜy w duchu tolerancji i wzajemnej akceptacji. Powstają zazwyczaj w miejscach gdzie splata się wspólna polsko-niemiecka historia. Opieka nad nimi jest lekcją pamięci, która poza dostarczeniem konkretnej wie-dzy, w naturalny sposób kształtuje wraŜliwość na dzieje polsko-niemieckich re-lacji. Do najwaŜniejszych inicjatyw tego typu zaliczyć moŜna powstałą w 1990 roku na kanwie spotkania Kohl-Mazowiecki Fundację „KrzyŜowa” dla Porozu-mienia Europejskiego (Stiftung Kreisau für Europäische Verständigung). Do jej priorytetów naleŜą promowanie tolerancji oraz kontynuacja dziedzictwa antyhi-tlerowskiej opozycji działającej w KrzyŜowej podczas wojny. W tym celu do Ŝycia powołano m.in. Międzynarodowy Dom Spotkań MłodzieŜy (Internationale Jugendbegegnungsstätte), Miejsce Pamięci (Gedenkstätte) w KrzyŜowej oraz Akademię Europejską (Europäische Akademie)57. Kolejną instytucją o podobnej działalności jest Międzynarodowy Dom Spotkań MłodzieŜy w Oświęcimiu (In-ternationale Jugendbegegnungsstätte in Oświęcim/Auschwitz), który zgodnie z wolą załoŜycieli: berlińskiej Akcji Znaków Pokuty SłuŜba dla Pokoju (Aktion Sühnezeichen Friedensdienste) oraz Gminy Oświęcim, prowadzi „działalność oświatowo-wychowawczą i kulturalną w oparciu o historię obozu koncentracyj-nego Auschwitz-Birkenau dla młodzieŜy i dorosłych z róŜnych stron świata, w szczególności dla młodzieŜy polskiej i niemieckiej”58. W Muzeum Auschwitz-Birkenau w 2005 r., decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego powo-łano do Ŝycia takŜe Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokau-ście. Jego głównym celem jest upowszechnianie historii obozu Auschwitz-Birkenau59. Inicjatywy tam organizowane skierowane są do wszystkich zaintere-sowanych tą tematyką. W praktyce uczestniczą w nich przedstawiciele wielu państw z całego świata. Działalność Polsko-Niemieckiego Centrum MłodzieŜy Europejskiej w Olsztynie przeznaczona jest natomiast praktycznie wyłącznie dla Polaków i Niemców. Jego aktywność koncentruje się przede wszystkim na sprawach młodzieŜy, organizując dla nich kursy językowe oraz tzw. turnusy in- 57 Fundacja „KrzyŜowa” dla Porozumienia Europejskiego, http://www.krzyzowa.org.pl, (30.05.2013). 58 Międzynarodowy Dom Spotkań MłodzieŜy w Oświęcimiu, http://www.mdsm.pl, (30.05.2013). 59Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście, http://www.auschwitz.org, (30.05.2013).

61

tegracyjne, pozwalające lepiej poznać przeszłość obu krajów oraz kulturę naro-dów60.

Pośrednio kwestie związane z ochroną dziedzictwa kulturowego oraz pro-pagowaniem kultury swojego kraju wpisane są takŜe w działalność placówek naukowych i naukowo-popularyzatorskich. Ich rolą – oczywiście obok działal-ności badawczej – jest takŜe wymiana myśli oraz pośredniczenie w kontaktach między społecznościami obu krajów. Zarówno na terenie Niemiec, jak i Polski funkcjonuje kilkadziesiąt takich instytucji. Szczególną rolę na polu kultury od-grywają zwłaszcza: Goethe-Institut, który w Polsce ma swoje siedziby w War-szawie i Krakowie oraz Instytuty Polskie w Düsseldorfie oraz Berlinie, z filią w Lipsku. Podobną rolę odgrywa takŜe Niemiecki Instytut Kultury Polskiej (Deut-sches Polen-Institut, DPI) w Darmstadt, który ma szerszy profil: organizuje kon-ferencje naukowe, publikuje serie wydawnicze jak np. „Myślenie i wiedza. Bi-blioteka Polska” (Denken und Wissen. Eine Polnische Bibliothek), pracuje takŜe na pograniczu między nauką a praktyką, np. przez aktywność Grupy Kopernika (Kopernikus-Gruppe), przygotowuje materiały dydaktyczne o Polsce dla szkół niemieckich. Działając w kraju sąsiada instytuty polskie pełnią swego rodzaju misję ambasadorów kultury, podejmując tak jak DPI wysiłki zwiększania wie-dzy na temat dziejów Polski oraz jej Ŝycia społeczno-politycznego. Jednym z podstawowych zadań wspomnianych instytucji jest takŜe nauka języka polskie-go.

Niezwykle waŜne w perspektywie poznawania historii sąsiada jest rów-nieŜ działalność dwóch naukowych instytutów badawczych, które bezpośrednio zajmują się tą tematyką. W Polsce od 1993 r. działa Niemiecki Instytut Histo-ryczny (Deutsches Historisches Institut) w Warszawie, natomiast w Niemczech od 2006 r. Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk (Zentrum für Historische Forschung Berlin der Polnischen Akademie der Wissenschaften) w Berlinie. Ich podstawowym działaniem jest poznawanie dziejów kraju sąsiada. Swoje zadania realizują przez projekty badawcze; organizację naukowych i pu-blicznych form dyskusyjnych, takich jak seminaria Klaus Zernack Colloquium, odbywające się cyklicznie w Berlinie; własne serie wydawnicze, takie jak „Klio w Polsce” (Klio in Polen), Klio w Niemczech (Klio in Deutschland) i „Źródła i Studia” (Quellen und Studien) – umoŜliwiające poznanie największych dzieł 60 Polsko-Niemieckie Centrum MłodzieŜy Europejskiej, http://www.pncm.olsztyn.pl, (30.05.2013).

62

sąsiada oraz koordynację sieci kontaktów polsko-niemieckich61. W kontekście aktywności naukowej warto takŜe wspomnieć działalność wyróŜnionego w 2011 r. nagrodą „Dialogu” Instytutu Historii Stosowanej (Institut für angewandte Ge-schichte) we Frankfurcie nad Odrą. Zgodnie ze statutem zajmuje się on pośred-niczeniem „pomiędzy nauką a społeczeństwem obywatelskim, pomiędzy róŜ-nymi językami, kulturami i pokoleniami, pomiędzy teorią a praktyką”. Jego główna działalność opiera się więc przede wszystkim na realizacji naukowych projektów, w ramach których badane są aspekty historyczne, kulturowe i spo-łeczne polsko-niemieckiego pogranicza62.

5. Zakończenie

Jak podkreśla Anna Wolff-Powęska: „Zanim władze RP powołały insty-

tucje do pielęgnacji polskiego i europejskiego dziedzictwa, rzesze bezimiennych muzealników, archiwistów, historyków sztuki, architektów, nauczycieli, dzien-nikarzy podjęły na obszarze Ziem Zachodnich i Północnych działania na rzecz uświadomienia i zachowania wspólnej polsko-niemieckiej spuścizny kulturo-wej”63. Przykładów podobnej działalności w ramach współpracy polsko-niemieckiej moŜemy mnoŜyć. Choć oczywiście i na tym polu nie brakuje pora-Ŝek. Wiele inicjatyw powstało wyłącznie na papierze lub po początkowej euforii kończyło z róŜnych powodów swoją działalność. Wielokrotnie jednak okazywa-ło się, Ŝe w praktyce umowy i ustalenia na poziomie państwowym, sankcjono-wały juŜ istniejącą oddolną aktywność. Nie zmienia to faktu, Ŝe działalność ta jest warta i wymaga wsparcia, choć nie jest o nie łatwo. Jest ona istotna takŜe w innym kontekście, mianowicie utrwalania i kształtowania pamięci o historii, wzajemnych relacjach oraz dziedzictwie kulturowym obu krajów. JuŜ sama chęć ich podejmowania, inicjowana oddolnie i wspierana przez władze obu państw, świadczy o potrzebie „zachowania” przeszłości istniejącej w obu społeczeń-stwach. Jest to niepowtarzalna szansa wzajemnego poznania się i spojrzenia na historię wspólnych relacji przez pryzmat wspólnej aktywności. Dbałość o dzie- 61 K. Ziemer, Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie, „Przegląd Zachodni”, Nr 4, 2007, s. 146–151; D. Bingen, Deutsches Polen-Institut w dialogu z Polską, [w:] ibid., s. 11–25; Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk, http://www.cbh.pan.pl/, (30.05.2013). 62 Institut für angewandte Geschichte we Frankfurcie nad Odrą, http://www.instytut.net/, (30.05.2013). 63 A. Wolff-Powęska, op. cit., s. 8.

63

dzictwo kulturowe nie tylko swojego kraju ale takŜe sąsiadów jest równieŜ oka-zją do „odrobienia” lekcji tolerancji oraz szacunku. Analizując aktywność pol-sko-niemieckich inicjatyw kulturalnych moŜna dostrzec cztery zasadnicze płaszczyzny tego działania: restauracja zabytków architektonicznych; opieka nad miejscami pamięci: pomnikami, cmentarzami głównie z okresu pierwszej i drugiej wojny światowej; działalność edukacyjną i współpracy młodzieŜy oraz pracę instytutów naukowych. Wszystkie te inicjatywy w mniejszym lub więk-szym stopniu wspierane są przez rządy i samorządy obu państw i są stałym ele-mentem polityki historycznej zarówno Polski jak i Niemiec. Oczywiście naiw-nością byłoby sądzić, Ŝe skutki takiego działania przyniosą natychmiastowe efekty w postaci zmniejszenia wzajemnej niechęci i odrzucenia stereotypów, niemniej są z pewnością okazją do pogłębionej refleksji na temat przeszłości i wspólnej przyszłości.

Ponadto obecność Polski i Niemiec w Unii Europejskiej otwiera nowe szanse przed społecznymi inicjatywami na rzecz ochrony dziedzictwa kulturo-wego. Zwłaszcza, Ŝe zasadniczo zmienia się takŜe podejście społeczeństw do tej działalności z moralno-historycznego na rzecz aktywności, która przynosi wy-mierne korzyści – równieŜ finansowe. Coraz częściej i chętniej takŜe w polsko-niemieckich projektach uczestniczą przedstawiciele innych państw UE, a takŜe spoza jej struktur. Tak naleŜy, według Andrzeja Rottermunda, sekretarza gene-ralnego Polskiego Komitetu ds. UNESCO, bowiem interpretować „nowocze-sność” w kontekście ochrony dziedzictwa kulturowego: „To przede wszystkim świadomość społeczeństwa, zarówno rządzących, jak i rządzonych, roli, jaką odgrywa dziedzictwo w rozwoju kraju i w tworzeniu społeczeństwa jutra oraz uznania dziedzictwa kulturowego za czynnik integrujący w obliczu kulturowej róŜnorodności świata. […] Nowoczesne podejście do dziedzictwa polega na do-strzeganiu w nim waŜnego czynnika rozwoju, przyczyniającego się m.in. do rozwoju regionalnego, rozwoju turystycznego, a w rezultacie do rozwoju eko-nomicznego państwa”64. Zmiana sposobu myślenia o dziedzictwie kulturowym jest takŜe waŜna wobec podejmowanych dziś na poziomie europejskim – wspie- 64 A. Rottermund, Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe?, po-witalne wystąpienie przewodniczącego Polskiego Komitetu do spraw UNESCO, wygłoszone w dniu 25 lutego 2013 r. w Sali Kolumnowej Sejmu RP podczas konferencji: Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe zorganizowanej przez Polski Komitet ds. UNESCO we współpracy z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego pod hono-rowym patronatem Ewy Kopacz, Marszałek Sejmu RP, http://www.unesco.pl/kultura/article/ 27/jak-chronic-dziedzictwo-kulturowe-konferencja-w-gmachu-sejmu/, (30.03.2013).

64

ranych przez Unię Europejską – licznych inicjatyw zajmujących się badaniem pamięci zarówno na płaszczyźnie poszczególnych państw i regionów ale takŜe całego kontynentu. Jedną z nich jest chociaŜby European Network Remembran-ce and Solidarity65. Głównym zadaniem sieci jest koordynowanie międzynaro-dowych inicjatyw mających na celu dyskutowanie najwaŜniejszych tematów europejskiej historii XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem dwóch naj-większych totalitaryzmów: nazizmu i komunizmu. Rodzące się w tym miejscu pytanie czy tak bardzo forsowane obecnie pojęcie europejskiej pamięci ma szan-se zaistnienia we współczesnym dyskursie o przeszłości kontynentu, i czy po-dejmowane inicjatywy kulturalne mogą temu sprzyjać pozostaje otwarte.

65 European Network Remembrance and Solidarity, http://www.enrs.eu/, (30.06.2013).

65

Bibliografia Berendsen E., Bis zur kulturellen Erschöpfung, „Frankfurter Allgemeine Zeitung”, Nr 95,

23.04.2012, s. 35. Bingen D., Deutsches Polen-Institut w dialogu z Polską, „Przegląd Zachodni”, Nr 4, 2007, s.

11–25 . Braudel F., Gramatyka cywilizacji, Warszawa 2006. Buczyńska-Garewicz H., Metafizyczne rozwaŜania o czasie. Idea czasu w filozofii i literatu-

rze, Kraków 2003. Dilthey W., Budowa świata historycznego w naukach humanistycznych, przeł., oprac. i po-

słowie E. Paczkowska-Łagowska, Gdańsk 2004. Dobrowolski K., Studia nad Ŝyciem społecznym i kulturą, Wrocław 1966. Golka M., Pamięć społeczna i jej implanty, Warszawa 2009. Hala Stulecia, [w:] K. Beelitz, N. Forster (red.), Breslau/Wrocław. Przewodnik po architektu-

rze modernistycznej, Wrocław 2006, s. 76–77. Herder J. G., Myśli o filozofii dziejów, t. 1 i 2, przeł. J. Gałecki, wstępem i komentarzem opa-

trzył E. Adler, Warszawa 1962. Hutter M., Rizzo I. (red.), Economic perspectives on cultural heritage, London 1997. Inglis F., Kultura, Warszawa 2007. Klemm G., Allgemeine Cultur-Geschichte der Menschheit, Leipzig 1843. Konersmann R., Filozofia kultury. Wprowadzenie, Warszawa 2009. Kroeber A. L., Kluckhohn C., Culture. A critical review of concepts and definitions, Cam-

bridge 1952. Kuderowicz Z., Wilhelm Dilthey jako teoretyk sztuki, [w:] W. Dilthey, Pisma estetyczne, War-

szwa 1982, s. VII–XLVI. Kuper A., Kultura model antropologiczny, Kraków 2005. Mistewicz E., Marketing narracyjny. Jak budować historie, które sprzedają, Warszawa 2011. Murzyn-Kupisz M., Barbarzyńca w ogrodzie? Dziedzictwo kulturowe widziane z perspektywy

ekonomi, „Zarządzanie Publiczne”, Nr 3, 2010, s. 19–32. Nitszke A., Zasada federalizmu w ustroju i praktyce Republiki Federalnej Niemiec, [w:] K.

Kącka (red.), Po obu stronach Odry. Polska, Niemcy i ich wzajemne relacje w XX i XXI wieku – wybrane problemy, Toruń 2011, s. 17–54.

Nora P., Czas pamięci, „Res Publica Nowa”, Nr 7, 2001. Piper F., Ilu ludzi zginęło w KL Auschwitz. Liczba ofiar w świetle źródeł i badań, Oświęcim

1992. Rizzo I., Towse R. (red.), The economics of heritage. A study in the political economy of culture

in Sicily, Cheltenham 2002. Schröder K., Zieleń bez granic, „Dialog. Magazyn Polsko-Niemiecki”, Nr 83, 2008, s. 95-97. Skoczyński J., Kultura, w: B. Szlachata (red.), Słownik społeczny, Kraków 2004, s. 614–619. Spengler O., Der Untergang des Abendlandes. Umrisse einer Morphologie der Weltgeschich-

te, t. 1, Wiedeń 1918, t. 2, Monachium 1922. Szacka B., Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003. Tomala M., Opieka nad niemieckimi miejscami pamięci w Polsce w świetle realizacji polsko-

niemieckiego Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 1991 r., [w:] W. M. Góralski (red.), Przełom i wyzwanie. XX lat polsko-niemieckiego traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy 1991–2011, Warszawa 2011, s. 459–474.

66

Traba R., Hahn H. H. (red.), Polsko-niemieckie miejsca pamięci, t. 3: Paralele, Warszawa 2012.

Trosby D., Economics and culture, Cambridge 2001. Tylor E. B., Primitive culture. Researches into the development of mythology, philosophy,

religion, art and custom, London 1871. Wolff-Powęska A., Polacy – Niemcy: partnerstwo społeczeństw, „Przegląd Zachodni”, Nr 4,

2007, s. 3–9. Zaborski M., Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i niemieckiej kulturze poli-

tycznej, Toruń 2011. Zachariasz A. L., Kultura. Jej status i poznanie. Wprowadzenie do realistycznej teorii kultury,

Rzeszów 2007. Zernack K., Das Jahrtausend deutsch-polnischer Beziehungsgeschichte als geschichtswissen-

schaftliches Problemfeld und Forschungsaufgabe, [w:] W. H. Fritze (red.), Grundfragen der geschichtlichen Beziehungen zwischen Deutschen, Polaben und Polen. Referate und Diskussionsbeiträge aus zwei wissenschaftlichen Tagungen, Berlin 1976.

Ziemer K., Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie, „Przegląd Zachodni”, Nr 4, 2007, s. 146–151.

Znaniecki F., Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, Warszawa 2001. śyromski M., Gaetano Mosca. Twórca socjologicznej teorii elit, Poznań 1996.

Dokumenty: Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego, sporzą-

dzona w ParyŜu dnia 17 października 2003 r., Dz. U., 2011, Nr 172, poz. 1018. Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego przyjęta w

ParyŜu dnia 16 listopada 1972 r. przez Konferencję Generalną Organizacji Narodów Zjednoczonych dla Wychowania, Nauki i Kultury na siedemnastej sesji, Dz. U., 1976, Nr 32, poz. 190.

Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r., Dz. U., 1992, Nr 14, poz. 56.

Umowa między Rządem Rzeczypospolitej a Rządem Republiki Federalnej Niemiec o współ-pracy kulturalnej, sporządzona w Bonn dnia 14 lipca 1997 r., Dz. U., 1999, Nr 39, poz. 379.

Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej a Rządem Republiki Federalnej Niemiec o grobach ofiar wojen przemocy totalitarnej, podpisana w Warszawie dnia 8 grudnia 2003 r., M. P., 2005, Nr 55, poz. 749.

Wspólne oświadczenie podpisane 14 listopada 1989 r. przez premiera Tadeusza Mazowiec-kiego i Kanclerza Federalnego RFN Helmuta Kohla, w: J. Barcz (red.) Polska–Niemcy: na drodze ku porozumieniu i pojednaniu: zbiór dokumentów związanych z wizytą Kanc-lerza Federalnego RFN Helmuta Kohla w Polsce w dniach 9–14 listopada 1989 r., Po-znań 1990.

Publikacje dostępne w Internecie: Centrum Badań Historycznych Polskiej Akademii Nauk, http://www.cbh.pan.pl/,

(30.05.2013). European Network Remembrance and Solidarity, http://www.enrs.eu/ , (30.06.2013). Fedusio E., Lehndorff byłby z nich dumny. Park odŜył!, „Gazeta Olsztyńska”, lipiec 2012,

http://www.pnf-sztynort.pl/aktualnosci_main.html, (30.05.2013).

67

Fundacja „KrzyŜowa” dla Porozumienia Europejskiego, http://www.krzyzowa.org.pl, (30.05.2013).

Institut für angewandte Geschichte we Frankfurcie nad Odrą, http://www.instytut.net/, (30.05.2013).

Konserwacja pałacu w Sztynorcie, http://www.pnf-sztynort.pl/, (30.05.2013). Lange Nacht der Museen, http://www.lange-nacht-der-museen.de/, (30.05.2013). Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO. Niemcy, http://www.unesco.pl/?id=293,

(30.05.2013). Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO. Polska, http://www.unesco.pl/?id=290,

(30.05.2013). Międzynarodowe Centrum Edukacji o Auschwitz i Holokauście, http://www.auschwitz.org,

(30.05.2013). Międzynarodowy Dom Spotkań MłodzieŜy w Oświęcimiu, http://www.mdsm.pl,

(30.05.2013). Noc Muzeów w Polsce 2013, http://www.noc-muzeow.pl/, (30.05.2013). Park MuŜakowski, http://www.park-muzakowski.pl/page/beforenow, (30.05.2013). Polsko-Niemiecka Fundacja Ochrony Zabytków Kultury, http://www.deutsch-polnische-

stiftung.de/uber.php?lan=pl , (30.05.2013). Polsko-Niemieckie Centrum MłodzieŜy Europejskiej, http://www.pncm.olsztyn.pl,

(30.05.2013). Rottermund A., Dlaczego i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe?, powi-

talne wystąpienie przewodniczącego Polskiego Komitetu do spraw UNESCO, wygłoszo-ne w dniu 25 lutego 2013 r. w Sali Kolumnowej Sejmu RP podczas konferencji: Dlacze-go i jak w nowoczesny sposób chronić dziedzictwo kulturowe zorganizowanej przez Pol-ski Komitet ds. UNESCO we współpracy z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Naro-dowego pod honorowym patronatem Ewy Kopacz, Marszałek Sejmu RP, http://www.unesco.pl/kultura/article/27/jak-chronic-dziedzictwo-kulturowe-konferencja-w-gmachu-sejmu/, (30.05.2013).

UNESCO, http://www.unesco.org/new/en/, (30.05.2013).

68

Marcin Zaborski

Pomniki i miejsca pamięci w Polsce i w Niemczech

Kiedy mówimy o miejscach pamięci, moŜemy mieć na myśli zarówno sferę ma-terialną, jak i abstrakcyjną czy emocjonalną. Wszak mieścić się będą w tej prze-strzeni zarówno na przykład flagi, kalendarze, hymny czy pomniki, jak równieŜ pewne nieuchwytne, nie dające się zamknąć w konkretnych ramach obszary. W ten nurt myślenia wpisuje się chociaŜby koncepcja Pierre’a Nora1, który uznał, Ŝe miejsca pamięci są „szczątkami, najbardziej zewnętrzną formą, pod którą przetrwać mogła nasza świadomość poprzez dziesięciolecia i wieki”2. Francuski historyk nie ograniczył więc myślenia o miejscach pamięci jedynie do konkret-nych ‘miejsc’. Podobną refleksję zaprezentował niemiecki historyk Jan Ass-mann3, kiedy stwierdzał, Ŝe aby pewna społeczność mogła pielęgnować wyobra-Ŝenia o samej sobie, potrzebuje pewnych stałych punktów odniesienia – figur symbolicznych, do których się odwołuje. Mogą to być zarówno wydarzenia uchwycone w tekstach, obrzędach czy pomnikach, jak równieŜ mityczne posta-ci, dzieła sztuki, pojęcia, ksiąŜki czy instytucje. Nie muszą wcale przybierać re-alnej formy – waŜne jest natomiast to, aby były istotne z punktu widzenia roli, którą mają do odegrania dla danej społeczności4.

Zdając sobie sprawę z ogromnej rozległości obszaru wyznaczanego przez takie rozumowanie, musimy zastrzec juŜ na wstępie, Ŝe kiedy w tym tekście bę-dziemy odwoływać się do miejsc pamięci, uwzględnimy węŜszą perspektywę ich definiowania. To znaczy tę, w której skupiamy się na pewnych materialnych 1 Vide: P. Nora, Lieux de mémoire, ParyŜ 1997. 2 R. Traba, Historia. Przestrzeń dialogu, Warszawa 2006, s. 30. 3 Vide: J. Assmann, Kollektives und kulturelles Gedächtnis. Zur Phänomenologie und Funkti-on von Gegen-Erinnerung, [w:] U. Borsdorf, H. T. Grütter (red.), Orte der Erinnerung. Denkmal, Gedenkstätte, Museum, Frankfurt – New York 1999, s. 13-32. 4 Confer: R. Traba, op. cit., s. 32-34.

69

wytworach słuŜących upamiętnianiu. Obszar naszych badań nie będzie więc obejmował na przykład literatury pięknej, prasy, produkcji filmowych czy tele-wizyjnych, choć oczywiście stanowią one waŜną i bardzo popularną grupę no-śników pamięci5. Podobnie – pomniki będą tu postrzegane jako obiekty mate-rialne, zgodnie z tym, co proponuje nam „Słownik Języka Polskiego”, który ‘pomnik’ definiuje jako „dzieło rzeźbiarskie lub architektoniczno-rzeźbiarskie w formie posągu, płyty, itp., wzniesione dla upamiętnienia, uczczenia osoby lub zdarzenia”6, natomiast ‘miejsce’ – w odniesieniu do interesującej nas problema-tyki – określa jako „wolną przestrzeń, pomieszczenie, które moŜna zająć, gdzie moŜna co zmieścić, umieścić”7. Jest to więc pomieszczenie, lokal lub teren, któ-ry słuŜy określonemu celowi, czyli w tym przypadku upamiętnianiu.

Niezbędne wydaje się jeszcze jedno zawęŜenie perspektywy badawczej. OtóŜ, nie będziemy zajmować się w tym miejscu tymi pomnikami czy miejsca-mi pamięci, których celem jest ukazywanie jednostkowych biografii albo teŜ upamiętnianie pojedynczych postaci historycznych. Nie pomijamy ich dlatego, Ŝe nie wydają się nam interesujące albo dlatego, Ŝe uznajemy je za nieistotne w pejzaŜu kulturowym społeczeństwa polskiego czy niemieckiego. Przeciwnie – zgodzić się trzeba, Ŝe podjęcie refleksji nad tymi obiektami byłoby ze wszech miar poŜyteczne i mogłoby prowadzić do inspirujących wniosków. JednakŜe rozmiary tego opracowania wymuszają na nas nakreślenie bardzo wyraźnych granic pola badawczego, które pozwolą na przeprowadzenie spójnej analizy. Z tego właśnie powodu przyjmujemy, Ŝe przedmiotem refleksji będą te pomniki i miejsca pamięci, które w swej istocie odwołują się do szerszego kontekstu spo-łecznego – to po pierwsze, a po drugie – idea, której zostały poświęcone, musi odnosić się do jasno sprecyzowanego problemu. Nie chodzi więc nam o te pla-cówki, które zostały stworzone po to, by w sposób ogólny ukazywać historię kraju, regionu czy konkretnej miejscowości. Interesować będą nas natomiast głównie rozmaite pomniki, muzea, izby pamięci oraz miejsca kultu zmarłych i poległych w trakcie działań wojennych oraz walki z reŜimami. To wszystko prowadzi nas do obszaru, który wypełniają – jak ujął to Reinhard Koselleck – formy politycznego kultu zmarłych8. Przy czym – i to juŜ ostatnie metodolo-giczne zastrzeŜenie – analizować będziemy te obiekty, które zostały stworzone 5 Confer: R. Traba, Kraina tysiąca granic. Szkice o historii i pamięci, Olsztyn 2003, s. 179. 6 Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1993, s. 669. 7 Ibid., s. 435. 8 Vide: R. Koselleck, M. Jeismann (red.), Der politische Totenkult, Kriegerdenkmäler in der

70

albo zyskały nowy wymiar w zakresie upamiętniania po zakończeniu działań wojennych w 1945 roku.

1. Typologia pomników i miejsc pamięci

Rozpoczynając analizę obszaru upamiętniania, szybko dostrzegamy, Ŝe

wkraczamy w wieloaspektową i wielopłaszczyznową przestrzeń, która nie daje się łatwo zamknąć w ścisłych schematach. Rodzi to trudności, gdy chcemy do-konać klasyfikacji istniejących w jej ramach obiektów memoryzacji. Wszystko dlatego, Ŝe moŜliwe jest zastosowanie róŜnorodnych kryteriów podziału i w za-leŜności od przyjętej perspektywy osiągniemy odmienne efekty klasyfikacji. MoŜna bowiem skupić się na przykład na kryteriach geograficznych – związa-nych z lokalizacją pomników i miejsc pamięci – takich jak na przykład kraj czy region. MoŜna teŜ odnieść się do kryteriów fizycznych, biorąc pod uwagę cho-ciaŜby materiał wykonania, rozmiar czy kubaturę obiektu upamiętnienia. Obiek-ty słuŜące memoryzacji mogą być teŜ grupowane według kryteriów artystycz-nych (rodzaj środków przekazu), historycznych (data stworzenia, data upamięt-nianych wydarzeń) czy teŜ ideowych (istota przekazu). Trzeba jednak zastrzec, Ŝe jeśli juŜ nawet podejmiemy decyzję i wybierzemy jedną z moŜliwości, moŜe się okazać, Ŝe w próbie systematyzacji napotkamy przeszkody. Pamiętać bo-wiem naleŜy, Ŝe są takie pomniki czy miejsca pamięci, które nie dają się jedno-znacznie przypisać do poszczególnych kategorii właściwych dla wybranego po-działu. Odpowiadać za to moŜe na przykład mnogość zastosowanych w nich środków przekazu, róŜnorodność materiałów wykorzystanych przy ich tworze-niu czy teŜ wielość upamiętnionych przez nie wydarzeń. Mając świadomość powyŜszych zastrzeŜeń oraz biorąc pod uwagę, Ŝe bę-dziemy poruszać się w obszarze polskiej i niemieckiej kultury pamięci, wyko-rzystamy w tym miejscu typologię obiektów upamiętniania, która skupi naszą uwagę na jego podmiotach i przedmiotach. Kluczowe dla nas pytanie, które po-moŜe usystematyzować nam badany obszar, brzmi – czego lub kogo dotyczy

memoryzacja w danym przypadku?9.

Moderne, München 1997. 9 Typologię tę zaprezentowałem w rozprawie zatytułowanej Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i niemieckiej kulturze politycznej (Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011). W niniejszym artykule przywołuję obszerne fragmenty tej pracy.

71

Jeśli wyznaczymy taką właśnie oś analizy i w perspektywie polsko-niemieckiej rozpoczniemy obserwację przestrzeni tworzonej przez pomniki i miejsca pamięci, dojdziemy do wniosku, iŜ kluczową rolę odgrywają w niej wątki związane z dwoma zjawiskami – nazizmem i komunizmem. W przypadku odniesień do nazizmu upamiętniane wydarzenia lub osoby dotyczą okresu za-mykającego się cezurą roku 1945. Inaczej w przypadku komunizmu. Tutaj co prawda większość odwołań wyraŜonych w obiektach upamiętniania dotyczy okresu powojennego, ale są i takie – co waŜne, bardzo znaczące – których źró-dła tkwią jeszcze w okresie prowadzonych działań wojennych (np. zbrodnia ka-tyńska). Obiekty odwołujące się w swej istocie do nazizmu podzielić moŜemy na trzy grupy. Pierwsza z nich ukazuje ofiary totalitarnego systemu i prowadzo-nych przez niego działań. Z jednej strony będą to więc polskie ofiary wojny (takŜe obywatele polscy innych narodowości, głównie Ŝydowskiej) przywoły-wane w obeliskach, monumentach, muzeach czy izbach pamięci, które ukazują na przykład funkcjonowanie nazistowskich obozów koncentracyjnych czy obo-zów pracy na terenach Polski. Po drugiej stronie granicy będą to z kolei nie-mieckie ofiary wojennego dramatu wywołanego przez Trzecią Rzeszę, na przy-kład poszkodowani z powodu przymusowych przesiedleń, ucieczek i wypędzeń, upamiętnienia których domagają się szczególnie niektóre środowiska w Repu-blice Federalnej Niemiec. Drugą grupę obiektów porządkujących, ujawniających lub kreujących pamięć o wydarzeniach lub osobach związanych z nazizmem są pomniki i miej-sca pamięci, które ukazują ich fundatorów jako sprawców określonych zbrodni. Właśnie taka motywacja przyświeca większości obiektów odnoszących się do okresu drugiej wojny światowej wznoszonych lub utrzymywanych w Niem-czech. Ukazują one między innymi skalę Holokaustu oraz pielęgnują pamięć o jego ofiarach. Z kolei w przypadku Polski przykładem wpisującym się w ten nurt moŜe być upamiętnienie pogromu śydów w Jedwabnem, którego ujawnie-nie doprowadziło do Ŝywych sporów o pamięć oraz do redefinicji społecznych ram jej funkcjonowania. Wymagało konfrontacji polskiego społeczeństwa z hi-storią – takŜe z problemem własnej winy. Dyskusja toczona wokół jedwabień-skich wydarzeń była impulsem do odejścia od jedynie pozytywnego postrzega-nia historii Polaków i śydów i dostrzeŜenia w niej tych momentów, które nie stanowią powodu do dumy.

72

ZauwaŜamy równieŜ, Ŝe obok pomników i miejsc pamięci poświęconych ofiarom hitleryzmu oraz wskazujących na sprawstwo poszczególnych zbrodni, istnieje jeszcze jedna grupa obiektów słuŜących memoryzacji. Kierują one naszą uwagę na bohaterów, którzy podejmowali ryzyko walki ze zbrodniczym syste-mem. W ten obszar wpisuje się na przykład pielęgnowanie pamięci o idei, uczestnikach i przebiegu Powstania Warszawskiego oraz o bohaterach i działal-ności niemieckiego ruchu oporu w Trzeciej Rzeszy. Gdy pod uwagę bierzemy natomiast obiekty tworzące przestrzeń upa-miętniania w zakresie odniesień do komunizmu – wskazać naleŜy, iŜ dają się one zamknąć w trzech obszarach. Pierwszy dotyczy idei komunizmu czy socja-lizmu, symbolicznie ukazywanej w róŜnorodnych obiektach wznoszonych w okresie panowania hołdującego mu reŜimu. Zawarto w nich na przykład wdzięczność wyraŜaną Armii Czerwonej oraz rozmaite odwołania do bohaterów ruchu komunistycznego. Zarówno w przypadku Polski, jak i Niemiec są lub by-ły to pomniki czy miejsca swoim rodowodem sięgające nieistniejących juŜ państw – Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej i Niemieckiej Republiki Demokra-tycznej. Zdecydowana większość tych obiektów została zniszczona w ramach procesów przepracowywania przeszłości, a inne pozostawiono, nadając im zu-pełnie nowe znaczenie w nowych realiach społeczno-politycznych. Są jednak i takie pomniki, których nie usunięto, nie przypisując im nowych znaczeń symbo-licznych, czego efektem są niejednokrotnie toczone spory o zasadność ich funk-cjonowania we współczesnej kulturze pamięci poszczególnych krajów, regio-nów czy miejscowości. Drugi obszar upamiętniany za pomocą pomników i miejsc pamięci odno-szących się do komunizmu czy stalinizmu dotyczy oporu przeciwko władzy oraz stosowanych przez nią represji. W przypadku Polski chodzi z jednej strony o memoryzację ofiar poległych jeszcze w czasie drugiej wojny światowej – w ra-mach wywózek na Wschód i dokonywanych tam mordów (między innymi w Lesie Katyńskim) oraz ofiar powojennego terroru stosowanego juŜ przez władze na terenie kraju. Z drugiej natomiast strony przedmiotem przywoływania pamię-ci stają się antykomunistyczne wystąpienia – między innymi protesty robotnicze – oraz ofiary ich tłumienia. Szczególne miejsce zajmuje w tym obszarze pro-blematyka stanu wojennego. Natomiast w zakresie doświadczeń niemieckich – wskazać moŜna w tym miejscu na przykład antykomunistyczny protest z 17 czerwca 1953 roku w wielu miastach NRD, ale teŜ funkcjonowanie obozów ta-kich jak na przykład Sachsenhausen. Nie był on bowiem tylko miejscem kaźni

73

stworzonym i nadzorowanym przez nazistów, ale wykorzystywanym równieŜ później przez sowieckich okupantów, dokonujących politycznych represji. Trzecią wreszcie przestrzeń, dopełniającą obraz na mapie pamięci w kon-tekście komunizmu, stanowią obiekty przywołujące historię jego upadku. Są to pomniki i miejsca pamięci „przełomu” dokonującego się na tym obszarze Euro-py w roku 1989 i latach kolejnych. W Polsce wiele z tych memoryzacji odnosi się do ‘Solidarności’, czyli ruchu zaangaŜowanego w doprowadzenie do zmian politycznych i społecznych. Dającym się tu wykorzystać przykładem moŜe być więc budowa Europejskiego Centrum Solidarności w Gdańsku. Wyraźnym symbolem odnoszącym się do tych wydarzeń w Niemczech jest natomiast Mur Berliński, choć przestał istnieć i zachowane zostały jedynie jego niewielkie fragmenty. W obu przypadkach chodzi więc raczej o dokumentowanie szerszych zjawisk, których symbolem stał się polski ruch związkowy czy mur oddzielający dwie części Europy podzielonej na dwa wrogie bloki – wschodni i zachodni.

W poniŜszej tabeli wskazane zostały obszary, w których moŜemy odna-leźć wyraźne przykłady potwierdzające przyjęty tutaj tok rozumowania. Lista przytoczonych w niej przykładów nie wyczerpuje oczywiście wszystkich moŜ-liwości.

POLSKA NIEMCY

N A Z I Z M

OFIARY OBOZY KONCENTRACYJNE WYPĘDZENIA

SPRAWCY ANTYSEMITYZM HOLOKAUST, TERROR

BOHATEROWIE POWSTANIE WARSZAWSKIE RUCH OPORU

K O M U N I Z M

IDEA BOHATEROWIE KOMUNIZMU,

ARMIA CZERWONA

OPÓR REPRESJE, PROTESTY,

STAN WOJENNY

REPRESJE,

PROTESTY

PRZEŁOM SOLIDARNOŚĆ MUR BERLIŃSKI

Źródło: M. Zaborski, Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i niemieckiej kulturze politycznej, Wy-dawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 92.

74

NiezaleŜnie od podmiotu czy przedmiotu memoryzacji, pomniki i miejsca pamięci funkcjonują zawsze w określonych warunkach społecznych, politycz-nych, kulturowych i instytucjonalnych. To znaczy, Ŝe nie są zawieszone w próŜ-ni. Ich istnienie jest więc równieŜ odnotowane w rozmaitych aktach prawnych. Dająca się zauwaŜyć róŜnorodność tych dokumentów wynikać moŜe z jednej strony z wielowymiarowości tego typu obiektów, z drugiej natomiast z braku jednolitego aktu prawnego kompleksowo regulującego ich funkcjonowanie albo teŜ z typu systemu politycznego obowiązującego w danym kraju.

2. Stan prawny w Polsce

Jedną z trudności, które napotykamy w analizie funkcjonowania pomni-ków i miejsc pamięci w warunkach polskich jest brak ustawy, która komplek-sowo odnosiłaby się do problematyki upamiętnień. Przepisy takie nie powstały, choć w róŜnych kadencjach parlamentu po 1989 r. prace nad nimi były podej-mowane10. Kiedy więc chcemy wskazać reguły tworzenia i ochrony obiektów upamiętniania, musimy sięgnąć do szeregu aktów prawnych. Część regulacji ma charakter ustawowy. Inne są wpisane do rozporządzeń lub uchwał.

Do kluczowych dokumentów regulujących tę przestrzeń Ŝycia społeczne-go naleŜy Ustawa o Radzie Ochrony Pamięci Walki i Męczeństwa, czyli o insty-tucji podlegającej właściwemu ministrowi kultury, inicjującej i koordynującej działalność dotyczącą upamiętniania historycznych wydarzeń i miejsc, a takŜe postaci w dziejach walk i męczeństwa narodu polskiego, nie tylko w kraju, ale i za granicą. Do kompetencji Rady naleŜy równieŜ upamiętnianie bliskich naro-dowi polskiemu miejsc walk i męczeństwa innych narodów na polskim teryto-rium. Wśród szczegółowych zadań Rady znajdują się:

1) sprawowanie opieki nad miejscami walk i męczeństwa oraz trwałe upa-

miętnianie związanych z tymi miejscami faktów, wydarzeń i postaci; 2) inspirowanie oraz współdziałanie w organizowaniu obchodów, uroczysto-ści, przedsięwzięć wydawniczych i wystawienniczych, a takŜe populary-

10 Prace nad przepisami regulującymi między innymi problematykę tworzenia i ochrony miejsc pamięci oraz zasady usuwania symboli związanych z ideologią komunistyczną podjęto w 1999 roku, jednak po drugim czytaniu w 2000 roku Sejm z tych prac zrezygnował. Projekt przepisów przygotowywano równieŜ w 2007 roku. W roku 2008 parlamentarne prace nad nim jednak zawieszono w sejmowej podkomisji – do czasu przedłoŜenia projektu rządowego regu-lującego tę materię.

75

zowanie – za pomocą środków masowego przekazu – miejsc, wydarzeń i postaci historycznych związanych z walkami i męczeństwem;

3) ocenianie stanu opieki nad miejscami i trwałymi obiektami pamięci naro-dowej, a w szczególności nad pomnikami, cmentarzami i mogiłami wo-jennymi oraz walk narodowowyzwoleńczych, cmentarzami ofiar hitle-rowskiego terroru, muzeami walk i martyrologii, a takŜe izbami pamięci narodowej;

4) sprawowanie funkcji opiniodawczej i opiekuńczej wobec muzeów walk i męczeństwa, a w szczególności: w Oświęcimiu-Brzezince, na Majdanku, w Sztutowie, Łambinowicach, śabikowie, Rogoźnicy, Treblince i Rado-goszczy;

5) opiniowanie pod względem historycznym i artystycznym wniosków o trwałe upamiętnienie miejsc wydarzeń historycznych, a takŜe wybitnych postaci związanych z dziejami walk i męczeństwa;

6) współdziałanie – w szczególności ze środowiskami i organizacjami polo-nijnymi – w sprawowaniu opieki nad miejscami walk i męczeństwa naro-du polskiego za granicą11.

Z powyŜszej listy zadań ROPWiM wynika, Ŝe instytucja ta zajmuje się

opiniowaniem nie tylko artystycznej formy obiektów upamiętniania. Wśród swoich kompetencji ma równieŜ ocenę zasadności tworzenia tego typu miejsc. MoŜe bowiem opiniować słuszność proponowanych interpretacji historycznych, odzwierciedlanych na przykład w treści napisów i symbolice pomników. Nale-Ŝy jednak zastrzec, Ŝe uchwały Rady mają jedynie charakter opiniodawczy, to znaczy nie są źródłami powszechnie obowiązującego prawa, ani teŜ aktami pra-wa wewnętrznego. Opinie ROPWiM nie są zatem wiąŜące dla organów, które są zobowiązane do zasięgania tych opinii. Praktyka administracyjna pokazuje jed-nak, Ŝe decyzja o nieuwzględnieniu głosu Rady musi być poparta waŜnym inte-resem społecznym12. Aktem precyzującym zasady funkcjonowania Rady jest Rozporządzenie

Rady Ministrów w sprawie organizacji, trybu działania i zasad finansowania

Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz komitetów ochrony pamięci 11 Ustawa z dnia 21 stycznia 1988 r. o Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Dz. U. 1988, Nr 2, poz. 2. 12 L. M. Nijakowski, Kontekst prawno-administracyjny debaty o upamiętnieniach mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim, [w:] L. M. Nijakowski, J. Szteliga, Informator o spornych

76

walk i męczeństwa. Z dokumentu tego wynika, Ŝe ROPWiM podejmuje swoje decyzje w formie uchwał, wytycznych, zaleceń, opinii i wniosków dotyczących opieki nad miejscami walk i męczeństwa oraz upamiętniania określonych fak-tów, wydarzeń czy osób. Rada moŜe równieŜ sama inicjować wnioski w tych sprawach. Jej zadaniem jest takŜe współdziałanie z odpowiednimi organami państwowymi, organizacjami politycznymi i społecznymi w zakresie przygoto-wywania obchodów i uroczystości, a takŜe wydawnictw i ekspozycji odnoszą-cych się do zakresu działania ROPWiM. W realizacji swoich zadań Rada jest równieŜ zobowiązana do współpracy z wojewódzkimi komitetami ochrony pa-mięci walk i męczeństwa, a takŜe – w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Zagranicznych – z zagranicznymi instytucjami, polskimi przedstawicielstwami dyplomatycznymi i urzędami konsularnymi w zakresie sprawowania opieki nad miejscami walk i męczeństwa narodu polskiego za granicą13.

Aktem prawnym bezpośrednio odnoszącym się do obiektów upamiętnia-nia jest Ustawa o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady. Usankcjonowana na jej mocy ochrona tego typu obiektów uznana została za cel publiczny i zadanie z zakresu administracji rządowej. Dotyczy to szczególnych zasad odbywania zgromadzeń, prowadzenia działalności gospodarczej, budowy obiektów budowlanych oraz tymczasowych obiektów budowlanych i urządzeń budowlanych, a takŜe wywłaszczania nieruchomości znajdujących się na ich obszarze. ZałoŜono tutaj, Ŝe wokół kaŜdego z Pomników Zagłady obowiązuje strefa ochronna, którą stanowi pas gruntu o szerokości nie większej niŜ sto me-trów od granic pomnika. Zgodnie z tymi przepisami – organizacja zgromadzenia na obszarze Pomnika Zagłady lub jego strefy ochronnej wiąŜe się z konieczno-ścią zdobycia zgody wojewody, który moŜe jej nie udzielić, jeŜeli cel lub odby-cie zgromadzenia naruszałyby zapisy ustawy lub teŜ przepisy ustaw karnych, odbycie zgromadzenia mogłoby zagraŜać Ŝyciu lub zdrowiu ludzi albo mieniu znaczącej wartości, a takŜe gdy cel lub odbycie zgromadzenia mogłoby naru-szyć powagę lub charakter Pomnika Zagłady. Naruszenie tej powagi moŜe być równieŜ jednym z powodów rozwiązania zgromadzenia przez przedstawiciela wojewody. Podobne reguły obowiązują w przypadku prowadzenia działalności gospodarczej na obszarze Pomnika Zagłady lub jego strefy ochronnej. Taka

pomnikach niemieckich na Śląsku Opolskim, Opole – Warszawa 2005, s. 16-18 i 20. 13 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 1988 r. w sprawie organizacji, trybu działania i zasad finansowania Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz komitetów ochrony pamięci walk i męczeństwa, Dz. U. 1988, Nr 22, poz. 154.

77

działalność moŜe być prowadzona tylko w zakresie niezbędnym do zabezpie-czenia tego obiektu przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, zapewnienia porząd-ku i czystości na jego terenie, stałej konserwacji lub teŜ oznakowania jego gra-nic i granic strefy ochronnej. Działalność gospodarcza jest tu dopuszczalna tak-Ŝe w przypadku niezbędnej obsługi osób odwiedzających Pomnik. Zgoda na prowadzenie takiej działalności moŜe nie zostać wydana lub teŜ moŜe być cof-nięta, jeŜeli dochodzi do naruszenia powagi lub charakteru Pomnika Zagłady. Z kolei prowadzenie działalności gospodarczej w tych miejscach bez wymaganego zezwolenia stanowi wykroczenie i podlega karze grzywny14. Ustawa o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady zakłada równieŜ, Ŝe nie mogą być na nich wznoszone obiekty budowlane, tymczasowe obiekty budowlane i urządzenia budowlane inne niŜ te, które mają słuŜyć zabezpieczaniu tych miejsc przed zniszczeniem lub uszkodzeniem, zapewnianiu porządku i czystości na ich terenie, stałej konserwacji, oznakowaniu ich granic lub teŜ niezbędnej obsłudze osób odwiedzających pomnik15. Do części obiektów upamiętniania odnoszą się równieŜ zapisy Ustawy o

muzeach. Precyzuje ona zadania i cele tego typu jednostek, których obszar dzia-łania stanowi ochrona dóbr kultury, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, na-uki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wraŜliwości poznawczej i estetycznej oraz umoŜliwianie kontaktu ze zbiorami. Przepisy te zakładają udział Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa w procesie tworzenia statu-tów jednostek muzealnych, opiniowania wykazu państwowych muzeów marty-rologicznych, powoływania rady muzeum lub przekazywania uprawnień radzie powierniczej – w muzeach prowadzących działalność w zakresie właściwości ROPWiM. Opinii tej rady wymaga równieŜ dokonywanie zamiany lub zbycia 14 W odniesieniu do tego zagadnienia moŜna przywołać spory prawne, których doświadczyło w swojej działalności Muzeum Auschwitz-Birkenau. Jeden z nich dotyczył sklepu spo-Ŝywczego, który miał zostać otwarty w budynku znajdującym się w pobliŜu muzealnego par-kingu głównego. Obiekt, który po wojnie słuŜył celom magazynowo-usługowo-biurowym, zakupiła prywatna spółka ‘Maja’. Informacje o planach uruchomienia przez nią działalności handlowej właśnie w tym miejscu, które pojawiły się w prasie w 1996 roku, wywołały falę krytyki ze strony organizacji Ŝydowskich, nie tylko w Polsce, ale i na świecie. Sprzeciw wo-bec budowy sklepu w pobliŜu dawnego KL Auschwitz zgłosiły takŜe rządy Izraela i USA, zabierając głos za pośrednictwem swoich ambasad w Warszawie. Reakcją polskich władz było nakazanie inwestorowi wstrzymania budowy, a sprawa znalazła swój finał w długotrwa-łym postępowaniu sądowym. 15 Ustawa z dnia 7 maja 1999 r. o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady, Dz. U. 1999, Nr 41, poz. 412.

78

muzealiów przez państwowe i komunalne muzea. Ponadto ustawa przewiduje, Ŝe nadzór nad muzeami sprawuje resort kultury, przy którym działa Rada do Spraw Muzeów, stanowiąca organ opiniodawczo-doradczy w sprawach zarzą-dzania, finansowania oraz polityki kulturalnej w zakresie muzealnictwa16.

Odniesienia do pomników i miejsc pamięci moŜemy odnaleźć równieŜ w aktach prawnych nie związanych z nimi wprost. Przykładem takiego dokumentu jest Ustawa o samorządzie terytorialnym. Czytamy w niej, Ŝe do zadań wła-snych gminy naleŜy zaspokajanie zbiorowych potrzeb zamieszkującej ją wspól-noty samorządowej. Wśród zadań tych znajdują się między innymi sprawy ładu przestrzennego i gospodarki terenami. Rada gminy zajmuje się bowiem uchwa-laniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz podejmuje uchwały w sprawach między innymi wznoszenia pomników17.

Ochronę tego typu obiektów ustawodawca wpisał równieŜ do Ustawy o

planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, przewidując, Ŝe realizując jej zapisy naleŜy uwzględniać między innymi wymagania ochrony dziedzictwa kul-turowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej. Przy czym – za ‘dobra kultury współczesnej’ rozumieć naleŜy te dobra kultury, które nie są zabytkami – pomniki, miejsca pamięci, budynki, ich wnętrza i detale, zespoły budynków, załoŜenia urbanistyczne i krajobrazowe, które są uznanym dorobkiem współcze-śnie Ŝyjących pokoleń i cechuje je wysoka wartość artystyczna albo historyczna. Istnienie tego typu obiektów – zgodnie z tymi przepisami – musi być kaŜdora-zowo uwzględniana w procesie wytyczania i realizacji kierunków zagospodaro-wania przestrzennego terenu. Tworząc jego studium na poziomie gminy naleŜy brać pod uwagę stan oraz obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej, a takŜe obszary pomników zagłady i ich stref ochronnych oraz obowiązujące na nich ograniczenia prowadzenia dzia-łalności gospodarczej. W ustawie przewidziano równieŜ, Ŝe w proces sporzą-dzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego włączony jest wojewódzki konserwator zabytków, który opiniuje zgłoszone rozwiązania. Podobne reguły obowiązują w przypadku tworzenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, w celu ustalenia przeznaczenia tere-nów, w tym dla inwestycji celu publicznego, oraz określenia sposobów ich za-gospodarowania i zabudowy. Ochrona dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej odnosi się równieŜ do procesów decyzyjnych doty- 16 Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz. U. 1997, Nr 5, poz. 24. 17 Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz. U. 1990, Nr 16, poz. 95.

79

czących planowania przestrzennego na poziomie województw i na szczeblu kra-jowym18.

Odniesienia do obiektów upamiętniania odnajdujemy równieŜ w Prawie

o zgromadzeniach, które potwierdza szczególną ochronę terenów byłych hitle-rowskich obozów zagłady. W przepisach tych zapisano, iŜ jednym z powodów moŜliwości ograniczenia wolności zgromadzania się jest właśnie potrzeba ochrony Pomników Zagłady19. Jako Ŝe pomniki zaliczamy do grupy obiektów budowlanych, w ich wzno-szeniu muszą być równieŜ uwzględniane niektóre zapisy Ustawy prawo budow-

lane 20. Chodzi o tę jego część, która określa konieczność lub brak konieczności pozyskiwania pozwolenia na budowę obiektu upamiętniania. Gdy bowiem ma-my do czynienia – zgodnie z nazewnictwem stosowanym w ustawie – z „obiek-tami małej architektury” – pozwolenie na budowę nie jest wymagane. Procedura przewiduje w takim przypadku konieczność zgłoszenia budowy do właściwego organu budowlanego, który ma prawo wyraŜenia sprzeciwu. Przepisy ustawy regulują równieŜ kwestie ewentualnej rozbiórki obiektu budowlanego lub jego części, jeśli upamiętnienie wznoszone jest lub zostało wzniesione bez wymaga-nego pozwolenia. NaleŜy tu jednak zastrzec, Ŝe regulacje te nie obejmują roz-biórki tych obiektów, których budowa została zakończona przed dniem wejścia w Ŝycie ustawy z 1994 roku, a takŜe tych, wobec których przed tym dniem zo-stało wszczęte postępowanie administracyjne. W ich przypadku rozstrzygające są zapisy wcześniej obowiązujących przepisów prawa budowlanego z 1974 ro-ku. W nich równieŜ przewidziano moŜliwość wydania decyzji o przymusowej rozbiórce obiektu wybudowanego niezgodnie z przepisami prawa lub o jego przejęciu na własność państwa bez odszkodowania. Ustawa zakładała równieŜ moŜliwość wydania przez odpowiedni organ administracji państwowej decyzji nakazującej inwestorowi wykonania określonych zmian w obiekcie budowla-nym, zmierzających do usunięcia niezgodności z przepisami21. Interesujące z punktu widzenia analizowanej przez nas problematyki są równieŜ przepisy odnoszące się do pomnikowych inskrypcji. W kontekście pol-sko-niemieckim pojawiać się moŜe bowiem problem stosowania nazewnictwa w 18 Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U. 2003, Nr 80, poz. 717. 19 Ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach, Dz. U. 1990, Nr 51, poz. 297. 20 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, Dz. U. 2003, Nr 207, poz. 2016. 21 Ustawa z dnia 24 października 1974 r. Prawo budowlane, Dz. U. 1974, Nr 38, poz. 229; Confer: L. M. Nijakowski, Kontekst…, op. cit., s. 20-21.

80

dwóch językach. W tym przypadku naleŜy się odwołać do Rozporządzenia Mi-

nistra Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie wypadków, w których

nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na

język obcy. Dokument ten określa granice, w których taki przekład jest moŜliwy. Odnosi się to do nazw i tekstów znajdujących się w miejscowościach, w których istnieją zwarte środowiska mniejszości narodowych lub grup etnicznych. Mogą to być równieŜ nazwy i teksty umieszczane w strefie nadgranicznej; w miastach, w których znajdują się przedstawicielstwa obcych państw albo siedziby organi-zacji międzynarodowych bądź firm zagranicznych; przy międzynarodowych drogach tranzytowych; w miejscowościach wypoczynkowych i uzdrowiskowych oraz w miejscowościach cechujących się uznanymi walorami rekreacyjnymi lub krajobrazowymi. Ministerialne rozporządzenie wskazuje sposób umieszczania przekładu nazwy lub tekstu – powinien się on znajdować pod tekstem sporzą-dzonym w języku polskim. I co waŜne – dopuszczalny jest przekład na więcej niŜ tylko jeden język obcy. W szczególności powinien to być język mniejszości narodowych lub teŜ grup etnicznych zamieszkujących dany obszar. Natomiast w przypadku obszaru leŜącego w sąsiedztwie granicy państwowej – tłumaczenie powinno obejmować język urzędowy sąsiadującego kraju. Odnosi się to zarów-no do inskrypcji umieszczanych na pomnikach, jak i tablic informacyjnych ustawianych w ich pobliŜu. Regulacje te pokazują, iŜ na przykład niemieckie napisy nie mogą na monumentach występować samodzielnie. Towarzyszy temu obowiązek stosowania nazw własnych będących tłumaczeniem nazw polskich – stąd wniosek, Ŝe niemoŜliwe jest arbitralne stosowanie nazw historycznych, zwyczajowych czy obcych22. Obiekty upamiętniania – albo teŜ poszczególne ich części czy elementy – mogą podlegać zapisom Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Określa ona przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu tego typu działań, a takŜe finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a takŜe organizację organów ochrony zabytków. W myśl tych przepisów – ochro-nie i opiece podlegają zarówno zabytki nieruchome (np. cmentarze oraz miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości 22 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 marca 2002 r. w spra-wie wypadków, w których nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na język obcy, Dz. U. 2002, Nr 37, poz. 349. Confer: L. M. Nijakowski, Kon-tekst…, op. cit., s. 27-28.

81

lub instytucji), jak i ruchome (np. pamiątki historyczne, a zwłaszcza militaria, sztandary, pieczęcie, odznaki, medale i ordery), a takŜe zabytki archeologicz-ne23.

Przytoczone powyŜej dokumenty nie wyczerpują w pełni listy przepisów regulujących obszar związany z tworzeniem, ochroną czy usuwaniem obiektów upamiętniania. Pamiętać bowiem naleŜy, Ŝe decyzje w tych sprawach zapadają na róŜnych szczeblach władzy, są zatem wydawane przez róŜnorodne instytucje. Wskazać moŜna tu chociaŜby rozporządzenia podpisywane przez właściwego ministra kultury, działającego na mocy uregulowań ustawowych. Mogą to być na przykład rozporządzenia określające granice poszczególnych Pomników Za-głady oraz obszaru i granic ich stref ochronnych24. Decyzje odnoszące się do pomników czy miejsc pamięci mogą równieŜ zapadać na szczeblu lokalnym. W tym przypadku przykładem mogą być uchwały podejmowane przez poszczegól-ne rady miejskie postanawiające o wzniesieniu określonych pomników na pod-ległym im terenie25.

3. Stan prawny w Niemczech

Dla nakreślenia prawnego wymiaru funkcjonowania pomników i miejsc

pamięci w Niemczech, niezbędne wydaje się naświetlenie szczególnego podej-ścia do polityki kulturalnej w systemie prawnym RFN. JuŜ we wczesnym ade-nauerowskim okresie moŜna było zauwaŜyć powściągliwość i pełną rezerwę państwowych agend do tego obszaru Ŝycia społecznego. Przyczyn takiego stanu rzeczy moŜna się doszukiwać zarówno w pamięci najnowszej historii, jak i w konsumpcyjno-wolnorynkowych zachowaniach powojennych elit gospodar-czych, a takŜe – co nie mniej waŜne – w samej strukturze państwa federacyjne-go. W takich warunkach został przyjęty model uprawiania przez klasę politycz-ną jedynie „zarządzania kulturą” (Kulturverwaltung). Było to zgodne z ideą wy-raŜoną w pierwszej niemieckiej definicji polityki kulturalnej (1929), według któ- 23 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. 2003, Nr 162, poz. 1568. 24 Vide: Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 lipca 2007 r. w sprawie określenia granic Pomnika Zagłady, na obszarze którego jest połoŜone Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy, oraz obszaru i granic jego strefy ochronnej, Dz. U. 2007, Nr 134, poz. 943. 25 Vide: np. Uchwała nr XXXI/347/05 z dnia 21 marca 2005 r. w sprawie wzniesienia w Za-mościu pomnika dla uczczenia 60. rocznicy kapitulacji III Rzeszy Niemieckiej,

82

rej „jest to zaangaŜowanie duchowych i kulturalnych środków przez państwo”26. W wypracowanym na tej bazie modelu załoŜono zróŜnicowanie sposobów i me-chanizmów wpływania na działalność kulturalną – od agend federalnych, po-przez ministerstwa i urzędy poszczególnych krajów, kościoły, partie polityczne, związki zawodowe, stowarzyszenia, korporacje i fundacje. Przy czym minister-stwom na szczeblu federalnym przypisano odpowiedzialność za decyzje po-nadregionalne oraz wspieranie w sposób subsydiarny konkretnych projektów, leŜących w gestii poszczególnych krajów. Po zjednoczeniu nowa Republika Fe-deralna Niemiec w obszarze kultury czerpała z doświadczeń RFN z okresu dwóch krajów niemieckich. Oznacza to, Ŝe nie został przyjęty stosowany w Niemieckiej Republice Demokratycznej model centralistycznego zarządzania szeroko rozumianymi instytucjami kultury. Problematykę tę powierzono głów-nie poszczególnym krajom związkowym, choć moŜemy odnaleźć pewne do niej odniesienia takŜe na poziomie federalnym. Powołana została bowiem Rada Niemieckiej Polityki Kulturalnej (Rat der Deutschen Kulturpolitik) przy prezy-dencie. Uchwalono Ustawę o wspieraniu kultury i fundacji (Kultur- und Stif-

tungsförderungsgesetz), dzięki której organizacje te zyskały korzystniejsze wa-runki prowadzenia działalności wspierającej projekty kulturalne. Jeśli natomiast chodzi o przekształcanie struktury instytucji kulturalnych, waŜny głos przypisa-no Stałej Konferencji Ministrów Kultury Krajów Federalnych w RFN (Ständige

Konferenz der Kultusminister der Länder in der BRD). Wyodrębniła ona pięć programów kulturalnych dla nowych krajów: między innymi program utrzyma-nia substancji kulturowej oraz program ochrony zabytków27.

Specyfika prowadzenia polityki kulturalnej w Republice Federalnej Nie-miec wynika z zastosowania zasady federalizmu, prowadzącej do budowy pań-stwa składającego się z wielu elementów terytorialno-państwowych o wyraźnie sprecyzowanym podziale kompetencji pomiędzy szczebel federalny a poziom poszczególnych krajów związkowych. W konstytucji zapisano w związku z tym ustawodawstwo właściwe jedynie federacji, obok ustawodawstwa konkurencyj-nego (obszar, w którym poszczególne kraje mogą wydawać ustawy dla określo-nych spraw, o ile nie zostały one uregulowane na szczeblu federalnym) oraz ustawodawstwo krajów. Wśród szeregu spraw, które pozostawiono we właści-

http://www.bip.zamosc.um.gov.pl/bip.php?get=uchwaly,174, (02.02.2008). 26 H. Orłowski, Polityka kulturalna, [w:] Niemcy współczesne. Zarys encyklopedyczny, Po-znań 1999, s. 486. 27 Confer: Ibidem, s. 486-487.

83

wości krajów związkowych znajduje się między innymi właśnie obszar kultury i oświaty, co stanowi wyraz autonomii kulturalnej krajów28.

Za swoisty wyłom w tej autonomii moŜna potraktować powołanie na szczeblu federalnym Ministra Stanu do spraw Kultury i Mediów (Der Bea-

uftragte der Bundesregierung für Kultur und Medien). W utworzonym w 1998 roku urzędzie zostały połączone zadania realizowane wcześniej przez róŜne mi-nisterstwa. Dowodzi to uznania spraw kultury i mediów za waŜny obszar polity-ki prowadzonej przez rząd federalny29.

W wymiarze formalnym sekretarz stanu odpowiedzialny za sprawy kultu-ry i mediów nie ma rangi ministra, to znaczy nie posiada na przykład prawa gło-su w radzie ministrów. Podlegając bezpośrednio szefowi rządu, odpowiada za rozwój projektów kulturalnych o znaczeniu narodowym i ogólnopaństwowym. Jego odpowiedzialność ogranicza się więc do tych obszarów, które nie leŜą w kompetencji krajów związkowych. Zadaniem rządowego pełnomocnika jest między innymi rozwój i modernizowanie ram prawnych twórczości artystycz-nej, oŜywianie publicznego dyskursu na temat sztuki i kultury, promocja kultury w Berlinie, jak równieŜ zapewnienie wolności i pluralizmu mediów. Do kompe-tencji ministra naleŜy równieŜ pielęgnowanie dziedzictwa kulturowego osób wypędzonych (na podstawie art. 96 niemieckiej ustawy o wypędzonych i uchodźcach)30. Kolejnym obszarem, w którym pełnomocnik do spraw kultury i mediów realizuje swoje zadania są miejsca pamięci. W kręgu jego zaintereso-wania znajduje się między innymi działalność Fundacji Badań nad Dyktaturą SED (Bundesstiftung zur Aufarbeitung der SED-Diktatur)31.

To właśnie sekretarzowi stanu do spraw kultury i mediów powierzono opracowanie nowej koncepcji dotyczącej ustanawiania i utrzymania miejsc pa-mięci w Niemczech, w której centralne miejsce przypadło upamiętnieniu ofiar dwóch totalitaryzmów – dyktatury narodowosocjalistycznej i komunistycznej (w byłej NRD). Dokument przyjęty w 2008 roku przez rząd federalny zastępował wcześniej obowiązującą koncepcję z roku 1999 i określał między innymi ramy 28 E. Zieliński, Konstytucyjne zasady ustrojowe RFN, [w:] K. A. Wojtaszczyk (red.), Współ-czesne Niemcy, Warszawa 1999, s. 16-17. 29 Bekanntmachung des Organisationserlasses des Bundeskanzlers vom 27. Oktober 1998, BGBl. I S. 3288. 30 Gesetz über die Angelegenheiten der Vertriebenen und Flüchtlinge … vom 19.05.1953 z późn. zm., http://www.gesetze-im-internet.de/bundesrecht/bvfg/gesamt.pdf, (08.06.2014). 31 Aufarbeitung der SED-Diktatur, http://www.bundesregierung.de/Webs/Breg/DE/Bundesre-girung/BeauftragtefuerKulturundMedien/aufarbeitung/aufarbeitungSedDiktatur/_node.html, (08.06.2014).

84

finansowania miejsc pamięci. Wyznaczał równieŜ kierunek wsparcia tego typu obiektów o znaczeniu narodowym32.

We wstępie do koncepcji upamiętniania wyraŜono przekonanie o ko-nieczności podjęcia wspólnej odpowiedzialności za podtrzymywanie pamięci o cierpieniu ofiar reŜimów – narodowosocjalistycznego oraz komunistycznego. Zapisano postulat konsekwentnego przepracowywania pamięci. Uznano, Ŝe kaŜde kolejne pokolenie powinno na nowo wyciągać wnioski, odrabiać lekcję z tej części niemieckiej historii. Podkreślono przy tym, Ŝe fundamentem pamięci o przeszłości muszą być zawsze fakty i naukowe badania i na nich – jak odnoto-wano w rządowej koncepcji – powinna opierać się polityka pamięci. Rządowy dokument ustalał na przykład, Ŝe miejsca słuŜące rozliczeniu z narodowosocjali-stycznym terrorem i upamiętnieniu jego ofiar muszą być objęte jeszcze inten-sywniejszym wsparciem. Z drugiej strony uznano, Ŝe więcej uwagi niŜ wcze-śniej władze mają poświęcić na pielęgnowanie miejsc – zarówno w Berlinie, jak i wschodniej oraz zachodniej części Niemiec – upamiętniających ofiary podziału Niemiec i ‘dyktatury SED’. Co waŜne – postulat ten opatrzony został zastrzeŜe-niem, iŜ przepracowywanie pamięci o komunistycznym reŜimie jest zadaniem dla całego niemieckiego społeczeństwa, to znaczy nie moŜe ograniczać się jedy-nie do nowych krajów związkowych33. Regulacje dotyczące funkcjonowania poszczególnych pomników czy miejsc pamięci odnajdujemy równieŜ w ustawach powołujących instytucje sprawujące nad nimi opiekę. Określają one ich status prawny, cel działania, ma-jątek, strukturę wewnętrzną oraz zasady nadzoru nad tymi instytucjami. Wska-zać tu moŜemy na przykład akty prawne powołujące Fundację Pomnika Pomor-dowanych śydów Europy, Fundację śydowskiego Muzeum w Berlinie czy Fundację Badań nad Dyktaturą SED34. Zgodnie z opisaną wcześniej praktyką decentralistycznego zarządzania instytucjami kultury – ochrona i utrzymanie pomników w Niemczech podlega przepisom poszczególnych landów. Zadanie to realizują one we współpracy z 32 Fortschreibung der Gedenkstättenkonzeption des Bundes. Verantwortung wahrnehmen, Aufarbeitung verstärken, Gedenken vertiefen, Deutscher Bundestag, Drucksache 16/9875, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/_Anlagen/BKM/2008-06-18-fortschreibung-ge denkstaettenkonzepion-barrierefrei.pdf?__blob=publicationFile, (08.06.2014). 33 Ibidem. 34 Vide: Gesetz zur Errichtung einer “Stiftung Denkmal für die ermordeten Juden Europas” vom 17. März 2000, BGBl. I S. 212; Gesetz zur Errichtung einer “Stiftung Jüdisches Museum Berlin” vom 16. August 2001, BGBl. I S. 2138; Gesetz über die Errichtung einer Stiftung zur Aufarbeitung der SED-Diktatur vom 5. Juni 1998, BGBl. I S. 1226.

85

miastami i społecznościami na szczeblu lokalnym i regionalnym. Ten obszar regulują odrębne przepisy stosowane w poszczególnych krajach związkowych, które mają co prawda podobny cel i wiele wspólnych zasad, charakteryzują się jednak regionalną specyfiką, wyraŜoną chociaŜby w podziale kompetencji po-między poszczególne instytucje i szczeble administracji35.

Trudność w analizie stosowanych rozwiązań prawnych napotykamy juŜ na gruncie uŜywanej w nich terminologii. Nie znajdujemy w nich wspólnej, jed-nolitej definicji obiektów, których dotyczą te przepisy. RozbieŜność dotyczy na przykład uŜywanego w nich kluczowego terminu ‘pomnik kultury’. W części przepisów jest on definiowany jako ‘rzecz, zbiór rzeczy lub część rzeczy’. W innych miejscach spotykamy natomiast rozumienie tych obiektów jako ‘rzeczy stworzonych przez ludzi z minionych epok’. Część regulacji odnotowuje przy tym róŜnice pomiędzy wybudowanymi pomnikami oraz przestrzeniami pomni-kowymi, archeologicznymi lub paleontologicznymi zabytkami ruchomymi i nie-ruchomymi, które znajdują się w ziemi lub zostały z niej wydobyte. W przepi-sach pojawiają się równieŜ pojęcia ‘historycznych detali dekoracyjnych’ oraz ‘historycznych regionów’, które takŜe mogą być objęte ochroną prawną. Szuka-jąc zatem odpowiedzi na pytanie o kryterium, które sprawia, Ŝe poszczególne obiekty znajdują się w obszarze prawnej ochrony, dochodzimy do wniosku, iŜ czerpią one swoją bieŜącą pozycję z kontekstu historycznego. Albowiem klu-czową funkcją pomników kultury jest dokumentacja osiągnięć człowieka, uka-zywanie intelektualnych, technicznych i artystycznych efektów pracy przodków oraz umoŜliwianie doświadczenia historii poprzez kontemplację poszczególnych obiektów. Towarzyszy temu przekonanie o konieczności ich zachowania dla opinii publicznej oraz przyszłych pokoleń – ze względu na potrzebę dokumenta-cyjną. Wspólne dla prawodawstwa dotyczącego ochrony i utrzymania pomni-ków w poszczególnych krajach związkowych jest więc dostrzeŜenie publiczne-go interesu w zachowywaniu tego typu obiektów36. RóŜnice na gruncie prawnych regulacji odnoszących się do obiektów upamiętniania w poszczególnych landach Republiki Federalnej Niemiec ujaw-niają się między innymi w obszarze proceduralnej ochrony pomników. Z jednej strony – w części krajów związkowych zastosowany został system ścisłej reje- 35 Germany – ICOMOS World Report on Monuments and Sites in Danger 2001, http://www.international.icomos.org/risk/2001/germ2001.htm, (25.04.2009). 36 W. von Trützschler, Cultural Resource Listing in Germany, http://www.icomos-iclafi.org/pagina_principal/georgia -germany.pdf, (22.04.2009).

86

stracji tych obiektów, z drugiej – w innych regionach – mamy do czynienia z systemem „deklaratywnym”. W pierwszym przypadku objęcie obiektu ochroną prawną następuje na podstawie wpisania go na listę pomników lub wydania określonej decyzji przez uprawniony do tego organ administracji. Ten akt trak-towany jest jako obligatoryjny dla potwierdzenia charakteru pomnika kultury. Dopiero więc na podstawie działań urzędniczych wprowadzona zostaje koniecz-ność jego ochrony, ograniczająca na przykład ewentualne zmiany jego materii. Natomiast w drugim moŜliwym wariancie, stosowanym w części niemieckich krajów, ochrona pomników funkcjonuje ipso jure. Oznacza to, Ŝe objęcie tą ochroną poszczególnych obiektów wynika juŜ z samego faktu wypełniania przez nie formalnej definicji pomnika. Nie jest zatem wymagana administracyjna de-cyzja potwierdzająca ten stan prawny – na przykład wpisanie na listę pomni-ków37. Autonomia kulturalna krajów związkowych jest równieŜ widoczna w re-gulacjach prawnych dotyczących obszaru muzealnictwa. Dostrzegamy w nich, iŜ tylko najwaŜniejsze placówki znajdują się pod opieką federacji, podczas gdy pozostałe „przypisane” zostały do poszczególnych krajów i regionów. Utrzy-mywane są z funduszy federacji, krajów, gmin, oficjalnych fundacji i stowarzy-szeń38. Przykładowe zapisy prawa dotyczącego obiektów upamiętniania moŜemy prześledzić na podstawie przepisów obowiązujących w Bawarii. Zgodnie z wła-ściwym dla tego landu prawem ochrony zabytków, za zabytki uznaje się wyko-nane przez człowieka, pochodzące z minionej epoki rzeczy lub ich części, któ-rych zachowanie jest istotne ze względu na ich walory historyczne, artystyczne, urbanistyczne, naukowe lub folklorystyczne oraz z punktu widzenia interesu ogółu społeczeństwa. Przepisy wskazują takŜe na konieczność ochrony pomni-ków – jako budowanych struktur lub części konstrukcji z minionej epoki oraz historycznych detali dekoracyjnych stanowiących oryginalny element zachowa-nych wnętrz lub będących ich porównywalnym historycznym odwzorowaniem. Bawarskie regulacje prawne przewidują równieŜ, Ŝe za pomnik mogą być takŜe uznane ogrody i części miast. Ochroną objęte są równieŜ archeologiczne zabytki ruchome i nieruchome pomniki, który znajdowały się lub wciąŜ znajdują się w ziemi, a pochodzą z czasów prehistorycznych lub z początku czasów historycz-nych. Autorzy prawa uznali, Ŝe dla celów informacyjnych naleŜy umieścić po- 37 W. von Trützschler, Cultural Resource Listing in Germany, op. cit. 38 T. śuchowski, Muzealnictwo, [w:] Niemcy współczesne…, op. cit., s. 354-355.

87

szczególne pomniki w ich wykazie tworzonym w konsultacji z jednostkami sa-morządu terytorialnego. W ramach podejmowanych działań publicznych wyni-kających z ich uprawnień lokalne władze mają obowiązek uwzględniania ko-nieczności ochrony pomników. Osoby ponoszące odpowiedzialność za budowę poszczególnych obiektów i opiekę nad nimi są zobowiązane do ich utrzymania, konserwacji, naprawy i ochrony przed zagroŜeniami. ZastrzeŜone zostaje rów-nieŜ, Ŝe wybudowane pomniki – w zakresie, w jakim to jest moŜliwe – powinny być wykorzystywane zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem. Wyburzenie, zmiana lub przeniesienie pomnika wymaga uzyskania zgody. Podobnie – w przypadku zmian dotyczących otoczenia pomnika, w zakresie, który moŜe mieć wpływ na jego stan, charakter, wygląd czy artystyczny efekt. W dalszej części przepisy wskazują odpowiedzialność działającego w Bawarii, wyspecjalizowa-nego, publicznego biura odpowiedzialnego za konserwację pomników. Do jego zadań naleŜy: udział w wykonywaniu przepisów dotyczących pomników; wy-dawanie wytycznych odnoszących się do opieki nad pomnikami; współpraca w tym zakresie z organizacjami lokalnymi; prowadzenie list pomników; konser-wacja i renowacja zabytków, o ile nie jest ona prowadzona przez inne odpowie-dzialne za to urzędy państwowe; świadczenie profesjonalnych usług doradczych oraz konsultowanie raportów w zakresie ochrony zabytków i opieki nad nimi; nadzór nad wykopaliskami i ruchomymi zabytkami archeologicznymi; opieka nad lokalnymi muzeami i kolekcjami, o ile nie są one administrowane przez państwo. Instytucjonalne regulacje przewidują takŜe działalność lokalnych kon-serwatorów zabytków, doradzających w sprawach ochrony dziedzictwa kultu-rowego oraz państwowej rady doradczej do spraw pomników, której zadaniem jest doradzanie państwu i rządowi w istotnych kwestiach związanych z opieką nad obiektami upamiętnienia. W jej skład wchodzą przedstawiciele parlamentu kraju związkowego, bawarskich stowarzyszeń władz lokalnych, Kościołów – katolickiego i ewangelicko-augsburskiego, reprezentanci prywatnych właścicieli zabytków, artystów, urbanistów, konserwatorów, rolników i historyków. Przepi-sy regulują równieŜ problematykę innych kwestii administracyjnych związanych z budową pomników i ich ochroną – chodzi na przykład o wydawanie upraw-nień na wznoszenie takich obiektów, problem restytucji i odszkodowań odno-szących się do pomników i zabytków, prawo do informacji, moŜliwość wy-właszczenia czy prawo pierwokupu39. 39 Denkmalschutzgesetz. Gesetz zum Schutz und zur Pflege der Denkmäler vom 25. Juni 1973, BayRS 2242-K-1, zuletzt geändert am 27.07.2009, http://www.blfd.bayern.de/medien/dsg.pdf

88

Przepisy odnoszące się do pomników czy miejsc pamięci moŜemy – po-dobnie w jak przypadku polskich regulacji prawnych – odnaleźć w poszczegól-nych landach równieŜ w aktach nie dotyczących tych obiektów bezpośrednio. Przykładem mogą być chociaŜby obowiązujące w Saksonii regulacje w zakresie zgromadzeń i przemarszów. Wyznaczając ramy prawne dla organizatorów tego typu inicjatyw ustawodawstwo wskazuje, Ŝe mogą być one obwarowane okre-ślonymi nakazami lub zakazane, gdy są planowane w miejscach lub dniach związanych z osobami, które z powodów rasistowskich, religijnych lub poli-tycznych stały się ofiarami narodowosocjalistycznego systemu, brały udział w sprzeciwie wobec narodowosocjalistycznego reŜimu lub były ofiarami wojen. Ustawa wylicza między innymi konkretne miejsca pamięci, do których odnosi się tak sformułowana regulacja. Są to między innymi: synagogi w Dreźnie i Gö-rlitz oraz miejsca dawnych synagog w Kamienicy Saskiej i Lipsku; dawne obo-zy koncentracyjne i ich podobozy; miejsca pamięci ofiar politycznych reŜimów; mogiły ofiar wojen40.

4. Przepisy ponad granicami

Obok przepisów prawa obowiązujących odpowiednio na terenie Polski i

Niemiec, wskazać naleŜy równieŜ takie zapisy, które swym zasięgiem teryto-rialnym przekraczają granice obu państw. Przypomnieć bowiem naleŜy, Ŝe w 1991 roku podpisały one Traktat pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką

Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy. Nie jest to oczywiście dokument, który w sposób kompleksowy reguluje przestrzeń upa-miętniania, jednakŜe warto na niego zwrócić w tym miejscu uwagę, poniewaŜ znajdziemy w nim pewne odniesienia do interesującej nas problematyki. Istotną wskazówką moŜe być na przykład fakt, Ŝe władze Polski i Niemiec zobowiązały się do poszanowania praw mniejszości Ŝyjących na terenie obu krajów, w tym prawa do uczestnictwa w Ŝyciu publicznym oraz do ochrony i wspierania ich toŜsamości. W traktatowym katalogu zobowiązań znalazł się równieŜ zapis, w myśl którego strony mają szczególną opieką otaczać znajdujące się na ich tere-nie miejsca i dobra kultury, świadczące o wydarzeniach historycznych oraz osiągnięciach i tradycjach kulturalnych czy naukowych drugiej strony. Rzeczpo-

(08.06.2014). 40 Sächsisches Gesetz über Versammlungen und Aufzüge, http://medienservice.sachsen.de/ assets/download/28427, (22.04.2009).

89

spolita Polska i Republika Federalna Niemiec zgodziły się takŜe, Ŝe będą za-pewniały swobodny i nieskrępowany dostęp do tych miejsc i dóbr, a jeśli nie leŜy to w kompetencji państw, zadbają o zapewnienie takiego dostępu. Strony traktatu potwierdziły ponadto, Ŝe wspomniane miejsca i dobra kultury znajdują się pod ochroną prawa kaŜdego z umawiających się państw oraz Ŝe będą one w tym zakresie realizować wspólne inicjatywy w duchu porozumienia i pojedna-nia. Konkretne odwołanie do obiektów upamiętniania dostrzegamy, gdy w trak-tacie mowa jest o grobach i cmentarzach wojennych. Republika Federalna Nie-miec zobowiązała się bowiem do otoczenia szacunkiem polskich grobów znaj-dujących się na jej terytorium, a takŜe do umoŜliwienia opieki nad nimi. Strona niemiecka oświadczyła równieŜ, Ŝe znajdujące się w RFN groby polskich ofiar wojen i tyranii podlegają ochronie prawa niemieckiego oraz Ŝe będą zachowane i pielęgnowane. Analogiczne zobowiązanie – odnoszące się do grobów niemiec-kich w Polsce – podjęła strona polska. Kraje uzgodniły równieŜ, Ŝe popierają współpracę organizacji i instytucji odpowiedzialnych w obu państwach za groby ofiar wojen i tyranii. Zgodziły się, Ŝe będą umoŜliwiać w szczególności tym or-ganizacjom i instytucjom rejestrację, uporządkowanie oraz opiekę nad takimi grobami41.

5. Wnioski końcowe

Gdy zestawiamy ze sobą polskie i niemieckie mapy pamięci, zauwaŜamy

na nich wiele punktów stycznych. W obszarze memoryzacji dominują na nich symbole przeszłości negatywnej – miejsca Ŝałoby przypominające o doznanym lub zadanym wcześniej cierpieniu. Po obu stronach granicy na Odrze i Nysie szczególnie waŜna jest pamięć o doświadczeniach wojennych – choć akcenty, z oczywistych względów, są w obu przypadkach inaczej rozłoŜone. W Polsce do-minującym elementem jest wspomnienie martyrologii narodu, choć do głosu dochodzi równieŜ – nie przez wszystkich zresztą akceptowane – przypominanie tego fragmentu historii, w którym Polacy nie stali po stronie ofiar, ale sprawców dokonywanych przed laty zbrodni. Z kolei w przypadku Niemiec istotne ramy w obszarze obchodzenia się z przeszłością wyznacza świadomość odpowiedzial-ności za rozpętanie wojennej hekatomby i jej skutki. Choć i w tym przypadku 41 Traktat pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym są-siedztwie i przyjaznej współpracy, podpisany w Bonn dnia 17 czerwca 1991 r., Dz. U. 1992, Nr 14, poz. 56.

90

istnieje pewien wyłom, a mianowicie upamiętnianie cierpień doznawanych przez Niemców, głównie z powodu przymusowych przesiedleń. Trzeba teŜ od-notować, Ŝe w obu krajach Ŝywa jest nie tylko – odpowiednio – polska i nie-miecka pamięć zbiorowa. Wyraźnie obecna jest w nich takŜe społeczna pamięć narodu Ŝydowskiego, skoncentrowana głównie na terenie dawnych obozów, a takŜe w ruinach synagog, na cmentarzach i w innych miejscach pamięci czy wokół pomników. Punktem wspólnym w polsko-niemieckiej perspektywie wy-daje się takŜe przekonanie o konieczności edukacji o skutkach totalitaryzmów. Przestrzenią realizacji tego zadania stają się właśnie miejsca pamięci. Innym komponentem wpisującym się w doświadczenia – tak niemieckie, jak i polskie – jest potrzeba odniesienia się w obszarze politycznym i społecznym do okresu komunizmu. Jednym z pojawiających się w tym obszarze dylematów jest okre-ślenie losów wszelkich artefaktów (np. pomników) przypominających o po-przednim reŜimie. Nie moŜna wreszcie nie dostrzec jeszcze innego zjawiska charakterystycznego dla polskiej i niemieckiej przestrzeni pamięci. Szczególnie wyraźne jest w niej w ostatnich latach koncentrowanie uwagi na pojedynczych ofiarach i jednostkowych konkretnych biografiach. Taka zmiana paradygmatu i nowa jakość narracji historycznej – równieŜ w obszarze upamiętnień – musi ro-dzić określone konsekwencje, jak chociaŜby dopuszczenie do głosu emocji wy-woływanych przez ten rodzaj wspominania42.

Obok wspólnych doświadczeń w przestrzeni memoryzacji w Polsce i w Niemczech pojawiają się teŜ pewne rozbieŜności. Zdarza się bowiem, Ŝe pomię-dzy narodami lub ich elitami ujawniają się róŜnice w postrzeganiu poszczegól-nych zdarzeń czy zjawisk, będące zarzewiem sporów w kontaktach bilateraly-nych, czy szerzej – europejskich. NaleŜy równieŜ odnotować odmienność roz-wiązań systemowych – a co za tym idzie i prawnych – w zakresie zarządzania przestrzenią memoryzacji. Nie wolno bowiem zapominać o obowiązującym w praktyce niemieckiej podziale kompetencji pomiędzy kraje związkowe a federa-cję, czego efektem jest ograniczone działanie rządu centralnego w zakresie sze-roko rozumianej kultury – a więc takŜe w obszarze upamiętniania. Odmienne sposoby zarządzania placówkami zajmującymi się upamiętnianiem minionych wydarzeń, a takŜe odmienne doświadczenia historyczne ujawniają się teŜ w spo- 42 Confer: M. Ruchniewicz, K. Ruchniewicz, Kilka uwag o drugiej wojnie światowej w pol-skiej i niemieckiej kulturze pamięci, [w:] S. Ciesielski, K. Ruchniewicz (red.), Galicja – Pol-ska – Europa. Pamięci Zbigniewa Frasa, Toruń 2008, s. 252; Sz. Weiss, The Israeli-Polish relationship: Shadows of the Past and the Challenges for the Future, [w:] S. Sulowski (red.),

91

sobie funkcjonowania miejsc pamięci. W warunkach polskich – inaczej niŜ w niemieckich – wiele z nich wciąŜ jest nastawionych na muzealną formę działa-nia. Choć dostrzec naleŜy dokonujące się w tej materii zmiany i upowszechnia-nie się modelu warsztatowego, oferującego nie tylko gotowe ekspozycje, ale za-chęcającego teŜ zwiedzających do wspólnej pracy w obszarze kształtowania wspomnień.

The Contemporary Study of Politics in Europe. A selection of Issues, Warszawa 2007, s. 252.

92

Bibliografia

Assmann J., Kollektives und kulturelles Gedächtnis. Zur Phänomenologie und Funktion von Gegen-Erinnerung, [w:] U. Borsdorf, H.T. Grütter (red.), Orte der Erinnerung. Denkmal, Gedenkstätte, Museum, Frankfurt – New York 1999.

Koselleck R., Jeismann M. (red.), Der politische Totenkult, Kriegerdenkmäler in der Moder-ne, München 1997.

Nijakowski L.M., Kontekst prawno-administracyjny debaty o upamiętnieniach mniejszości niemieckiej na Śląsku Opolskim, [w:] L.M. Nijakowski, J. Szteliga, Informator o spor-nych pomnikach niemieckich na Śląsku Opolskim, Opole – Warszawa 2005.

Nora P., Lieux de mémoire, ParyŜ 1997. Orłowski H., Polityka kulturalna, [w:] Niemcy współczesne. Zarys encyklopedyczny, Poznań

1999. Ruchniewicz M., Ruchniewicz K., Kilka uwag o drugiej wojnie światowej w polskiej i nie-

mieckiej kulturze pamięci, [w:] S. Ciesielski, K. Ruchniewicz (red.), Galicja – Polska – Europa. Pamięci Zbigniewa Frasa, Toruń 2008.

Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1993. Traba R., Historia. Przestrzeń dialogu, Warszawa 2006. Traba R., Kraina tysiąca granic. Szkice o historii i pamięci, Olsztyn 2003. Weiss S., The Israeli-Polish relationship: Shadows of the Past and the Challenges for the

Future, [w:] S. Sulowski (red.), The Contemporary Study of Politics in Europe. A selec-tion of Issues, Warszawa 2007.

Zaborski M., Współczesne pomniki i miejsca pamięci w polskiej i niemieckiej kulturze poli-tycznej, Toruń 2011.

śuchowski T., Muzealnictwo, [w:] Niemcy współczesne. Zarys encyklopedyczny, Poznań 1999.

Dokumenty: Bekanntmachung des Organisationserlasses des Bundeskanzlers vom 27. Oktober 1998,

BGBl. I S. 3288. Denkmalschutzgesetz. Gesetz zum Schutz und zur Pflege der Denkmäler vom 25. Juni 1973,

BayRS 2242-K-1. Gesetz über die Angelegenheiten der Vertriebenen und Flüchtlinge … vom 19.05.1953, zuletzt

geändert durch Art. 1 G vom 6.9.2013, BGBl. I, 3554. Gesetz über die Errichtung einer „Stiftung zur Aufarbeitung der SED-Diktatur“ vom 5. Juni

1998, BGBl. I S. 1226. Gesetz zur Errichtung einer “Stiftung Denkmal für die ermordeten Juden Europas” vom 17.

März 2000, BGBl. I S. 212. Gesetz zur Errichtung einer “Stiftung Jüdisches Museum Berlin” vom 16. August 2001,

BGBl. I S. 2138. Traktat pomiędzy Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedz-

twie i przyjaznej współpracy, podpisany w Bonn dnia 17 czerwca 1991 r., Dz. U. 1992, Nr 14, poz. 56.

Ustawa z dnia 24 października 1974 r. Prawo budowlane, Dz. U. 1974, Nr 38, poz. 229. Ustawa z dnia 21 stycznia 1988 r. o Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, Dz. U.

1988, Nr 2, poz. 2.

93

Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie terytorialnym, Dz. U. 1990, Nr 16, poz. 95. Ustawa z dnia 5 lipca 1990 r. Prawo o zgromadzeniach, Dz. U. 1990, Nr 51, poz. 297. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane, Dz. U. 2003, Nr 207, poz. 2016. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach, Dz. U. 1997, Nr 5, poz. 24. Ustawa z dnia 7 maja 1999 r. o ochronie terenów byłych hitlerowskich obozów zagłady, Dz.

U. 1999, Nr 41, poz. 412. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, Dz. U.

2003, Nr 80, poz. 717. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz. U. 2003, Nr

162, poz. 1568. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 25 kwietnia 1988 r. w sprawie organizacji, trybu dzia-

łania i zasad finansowania Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa oraz komitetów ochrony pamięci walk i męczeństwa, Dz. U. 1988, Nr 22, poz. 154.

Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z 18 marca 2002 r. w sprawie wypadków, w których nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na język obcy, Dz. U. 2002, Nr 37, poz. 349.

Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 lipca 2007 r. w spra-wie określenia granic Pomnika Zagłady, na obszarze którego jest połoŜone Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy, oraz obszaru i granic jego strefy ochronnej, Dz. U. 2007, Nr 134, poz. 943.

Publikacje dostępne w Internecie: Aufarbeitung der SED-Diktatur, http://www.bundesregierung.de/Webs/Breg/DE/Bundesre-

gierung/BeauftragtefuerKulturundMedien/aufarbeitung/aufarbeitungSedDiktatur/_node.html, (8.06.2014).

Erinnerung an Diktaturen wachhalten, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/Arti-kel/2008/06/2008-06-18-bundeskabinett-beschlie_C3_9Ft-gedenkstaettenkonzeption.ht ml, (21.04.2009).

Fortschreibung der Gedenkstättenkonzeption des Bundes. Verantwortung wahrnehmen, Auf-arbeitung verstärken, Gedenken vertiefen, Deutscher Bundestag, Drucksache 16/9875, http://www.bundesregierung.de/Content/DE/_Anlagen/BKM/2008-06-18-fortschreibung-gedenkstaettenkonzepion-barrierefrei.pdf?__blob=publicationFile, (8.06.2014).

Germany – ICOMOS World Report on Monuments and Sites in Danger 2001, http://www.international.icomos.org/risk/2001/germ2001.htm, (25.04.2009).

Sächsisches Gesetz über Versammlungen und Aufzüge, http://medienservice.sachsen.de/ assets/download/28427, (22.04.2009).

Trützschler W. von, Cultural Resource Listing in Germany, http://www.icomos-iclafi.org/pagina_principal/georgia -germany.pdf, (22.04.2009).

Uchwała nr XXXI/347/05 z dnia 21 marca 2005 r. w sprawie wzniesienia w Zamościu pomnika dla uczczenia 60. rocznicy kapitulacji III Rzeszy Niemieckiej, http://www.bip. zamosc.um.gov.pl/bip.php?get=uchwaly,174 (2.02.2008).

94

Grzegorz Kęsik

Polityka wobec miejskich przestrzeni historycznych

w Polsce i w Niemczech

Politykę przestrzenną, naleŜącą do kategorii polityk publicznych (ang. policy), naleŜy rozumieć nie tylko jako dąŜenie do zapewnienia ładu przestrzennego i harmonii układów przestrzennych, ale przede wszystkim jako działanie organów samorządu terytorialnego, polegające na przewidywaniu oraz „rozwiązywaniu problemów wynikających z konfliktów, które mogą być generowane w trakcie realizacji jej załoŜeń” 1. W przypadku miejskiej przestrzeni historycznej, świa-doma polityka przestrzenna powinna skupić się na tym, w jaki sposób miesz-kańcy postrzegają i chcą postrzegać swoją „małą ojczyznę” i zarazem na kształ-towaniu toŜsamości regionalnej, za pomocą elementów obiektywnych zabudowy miasta, składających się na jego krajobraz kulturowy2.

Wszelkie decyzje władzy publicznej, kształtujące lokalną przestrzeń, są zaliczane (przez teoretyków urbanistyki i gospodarki przestrzennej) wprost do sfery decyzji politycznych3. W polskich warunkach, lokalnym politykiem, uprawnionym do decydowania w sprawie kierunków zagospodarowania miej-skiej przestrzeni (takŜe historycznej), jest jednoosobowy organ wykonawczy gminy – burmistrz lub prezydent miasta. Tymczasem polscy politycy rzadko korzystają z dostępnych im instrumentów świadomego kształtowania przestrzeni 1 M. Feltynowski, Polityka przestrzenna obszarów wiejskich, Warszawa 2009, s. 11. 2 H. Skorowski, Europa regionu. Regionalizm jako kategoria aksjologiczna, Warszawa 1998, s. 59. 3 Raport Krajowego Sekretariatu „Habitat”, Bariery i problemy gospodarki przestrzennej w Polsce, 2003, s. 14, http://www.pwsz.sulechow.pl/zktz/pub/bariery_i_problemy_gospodarki_ przestrzennej_w_polsce.pdf , (28.12.2012).

95

w ogóle, nie wspominając o przestrzeniach historycznych4. Wycofują się z tej roli, powierzając ją w ręce specjalistów – architektów oraz urbanistów5, którzy nie są wcale ideologicznie obojętni wobec zastanej materii. Wręcz przeciwnie – posiadają, wypracowany na przestrzeni wielu dziesięcioleci, zestaw własnych manifestów ideowych oraz szczegółowych doktryn, będących bardzo często w zupełnej sprzeczności z ideowymi dąŜeniami tych lokalnych społeczności, które uzyskały juŜ świadomość wpływu przestrzeni historycznych na kulturową przy-szłość ich samych. Politycy, pomimo deklarowanego braku zainteresowania de-cydowaniem wobec przestrzeni historycznych, ostatecznie, na skutek wspo-mnianych sprzeczności i wytworzonych przez nie konfliktów społecznych, i tak muszą zająć rozstrzygające stanowisko. Brak jakiejkolwiek wizji decydowania wobec przestrzeni historycznych, powoduje chaos decyzyjny i zupełną przypad-kowość w kształtowaniu zabytkowych dzielnic miast6. Dlatego tak potrzebna jest organizacja procesu decyzyjnego, oparta na kierunkach modelowych.

Wszelkie rodzaje decyzji politycznych wobec miejskiej przestrzeni hi-storycznej moŜna ująć w sześć modeli decydowania. Dwa z nich, dotyczą prze-strzeni historycznej w pełni zachowanej lub tylko nieznacznie uszkodzonej (przestrzeń zagospodarowana), cztery kolejne zaś – przestrzeni silnie zdegrado-wanej lub całkowicie unicestwionej, np. w wyniku działań wojennych (prze-strzeń niezagospodarowana). Modele te, wraz z ideowymi załoŜeniami oraz moŜliwymi konsekwencjami ich praktycznego stosowania, zostaną zaprezento-wane w pierwszym rozdziale niniejszego artykułu.

Charakteryzując współczesną polską politykę wobec miast historycznych nie sposób uniknąć szerszego kontekstu. Zasadnym jest zatem pytanie, w jaki sposób polityka ta kształtowała się i obecnie funkcjonuje w sąsiednich pań-stwach. Za przykład porównawczy posłuŜą nam Niemcy, gdzie obecnie, wobec przestrzeni historycznych, często wybiera się te modele decydowania, które w Polsce były popularne 60 lat temu. Z kolei w naszym kraju polityka przestrzen-na na obszarach historycznych coraz bardziej przypomina tę, która funkcjono-wała na terenie RFN tuŜ po II wojnie światowej. Paradoks ten moŜna określić 4 Polityka przestrzenna jest marginalnym tematem w polskim Ŝyciu publicznym. Brak jej za-równo w programach partii politycznych, jak i w czasie kampanii wyborczych. 5 A. Tomaszewski, Dziedzictwo i zarządzanie, [w:] K. Gutowska (red.), Problemy zarządza-nia dziedzictwem kulturowym, Warszawa 2000, s. 8. 6 Confer: E. Małachowicz, Architektura odbudowywanych ośrodków miast historycznych, [w:] A. Tomaszewski (red.), Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku, Warszawa 2000, s. 45.

96

terminem zamiana ról i tak teŜ zostanie on przedstawiony w drugim rozdziale artykułu. Na przykładzie wybranych miejskich przestrzeni historycznych w Pol-sce i w Niemczech w pełni uwydatnią się róŜnice w ideowym podejściu do ich kształtowania. To, jak na tym tle wypada Polska pozwoli lepiej zrozumieć i oce-nić naszą, krajową, politykę wobec miast historycznych.

Na koniec, w podsumowaniu, pojawią się rozwaŜania na temat tego, jak moŜe wyglądać miejska przestrzeń historyczna w Polsce w przyszłości. Nakre-ślone zostaną scenariusze: moŜliwego wpływu zjawisk, występujących w pań-stwach ościennych (szczególnie w Niemczech) na charakter polskiego zagospo-darowania przestrzennego lub teŜ braku takiego wpływu i podąŜania przez nasz kraj swoją własną drogą.

1. Modele kształtowania miejskiej przestrzeni historycznej

Pierwsze dwa modele kształtowania miejskiej przestrzeni historycznej,

dotyczyć będą miejsc zagospodarowanych. Przede wszystkim są to takie prze-strzenie, w których zabytki, wraz z ich otoczeniem przetrwały do naszych cza-sów w stanie wymagającym jedynie podtrzymywania ich architektonicznych walorów. W takim przypadku (pierwszy model) najlepszym narzędziem pozo-staje konserwacja wspomnianych budowli. Drugi model dotyczy równieŜ prze-strzeni zagospodarowanej, ale takiej w której budowle zabytkowe uległy pew-nym negatywnym przekształceniom, tak, Ŝe konieczne i moŜliwe jest podczas prac remontowych, przywracanie im pierwotnego wyglądu, czyli restauracja.

1.1. Konserwacja

Zgodnie z definicją, konserwacja zabytków ma znaczenie zarówno ogólne, oznaczające ochronę i utrzymanie zabytków w niezmienionym stanie, jak i bar-dziej szczegółowe – techniczne – oznaczające utrwalanie substancji materialnej obiektu zabytkowego bez ingerencji i zmian w jego strukturze i formie7. PowyŜ-sza definicja konserwacji nosi wyraźne piętno świadomości odpowiedzialności wobec oryginału, która to świadomość wykształciła się pod koniec XIX wieku, na fali kontestacji licznych uzupełnień i przekształceń oryginalnych zabytków w 7 P. Majewski, Ideologia i konserwacja. Architektura w Polsce w czasach socrealizmu, War-szawa 2009, s. 11.

97

duchu stylów historycznych8. Współcześnie podkreśla się przede wszystkim uŜyteczność postępu technicznego oraz metod naukowych, jako tych, które dają coraz lepsze rezultaty działań konserwatorskich, obiektywizując je bez koniecz-ności uciekania się do pogłębionej ingerencji subiektywnej w dzieło sztuki9. W przypadku architektury warto równieŜ zwrócić uwagę na pojęcie renowacji, bę-dące dopełnieniem zjawiska konserwacji zabytku, a polegające na poprawieniu estetyki dobra kultury, jednakŜe w taki sposób, aby nie powodować zniszczeń którejkolwiek z warstw oryginału10.

1.2. Restauracja

W myśl definicji restauracja jest ingerencją techniczną w obiekt zabytko-wy, dopuszczającą wymianę oraz dopełnienie niektórych ubytków, o ile istnieje wiarygodna podstawa (zazwyczaj w postaci zdjęć lub dokumentów archiwal-nych) do przeprowadzenia takich prac11. W myśl teorii restauracji, sformułowa-nej w latach 60-tych XX wieku, przez włoskiego konserwatora Cesare Brandie-go, „restauracja jest momentem metodologicznym, w którym dzieło sztuki zo-staje docenione w swojej formie materialnej oraz swojej dwoistości historycznej i estetycznej, w celu eksportowania ich do przyszłości”12. Jednocześnie „restau-racja musi dąŜyć do przywrócenia potencjalnej jedności dzieła sztuki, moŜliwie nie popełniając zafałszowania artystycznego lub historycznego oraz nie zaciera-jąc w dziele sztuki śladów czasu”13. Pomimo zatem dość jasno sformułowanych postulatów konserwatorskich wobec współczesnej restauracji zabytku, poszcze-gólni konserwatorzy, zwłaszcza w przypadku dzieł architektury, rozmaicie ro-zumieją kwestię niepopełniania fałszu historycznego14. 8 I. M. Szmelter, Współczesna teoria konserwacji i restauracji dóbr kultury. Zarys zagadnień, „Ochrona Zabytków”, Nr 2, 2006, s. 15. 9 Ibid., s. 26. 10 Ibid., s. 28. 11 P. Majewski, op. cit., s. 11. 12 C. Brandi, Teoria di Restauro, [w:] N. Price (red.), Historical and Philosophical Issues in the Conservation of Cultural Heritage, Los Angeles 1996, s. 231. 13 Ibid. 14 Jest to przykład swoistej luki w doktrynie konserwatorskiej, w którą chętnie wkracza śro-dowisko architektów. Architekt będzie dąŜył do takiej interpretacji pojęcia restauracji zabyt-ku, które dawałoby moŜliwość wizualnego odróŜnienia części restaurowanej od dawnej, np. poprzez zastosowanie współczesnych materiałów budowlanych. Stąd juŜ tylko krok do zmia-ny samej formy restaurowanych fragmentów z przypominających elementy dawne na takie, które przywodzą na myśl elementy nowoczesne.

98

My jednak, na potrzeby artykułu przyjmijmy powyŜszą definicję restaura-cji, która polega na uzupełnieniu brakujących elementów zabytku w zgodzie z zachowanymi materiałami archiwalnymi, przy wykorzystaniu tradycyjnych technik budowlanych.

* * *

Przestrzeń niezagospodarowana stwarza zupełnie inne, nowe warunki

brzegowe. Inaczej wygląda bowiem podejmowanie decyzji politycznej w sytu-acji, kiedy oryginalna substancja zabytkowa w ramach przestrzeni historycznej jest dalece uszkodzona lub, co gorsza, juŜ nie istnieje. Co czynić w takiej sytu-acji? Czy wolno nam pogodzić się z tym, Ŝe juŜ nigdy nie odzyskamy historycz-nej przestrzeni w danym mieście – a więc uznamy, iŜ naleŜy wypełnić ją współ-czesną zabudową, charakterystyczną dla architektury czasów w których Ŝyjemy? Zatem, czy lepiej zdać się na moŜliwości twórcze większości współczesnych architektów, którzy preferują neomodernizm lub postmodernizm? A moŜe, ma-jąc na względzie troskę o toŜsamość lokalnej społeczności oraz wagę historycz-nego miejsca, zdecydować się na kreację tradycyjną, reprezentowaną jednak przez mniejszość w architektonicznym środowisku? MoŜna takŜe szukać roz-wiązań pośrednich pomiędzy tradycją a nowoczesnością – odpowiedzią na takie potrzeby będzie retrowersja. Wreszcie moŜna, zarówno pojedyncze obiekty, jak i całą przestrzeń historyczną zrekonstruować.

1.3. Kreacja nowoczesna

Puste miejsce po zniszczonym obiekcie zabytkowym moŜna zapełnić za pomocą narzędzia kreacji. Sam termin kreacji oznacza po prostu powstanie cze-goś nowego na miejscu zabytku. Uściślenia wymaga natomiast sposób w jaki dokonuje się to stworzenie. W tym momencie polityk musi zdawać sobie spra-wę, iŜ chcąc świadomie kształtować niezagospodarowany obszar zabytkowy powinien współpracować przede wszystkim z architektami i urbanistami. W przypadku kreacji nowoczesnej mamy do czynienia z nowym obiektem wyraź-nie odcinającym się (w formie i treści) od otaczającej go, zabytkowej materii.

99

1.4. Kreacja tradycyjna

Idee ruchu krzewiącego architekturę tradycyjną wbrew nowoczesności, tak, jakby modernizm nigdy nie zaistniał, są dość popularne przede wszystkim w Europie Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych. W Polsce tematyka archi-tektury tradycyjnej, na odpowiednio wysokim poziomie, praktycznie w ogóle nie istnieje. Pojedyncze przypadki, jak chociaŜby architekt Andrzej Grzybowski oraz kontynuująca jego działalność pracownia pod kierunkiem architekta Macie-ja Mazgaja15, stanowią zbyt słaby bodziec do tego, aby architektura tradycyjna na wysokim poziomie, mogła się w naszym kraju upowszechnić na szerszą ska-lę. Niemniej jednak model ten naleŜy rozpatrywać jako równoprawny, wobec pozostałych, sposób kształtowania miejskiej przestrzeni historycznej.

1.5. Retrowersja

Kolejny z modeli kształtowania zniszczonej przestrzeni historycznej w mieście, obecnie chyba w Polsce najpopularniejszy, to tzw. retrowersja. Jest to, zdaniem autorki tego terminu, elbląskiej konserwator zabytków Marii Luboc-kiej-Hoffmann, „kompleks działań, podejmowanych na zniszczonych obszarach staromiejskich, które respektują historyczne uwarunkowania, lecz nie reprodu-kują dawnej zabudowy. Retrowersja jest aranŜacją, »nowego« starego miasta, opartą o głęboką wiedzę o tym mieście. Jej zadaniem jest przywołanie wizerun-ku i charakteru dawnej starówki poprzez odtworzenie całego zbioru wartości utoŜsamianych z cechami zespołów staromiejskich. Stanowi go przede wszyst-kim nowa zabudowa będąca współczesną interpretacją historycznej kamienicy, która – osadzona na starym planie – rysuje tradycyjną sylwetę miasta i pełni funkcje zbliŜone do dawnych. Retrowersja jest więc szczególną repliką tego, co było, »wywołującą ducha« dawnego miasta”16. Retrowersja jest zatem wyrazem postmodernistycznego podejścia wobec zniszczonego miasta historycznego. 15 Vide: Autorska Pracownia Projektowa Maciej Mazgaj, http://maciejmazgaj.pl, (28.12.2012). 16 M. Lubocka-Hoffmann, Retrowersja – konserwatorska metoda odbudowy miasta histo-rycznego, [w:] K. Gutowska (red.), Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym, War-szawa 2000, s. 200.

100

1.6. Rekonstrukcja

Rekonstrukcja danego zabytku, jest najbardziej radykalną, spośród wszyst-kich metod odtwarzania zniszczonej budowli. Oznacza ona bowiem stworzenie wiernej kopii nieistniejącego zabytku w skali 1:1, składającej się w całości z nieoryginalnej substancji. Dyskusja nad wartością rekonstrukcji, jako stworzenia od podstaw obiektu wyglądającego jak zabytek, ale nie posiadającego oryginal-nej substancji tego zabytku, nie mającego jego wartości staroŜytniczej, toczy się co najmniej od początku XX wieku. Wartość zjawiska rekonstrukcji zabytku dostrzegają obecnie przede wszystkim członkowie lokalnych społeczności, dla których zrekonstruowany zabytek ma taką samą wartość, co oryginał. Potwier-dzają to filozofowie kultury oraz badacze estetyki17. Zjawisko to wskazuje na zasadniczą róŜnicę pomiędzy architekturą a np. malarstwem: „W odróŜnieniu od malowidła pochodzącego z ręki artysty, które jest nie do zastąpienia, budynek (…) nie jest tworem całkowicie osobistym”18. W tym przypadku wartość arty-styczna architektury zostaje „rozczłonkowana” pomiędzy projekt budowli, bę-dący dziełem rąk artysty a jego fizyczną realizację, będącą dziełem rąk współ-czesnych mu budowniczych i rzemieślników. W przypadku rekonstrukcji jedy-nie ten drugi typ twórczego działania podlega personalnej zmianie, zaś główna idea twórcza artysty-architekta, zawarta w archiwalnym projekcie, wciąŜ pozo-staje aktualna w ramach nowej budowli.

2. Paradoks zamiany ról

Analiza porównawcza polityki wobec przestrzeni historycznych w Polsce

oraz w Niemczech, gdzie tkanka zabytkowa została, w wyniku ostatniej wojny, zniszczona, pozwoli dokonać pełniejszej oceny, omawianych zjawisk. Porówna-niu z polskimi realiami podlegać będą tereny dawnej III Rzeszy, które znalazły się po 1945 r. w Niemczech Zachodnich (RFN) oraz Wschodnich (NRD), z po-minięciem terytorium, które przypadło ZSRR, a obecnie Rosji (Obwód Kalinin-gradzki). Taki dobór materiału porównawczego pozwoli, zdaniem autora artyku-łu, najlepiej uwydatnić róŜnice w podejściu do odbudowy zniszczonych, w wy- 17 K. Gutowska, Zabytki w refleksji estetyka: piękno, artyzm, wartość historyczna, [w:] Ead., Kobyliński Z. (red.), Zabytki i społeczeństwo, Warszawa 1999, s. 54. 18 L. Krier, Architektura – wybór czy przeznaczenie, tłum. P. Choynowski, Warszawa 2001, s. 73.

101

niku wojny, miast, ukazać waŜny moment zmiany w rzeczonej polityce oraz przedstawić współczesne róŜnice między Polską a jej sąsiadem. Kluczowym elementem charakteryzującym niemieckie działania wobec przestrzeni historycznych, w porównaniu z polską rzeczywistością, jest wspo-mniany swoisty paradoks zamiany ról, jaki dokonał się po roku 1945, a najwy-raźniej uwydatnił się juŜ po przemianach ustrojowych w tej części Europy, czyli w przeciągu ostatnich 25 lat. Paradoks ten polega na odwróceniu hierarchii pre-ferencji wobec poszczególnych modeli kształtowania miejskiej przestrzeni hi-storycznej pomiędzy Polską a otaczającymi ją państwami – najsilniej widoczny jest on u naszego niemieckiego sąsiada. Źródeł owych róŜnic oraz późniejszej zamiany ról naleŜy doszukiwać się w okresie zaraz po II wojnie światowej i w odmiennej reakcji (polskiej i niemieckiej) na zjawisko zniszczenia całych połaci starych miast, utraty ogromnej części dziedzictwa kulturowego.

2.1. Uwarunkowania po II wojnie światowej

W Polsce po roku 1945 dominującą postawą była ta, wyraŜona przez prof. Jana Zachwatowicza, iŜ „…nie mogąc zgodzić się na wydarcie naszych pomni-ków kultury, będziemy je rekonstruować, będziemy je odbudowywać od funda-mentów, aby przekazać pokoleniom jeśli nie autentyczną, to przynajmniej do-kładną formę tych pomników, Ŝywą w naszej pamięci i dostępną w materiałach (…) Poczucie odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń domaga się odbu-dowy tego, co nam zniszczono, odbudowy pełnej, świadomej tragizmu popeł-nianego fałszu konserwatorskiego”19. Postawa taka spowodowana była chęcią zatarcia decyzji politycznej wydanej przez niemieckich nazistów, mającej na celu zniszczenie i wręcz całkowite ztarcie z powierzchni ziemi najwaŜniejszych pomników polskiej, narodowej kultury. Brak odbudowy Warszawy, brak odbu-dowy najcenniejszych polskich zabytków skutkowałby zapewne trwałym kultu-rowym upośledzeniem całego polskiego narodu. Wobec tak powaŜnego zagro-Ŝenia, odpowiedzialni konserwatorzy zabytków, nawet w obliczu negacji wła-snej doktryny i etyki zawodowej, musieli przystać na masowe działania rekon-strukcyjne, które dodatkowo były oczekiwane przez polskie społeczeństwo. Na-cisk społeczny na rekonstrukcję całych zespołów staromiejskich był tak silny, Ŝe 19 J. Zachwatowicz, Program i zasady konserwacji zabytków, „Biuletyn Historii Sztuki i Kul-tury”, Nr 1-2, 1946, cit. per: B. Rymaszewski, Motywacje polityczne…, [w:] A. Tomaszewski (red.), op. cit., Warszawa 2000, s. 93.

102

nawet komunistyczne władze, niebędące przecieŜ w pełni suwerenne wobec Moskwy, zostały do tej idei ostatecznie przekonane20. Istotny jest równieŜ fakt, iŜ odbudowie podlegały takŜe i poniemieckie ośrodki historyczne, znajdujące się na tzw. Ziemiach Odzyskanych, chociaŜ w tym przypadku starano się moŜliwie precyzyjnie zacierać ślady germańskie, kosztem uwypuklania polskich wątków w tamtejszej architekturze, częstokroć przywoływanych wprost sprzed kilkuset lat. W Niemczech, zarówno kapitalistycznych, jak i komunistycznych sytu-acja wyjściowa po 1945 r. była zupełnie inna, niŜ w Polsce, chociaŜ ilość powo-jennych ruin – bardzo zbliŜona. W wyniku alianckich nalotów dywanowych w gruzach legło 80% znaczących budowli w niemieckich miastach historycznych: „Berlin, Kolonia, Drezno, Lipsk, Magdeburg, Hamburg, Kilonia, Lubeka, Müns-ter, Monachium, Frankfurt nad Menem, Würzburg, Moguncja, Norymberga, Xanten, Wormacja, Brunszwik, Hanower, Freiburg – wszystko było zrujnowa-ne, lista spustoszeń nie miała końca. Kartagina w większej skali. (…), bezprzy-kładne zniszczenie jako reakcja na nie mniejsze barbarzyństwo nazistów”21. Ostatni fragment przedstawionego cytatu wydaje się być kluczowy i ukazujący zasadniczą róŜnicę w podejściu do odbudowy ruin po 1945 r. w Niemczech i w Polsce. O ile bowiem reakcją na, wyniszczającą inne narody, politykę nazistow-ską, była w Polsce konieczność odbudowy większości zabytków, o tyle reakcją na to samo zjawisko w Niemczech było celowe zaniechanie odbudowy większo-ści zniszczonych miast historycznych. Atmosfera poczucia winy wśród Niem-ców, za wywołaną wojnę, oraz zniszczenia w sąsiednich krajach, nie sprzyjała a nawet umniejszała konserwatywne głosy, domagające się wiernej odbudowy zabytków. Na ten grunt nałoŜyły się dodatkowo nowe ideologiczne tendencje w architekturze, czasy dominacji modernizmu. Skutki działań wojennych okazały się spełnieniem marzeń modernistycznych teoretyków – zniszczenia dawnej za-budowy i wytworzenia czystej przestrzeni, na której moŜna było wreszcie zre-alizować, utopijne dotąd, futurystyczne projekty. Architekci, przy zastosowaniu przede wszystkim argumentacji utylitarnej, rozpoczęli od początku budowę no-wych miast, pozostawiając jedynie pojedyncze zabytki, które miały świadczyć o dawnym, historycznym rodowodzie określonej przestrzeni22. Atmosferę tamtego 20 T. Markiewicz, Burzyć czy rekonstruować, „Ochrona Zabytków”, Nr 4, 2006, s. 105. 21 R. Leick, M. Schreiber, H-U. Stoldt, Auferstanden aus Ruinen, „Der Spiegel“, Nr 20, 2010, s. 156. 22 P. Majewski, Ideologia i konserwacja, op. cit., s. 269.

103

okresu w Niemczech dobrze oddaje następujący cytat: „Palącą sprawą było moŜliwie szybkie odbudowanie substancji mieszkaniowej. Ale jak to robić? Czy odtwarzać domy i historyczne budowle w ich pierwotnym kształcie i w tym sa-mym miejscu? A moŜe wykorzystać okazję, Ŝe wszystko jest i tak zburzone, i powaŜyć się na coś zupełnie nowego: otworzyć dla ruchu wąskie, pokręcone uliczki, pogmatwane starówki i dać ludziom higieniczne, otoczone zielenią osiedla? (…) Fachowcy spierali się o to zaciekle. Chodziło bowiem, nie tylko o rozwaŜania czysto funkcjonalne i estetyczne, jeszcze waŜniejsze chyba okazało się pytanie, co mają wyraŜać nowo odbudowane miasta. Rekonstrukcja – ostrze-gali zwolennicy nowego początku – oznaczałaby negowanie wojny”23. W rezul-tacie, poza nielicznymi wyjątkami (Norymberga, Münster, Freudenstadt) zrezy-gnowano z wiernej odbudowy starych miast. Zarówno w RFN, jak i NRD, pierwszą potrzebą stała się przede wszyst-kim budowa nowych mieszkań, zaś moderniści wraz ze swoimi śmiałymi pla-nami stali się gwarantem szybkiego przeprowadzenia procesu odbudowy ze zniszczeń wojennych24. Wielu Niemców nie miało wówczas solidnego dachu nad głową a sytuacja pogorszyła się jeszcze na skutek przepływu osób przesie-dlonych w wyniku zmiany granic. Odbudowa przebiegała zatem moŜliwie jak najszybciej i jak najprościej, zaś owa „»spartańska prostota« okazała się świa-domą decyzją wyboru symboliki demonstracyjnej skromności w warunkach no-wego powojennego początku”25. O ile w RFN od momentu zakończenia wojny rozpoczęto wznoszenie modernistycznych osiedli, o tyle w NRD proces ten zo-stał opóźniony o kilka lat w związku z nurtem socrealizmu, obowiązującym do 1956 roku w krajach bloku komunistycznego. Socrealizm w NRD, w przeci-wieństwie do polskiej odmiany tej stylistyki, być moŜe takŜe ze względu na ge-neralne zaniechanie odbudowy niemieckiego dziedzictwa kulturowego, miał słabiej zarysowane narodowe cechy. Doświadczenia architektoniczne wypraco-wane w ZSRR pełniły rolę solidnej ideologicznej podstawy, od której niechętnie czyniono odstępstwa26. Jednocześnie w warunkach państwa komunistycznego, kluczowym czynnikiem decydującym o ewentualnej odbudowie lub teŜ wybu- 23 R. Leick, M. Schreiber, H-U. Stoldt, Auferstanden aus Ruinen, op. cit., s. 158. 24 Szerzej na ten temat pisze: K. von Beyme, Der Wiederaufbau. Architektur und Städtebau-politik in beiden deutschen Staaten, München 1987. 25 T. Markiewicz, Spartańska prostota – stosunek do zabytków w Niemczech Zachodnich po wojnie, [w:] J. Kochanowski (red.), W połowie drogi: Warszawa między ParyŜem a Kijowem, Warszawa 2006, s. 85, cit. per: P. Majewski, Ideologia i konserwacja, op. cit., s. 270. 26 P. Majewski, Ideologia…, op. cit., s. 263.

104

rzeniu zabytku była rzekoma „postępowość” danego budynku. Chodziło oczy-wiście o taką postępowość, która byłaby zgodna z ideałami humanistycznymi i rewolucyjnymi. NajwyŜszą preferencję miał w tym względzie klasycyzm – bu-dowle w tej stylistyce uznawano za postępowe, bo miały one swoje źródło w wydarzeniach rewolucji francuskiej. Jednocześnie architektura powstała w II połowie XIX wieku oraz na początku wieku XX była ideologicznie podejrzana, systematycznie degradowana i usuwana z miejskiej przestrzeni, jako „kapitali-styczna” i „burŜuazyjna”. Opisywane zjawisko miało miejsce we wszystkich krajach bloku wschodniego, takŜe w Polsce – tutaj kompleksowa odbudowa miast takŜe miała ideologiczny i często wybiórczy charakter. Pomimo tego, na tle innych państw europejskich, polskie doświadczenia w rekonstrukcji histo-rycznych przestrzeni miejskich po II wojnie światowej uwaŜane były za swoisty fenomen na skalę światową. Jednocześnie w środowiskach konserwatorskich powszechnie wówczas uwaŜano, iŜ jest to wyjątek nienadający się na wzorzec dla innych, zamykając prezentowane zjawisko w ramach określenia „polskiej szkoły konserwatorskiej” – z nieco ironiczną, jak na tamte, modernistyczne cza-sy, uszczypliwością27. Zmiana zagranicznego podejścia do polskich osiągnięć w rekonstrukcji zespołów staromiejskich nastąpiła dopiero w latach 70-tych XX wieku, na fali globalnej krytyki modernizmu, jego ideowych załoŜeń oraz realizacji. Okazało się bowiem, iŜ niemieckie miasta wiele straciły na zaniechaniu odbudowy ich historycznego dziedzictwa, zaś nowoczesne osiedla nie spełniały, w sposób na-leŜyty, tak istotnej dla narodu roli kulturotwórczej: „Nowe osiedla, wznoszone zgodnie z mottem »funkcjonalne miasto«, były »luźno rozplanowane i dobrze wentylowane«. Obowiązujące hasło brzmiało: »Światło i powietrze dla wszyst-kich!«. Więcej »przejrzystości« w miejsce »chaosu« starych miast, z tymi wszystkimi »uciąŜliwymi sąsiadami«. Zdrowy styl Ŝycia na czystych przedmie-ściach i w satelickich miasteczkach nie chciał się jednak wykształcić. Sterylne otoczenie wywoływało samotność i nudę. Wielu, którzy się tam przeprowadzili, zaczynało wkrótce tęsknić za starymi gettami i przytulną, chaotyczną ciasnotą dawnych miast”28. Ostatecznie w roku 1975, ogłoszonym Europejskim Rokiem Ochrony Zabytków – na okoliczność którego ówczesny prezydent RFN Walter Scheel stwierdził, iŜ po wojnie w Niemczech zniszczono więcej zabytków, niŜ w trakcie jej trwania – nastąpił ostateczny przełom w myśleniu o kulturowym 27 P. Majewski, Ideologia…, op. cit., s. 271. 28 R. Leick, M. Schreiber, H-U. Stoldt, Auferstanden aus Ruinen, op. cit., s. 160.

105

dziedzictwie. Efektem tych zmian stała się rehabilitacja zabudowy miasta XIX-wiecznego oraz zgoda na rekonstrukcję nieodbudowanych jeszcze po wojnie zespołów zabytkowych, takich jak rynek w Hildesheim oraz północna pierzeja Römermarkt we Frankfurcie nad Menem29. Ostatecznie, na skutek rewizji podej-ścia do przestrzeni historycznych niemieckich miast, w roku 1987 sformułowa-no teorię tzw. krytycznej rekonstrukcji, polegającą na odtwarzaniu historycznej zabudowy przy uŜyciu współczesnych technik oraz materiałów budowlanych a takŜe wypełnianiu luk (po mniej wartościowej zabudowie) nowoczesnymi obiektami, jednak gabarytowo i estetycznie dostosowanymi do dawnej stylisty-ki30. W ujęciu modelowym na gruncie polskim, podejście takie naleŜałoby usy-tuować pomiędzy rekonstrukcją właściwą i (bardziej oszczędną w detal, na wyŜ-szym poziomie estetycznym) retrowersją. Istotnym wydarzeniem, pozwalającym porównać współczesne podejście do odbudowy zabytków w Polsce i w Niemczech, stała się wspólna konferencja konserwatorów polskich i niemieckich, pod hasłem „Die Schleifung. Zerstörung und Wiederaufbau historischer Bauten in Deutschland und Polen” (Wyburzanie. Zniszczenie i odbudowa historycznych budowli w Niemczech i w Polsce)31. Wówczas właśnie, w pełni zarysował się wspomniany na początku niniejszego punktu, paradoks zamiany ról – teraz to niemieccy architekci i konserwatorzy są zwolennikami rekonstrukcji zabytków, podczas, gdy ich polscy odpowiednicy odeszli od dawnych ideałów32. Polacy, być moŜe ulegając krytyce swojej „szko-ły konserwatorskiej” w zagranicznych środowiskach specjalistycznych, juŜ pod koniec lat 70-tych XX wieku odrzucili jej osiągnięcia, zaś jako swoje przyjęli slogany, które w Niemczech właśnie wówczas się kompromitowały: zakaz re-konstrukcji i zalecenie wznoszenia nowej zabudowy, ślepa fascynacja nowocze-snością przy częstym braku poszanowania dla dziedzictwa kulturowego. Dzisiaj niemieccy architekci, konserwatorzy, społeczeństwo, ale przede wszystkim lo-kalni politycy, podejmujący decyzje dotyczące kształtowania przestrzeni histo-rycznych często powołują się na osiągnięcia „polskiej szkoły konserwatorskiej”, 29 T. Markiewicz, Burzyć czy rekonstruować, op. cit., s. 103. 30 Ibid., s. 104. 31 Ibid. 32 Vide: Publikacja podsumowująca wyniki wspomnianej konferencji: D. Bingen, H. M. Hinz (red.), Die Schleifung. Zerstörung und Wiederaufbau historischer Bauten in Deutschland und Polen, Wiesbaden 2005.

106

korzystając obficie z jej teoretycznych oraz praktycznych doświadczeń w zakre-sie rekonstrukcji utraconego dziedzictwa kulturowego33.

2.2. Wybrane przestrzenie historyczne w Polsce i w Niemczech po roku 1989

Warto w tym momencie wprowadzić przykłady polityki wobec miejskich przestrzeni historycznych, ukazujące w jaki sposób dzisiaj odtwarza się utracone dziedzictwo w Niemczech a takŜe ocenić, w jaki sposób koresponduje to z poli-tyką wobec przestrzeni historycznych w Polsce. Porównaniu podlegać będą dwie przestrzenie – Neumarkt w Dreźnie oraz Plac Piłsudskiego w Warszawie – głównie ze względu na ich podobne, saskie, pochodzenie a takŜe zbliŜony czas ich zniszczenia – pod koniec II wojny światowej w odstępie zaledwie dwóch miesięcy.

2.2.1. Neumarkt w Dreźnie

Przestrzenią historyczną najczęściej opisywaną przy okazji dyskusji o re-konstrukcji, takŜe w naszym kraju, jest Drezno, stanowiące ogniwo, łączące kul-turę niemiecką i polską. Wspólną historię Drezna i Warszawy przywołano nie-dawno w jednym z artykułów, dotyczących odbudowy zachodniej pierzei Placu Piłsudskiego: „Pałac Brühla był jednym z najwybitniejszych zabytków baroku saskiego w Europie. Dla sasko-polskiego ministra przebudowali go najznako-mitsi drezdeńscy architekci. Niemcy, którzy tak w czasie wojny podnosili wyŜ-szość swojej rasy i kultury, niszczyli zabytki wspólnego dziedzictwa. Historia obfituje w podobne przykłady nihilizmu i irracjonalnych działań podyktowa-nych obłędną ideologią. Pałac Brühla wyleciał w powietrze 29 grudnia 1944 r. a niespełna dwa miesiące później w wyniku trzech alianckich nalotów zniknęło barokowe Drezno. TakŜe pełne polskich pamiątek. Po 1989 r. Drezno, na wzór powojennej odbudowy Warszawy, Gdańska czy Rynku we Wrocławiu – rekon-struuje wiele swoich zabytków. W ciągu kilkunastu ostatnich lat odbudowano ogromny Frauenkirche, zamek królewski i pałac Taschenberg, przypominający w jakimś stopniu pałac brühlowski w Warszawie”34. 33 P. Majewski, Ideologia…, op. cit., s. 255. 34 J. S. Majewski, Co z odbudową Pałacu Saskiego? Dziś rocznica wysadzenia, „Gazeta Wy-borcza”, 30.12.2011, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,10885744,Co_z_odbu-dowa_Palacu_Saskiego__Dzis_rocznica_wysadzenia.html, (31.12.2011).

107

W rzeczywistości, odtwarzanie części z wymienionych w cytacie zabyt-ków Drezna rozpoczęto jeszcze w czasach NRD, jednakŜe nasilenie procesu re-konstrukcji miało miejsce juŜ po roku 1990. Wspomniany Frauenkirche (kościół Marii Panny), uwaŜany za jeden z najbardziej rozpoznawalnych w Europie za-bytków protestanckiej sztuki sakralnej, po roku 1945 pozostawiono jako trwałą ruinę, mającą przypominać o tragizmie II wojny światowej. Dopiero w latach 90-tych XX wieku podjęto decyzję o rekonstrukcji świątyni, który to, wieloletni proces ukończono w 2004 roku35. Wraz z rekonstrukcją Frauenkirche ruszyła odbudowa kamienic w pierzejach drezdeńskiego Neumarkt. Większość budyn-ków w obrębie Nowego Rynku zrekonstruowano zgodnie z przedwojennym wyglądem, tylko miejscami uzupełniając zabudowę obiektami nowoczesnymi w duchu oszczędnej retrowersji – dokładnie odwrotnie, niŜ ma to miejsce np. w polskim Elblągu.

Trwająca nieustannie od wielu lat rekonstrukcja kolejnych zabytków tego miasta, nie byłaby moŜliwa bez silnego uporu i determinacji lokalnej społeczno-ści, która, wstrzymywana w czasach NRD, po roku 1990 wręcz wymusiła re-konstrukcję pozostałych, wartościowych dla kultury miasta, budowli36. Deter-minacja społeczności lokalnej była w Dreźnie na tyle silna, iŜ znaczenia nie miała Ŝadna krytyka rekonstrukcji, z pozycji „postępowych”: „Miłośników dawnej architektury ucieszyła ogromnie odbudowa Kościoła Marii Panny w Dreźnie. (…) Przedsięwzięcie budziło z początku gwałtowne spory. »Prote-stancka świątynia będąca symbolem miasta, a nie państwa i władzy, stanie się jedynie atrapą, fantomem, fragmentem Disneylandu« – uwaŜali krytycy. Ale szerokie poparcie mieszkańców sprawiło, Ŝe inicjatywy tej nikt nie mógł juŜ powstrzymać. Dziś chyba nikt nie wątpi w sensowność owego pomysłu. Nie in-aczej było podczas rekonstrukcji barokowej zabudowy na drezdeńskim Nowym Rynku, terenie kompletnie zniszczonym przed 65 laty. »Nie powinniśmy ulegać emerytom, którzy chcą jeszcze raz zobaczyć swoją przeszłość« – protestował rodowity drezdeńczyk, architekt Peter Kulka, kiedy dyskutowano nad pierw-szymi planami. Nie miał jednak wystarczającej siły przebicia. Mieszkańcy Dre-zna z zadziwiającym uporem obstawali przy wyobraŜeniu, Ŝe ich miasto jest piękne, nawet wówczas, gdy takie nie było. Tłumaczy to gwałtowność, z jaką wielu drezdeńczyków sprzeciwiało się kaŜdemu odstępstwu od historycznego 35 P. Majewski, Ideologia…, op. cit., s. 268. 36 Ibid., s. 265.

108

kształtu budowli, kaŜdemu nawiązaniu do architektury nowoczesnej”37. Warto tutaj zwrócić uwagę, na te elementy, których w procesie decydowania politycz-nego w Polsce obecnie brakuje, a które pojawiły się w niemieckim Dreźnie i za-decydowały o sukcesie przedsięwzięcia odbudowy miasta – silną determinację społeczności lokalnej i wywołany nią ogromny nacisk polityczny na lokalne władze, które z kolei nie bały się podjąć wyzwania zgodnego ze społecznymi oczekiwaniami, nawet pomimo nieprzychylnych opinii środowisk specjalistycz-nych, które jednak w Niemczech nie są aŜ tak krytycznie nastawione do rekon-strukcji, co w Polsce. Sama kwestia wierności rekonstruowanych budynków, względem ich sta-nu sprzed zniszczenia, jest we współczesnych Niemczech problemem dość istotnym, szczególnie w kontekście wspomnianej juŜ teorii krytycznej rekon-strukcji. Teoria ta, przez środowiska architektów i konserwatorów, pomimo pro-gramowego odrzucenia nowoczesności, wciąŜ jest wykorzystywana do tworze-nia rekonstrukcji niepełnych, kompromisowych, zawierających elementy twór-cze, chociaŜby wyraŜające się w nowoczesnym wystroju wnętrz. JednakŜe przy-zwolenie środowisk specjalistycznych na częściową rekonstrukcję, czyni ten model kształtowania przestrzeni historycznej w Niemczech bardziej „politycznie realizowalnym”, niŜ w Polsce. Dobrym przykładem na wspomniane zjawisko jest takŜe planowana rekonstrukcja zamku królewskiego w Berlinie38.

2.2.2. Plac Piłsudskiego w Warszawie

Kształt obecnego Placu Piłsudskiego (będącego częścią barokowego zało-Ŝenia tzw. Osi Saskiej) jest w znaczniej mierze efektem II wojny światowej, któ-ra przyniosła praktycznie całkowitą destrukcję otaczającej go zabudowy. Pałac Saski wraz z kolumnadą oraz sąsiedni Pałac Brühla, znajdujące się w zachodniej pierzei placu, zostały przez Niemców wysadzone w powietrze po upadku Po-wstania Warszawskiego. Zachowały się jedynie resztki arkad wraz z Grobem Nieznanego śołnierza. W trakcie powojennej odbudowy Warszawy, nie zdecy-dowano się na rekonstrukcję wspomnianych wyŜej obiektów, zapełniając ponad-to południową pierzeję placu modernistycznym gmachem hotelu Victoria. Po przemianach ustrojowych kwestia zagospodarowania Placu Zwycię-stwa, (z powrotem przemianowanego na imienia Marszałka Piłsudskiego), po- 37 R. Leick, M. Schreiber, H-U. Stoldt, Auferstanden aus Ruinen, op. cit., s. 164. 38 A. Cusack, Berlin to build ersatz Stadtschloß, 22.12.2008, http://www.andrewcusack.com/ 2008/12/22/stadtschloss, (31.12.2011).

109

wracała nieustanne, chociaŜby w kontekście zakończonej z powodzeniem re-konstrukcji fragmentów zabudowy na pobliskim Placu Teatralnym – próbowano stworzyć swoisty impuls inwestycyjny oraz polityczny, który przeniósłby się na sąsiednią, niezagospodarowaną przestrzeń historyczną39. Podejmowano wiele prób rekonstrukcji, z których najpowaŜniejsza miała miejsce za czasów Prezy-denta Warszawy, (a potem Polski), prof. Lecha Kaczyńskiego40. Polityk ten, świadomy wagi przestrzeni zabytkowych dla kształtowania toŜsamości, niewąt-pliwie wspierał swoimi decyzjami dąŜenia lokalnej (ale takŜe i narodowej) wspólnoty. Stąd teŜ 18 maja 2006 roku po wielu wcześniejszych, nieudanych próbach, rozstrzygnięto przetarg na realizację przedsięwzięcia rekonstrukcji Pa-łacu Saskiego – wygrała go warszawska firma Budimex Dromex S.A. – zapro-jektowanie i rekonstrukcja pałacu, miała kosztować 201 mln zł, zaś sama inwe-stycja, potrwać trzy lata41. W pałacu planowano ulokować warszawski ratusz42.

Wraz z zapoczątkowaniem prac nad rekonstrukcją Pałacu Saskiego, po-dobnie, jak to miało miejsce w Dreźnie, w środowiskach specjalistycznych roz-poczęła się dyskusja wokół zasadności takiego modelu kształtowania przestrze-ni. Warto zwrócić uwagę, iŜ w przypadku Placu Piłsudskiego środowisko archi-tektów sprzeciwiając się rekonstrukcji Pałacu Saskiego, próbowało umniejszać walory architektoniczne tego gmachu wobec symbolu zniszczenia, jakim pozo-staje Grób Nieznanego śołnierza. Jednocześnie architekci nie proponowali w zamian architektury nowoczesnej, a nawet krytykowano ewentualne próby wprowadzania takowej, pod postacią, istniejącego juŜ, biurowca Metropolitanu. Ostatecznie, w jednej z wypowiedzi dla biuletynu SARP, prof. Jeremi Króli-kowski uznał, iŜ wobec wszelkich przeciwności, uporczywe kontynuowanie re-konstrukcji Pałacu Saskiego jest niczym innym, jak decyzją polityczną: „Pró-bowałem dowiedzieć się, jaki jest cel tej inwestycji. Słyszałem tajemnicze szep-ty – to jest decyzja polityczna. Z tego wynika, Ŝe decyzja polityczna nie moŜe 39 E. Małachowicz, Architektura odbudowywanych ośrodków miast historycznych, op. cit., s. 55. 40 T. Urzykowski, Pałac Brühla musi poczekać na odbudowę, „Gazeta Wyborcza”, 23.01.2003, http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,1286443.html , (23.12.2011). 41 PAP, Przetarg na budowę pałacu Saskiego rozstrzygnięty – wygrał Budimex Dromex, 18.05.2006, cit. per: „Puls Biznesu”, http://www.pb.pl/1397504,52660,przetarg-na-budowe-palacu-saskiego-rozstrzygniety-wygral-budimex-dromex , (23.12.2011). 42 T. Urzykowski, Ratusz Warszawy do Pałacu Saskiego, „Gazeta Wyborcza”, 3.07.2007, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,61085,4286301.html, (23.12.2011).

110

być uzasadniona ani logicznie a nawet ekonomicznie. Pozbawia to architekturę jakiegokolwiek znaczenia”43.

Rozpoczynając prace budowlane i odkrywając fundamenty dawnego pała-cu, napotkano jednak na problem. Zgodnie z projektem, pałacowe piwnice, po przebadaniu archeologicznym miały zostać zburzone, gdyŜ załoŜono w nim, Ŝe pod zrekonstruowanym Pałacem Saskim umiejscowiony zostanie podziemny parking44. Narastający opór środowisk specjalistycznych wobec politycznego modelu rekonstrukcji, został wsparty wpisaniem do rejestru zabytków w maju 2007 r. najstarszej części odkrytych piwnic. Fakt ten znacznie utrudnił całą in-westycję a w ostateczności zupełnie ją zablokował45. 25 stycznia 2008 r. władze miasta ostatecznie rozwiązały umowę z firmą Budimex Dromex, bez sankcji karnych, z powodu wystąpienia, niezaleŜnych od Ŝadnej ze stron, nadzwyczaj-nych okoliczności46. Warto jednak podkreślić, iŜ w tym momencie miasto jesz-cze nie rezygnowało z rekonstrukcji47, jednak juŜ kilka miesięcy później okazało się, iŜ brakuje pieniędzy w miejskim budŜecie na inne waŜne inwestycje – drugą linię metra oraz Most Północny. W tej sytuacji władze Warszawy postanowiły odłoŜyć rekonstrukcję zachodniej pierzei Placu Piłsudskiego na czas po 2013 roku48.

Przeciwko takiemu obrotowi spraw protestowała społeczność lokalna, mi-łośnicy zabytków oraz varsavianiści, tym bardziej, iŜ kilka tygodni wcześniej Rada Miasta przyznała 456 mln zł na rozbudowę stadionu Legii, zaś nie była w stanie wygospodarować 300 mln zł na rekonstrukcję pałacu z poszanowaniem zachowanych w ziemi reliktów. Dziennikarz radiowy, Piotr Otrębski, autor au-dycji „Tu była Warszawa” w wypowiedzi dla miesięcznika „Stolica” stwierdził, iŜ poprzez zaniechanie odbudowy Pałacu Saskiego, miasto straciło okazje na uczynienie Placu Piłsudskiego przestrzenią reprezentacyjną: „Odkopane piwnice wrócą pod ziemię, zostaną przykryte płytami, będzie jak przez ostatnie 60 lat. I 43 J. T. Królikowski, Architektura i polityka, „SARP – komunikat 2/3”, luty-marzec 2007, s. 25. 44 T. Urzykowski, Piwnice Pałacu Saskiego muszą pozostać, „Gazeta Wyborcza”, 12.10.2006, http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,3681878.html , (23.12.2011). 45 Idem, Ratusz utknął w saskich piwnicach, „Gazeta Wyborcza”, 25.01.2008, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,95190,4871909.html, (23.12.2011). 46 PAP, Rozwiązano umowę na odbudowę Pałacu Saskiego, 25.01.2008, cit. per: „Gazeta Wyborcza”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,4870879.html, (23.12.2011). 47 T. Urzykowski, Ratusz utknął w saskich piwnicach, ed. cit.

111

nadzieja na choćby częściowe wskrzeszenie tej historycznej części miasta zga-śnie”49. Widać zatem, iŜ na rezygnacji z decyzji politycznej o rekonstrukcji Pa-łacu Saskiego straciła przede wszystkim społeczność lokalna oraz wspólnota narodowa. Strat nie odnotował zaś inwestor, a środowiska specjalistyczne obro-niły przed politykami Ŝywotność i realizm swoich doktryn zawodowych. W sy-tuacji braku perspektyw na rychłą rekonstrukcję zachodniej pierzei Placu Pił-sudskiego z pieniędzy miejskich, swój pomysł na organizację tej przestrzeni przedstawiła organizacja pozarządowa – Forum Rozwoju Warszawy (FRW)50. Za odbudową Pałacu Saskiego, na 100-lecie odzyskania niepodległości, lobbuje takŜe organizacja „Saski 2018”51. Być moŜe, przygotowywany dla wspomnia-nego obszaru, miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, ostatecznie rozstrzygnie kwestię odtworzenia tej, waŜnej dla narodu, przestrzeni52.

* * *

Z powyŜszych przykładów wyłania się obraz Niemiec rekonstruujących

swoje dziedzictwo kulturowe, i obraz Polski, gdzie brak jest dzisiaj podobnych działań. Niemcy jednak rekonstruują zabytki w sposób dość ogólny, niezbyt precyzyjny – stąd tak wielkie zainteresowanie w tamtejszych środowiskach na-ukowych dorobkiem „polskiej szkoły konserwatorskiej”, odtwarzającej zabytki częstokroć włącznie z ich wnętrzami, w znacznie trudniejszych warunkach ma-terialnych, bo zaraz po wojnie. Doświadczenie odbudowy polskich zabytków stało się waŜnym motywem, do którego odwoływali się intelektualiści niemiec-cy uzasadniając np. rekonstrukcję berlińskiego zamku53. Warunki polityczne dla takich działań, jak juŜ wspomniano, są obecnie w Niemczech bardziej sprzyjają-ce, niŜ w Polsce. W naszym kraju, co dobitnie widać na przykładzie Placu Pił- 48 P. Olechno, Nie będzie piwnic i Pałacu Saskiego. Artyści proponują kawiarenki i kino, „Polska The Times”, 11.10.2008, http://www.polskatimes.pl/artykul/52436,nie-bedzie-piwnic-i-palacu-saskiego-artysci-proponuja,2,id,t,sa.html , (23.12.2011). 49 P. Otrębski, Pozostaną stare fotografie…, „Stolica”, Nr 10 (2199), październik 2008, s. 30. 50 Forum Rozwoju Warszawy, Plac Piłsudskiego – nowa koncepcja uporządkowania główne-go placu Stolicy, Finansowanie, http://www.forumrozwoju.waw.pl/placpilsudskiego/finan-sowanie.html, (23.12.2011). 51 Vide: Stowarzyszenie „Saski 2018” – http://saski2018.pl/odbudowa-2/, (15.02.2013). 52 D. Bartoszewicz, Będzie plan dla 100ha w centrum. Odbudują Pałac Saski?, „Gazeta Wy-borcza”, 18.01.2013, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,13255024,Bedzie_plan_ dla_100_ha_w_centrum__Odbuduja_Palac_Saski_.html, (15.02.2013). 53 P. Majewski, Ideologia…, op. cit., s. 255.

112

sudskiego w Warszawie, istnieje swoista „niemoc” w rekonstruowaniu kolej-nych budowli, pomimo, Ŝe opinia publiczna, podobnie jak w Niemczech, inten-sywnie się tego domaga. Opór środowisk specjalistycznych, znacznie silniejszy, niŜ u zachodniego sąsiada, jest dodatkowo podtrzymywany brakiem decyzji po-litycznej, zgodnej z oczekiwaniami lokalnej społeczności.

3. Podsumowanie. Przyszłość polityki przestrzennej w Polsce.

Stworzenie prognozy dalszego rozwoju polityki wobec miejskich prze-

strzeni historycznych w Polsce nie jest zadaniem łatwym. NaleŜy bowiem uwzględnić wiele czynników i zjawisk, które zaprezentowane zostały w niniej-szym artykule jedynie skrótowo. Kluczowym, ogniskującym prognozę wokół dwóch zasadniczych scenariuszy, wydaje się pytanie o wpływ postaw względem kształtowania historycznej przestrzeni w otoczeniu Polski, na dalszy rozwój po-stawy wewnątrz naszego kraju. Jak, bowiem zwrócono uwagę w poprzednich punktach niniejszego artykułu, nasze środowisko konserwatorskie de facto od-rzuciło dokonania „polskiej szkoły konserwatorskiej”, określając je jako za-mknięty, i nie mający wpływu na teraźniejszość, fragment historii PRL. W tym kontekście rozwaŜmy pierwszy scenariusz dalszego rozwoju poli-tyki wobec miejskich przestrzeni historycznych w Polsce. Scenariusz ten zakła-da umacnianie się idei rekonstrukcji zabytków w Niemczech i zarazem zwięk-szający się wpływ tych zjawisk na podejście do przestrzeni historycznych w Polsce. Pewne oznaki realizacji takiego scenariusza juŜ moŜna u nas zauwaŜyć, zarówno wewnątrz środowisk naukowych, jak równieŜ w konkretnych przykła-dach realizacji budowlanych. Młode pokolenie polskich konserwatorów, archi-tektów i urbanistów, szczególnie tych mających bezpośrednią styczność z uczel-niami zagranicznymi, zaczyna przeszczepiać na polski grunt zmiany, jakie za-szły w tamtejszym myśleniu wiele lat temu54. Niemniej jednak wciąŜ wiele jesz-cze zostało do zrobienia. Jak słusznie napisał w jednym ze swoich artykułów historyk sztuki, Tomasz Markiewicz: „Środowisko polskich architektów wła-ściwie do dziś nie przeprowadziło rozrachunku z okresem PRL-u a mentalnie w duŜej mierze tkwi w klimacie »biedamoderny« lat 60. i 70. ub. wieku i z trudem uwalnia się od dogmatu, Ŝe zabytkami nie są budynki powstałe po 1850 roku”55. 54 J. T. Lipski w rozmowie z M. Beimem, Miasto tradycyjne, „Stolica”, Nr 4 (2229), kwiecień 2011, s. 11. 55 T. Markiewicz, Burzyć czy rekonstruować, op. cit., s. 103.

113

Stopniowa zmiana postawy środowisk specjalistycznych wobec modelu rekon-strukcji lub kreacji tradycyjnej, moŜe w przyszłości ułatwiać lokalnym polity-kom podejmowanie decyzji, wychodzących naprzeciw oczekiwaniom społecz-ności lokalnych. W praktyce, przenikanie idei odbudowy większej przestrzeni, niŜ poje-dyncze obiekty, na „wzór drezdeński”, ma miejsce przy granicy polsko-niemieckiej, w Zgorzelcu. Rekonstruowana jest tam, zniszczona w wyniku dzia-łań wojennych, zabudowa Placu Pocztowego, tuŜ przy Moście Staromiejskim łączącym polskie miasto z niemieckim Görlitz. Rekonstrukcja kilkunastu ka-mienic, na cele mieszkalno-usługowe, realizowana przez lokalnego biznesmena, rozpoczęła się w 2009 roku i jest obecnie finalizowana56. Zjawisko rekonstrukcji na „wzór drezdeński” zaobserwowane w Zgorzelcu moŜe być zatem początkiem przenikania z Niemiec do Polski idei rekonstrukcji większych obszarów miej-skiej przestrzeni historycznej. Fakt, iŜ to inwestor wyszedł z inicjatywą rekon-strukcji, jest waŜną informacją dla władz lokalnych, mówiącą, Ŝe w przypadku jasno określonych reguł (mpzp), takŜe tradycyjne modele kształtowania prze-strzeni mogą być bardzo atrakcyjne biznesowo. W ten sposób nasze własne, pol-skie osiągnięcia sprzed wielu lat powracają do nas, jako „importowane” z Nie-miec, nowe idee. Drugi rozwaŜany, w niniejszym artykule, scenariusz zakłada znacznie mniejszy lub nawet znikomy wpływ idei obecnych za naszą zachodnią granicą na podejście do przestrzeni historycznych, realizowane w Polsce. W takiej sytu-acji urzeczywistnienie kaŜdego, z zaprezentowanych w artykule, modeli kształ-towania miejskiej przestrzeni historycznej byłoby, podobnie jak obecnie, tak samo, na równi prawdopodobne. To zaś, w jaki sposób zagospodarowywana bę-dzie dana przestrzeń historyczna zaleŜeć moŜe tylko i wyłącznie od luźnej inte-rakcji poszczególnych aktorów gry o tę przestrzeń. Dlatego tak waŜna jest tutaj rola lokalnego polityka, który, przy obecnym stanie prawnym, uzyska jeszcze większy, decydujący wpływ na konserwowanie, uzupełnianie oraz odtwarzanie miejskiej przestrzeni historycznej. Przytoczony, w poprzednim punkcie, przy-kład z Placu Piłsudskiego w Warszawie, dobrze ilustruje wręcz personalizację podejścia do przestrzeni historycznych w naszym kraju – w zaleŜności od tego, jaki polityk się za to zabiera. 56 Więcej na temat rekonstrukcji placu Pocztowego w Zgorzelcu moŜna przeczytać na: Forum Polskich WieŜowców – Skyscrapercity.com, http://www.skyscrapercity.com/showthread.php? t=1203843, (31.12.2011).

114

Za przykład realizacji drugiego scenariusza niech posłuŜą dwa dolnoślą-skie miasta – Strzelin oraz Nysa oddalone od siebie zaledwie o około 40 kilome-trów. W obu tych miastach odbudowano całkiem niedawno, zniszczone w wyni-ku wojny, wieŜe ratuszowe. W Strzelinie wykonano ścisłą rekonstrukcję na po-stawie zachowanych materiałów archiwalnych, w Nysie – postmodernistyczną retrowersję, odtwarzającą jedynie bryłę dawnej budowli. W obu miastach takie a nie inne podejście do historycznej przestrzeni miejskiej jest efektem zarówno interakcji poszczególnych aktorów gry o tę przestrzeń, jak równieŜ konkretnej decyzji politycznej, przyjmującej określony model kształtowania najstarszych, historycznych dzielnic. Im bardziej decyzja polityczna wobec danej przestrzeni historycznej będzie miała świadomy, przemyślany charakter, tym mniej powin-no być tak drastycznych, regionalnych róŜnic, jak powyŜsza.

115

Bibliografia

Beyme K. von, Der Wiederaufbau. Architektur und Städtebaupolitik in beiden deutschen Staaten, München 1987.

Bingen D., Hinz H.M. (red.), Die Schleifung. Zerstörung und Wiederaufbau historischer Bau-ten in Deutschland und Polen, Wiesbaden 2005.

Brandi C., Teoria di Restauro, w: Price N. (red.), Historical and Philosophical Issues in the Conservation of Cultural Heritage, Los Angeles 1996, s. 230-235.

Feltynowski M., Polityka przestrzenna obszarów wiejskich, Warszawa 2009. Gutowska K., Zabytki w refleksji estetyka: piękno, artyzm, wartość historyczna, [w:] Eadem,

Kobyliński Z. (red.), Zabytki i społeczeństwo, Warszawa 1999, s. 41-55. Krier L., Architektura – wybór czy przeznaczenie, tłum. P. Choynowski, Warszawa 2001. Królikowski J. T., Architektura i polityka, „SARP – komunikat 2/3”, luty-marzec 2007, s. 23-

25. Leick R., Schreiber M., Stoldt H-U., Auferstanden aus Ruinen, „Der Spiegel“, Nr 20, 2010, s.

154-164. Lipski J. T. w rozmowie z M. Beimem, Miasto tradycyjne, „Stolica”, Nr 4 (2229), kwiecień

2011, s. 9-11. Lubocka-Hoffmann M., Retrowersja – konserwatorska metoda odbudowy miasta historycz-

nego, [w:] Gutowska K. (red.), Problemy zarządzania dziedzictwem kulturowym, War-szawa 2000, s. 192-209.

Majewski P., Ideologia i konserwacja. Architektura w Polsce w czasach socrealizmu, War-szawa 2009.

Małachowicz E., Architektura odbudowywanych ośrodków miast historycznych, [w:] Toma-szewski A. (red.), Badania i ochrona zabytków w Polsce w XX wieku, Warszawa 2000, s. 45-58.

Markiewicz T., Spartańska prostota – stosunek do zabytków w Niemczech Zachodnich po wojnie, [w:] Kochanowski J. (red.), W połowie drogi: Warszawa między ParyŜem a Ki-jowem, Warszawa 2006, s. 83-104.

Markiewicz T., Burzyć czy rekonstruować, „Ochrona Zabytków”, Nr 4, 2006, s. 103-108. Otrębski P., Pozostaną stare fotografie…, „Stolica”, Nr 10 (2199), październik 2008, s. 30. Skorowski H., Europa regionu. Regionalizm jako kategoria aksjologiczna, Warszawa 1998. Szmelter I. M., Współczesna teoria konserwacji i restauracji dóbr kultury. Zarys zagadnień,

„Ochrona Zabytków”, Nr 2, 2006, s. 5-38. Tomaszewski A., Dziedzictwo i zarządzanie, [w:] Gutowska K. (red.), Problemy zarządzania

dziedzictwem kulturowym, Warszawa 2000, s. 7-11. Zachwatowicz J., Program i zasady konserwacji zabytków, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultu-

ry”, Nr 1-2, 1946, s. 48-52. Publikacje dostępne w Internecie: Autorska Pracownia Projektowa Maciej Mazgaj, http://maciejmazgaj.pl , (28.12.2012). Bartoszewicz D., Będzie plan dla 100ha w centrum. Odbudują Pałac Saski?, „Gazeta Wybor-

cza”, 18.01.2013, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,13255024,Bedzie_plan_ dla_100_ha_w_centrum__Odbuduja_Palac_Saski_.html, (15.02.2013).

116

Cusack A., Berlin to build ersatz Stadtschloß, 22.12.2008, http://www.andrewcusack.com/ 2008/12/22/stadtschloss, (31.12.2011).

Forum Polskich WieŜowców – Skyscrapercity.com, http://www.skyscrapercity.com/show-thread.php?t=1203843, (31.12.2011).

Forum Rozwoju Warszawy, Plac Piłsudskiego – nowa koncepcja uporządkowania głównego placu Stolicy, Finansowanie, http://www.forumrozwoju.waw.pl/placpilsudskiego/finan-sowanie.html, (23.12.2011).

Majewski J. S., Co z odbudową Pałacu Saskiego? Dziś rocznica wysadzenia, „Gazeta Wybor-cza”, 30.12.2011, http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,34862,10885744,Co_z_odbu-dowa_Palacu_Saskiego__Dzis_rocznica_wysadzenia.html, (31.12.2011).

Olechno P., Nie będzie piwnic i Pałacu Saskiego. Artyści proponują kawiarenki i kino, „Pol-ska The Times”, 11.10.2008, http://www.polskatimes.pl/artykul/52436,nie-bedzie-piwnic-i-palacu-saskiego-artysci-proponuja,2,id,t,sa.html , (23.12.2011).

PAP, Przetarg na budowę pałacu Saskiego rozstrzygnięty – wygrał Budimex Dromex, 18.05.2006, „Puls Biznesu”, http://www.pb.pl/1397504,52660,przetarg-na-budowe-palacu-saskiego-rozstrzygniety-wygral-budimex-dromex , (23.12.2011).

PAP, Rozwiązano umowę na odbudowę Pałacu Saskiego, 25.01.2008, „Gazeta Wyborcza”, http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,114873,4870879.html, (23.12.2011).

Raport Krajowego Sekretariatu „Habitat”, Bariery i problemy gospodarki przestrzennej w Polsce, rok 2003, http://www.pwsz.sulechow.pl/zktz/pub/bariery_i_problemy_gospo-darki_przestrzennej_w_polsce.pdf, (28.12.2012).

Stowarzyszenie „Saski 2018”, http://saski2018.pl/odbudowa-2/, (15.02.2013). Urzykowski T., Pałac Brühla musi poczekać na odbudowę, „Gazeta Wyborcza”, 23.01.2003,

http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,1286443.html, (23.12.2011). Urzykowski T., Piwnice Pałacu Saskiego muszą pozostać, „Gazeta Wyborcza”, 12.10.2006,

http://wiadomosci.gazeta.pl/kraj/1,34309,3681878.html, (23.12.2011). Urzykowski T., Ratusz Warszawy do Pałacu Saskiego, „Gazeta Wyborcza”, 3.07.2007,

http://wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,61085,4286301.html, (23.12.2011). Urzykowski T., Ratusz utknął w saskich piwnicach, „Gazeta Wyborcza”, 25.01.2008,

http://warszawa.gazeta.pl/warszawa/1,95190,4871909.html, (23.12.2011).

117

Beata Jurkowicz

Zbiory Pruskiej Biblioteki Państwowej.

Polskie, niemieckie czy europejskie dziedzictwo kultury?

Historia Pruskiej Biblioteki Państwowej sięga 1661 roku, kiedy to ksiąŜę pruski Fryderyk Wilhelm ufundował bibliotekę elektorską. JednakŜe dopiero po upad-ku monarchii w 1918 roku, nazwa biblioteki została zmieniona na Pruską Bi-bliotekę Państwową.

W ciągu ponad 350 lat istnienia biblioteka zgromadziła unikatowe na ska-lę globalną zbiory. Przed wybuchem II wojny światowej uchodziła za prawdzi-wą mekkę manuskryptów muzycznych. W 1823 roku miał miejsce duŜy zakup autografów, wśród których znalazły się oryginalne nuty Jana Sebastiana Bacha1. Tym samym biblioteka rozpoczęła skupowanie rękopisów muzycznych wielu kompozytorów światowej sławy.

Poza autografami czołowych kompozytorów, w kręgu zainteresowań ba-daczy nieustannie pozostaje kolekcja Varnhagenów. Podarowane w 1880 roku przez Ludmiłę Assing, siostrzenicę Karla Augusta Varnhagena von Ense (1785–1858), zbiory zawierają m.in. autografy i zapiski ponad dziewięciu tysięcy osób zasłuŜonych dla europejskiej kultury. Ten niemiecki dyplomata, pisarz i kroni-karz – wspólnie ze swoją Ŝoną Rahel Levin (1771–1833) – dokumentował Ŝycie kulturalne ówczesnych Niemiec jak i Europy. Ich wychowanka i spadkobierczy-ni, a zarazem pisarka, tłumaczka i felietonistka Ludmiła Assing (1821–1880) w testamencie postawiła warunek, Ŝe przekazywana kolekcja ma być skatalogo-wana pod hasłem Varnhagen i musi znaleźć się w odrębnym, specjalnie prze-znaczonym na ten cel pomieszczeniu. Oprócz tego odrębne zbiory kolekcji Varnhagenów stanowią: archiwum księcia Hermanna Ludwiga Heinricha Pück-

118

lera von Muskau (1785–1871), korespondencja prezesa Królewskiej Akademii Nauk w Berlinie Johanna Heinricha Samuela Formeya (1711–1791) oraz doku-mentacja zgromadzona przez Ludmiłę Assing2.

Warto teŜ zwrócić uwagę na zbiór akwareli i rysunków przedstawiających faunę i florę Brazylii wykonanych przez artystów holenderskich, podarowanych Fryderykowi Wilhelmowi w 1652 roku przez holenderskiego księcia Maurycego von Nassau, które w katalogu biblioteki elektorskiej znalazły się pod hasłem li-bri picturati3.

Tempo z jakim powiększał się księgozbiór biblioteki spowodowało, Ŝe wybudowano dla niej nową siedzibę przy Unter den Linden, którą otwarto w 1914 roku, jeszcze przed wybuchem I wojny światowej.

Po ataku na Berlin w 1941 roku ówczesny dyrektor generalny Pruskiej Biblioteki Państwowej dr Hugo Andres Krüß (1879–1945), w porozumieniu z szefem działu muzycznego Georgiem Schünemannem, zdecydował o wywiezie-niu najcenniejszych zbiorów w bezpieczne miejsca. Szefem ewakuacji miano-wany został dr Wilhelm Pöwe (1885–1946), który to osobiście obejrzał wybrane na ten cel budowle. Wśród nich znalazły się m.in. klasztor benedyktynów Beu-ron oraz zamki Banz i Fürstenstein, natomiast transport kolekcji powierzono firmie spedycyjnej J.G. Henze4. W ten sposób 505 skrzyń opatrzonych logo Pru-skiej Biblioteki Państwowej trafiło do Fürstenstein na Dolnym Śląsku (obecnie KsiąŜ).

Poza manuskryptami muzycznymi, kolekcją Varnhagenów, libri picturati znajdowały się w nich zbiory rękopisów w róŜnych językach (najstarsze pocho-dziły z IX i X wieku), autografy Martina Lutra i Jana Kalwina, korespondencje Johanna Gottfrieda Herdera i Georga Wilhelma Friedricha Hegla, zbiory gene-alogiczne, kolekcja sztambuchów i nieliczne zbiory kartograficzne5. Wśród nich było równieŜ pierwsze wydanie Słownika niemieckiego braci Grimm, opatrzone 1 W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny. Polacy i Niemcy po 1945 roku, Warszawa 2002, s. 354. 2 Z. Pietrzyk, Zbiory z byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej w Bibliotece Jagiellońskiej, „Universalia Alma Mater”, luty 2008, Nr 100, s. 18. 3 W. Kalicki, op. cit., s. 356. 4 W. Schochow, Bücherschicksale. Die Verlagerungsgeschichte der Preußischen Staatsbiblio-thek, Berlin – New York 2003, s. 27. 5 P. Lechowski, Sporna Berlinka. Kontrowersje wokół zbiorów byłej Pruskiej Biblioteki Pań-stwowej przechowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, „Biuletyn EBiB”, Nr 8/2008 (99), http://www.ebib.info/2008/99/a.php?lechowski , (14.01.2013).

119

odręcznymi poprawkami Jakuba i Wilhelma, a takŜe rękopisy twórcy hymnu niemieckiego, poety i bibliotekoznawcy Hoffmanna von Fallerslebena.

Jednak plany zagospodarowania zamku na kwaterę Hitlera spowodowały, Ŝe ewakuowany z Berlina księgozbiór Pruskiej Biblioteki Państwowej przewie-ziono do zakonu cystersów w Grüssau (obecnie Krzeszów). Do klasztoru trafiły równieŜ najcenniejsze zbiory z biblioteki uniwersyteckiej i miejskiej we Wro-cławiu.

TuŜ po zakończeniu działań wojennych ekspedycja pod kierunkiem Stani-sława Sierotwińskiego, który został oddelegowany przez polskie ministerstwo oświaty do poszukiwania wywiezionych na Dolny Śląsk przez hitlerowców w obliczu zbliŜającej się klęski, zbiorów z Biblioteki Jagiellońskiej, znalazła skrzynie z logo Pruskiej Biblioteki Państwowej (PSB). Krzeszowscy zakonnicy bowiem, w obawie przed czerwonoarmistami, osobiście wskazali miejsce prze-chowywania księgozbioru Polakom. Następnie skarb pruski został przewieziony do Krakowa i złoŜony w klasztorach ojców Misjonarzy oraz Dominikanów, a od 1947 roku przechowywany jest w Bibliotece Jagiellońskiej, której to pracownicy zostali zobowiązani do zachowania tajemnicy o miejscu przechowywania zbio-rów6.

Mimo wielokrotnych Ŝądań zwrotu kolekcji do Berlina, polskie władze utrzymywały, Ŝe nie wiedzą co się stało z wywiezionym podczas II wojny świa-towej do zakonu cystersów księgozbiorem. Dopiero 26 kwietnia 1977 roku Pol-ska Agencja Prasowa w komunikacie poinformowała o rzekomym odnalezieniu zbiorów byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej7. Natomiast dzień później ujaw-niono, Ŝe „poszukiwany przez lata” księgozbiór znajduje się w Bibliotece Ja-giellońskiej.

W maju 1977 roku, podczas wizyty w Berlinie, I Sekretarz KC PZPR Edward Gierek w formie „daru” narodu polskiego dla narodu NRD przekazał wschodnioniemieckiemu przywódcy Erichowi Honeckerowi kilka manuskryp-tów muzycznych z przechowywanej w Krakowie kolekcji pruskiej. Były to rę-kopisy dzieł: Ludwiga van Beethovena, Wolfganga Amadeusza Mozarta i Jana Sebastiana Bacha8. Z kolei w lipcu 1977 roku w Warszawie odbyła się pierwsza runda pol-sko-enerdowskich negocjacji dotyczących zwrotu księgozbioru pruskiego do 6 Z. Pietrzyk, Zbiory z byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej..., op. cit., s. 15. 7 W. Kalicki, op. cit., s. 400. 8 Z. Pietrzyk, op. cit., s. 16.

120

Berlina. Podczas spotkania polska delegacja, z prof. Januszem Górskim na cze-le, przedstawiła bilans strat w kulturze jakie poniosła Polska podczas II wojny światowej, następnie zaŜądała m.in. przekazania do Warszawy – tytułem re-kompensaty – znajdujących się w galerii w Dreźnie obrazów Canaletta przed-stawiających widoki polskich miast, zwrotu archiwum rodzinnego króla Jana III Sobieskiego oraz reaktywowania w NRD towarzystwa Societas Jablonoviana. Zaś wschodnioniemieccy negocjatorzy, z prof. Günterem Heidornem na czele, zobowiązali się do przesłania dokładnych list przewozowych ewakuowanego z Berlina na Dolny Śląsk księgozbioru. W wyniku powyŜszych ustaleń juŜ pod koniec sierpnia 1977 roku wysłanniczka Niemieckiej Biblioteki Państwowej (sukcesorki Pruskiej Biblioteki Państwowej) dostarczyła do Krakowa wykaz dzieł, które powinny się tam znajdować, a na przełomie 1982 i 1983 roku biblio-tekarze z Biblioteki Jagiellońskiej zakomunikowali, które z ewakuowanych obiektów zostały odnalezione9. Było to jedyne osiągnięte podczas warszawskich obrad porozumienie.

Drugie spotkanie odbyło się 15 kwietnia 1980 roku w Berlinie. Na czele polskiej delegacji stał tym razem podsekretarz stanu w Ministerstwie Nauki, Szkolnictwa WyŜszego i Techniki prof. Stanisław Czajka, natomiast stronie wschodnioniemieckiej przewodniczył ponownie prof. Günter Heidorn. W gronie polskich negocjatorów znalazł się równieŜ prorektor Uniwersytetu Jagielloń-skiego prof. Władysław Serczyk. Podczas berlińskich rozmów wschodnionie-miecka delegacja zaprezentowała stanowisko SED z 9 stycznia 1980 roku o po-wołaniu komisji zajmującej się zwrotem polskich dóbr kultury, która to ustaliła, Ŝe Ŝaden z obrazów Canaletta znajdujących się w NRD nie przedstawia wido-ków Warszawy i tym samym nie podlega rewindykacji10. Jednocześnie enerdo-wscy negocjatorzy zaŜądali zwrotu Berlinki, zarzucając przy tym Polakom, Ŝe od trzech lat nie zrobiono nic w tej kwestii. Z kolei prof. Czajka zakomuniko-wał, Ŝe nie ma wspólnej płaszczyzny pomiędzy postulowanym przez Polskę przekazaniem zagrabionych przez hitlerowców dóbr kultury, a Ŝądaniami NRD dotyczącymi wydania zbiorów z dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej. Do trzeciej tury negocjacji polsko-enerdowskich juŜ nie doszło. 9 F. Krause, Aktivitäten der Deutschen Staatsbibliothek zur Rückführung von Beständen aus Polen, [w:] A. Jammers (red.), Die Beziehungen der Berliner Staatsbibliothek nach Polen. Reflexionen zur Zeit- und Bestandsgeschichte, Berlin 1997, s. 176. 10 W. Kalicki, op. cit., s. 417.

121

Zarówno podczas warszawskiego jak i berlińskiego spotkania strona pol-ska stała na stanowisku, Ŝe w Krakowie powinny pozostać, stanowiące część zbiorów byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej, polonica. Wśród nich są m.in. partytury na utwór lutniowy Bekwarka z XVI w., przywilej carycy Katarzyny II dla szlachty polskiej pochodzący ze zbiorów Gomulickiego, a zrabowany przez hitlerowców w 1940 roku (wydany w języku polskim i rosyjskim)11. RównieŜ podczas negocjacji dotyczących zwrotu Berlinki ze zjednoczonymi juŜ Niem-cami, Polska podnosiła kwestię pozostawienia w Bibliotece Jagiellońskiej zbio-ru poloniców, jako rekompensaty za zniszczenie polskich bibliotek przez hitle-rowców.

Z ekspertyzy prawnej sporządzonej przez prof. Mariana Wojciechowskie-go i prof. Krzysztofa Skubiszewskiego wynika, Ŝe zbiory byłej Biblioteki Pru-skiej stały się własnością Polski z mocy zarządu sprawowanego przez nią na ziemiach odzyskanych. Ich zdaniem twierdzenie, Ŝe prawowitym właścicielem zbiorów Pruskiej Biblioteki Państwowej jest kto inny niŜ państwo polskie lub polskie instytucje, nie odpowiada rzeczywistemu stanowi prawnemu i jest nie-zgodne z tym prawem12.

Podstawą powyŜszej opinii były zapisy umowy poczdamskiej, w której zwycięskie mocarstwa przekazały Polsce byłe obszary wschodnie Rzeszy. Zgodnie z jej treścią tereny te zostały wyłączone ze radzieckiej strefy okupacyj-nej i miały podlegać administracji państwa polskiego. Przy czym pojęcie admi-nistracji strona polska rozumiała jako suwerenność państwową, a nie zwykły zarząd.

Pogląd ten nie spotkał się z aprobatą w Republice Federalnej Niemiec, która to od samego początku istnienia podwaŜała decyzje podjęte przez aliantów w Poczdamie. Wg zachodnioniemieckiej doktryny państwowej Rzesza istniała nieprzerwanie po II wojnie światowej jako bierny podmiot prawa międzynaro-dowego13. Potwierdził to w orzeczeniu z 31 lipca 1973 roku Federalny Trybunał Konstytucyjny (FTK), z którego wynikało, iŜ RFN jest identyczna z Rzeszą, z zastrzeŜeniem, Ŝe władza zwierzchnia jest ograniczona do obszaru oddziaływa- 11 W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny..., op. cit., s. 419. 12 Ibid., s. 427. 13 Kwestia podmiotowości prawnej państwa niemieckiego budzi wiele kontrowersji nawet wśród prawników. Niektórzy eksperci prawa międzynarodowego są zdania, Ŝe Rzesza upadła jako podmiot prawa międzynarodowego w 1945 roku w wyniku klęski, inni, Ŝe fakt ten miał miejsce w 1949 roku z chwilą powstania dwóch państw niemieckich; Confer: J. Barcz, Dwa-

122

nia Ustawy Zasadniczej, przy czym NRD nie stanowiła dla RFN zagranicy14. JednakŜe ani NRD, ani RFN nie mogły samodzielnie podejmować wiąŜących decyzji w sprawach granicy. Z kolei Polska była jedynie administratorem wschodnich terenów Rzeszy w granicach z 1937 roku. Tak więc podejmowanie przez Polskę jakichkolwiek decyzji w kwestii niemieckiego mienia ruchomego jak i nieruchomego jest bezprawne. Niezgodne z prawem – wg zachodnionie-mieckiej wykładni – jest teŜ dysponowanie zbiorami byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej oraz innymi niemieckimi dobrami kulturalnymi pozostawionymi na ziemiach zachodnich i północnych. Ponadto RFN podkreślając tymczasowość rozwiązań poczdamskich odwoływała się do postanowień rozdziału IX umowy zgodnie z którymi ostateczne uregulowanie kwestii granic ma nastąpić w formie traktatu pokojowego15.

NaleŜy podkreślić, Ŝe podpisanie układu normalizacyjnego pomiędzy Pol-ską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką Federalną Niemiec, które miało miej-sce 7 grudnia 1970 roku w Warszawie nie spowodowało rewizji doktryny. W orzeczeniu z 7 lipca 1975 roku Federalny Trybunał Konstytucyjny (juŜ po raty-fikacji traktatu) uznał, Ŝe powyŜszy układ wiąŜe RFN jedynie w okresie istnie-nia Republiki Federalnej, natomiast nie wiąŜe przyszłego zjednoczonego suwe-rena niemieckiego16. Kolejne traktatowe potwierdzenie polsko-niemieckiej gra-nicy na Odrze i Nysie ŁuŜyckiej nastąpiło w Traktacie o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec podpisanym 12 września 1990 roku w Moskwie (Trak-tat 2+4), na mocy którego zjednoczone Niemcy zobowiązały się do podpisania traktatu granicznego z Polską. I tak, 14 listopada 1990 roku w Warszawie mini-strowie spraw zagranicznych Krzysztof Skubiszewski i Hans Dietrich Genscher podpisali Traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy polsko-niemieckiej.

Mimo rozwiązań traktatowych, zjednoczone Niemcy w polsko-niemieckiej debacie na temat zwrotu dóbr kultury nawiązują do tez wypracowa-nych przez zachodnioniemiecką doktrynę państwową. Dodatkowo wzmocnił je wyrok Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 1992 roku będący odpowie-dzią na skargi konstytucyjne na ustawę ratyfikującą niemiecko-polski traktat graniczny. FTK orzekł, Ŝe w układzie nie postanowiono o oddziaływaniu wstecz terytorialnej suwerenności (chodzi o polską zwierzchność terytorialną) w powo-

dzieścia lat stosunków Polski ze zjednoczonymi Niemcami. Budowanie podstaw prawnych, Warszawa 2011, s. 58. 14 Ibidem, s. 59. 15 J. Barcz, op. cit., s. 60.

123

łaniu na byłe obszary wschodnie, poniewaŜ regulacja graniczna dotyczy teraź-niejszości i przyszłości; w art. 1 strony potwierdzają istniejącą między nimi gra-nicę, aŜeby odpowiednio do czwartego akapitu preambuły układu określić w porozumieniu z czterema mocarstwami ostateczne granice zjednoczonych Nie-miec teraz i na przyszłość17. O ile prawnomiędzynardowy aspekt granic popocz-damskich nie budzi wątpliwości, to niemieckie ustawodawstwo wewnętrzne, do którego odwołują się niemieccy negocjatorzy, zwłaszcza prawnicy, utrudnia po-lityczne porozumienie w kwestii restytucji dóbr kultury.

17 czerwca 1991 roku w Bonn strony podpisały Traktat o dobrym sąsiedz-twie i przyjaznej współpracy. JednakŜe trudności w wypracowaniu kompromisu w kwestii zwrotu dóbr kultury spowodowały, Ŝe zapisy mają charakter ogólni-kowy. W art. 28 traktatu Niemcy i Polska potwierdziły chęć współpracy w za-kresie zachowania i opieki nad europejskim dziedzictwem kulturowym i dbania o ochronę zabytków. Przy czym oba kraje zapewniły, Ŝe otoczą szczególną opieką znajdujące się na ich terytoriach miejsca i dobra kultury, świadczące o wydarzeniach historycznych oraz osiągnięciach kulturalnych i naukowych dru-giej strony, zapewniając do nich swobodny i nieskrępowany dostęp. Ponadto strony zadeklarowały, Ŝe będą dąŜyć w takim samym duchu do rozwiązywania problemów związanych z dobrami kultury i archiwaliami18.

Następstwem powyŜszych rozwiązań traktatowych są zapoczątkowane w 1992 roku polsko-niemieckie negocjacje w sprawie zwrotu zbiorów byłej Pru-skiej Biblioteki Państwowej. W tym celu powołani zostali pełnomocnicy ds. dóbr kultury przemieszczonych i utraconych podczas II wojny światowej. Pol-skę od samego początku reprezentuje profesor prawa Wojciech Kowalski, zaś niemieckim pełnomocnikiem w chwili obecnej jest rektor Uniwersytetu Euro-pejskiego Viadrina prof. Gunter Pleuger. Przy czym jego poprzednicy zmieniali się kilkukrotnie. Oczywiście najbardziej kontrowersyjnym okazał się profesor prawa międzynarodowego Tono Eitel, który to na łamach niemieckiej jak i pol-skiej prasy stwierdził, Ŝe Berlinka jest mieniem zagrabionym przez Polskę, na- 16 J. Barcz, Dwadzieścia lat stosunków..., op. cit., s. 60. 17 W. M. Góralski, Podstawy prawne, przedmiot i program przewłaszczenia własności nie-mieckiej na ziemiach zachodnich i północnych na podstawie i w ramach umowy poczdam-skiej, [w:] W. M. Góralski (red.), Polska – Niemcy 1945–2009. Prawo i polityka, Warszawa 2009, s. 588. 18 Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedz-twie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku, [w:] I. Głuszyńska, K. Lankosz (red.), Międzynarodowe stosunki kulturalne. Wybór dokumentów, Bielsko-Biała 2007, s. 198.

124

tomiast przechowywanie w Bibliotece Jagiellońskiej zbiorów pruskich jest po-gwałceniem IV konwencji haskiej z 1907 roku19.

W tym miejscu naleŜy podkreślić, Ŝe z ekspertyzy prawnej prof. Krzysz-tofa Skubiszewskiego i prof. Mariana Wojciechowskiego, zamówionej przez ówczesnego premiera Wojciecha Jaruzelskiego jednoznacznie wynika, iŜ zbiory nie korzystały i nie korzystają z ochrony art. 56 Regulaminu Haskiego – do któ-rego to odwoływała się zachodnioniemiecka doktryna państwowa – poniewaŜ regulamin ten nie stosował się ani do okupacji Niemiec w 1945 roku i później, ani teŜ do zarządu polskiego na ziemiach odzyskanych20.

Wypowiedzi niemieckiego pełnomocnika spotkały się z oburzeniem pol-skiej opinii publicznej i były szeroko komentowane w środkach masowego przekazu. Zareagowało teŜ Ministerstwo Spraw Zagranicznych, które 7 sierpnia 2007 roku wydało specjalne oświadczenie. Wg polskiego MSZ przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej zbiory Pruskiej Biblioteki Państwowej są własnością Polski i nie podlegają rewindykacji, poniewaŜ nie zostały one zagrabione, ani przejęte z naruszeniem prawa międzynarodowego. Tym samym wysuwanie ja-kichkolwiek roszczeń o zwrot tych zbiorów jest bezpodstawne.

Jeszcze zanim Tono Eitel wywołał burzę po obu stronach Odry niewiele udało się osiągnąć w kwestii wzajemnego zwrotu dóbr kultury. Polska uwaŜa, Ŝe zwrot kolekcji pruskiej powinien wiązać się z oddaniem zagrabionych przez hi-tlerowców dzieł sztuki. Natomiast Niemcy stoją na stanowisku, Ŝe zwrot Berlin-ki jest warunkiem do dalszych rozmów na temat przekazania polskich dóbr kul-tury znajdujących się w Niemczech. W 1995 roku Polska zaproponowała, aby Niemcy w ramach rekompensaty za straty kultury polskiej podczas ostatniej wojny podjęły się wykupu znajdujących się poza granicami naszego kraju dzieł sztuki. JednakŜe idea ta nie znalazła zwolenników za Odrą. Niemcy bowiem utrzymywały, Ŝe swój dług za zniszczenia wojenne spłacają popierając polskie dąŜenia do integracji z Unią Europejską i NATO.

W grudniu 2000 roku premier Jerzy Buzek z przechowywanych w Biblio-tece Jagiellońskiej zbiorów Pruskiej Biblioteki Państwowej przekazał przebywa-jącemu z wizytą w Warszawie kanclerzowi Gerhardowi Schröderowi Biblię La-tina z 1552 roku, tłumaczoną przez Martina Lutra. Elity polityczne w Polsce, część środowisk naukowych i opiniotwórczych nie tylko skrytykowały tę decy- 19 B. T. Wieliński, Niemcy: Berlinka ma wrócić (wywiad z T. Eitelem), „Gazeta Wyborcza”, 4–5 sierpnia 2007, s. 2. 20 W. Kalicki, op. cit., s. 428.

125

zję, ale teŜ zaczęły porównywać ją do „gestu” Edwarda Gierka z 1977 roku. Zresztą za kaŜdym razem jak w polskiej debacie publicznej powraca temat zwrotu księgozbioru pruskiego do Berlina wywołuje on falę krytyki. Tak się sta-ło równieŜ kiedy prezydent Aleksander Kwaśniewski w wywiadzie udzielonym w grudniu 1998 roku berlińskiemu dziennikowi „Der Tagesspiegel” zadeklaro-wał, Ŝe zbiory mogłyby wrócić do Niemiec w 2000 roku (przy okazji uroczysto-ści upamiętnienia gnieźnieńskiego spotkania cesarza Ottona III i króla Bolesła-wa Chrobrego)21. Jednocześnie polski prezydent podkreślił, Ŝe najpierw Niemcy muszą zwrócić Polsce wszystkie zagrabione w czasie II wojny światowej dobra kultury.

Niewątpliwie i gest Buzka i obietnice Kwaśniewskiego miały na celu do-prowadzenie do konkretnych rozwiązań w kwestii restytucji dziedzictwa naro-dowego. Albowiem po tym jak 30 kwietnia 1999 roku premier Buzek przekazał kanclerzowi Schröderowi kompletny rejestr dokumentacji z archiwów polskich dotyczącej Niemiec, w polsko-niemieckich negocjacjach nie widać było światła w tunelu. Zwłaszcza, Ŝe kanclerz zadeklarował, iŜ strona niemiecka ujawni listę wszystkich dokumentów przechowywanych w archiwach i innych instytucjach, dotyczących obecnego terytorium Polski22.

Odpowiedzią na impas w dwustronnych rozmowach dotyczących księgo-zbioru pruskiego i innych dóbr kultury będących przedmiotem polsko-niemieckiego sporu był teŜ Raport Grupy Kopernika, skupiającej polskich i niemieckich przedstawicieli środowisk naukowych. Eksperci przedstawili plan stopniowego rozwiązania tego problemu. I tak, zaproponowali zorganizowanie wystawy „Straty europejskiego dziedzictwa kultury”, która byłaby prezentowa-na po obu stronach Odry. Ponadto zasugerowali zmianę statutu Fundacji Pru-skich Dóbr Kultury, tak aby moŜliwe było przyjęcie Polski jako równoprawnego partnera do tejŜe organizacji. Przy czym Berlinka w dalszym ciągu pozostałaby w Bibliotece Jagiellońskiej, stanowiąc depozyt w nowej ekspozyturze fundacji.23

Grupa Kopernika zaproponowała teŜ powołanie Fundacji Europejskiego Dziedzictwa Kultury lub Fundacji Środkowoeuropejskiego Dziedzictwa Kultu-ry. Stronę niemiecką mogłaby reprezentować właśnie Fundacja Pruskiego Dzie-dzictwa Kultury, natomiast inne państwa, w tym Polska, mogłyby zostać zapro- 21 W. Kalicki, Ostatni jeniec wielkiej wojny..., op. cit., s. 434. 22 M. Stolarczyk, ZbieŜność i róŜnice interesów w stosunkach polsko-niemieckich w latach 1989–2009, Katowice 2010, s. 435.

126

szone do wniesienia własnych dóbr kultury o randze europejskiej. Tym samym kraje, które prowadzą bilateralne negocjacje w kwestii zwrotu dzieł sztuki uzy-skałyby moŜliwość decydowania jako równoprawni członkowie organów funda-cji o zachowaniu europejskiego dziedzictwa kulturowego, przy czym nie musia-łyby rezygnować z toŜsamości narodowej na rzecz „europeizacji”24.

Oprócz tego w raporcie pojawił się postulat, aby strona niemiecka, tak szybko jak tylko jest to moŜliwe, przedłoŜyła własną listę wywiezionych z Pol-ski nielegalnie podczas wojny dzieł sztuki. Obie strony zleciłyby równieŜ nieza-leŜnej instytucji poszukiwanie dzieł sztuki, co do których Polska sądzi, Ŝe prze-chowywane są w Niemczech, a które nie znalazłyby się na tejŜe liście. Polscy i niemieccy eksperci zaproponowali takŜe, aby na bazie fundacji – stworzyć ar-chiwum Zakonu KrzyŜackiego, które funkcjonowałoby w jego dawnym mie-ście-siedzibie Toruniu. W tym celu Archiwum Zakonne, które zostałoby załoŜo-ne, otrzymałoby z powrotem 73 akty Zakonu Niemieckiego, złoŜone w Tajnym Pruskim Archiwum Państwowym (Geheimes Preußisches Staatsarchiv)25.

JednakŜe do chwili obecnej nie tylko nie udało się zrealizować ani postu-latów podnoszonych przez Grupę Kopernika, ale równieŜ wypracować innych rozwiązań regulujących kwestie zwrotu dóbr kultury pomiędzy Polską a Niem-cami. Mimo Ŝe oba państwa są równoprawnymi członkami Unii Europejskiej oraz Rady Europy i UNESCO, czyli organizacji popularyzujących ochronę dziedzictwa kulturowego. NaleŜy podkreślić, Ŝe strony mają na swym koncie wiele wspólnych sukcesów w zakresie współpracy bilateralnej, jak na przykład porozumienie w sprawie odszkodowań za prace przymusowe na rzecz III Rze-szy, czy szereg przedsięwzięć kulturalnych na szczeblu lokalnym jak i krajo-wym. Niewątpliwe wzorem do naśladowania są stosunki pomiędzy Biblioteką Jagiellońską a Biblioteką Państwową w Berlinie, które nie tylko się unormowa-ły, ale przede wszystkim rozwijają się w przyjaznej atmosferze pomiędzy pra-cownikami obu bibliotek26. Niestety z powodów politycznych współpraca ta jak do tej pory nie znajduje przełoŜenia na rozwiązanie sporu wokół Berlinki.

Wynika to w duŜej mierze z faktu, Ŝe zarówno Polska jak i Niemcy twar-do trzymają się swoich stanowisk i Ŝadna ze stron nie chce zrezygnować przy-najmniej z części postulatów na rzecz wspólnego kompromisu. NaleŜy teŜ pod- 23 Vide: Raport II. Sprawozdanie z drugiego posiedzenia Grupy Kopernika, 3./4.11.2000, http://kazwoy.wordpress.com/grupa-kopernika/raport-ii , (08.06.2014). 24 W. Kalicki, op. cit., s. 439. 25 Vide: Raport II Grupy Kopernika, op. cit.

127

kreślić, Ŝe i Berlin, i Warszawa traktują skarb pruski jako kartę przetargową w negocjacjach dotyczących zwrotu dóbr kultury przemieszczonych podczas II wojny światowej. Szczególnie Polska ma świadomość, Ŝe decydując się na bez-warunkowe przekazanie zbiorów dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej nie będzie w stanie wyegzekwować powrotu polskich dóbr kultury znajdujących się za Odrą. Poza tym jak pokazały dyskusje wokół przekazania pojedynczych eks-ponatów z Berlinki do Niemiec przez polskich polityków, zwrot całej kolekcji spowodowałby falę krytyki społecznej, nawet w zamian za deklarację strony niemieckiej o zwrocie wszystkich poloniców. W chwili obecnej trudno sobie wyobrazić, Ŝe rząd w Polsce podejmie tak niepopularną decyzję, ryzykując tym samym spadek poparcia opinii publicznej w sondaŜach.

Analizując polsko-niemiecki konflikt wokół niemieckich dóbr kultury po-zostałych w Polsce, którego przedmiotem jest nie tylko księgozbiór pruski, ale równieŜ kolekcja samolotów Göringa, naleŜy zwrócić uwagę, Ŝe analogiczne spory Niemcy prowadzą z Rosją i byłymi krajami wchodzącymi w skład ZSRR. Po zakończeniu wojny bowiem w radzieckiej strefie okupacyjnej grasowały brygady kulturalne NKWD tzw. trofiejnyje otriady, które rabowały wszystko co wpadło im w ręce. Tym samym do Związku Radzieckiego zostało wywiezio-nych wiele polskich dóbr kultury skradzionych podczas okupacji przez hitle-rowców. Następnie zrabowane dzieła sztuki ukryto w magazynach na terytorium ZSRR, a w wyniku rozpadu imperium, ich dysponentem stały się nowopowstałe państwa.

W tym miejscu naleŜy podkreślić, Ŝe odnalezione przez Polaków dzieła z Pruskiej Biblioteki Państwowej nigdy nie były traktowane jako łup wojenny, a jako mienie porzucone. Tak więc o grabieŜy kolekcji nie moŜe być mowy, zwłaszcza, Ŝe na Dolny Śląsk trafiły w wyniku decyzji podjętych przez władze berlińskiej biblioteki. Berlinka nie została przez Polskę zrabowana – w przeci-wieństwie do niemieckich dóbr kultury znajdujących się na obszarze byłego ZSRR, wywiezionych przez Armię Czerwoną z radzieckiej strefy okupacyjnej. JednakŜe niemiecka opinia publiczna przechowywaną w Bibliotece Jagielloń-skiej kolekcję pruską postrzega często jako dobra kultury zagrabione przez Po-laków, co jest ewidentną nieprawdą.

Zarówno Polska jak i Niemcy w dyskusji na temat zwrotu dziedzictwa na-rodowego powinny być bardziej wraŜliwe na doświadczenia historyczne partne-ra. NaleŜy wyjść poza swój system prawny i otworzyć się na argumenty drugiej 26 F. Krause, Aktivitäten der Deutschen Staatsbibliothek…, op. cit., s. 171.

128

strony. W przeciwnym razie problem zwrotu dóbr kultury długo jeszcze będzie spędzał sen z powiek decydentom po obu stronach Odry.

W polsko-niemieckiej debacie od czasu do czasu pojawia się takŜe opcja pozostawienia Berlinki w Krakowie. Część elit intelektualnych w Polsce i w Niemczech stoi na stanowisku, Ŝe skoro oba państwa naleŜą do Unii Europej-skiej, zainteresowani badacze mogą bez przeszkód przekraczać granice i na miejscu korzystać z konkretnych zasobów. Ponadto niezwykle istotnym argu-mentem przemawiającym za pozostawieniem kolekcji w Bibliotece Jagielloń-skiej jest fakt, Ŝe zgromadzone tam przez berlińskich bibliofilów zbiory nie za-wierają wyłącznie elementów związanych z kulturą niemieckiego obszaru języ-kowego. W samej tylko kolekcji Varnhagenów moŜna znaleźć bogatą dokumen-tację włoskiego Risorgimento, czy rękopisy hebrajskie. Natomiast jeśli chodzi o rękopisy słowiańskie, to poza wspomnianym wcześniej zbiorem poloniców, w księgozbiorze oznaczonym logo PSB (Preußische Staatsbibliothek) znajdują się manuskrypty w językach: rosyjskim, starocerkiewnosłowiańskim, chorwackim, bułgarskim, połabskim i łuŜyckim. NaleŜy teŜ zwrócić uwagę na liczne rękopisy retoromańskie. Poza tym na światowej sławy kompozytorów takich jak Bach, Haydn, Mendelssohn, Mozart i innych, których to autografy przechowywane są w Bibliotece Jagiellońskiej nikt nie patrzy przez pryzmat ich narodowości. Ich muzyka dawno juŜ przekroczyła granice państwowe. Podobnie zresztą jak spu-ścizna literacka braci Grimm. Patrząc na polsko-niemiecki spór o dobra kultury z tej perspektywy to naprawdę nie ma znaczenia, czy zbiory dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej będą przechowywane w Polsce czy w Niemczech. Ko-lekcja pruska bowiem ma wybitnie ponadnarodowy charakter. Jednak obserwu-jąc negocjacje polsko-niemieckie dotyczące zwrotu Berlinki nie sposób oprzeć się wraŜeniu, Ŝe ich uczestnicy nie biorą pod uwagę tego faktu.

Dobro kultury juŜ z definicji jest dobrem wspólnym. W związku z tym, w zjednoczonej Europie, w której funkcjonują i Polska, i Niemcy, ich narodowe dobra kultury są dobrem europejskim. Zwłaszcza, Ŝe Unia Europejska wspiera wszelkiego rodzaju projekty, których celem jest ochrona dziedzictwa kulturo-wego na kontynencie. To właśnie m.in. dzięki unijnym dotacjom udało się odre-staurować niektóre z zasobów dawnej Pruskiej Biblioteki Państwowej. Zresztą zewnętrzne źródła finansowania pozyskiwane z róŜnego rodzaju projektów mię-dzynarodowych odgrywają niebagatelną rolę w przedsięwzięciach badawczych realizowanych w oparciu o księgozbiór pruski.

129

I tak, z Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarcze-go, pozyskano na przykład kwotę 720 tys. euro na zbadanie 467 dawnych ręko-pisów romańskich przez naukowców z grupy Fibula, pracujących w Instytucie Filologii Romańskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego27. Zespół prof. Piotra Tylusa dokonał odkrycia najstarszego, włoskiego tekstu popularnej w średniowieczu sagi o przygodach Aleksandra Wielkiego, zatytułowanego Historia Aleksandra. Krakowscy romaniści znaleźli teŜ XVIII-wieczny hiszpański podręcznik do na-uki języka guarani (do dziś jest uŜywany w Paragwaju) napisany przez jezuic-kiego misjonarza, dwa bogato ilustrowane francuskie egzemplarze Sztuki cięcia

mięsa i owoców z XVII w., rękopis nigdy nie wydanych Zabaw matematycznych autorstwa Piera Antonia Filicai (dedykowany Julianowi Medyceuszowi) oraz rękopis przyrodnika Johanna Forstera zawierający relację z pobytu na Wyspie Wielkanocnej28. Efektem tych badań są trzy publikacje ksiąŜkowe, przy czym jedna z nich od razu spotkała się z uznaniem środowiska międzynarodowego – mediewiści z największego w Ameryce Północnej dwujęzycznego uniwersytetu w Ottawie poprosili bowiem o przetłumaczenie ksiąŜki na język francuski29.

PowyŜszy przykład wskazuje, Ŝe księgozbiór pruski europeizuje się do-słownie i to wbrew działaniom polityków. Analizując polsko-niemiecki spór wokół Berlinki naleŜy zwrócić uwagę na kilka aspektów. Z punktu widzenia prawa polskiego przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej zbiory oznaczone logo PSB stanowią własność polską, z punktu widzenia ustawodawstwa nie-mieckiego – niemiecką. Mamy tutaj do czynienia z typową kolizją systemów prawnych. Ze względu na genezę powstania kolekcji to niewątpliwie ma ona charakter niemiecki, ale juŜ badając jej zawartość historyczną i powiązanie z wieloma kulturami narodowymi zaszeregowanie pod tym kątem moŜe okazać się niezwykle trudne. Jedno nie ulega wątpliwości: skarb pruski stanowi istotny element europejskiego dziedzictwa kulturowego. I ten argument jest kluczowy w dyskusji dotyczącej ewentualnego zwrotu przez Polskę kolekcji Pruskiej Bi-blioteki Państwowej.

27 Naukowcy odkrywają tajemnice romańskiej części Berlinki, 4.10.2010, http://www.nauka. gov.pl/nauka/sukcesy-uczonych/sukcesy-uczonych/artykul/naukowcy-odkrywaja-tajemnice-romanskiej-czesci-berlinki, (10.01.2013). 28 Confer: http://info.filg.uj.edu.pl/fibula, (10.01.2013). 29 „Berlinka” – odkodowana historia Europy w Krakowie, 5.06.2012, http://naukawpolsce. pap.pl/aktualnosci/news,390225,berlinka--odkodowana-historia-europy-w-krakowie.html, (10.01.2013).

130

Bibliografia

Barcz J., Dwadzieścia lat stosunków Polski ze zjednoczonymi Niemcami. Budowanie podstaw prawnych, Warszawa 2011.

Góralski W. M., Podstawy prawne, przedmiot i program przewłaszczenia własności niemiec-kiej na ziemiach zachodnich i północnych na podstawie i w ramach umowy poczdam-skiej, [w:] W. M. Góralski (red.), Polska – Niemcy 1945–2009. Prawo i polityka, War-szawa 2009, s.557-593.

Kalicki W., Ostatni jeniec wielkiej wojny. Polacy i Niemcy po 1945 roku, Warszawa 2002. Krause F., Aktivitäten der Deutschen Staatsbibliothek zur Rückführung von Beständen aus

Polen, [w:] A. Jammers (red.), Die Beziehungen der Berliner Staatsbibliothek nach Po-len. Reflexionen zur Zeit- und Bestandsgeschichte, Berlin 1997, 159-179.

Pietrzyk Z., Zbiory z byłej Pruskiej Biblioteki Państwowej w Bibliotece Jagiellońskiej, „Uni-versalia Alma Mater”, luty 2008, Nr 100, s. 15-19.

Schochow W., Bücherschicksale. Die Verlagerungsgeschichte der Preußischen Staatsbiblio-thek, Berlin – New York 2003.

Stolarczyk M., ZbieŜność i róŜnice interesów w stosunkach polsko-niemieckich w latach 1989–2009, Katowice 2010.

Dokumenty: Traktat między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i

przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 roku, [w:] I. Głuszyńska, K. Lankosz, Między-narodowe stosunki kulturalne. Wybór dokumentów, Bielsko-Biała 2007, s. 198-199.

Publikacje dostępne w Internecie: „Berlinka” – odkodowana historia Europy w Krakowie, 5.06.2012, http://naukawpolsce.

pap.pl/aktualnosci/news,390225,berlinka--odkodowana-historia-europy-w-krakowie.html (10.01.2013).

Lechowski P., Sporna Berlinka. Kontrowersje wokół zbiorów byłej Pruskiej Biblioteki Pań-stwowej przechowywanych w Bibliotece Jagiellońskiej w Krakowie, „Biuletyn EBiB”, Nr 8/2008 (99), http://www.ebib.info/2008/99/a.php?lechowski , (14.01.2013).

Naukowcy odkrywają tajemnice romańskiej części Berlinki, 4.10.2010, http://www.nauka. gov.pl/nauka/sukcesy-uczonych/sukcesy-uczonych/artykul/naukowcy-odkrywaja-tajem-nice-romanskiej-czesci-berlinki, (10.01.2013).

Raport II. Sprawozdanie z drugiego posiedzenia Grupy Kopernika, 3./4.11.2000, http://kazwoy.wordpress.com/grupa-kopernika/raport-ii , (08.06.2014).

Wieliński B. T., Niemcy: Berlinka ma wrócić (wywiad z T. Eitelem), „Gazeta Wyborcza”, 4–5 sierpnia 2007, s. 2.

131

NOTKI O AUTORACH

prof. dr hab. Klaus Ziemer – niemiecki politolog, profesor nauk politycznych na Uniwersytecie w Trewirze (1991-2011) i na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (od 1998 r. do chwili obecnej), dyrektor Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie (1998-2008), kierownik Katedry Instytucji i Zachowań Politycznych w Instytucie Politologii UKSW. Jego badania naukowe koncentrują się na systemie politycznym Polski, stosunkach polsko-niemieckich od 1945 roku, polityce historycznej oraz na procesach transformacji politycznej i społeczno-ekonomicznej Europy Środkowej i Wschodniej. mgr Olga Barbasiewicz – asystent w Instytucie Kultur Śródziemnomorskich i Orientalnych Polskiej Akademii Nauk. Absolwentka Uniwersytetu Warszawskiego i Szkoły WyŜszej Psychologii Społecznej. Obecnie doktorantka w Instytucie Politologii UKSW. W pracach badawczych zajmuje się historią i kulturą Japonii w tym polityką pamięci, polityką zagraniczną Japonii, międzynarodowymi stosunkami kulturalnymi. Członek European Association for Japanese Studies (EAJS). Jest sekretarzem redakcji wydawanego przez IKSiO rocznika "Acta Asiatica Varsoviensia". mgr Justyna Turek – absolwentka studiów magisterskich na kierunkach: administracja i politologia Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Obecnie doktorantka Instytutu Politologii UKSW. Główny obszar zainteresowań badawczych: stosunki UE ze Szwajcarią, federalizm i systemy polityczne państw federalnych, zwłaszcza Austrii, Belgii, Kanady, Niemiec i Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej. StaŜystka programu Akademii Młodych Dyplomatów w Europejskiej Akademii Dyplomacji. dr Katarzyna K ącka – adiunkt w Katedrze Historii Stosunków Międzynarodowych na Wydziale Politologii i Studiów Międzynarodowych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W swojej pracy zajmuje się głównie powojennymi stosunkami polsko-niemieckimi, polityką pamięci oraz historią i teoriami stosunków międzynarodowych. Członek kolegium

132

redakcyjnego oraz redaktor działów „stosunki międzynarodowe” czasopism politologicznych „Athenaeum. Polskie Studia Politologiczne” oraz „Historia i Polityka”. dr Marcin Zaborski – adiunkt w Katedrze Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej SWPS w Warszawie, politolog, dziennikarz (Program III Polskiego Radia). W pracach badawczych zajmuje się komunikowaniem społecznym i politycznym, marketingiem politycznym, polityką wobec przeszłości oraz stosunkami polsko-niemieckimi. Laureat Pierwszej Nagrody PTNP w konkursie na najlepszą pracę doktorską z zakresu nauk o polityce za rok 2009. WyróŜniony w Konkursie im. Profesora Piotra Dobrowolskiego za najlepszą pracę doktorską podejmującą problematykę niemcoznawczą.

dr Grzegorz Kęsik – adiunkt w Katedrze Instytucji i Zachowań Politycznych Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Jego działalność naukowa koncentruje się wokół polityki przestrzennej w miastach historycznych, ochrony zabytków, związków polityki i architektury od staroŜytności do XX wieku, samorządu terytorialnego w Polsce oraz zjawiska regionalizmu i poczucia toŜsamości lokalnej. Mieszka w Ciechanowie, gdzie działa na rzecz miejscowej społeczności. mgr Beata Jurkowicz – absolwentka Stosunków Międzynarodowych na Uniwersytecie Warszawskim. Obecnie doktorantka w Instytucie Politologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Ukończyła równieŜ Podyplomowe Studia Edytorskie w Polskiej Akademii Nauk oraz studia podyplomowe Efektywna Komunikacja w Biznesie w WyŜszej Szkole Zarządzania i Prawa im. Heleny Chodkowskiej. Laureatka Stypendium Schumana w Parlamencie Europejskim. Zainteresowania badawcze: problematyka niemcoznawcza, integracja europejska, ochrona dziedzictwa kulturowego w Europie.