aut. Mateusz Zielonka 11.11.2019

PANCERNA II RP [ANALIZA]

Niespełna 20-letni, pierwszy okres istnienia polskiej broni pancernej to czas jej intensywnego rozwoju,szczególnie jeśli chodzi o wprowadzane na uzbrojenie coraz to nowsze czołgi lekkie i samochodypancerne. Przy okazji 101. rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości warto bliżej przyjrzeć sięposzczególnym konstrukcjom i ich historii wprowadzenia do służby w przedwojennym Wojsku Polskim.

Początki

Za pierwszą polską regularną jednostkę pancerną uważa się utworzony 15 marca 1919 roku 1. PułkCzołgów wchodzący w skład Armii Polskiej we Francji, który już w czerwcu 1919 roku. Jednostka tawróciła do niepodległej Polski wraz ze 120 francuskimi czołgami lekkimi Renault FT, które przezkolejnych kilkanaście lat stanowiły trzon polskiej broni pancernej.

Pierwsze udokumentowane użycie broni pancernej przez pododdziały Wojska Polskiego wiązało sięjednak z wykorzystaniem w walce z bolszewikami kilku zdobycznych rosyjskich samochodówpancernych przez jednostki I Korpusu Polskiego w Rosji w rejonie Bobrujska. De facto pierwszympolskim pododdziałem pancernym był Związek Aut Pancernych powołany do życia na przełomie 1918 i1919 roku. W jego skład wchodziło kilka improwizowanych samochodów pancernych.

Ford FT-B. Fot. Mateusz Zielonka/Defence24

W pierwszej połowie 1919 roku w czasie trwania Powstania Wielkopolskiego w ręce Polaków wpadłotakże kilka niemieckich samochodów pancernych, a w czasie trwania III powstania śląskiego w połowie1921 roku zbudowano kilka kolejnych improwizowanych konstrukcji tego typu. Największe zdobyczeprzyniosła jednak wojna polsko-bolszewicka, podczas której Wojsko Polskie zdobyło kilkadziesiątegzemplarzy różnego rodzaju samochodów pancernych, takich jak wozy z rodziny Austin (I, II i III orazPutiłow), Fiat-Iżorski czy Garford-Putiłow. Dodatkowo latem 1920 roku w Polsce zbudowano także 17egzemplarzy samochodów pancernych Ford FT-B, które były pierwszą rodzimą konstrukcjąprodukowaną seryjnie.

Renault FT. Fot. Mateusz Zielonka/Defence24

Lata dwudzieste

Ostatecznie po zakończeniu walk o granice odrodzonej II RP w służbie pozostało 112 czołgów lekkichRenault FT, a także mniej niż połowa wyżej wymienionych samochodów pancernych ze względu naponiesione w trakcie walk straty i stopień zużycia. Dodatkowo ze względu na chęć standaryzacji iujednolicenia uzbrojenia Wojska Polskiego w służbie pozostało jedynie kilkanaście egzemplarzy kilkutypów rosyjskich samochodów pancernych oraz 12 rodzimych Fordów FT-B. Do końca lat 20. zewzględu na przestarzałość konstrukcji i znaczne ich wyeksploatowanie wszystkie te wozy zostaływycofane ze służby w Wojsku Polskim.

Czytaj też: PZL-24 – eksportowy myśliwiec II RP

Pierwszym, już powojennym zakupem sprzętu pancernego było 18 francuskich samochodówpancernych Peugeot 1918, które zamówiono jeszcze pod koniec wojny polsko-bolszewickiej. W 1924roku rozpoczęto pierwsze, większe zakupy broni pancernej dla Wojska Polskiego na stopie pokojowej.Wtedy to zamówiono 6 czołgów dowodzenia Renault TSF i partię 135 półgąsienicowychpodwozi Citroën-Kegresse B2 10CV, z których 90 przewidziano pod zabudowę nowego, rodzimegosamochodu pancernego. W 1926 roku zbudowano dodatkowo kolejnych 27 czołgów lekkich Renault FTCWS z francuskich części i stali pancernej w Centralnych Warsztatach Samochodowych. Przeznaczonoje na potrzeby szkolenia. Z kolei w latach 1929-1930 zakupiono ostatnie czołgi lekkie Renault FT wpostaci kolejnych 35 egzemplarzy, w tym pięć zmodernizowanych Renault M26/27 i jeden Renault

NC-27.

wz. 29 Ursus. Fot. SuperTank17/CC BY 3.0

Na podstawie zakupionych podwozi Citroën-Kegresse w latach 1925-1927 zaprojektowano nowy polskisamochód pancerny wz. 28 (popularnie nazywany Citroën-Kegresse, w skrócie CK), który był opartyna spolonizowanej i uproszczonej konstrukcji francuskiego samochodu pancernego AMC M23. Wlatach 1927-1930 wyprodukowano w Centralnych Warsztatach Samochodowych i wprowadzono nawyposażenie Wojska Polskiego 90 egzemplarzy samochodów pancernych wz. 28.

Czytaj też: Protoplaści Kormorana. Minowce II RP

Wojsko Polskie weszło w lata 30., zaledwie dziesięć lat po odzyskaniu niepodległości, z własnymi,nowoczesnymi i prężnie rozwijającymi się wojskami pancernymi liczącymi 90 półgąsienicowychsamochodów pancernych wz. 28 i 172 francuskimi czołgami lekkimi z rodziny Renault FT, co czyniło jewówczas jedną ze światowych potęg pancernych. W pierwszym dziesięcioleciu okresu powojennegoudało się stopniowo wycofać dotychczas używane liczne typy samochodów pancernych i podnieśćznacząco liczbę posiadanych czołgów lekkich. Okres ten był czasem opracowania nowych koncepcjiwykorzystania czołgów i samochodów pancernych przede wszystkim w oparciu o doświadczeniaWielkiej Wojny. Na przełomie lat 20. i 30. nastąpił także intensywny rozwój konstrukcji pancernych nacałym świecie, co dla Wojska Polskiego oznaczało konieczność kontynuowania dalszego procesumodernizacji technicznej i nabycia najnowocześniejszych konstrukcji.

TK-3. Fot. Mateusz Zielonka/Defence24

Lata 30.

Jeszcze w 1929 roku Wojsko Polskie zdecydowało się na zakup 10 egzemplarzy niezwykle popularnychna świecie w tym czasie tankietek Vickers Carden-Loyd Mk VI do przeprowadzenia badań i testów tejkonstrukcji. Docelowo zgodnie z ówczesnymi trendami światowymi i doświadczeniami z wojny polsko-bolszewickiej chciano wprowadzić do służby lekki czołg rozpoznawczy przeznaczony dla formacjikawaleryjskich. W związku z niezadowalającym zawieszeniem pojazdu zdecydowano się naopracowanie na jego podstawie własnej konstrukcji. W 1930 roku w wyniku prac nad udoskonaleniemkonstrukcji Vickersa i dostosowaniem jej do polskich wymagań opracowano prototypy TK-1 i TK-2.Wskutek dalszego rozwoju rodzimej konstrukcji ostatecznie opracowano docelowy lekki czołgrozpoznawczy TK-3, który został w 1931 roku wdrożony do służby w Wojsku Polskim. Ostatecznie wlatach 1931-1933 wyprodukowano w zakładach Ursus S.A. blisko 300 egzemplarzy TK-3, w tym 15szkoleniowych z blach stalowych, które wykorzystano przy pracach nad ich dalszą modyfikacją.

Czytaj też: Polska armata 155 mm wz. 1940 – „protoplasta” Kraba

Jeszcze w 1929 roku z zakupem włoskiej licencji na produkcję samochodów ciężarowych Ursus Azdecydowano się na opracowanie na tym podwoziu rodzimej konstrukcji ciężkiego samochodupancernego, który otrzymał oznaczenie wz. 29. Mimo dobrego opancerzenia i uzbrojenia, ze względuna wady - takie jak niewystarczająca prędkość maksymalna i zwrotność, niewielka sprawność wterenie i wysoka sylwetka - zdecydowano się jedynie na wyprodukowanie niewielkiej partii tych

wozów. W latach 1929-1931 w zakładach Ursus S.A. wyprodukowano jedynie 11 egzemplarzy wz. 29Ursus.

Fot. Jonathan Cardy/CC BY-SA 3.0

Równolegle rozpoczęto prace nad pozyskaniem nowoczesnego czołgu lekkiego dla Wojska Polskiego wcelu zastąpienia pokaźnej "floty" używanych czołgów Renault FT i po raz kolejny zwrócono się w tymcelu do brytyjskiej firmy Vickers. W tym czasie kolejną niezwykle popularną konstrukcją tej spółki,kupowaną na całym świecie był czołg lekki Vickers E. W 1931 roku pomimo stwierdzenia licznych wadtej konstrukcji zdecydowano się na jej zakup w liczbie 38 egzemplarzy w wersji dwuwieżowej Typ A,uzbrojonej w dwa karabiny maszynowe oraz licencji na jej produkcję w kraju. Ostatecznie jednakzdecydowano się na opracowanie w kraju na podstawie Vickersa E własnego czołgu lekkiego.Zamówione czołgi dostarczono w latach 1932-1933, a w 1934 roku wprowadzono w nich dodatkoweulepszenia. Zakupiono 22 dodatkowe pojedyncze wieże uzbrojone w armatę kal. 47 mm i karabinymaszynowe, które posłużyły do przebudowania analogicznej liczby egzemplarzy tych wozów do wersjiTyp B.

TKS. Fot. Mateusz Zielonka/Defence24

W 1933 roku zdecydowano się też na rozpoczęcie prac nad modyfikacją konstrukcji TK-3. Wynikiemtych działań było opracowanie nowego lekkiego czołgu rozpoznawczego TKF, który wyprodukowanojednak zaledwie w liczbie 18 egzemplarzy. Ostatecznie efektem prac rozwojowych TK-3 byłopowstanie zupełnie nowego czołgu - lekkiego TKS, który był dalece udoskonaloną konstrukcjąbazującą na swoim pierwowzorze. W nowym wozie zmodyfikowano przednią część kadłuba,wzmocniono układ jezdny i opancerzenie oraz wymieniono instalację elektryczną i silnik, orazzamontowano najnowszy polski wynalazek, który zdobył popularność na całym świecie — peryskopodwracalny Gundlacha. W latach 1934-1936 wyprodukowano w zakładach Ursus S.A. blisko 280egzemplarzy TKS. Modernizacji uległ kształt przedniej części kadłuba, wymieniono silnik oraz dodanoperyskop dla dowódcy, zmieniono opancerzenie, instalację elektryczną, ulepszono układ jezdny.

wz. 34. Fot. Mateusz Zielonka/Defence24

W 1933 roku po pierwszych kilku latach doświadczeń z eksploatacji samochodów pancernych wz. 28zdecydowano się na ich modernizację. Szybko okazało się, że napęd półgąsienicowy wcale niezapewnia lepszych osiągów od napędu kołowego, a zmniejsza prędkość i zwrotność w terenie, a takżewymaga częstych prac serwisowych i napraw. Zdecydowano się na przebudowę dotychczasowych 90egzemplarzy wz. 28 na trakcję w pełni kołową poprzez usunięcie napędu półgąsienicowego z tylnejczęści wozu i montaż w jego miejsce klasycznej osi z dwoma kołami jezdnymi. Przebudowęwykonywano stopniowo w latach 1934-1938, co pozwoliło na znaczące podniesienie prędkości imanewrowości tych pojazdów, a także uprościło ich eksploatację.

Fot. Mateusz Zielonka/Defence24

Ostatnią konstrukcją, która została opracowana, produkowana seryjnie i wdrożona do służby liniowejbył polski czołg lekki 7TP. Konstrukcja ta była oparta na licencji brytyjskiego czołgu lekkie Vickers E, wktórym w ramach modernizacji zdecydowano się na usunięcie najważniejszych wad, takich jak dośćsłabe uzbrojenie i pancerz oraz zawodny silnik. Prace nad 7TP trwały w latach 1934-1935.Zdecydowano się tu na nowatorskie zastosowanie silnika wysokoprężnego (7TP był drugąprodukowaną seryjnie konstrukcją na świecie z takim rozwiązaniem) oraz dużej, dwuosobowej wieżyuzbrojonej w nowoczesną armatę przeciwpancerną wz. 36 kal. 37 mm (obie konstrukcje opracowanezostały przez szwedzką firmę Bofors). W latach 1936-1939 wyprodukowano łącznie w PolskichZakładach Inżynieryjnych ok. 134 egzemplarze 7TP.

Na progu wojny

Na początku 1939 roku w związku ze wzrostem zagrożenia wojennego spowodowanym pogorszeniemsię stosunków dyplomatycznych z III Rzeszą zdecydowano się na podjęcie szybkich działań, któremiały na celu podniesienie zdolności bojowych polskiej broni pancernej. Z powodu niewielkiejsiły ognia lekkich czołgów rozpoznawczych TK-3 i TKS zdecydowano się na przeprowadzenie ichmodernizacji polegającej na montażu nowoczesnego polskiego najcięższego karabinu maszynowegowz. 38 FK-A kal. 20 mm, który mógłby zwalczać skutecznie broń pancerną nieprzyjaciela. Początkowoplanowano przezbroić w ten sposób nawet 1/3 posiadanych TK-3/TKS jednak ostatecznie plan z maja1939 roku zakładał przezbrojenie 80 TKS i 70 TK-3. Do czasu wybuchu wojny udało się dokonać tegotylko na 24 egzemplarzach TKS...

Renault R-35. Fot. Mircea87/CC BY-SA 3.0

Ze względu na niezadowalający poziom produkcji czołgów lekkich 7TP przy jednoczesnym bardzodużym zapotrzebowaniu na nową konstrukcję zdecydowano się na posiłkowy zakup stosownegoczołgu we Francji. Próby przeprowadzone w 1938 roku w Polsce z udziałem francuskiego czołgulekkiego Renault R-35 nie wypadły jednak zadowalająco. Francuzi nie chcieli zgodzić się na sprzedażswojego najnowocześniejszego czołgu średniego Somua S-35, w zamian oferując czołg lekki HotchkissH-35 i czołg średni Char D1, którymi polska strona nie była zainteresowana. Ostatecznie w kwietniu1939 roku Wojsko Polskie zdecydowało się na zakup ok. 100 czołgów lekkich Renault R-35, któremiały trafić na wyposażenie dwóch batalionów czołgów lekkich. Pierwsza partia 50 egzemplarzydotarła do Polski w lipcu 1939 roku, a druga wyruszyła do Polski w przededniu wojny i zostałaskierowana do Rumunii skąd w wyniku klęski wojny obronnej została odesłana do Tunezji, gdzie trafiłana wyposażenie francuskiej armii.

Fot. Mateusz Zielonka/Defence24

Podsumowanie

Broń pancerna w II RP była zupełnie nowym rodzajem broni wojsk lądowych. Z tego powodu cały okres20-lecia międzywojennego upłynął ma zdobywaniu doświadczeń i stopniowym doskonaleniu siępolskich żołnierzy i oficerów we wszystkich zagadnieniach z nią związanych. Podobnie sytuacjakształtowała się na całym świecie. O ile lata 20. były stosunkowo spokojnym okresem, w którymeksploatowano przede wszystkim pamiętające pierwszą wojnę światową konstrukcje, to lata 30.przyniosły wielki wyścig pancernych zbrojeń, który ostatecznie wygrały dwa wrogie Polscetotalitaryzmy - III Rzesza i ZSRR. Polskie próby modernizacji technicznej broni pancernych w latach 30.udały się jedynie połowicznie.

Samochody pancerne wz. 34 były zaledwie usprawniającą modernizacją przestarzałej już techniczniekonstrukcji z lat 20. i miały być planowo wycofane i zastąpione nową. Lekkie czołgi rozpoznawczeTK-3 i TKS stanowiły konieczny w pierwszej połowie lat 30. substytut lekkich czołgów, który umożliwiłpodłożenie podwalin pod dalszą rozbudowę tego rodzaju broni i jej rozwój w stronę bardziejzaawansowanych konstrukcji. Niestety oba te typy wozów do końca lat 30. stanowiły podstawowy inajliczniejszy rodzaj wozu bojowego WP, pomimo faktu, że były już wtedy przestarzałe.

Czołgi lekkie 7TP pomimo, że w chwili powstania stanowiły jedne z najnowocześniejszych i najbardziejnowatorskich projektów na świecie ze względu na niewielką liczbę wyprodukowanych egzemplarzy ibrak faktycznego dalszego rozwijania tej konstrukcji nie mogły odegrać kluczowej roli w czasie walk wwojnie obronnej 1939 roku. Podobnie francuskie czołgi lekkie Renault R-35 dotarły do Polski zbytpóźno aby móc zostać realnie wykorzystane w prowadzonych działaniach wojennych.

Widoczne załamanie się programu modernizacji technicznej polskiej broni pancernej przyniosła drugapołowa lat 30. W jej trakcie starano się opracować nowoczesne konstrukcje, ale problemem okazałysię trudności technologiczne, brak wystarczających środków finansowych oraz nieskonkretyzowanyprogram rozwoju tego rodzaju broni. Z tego powodu wiele projektów takich jak 4TP czy 10TP zostałozawieszonych jeszcze przed wojną, a sam jej wybuch przerwał wiele innych prowadzonych prackonstrukcyjnych.

W chwili wybuchu wojny obronnej 1939 roku w Wojsku Polskim znajdowało się łącznie 987egzemplarzy różnego rodzaju wozów bojowych. Wśród można wymienić łącznie 312 czołgów lekkich(132 7TP, 102 Renault FT, 50 Renault R-35 i 38 Vickers E), 574 czołgów rozpoznawczych (ok. 294 TK-3i 280 TKS) oraz 101 samochodów pancernych (90 wz. 34 i 11 wz. 29 Ursus). Tym samym Polskaznajdowała się na 7 miejscu jeśli chodzi o liczbę sprzętu pancernego na świecie. Przed II RP plasowałysię jedynie ZSRR z ok. 10 tys., Niemcy z ok. 3,5 tys., Francja z ok. 3,3 tys., Japonia z ok. 1,2 tys.,Wielka Brytania z ok. 1,15 tys. i Włochy z ok. 1 tys. egzemplarzy wozów bojowych.

Powyższe opracowanie stanowi przegląd rozwoju broni pancernej w okresie II RP i poszczególnychkonstrukcji. Jej udział w walkach w wojnie obronnej 1939 roku, jak i ewolucja koncepcji użycia bronipancernej stanowią temat na odrębne opracowanie.