PARATHNIA E LIBRIT GTJA DHE FAUSTI N mes t nj rruge t gjer t nj qyteti modern apitet i vetmuar nj burr. I veshur me nj redingot t dy shekujve m par, mbi t ciln ngrihen jakat e bardha t kmishs, dhe me flokt e ngatrruar e t valvitur n er, q zbulojn ballin e madh e t krcyer, ai ngjan aq i uditshm, aq i pazakonshm, aq i huaj mes lumit t makinave luksoze dhe pamjes madhshtore t qytetit. Kush sht ky njeri, nga vjen, krkon mes trafikut dhe prse askush nuk i kushton vmendje? sht Betoveni n kuadrot e fundit t nj filmi artistik qarkulluar n vendin ton afrsisht ktu e dy dekada m par. Ai nuk krkon asgj nga qytetrimi yn. Ndrkoh ky qytetrim ka trashguar pa kurrfar merite, sado t vogl, ndaj Betovenit dhe pa kurrfar prfitimi t dukshm kulturor, jo m shoqror, muzikn e tij, mesazhet e s cils shpesh kumbojn jo pak t huaja n klimn e prgjithshme morale t kohs son. Prtej natyrs disi ekstravagante t skens s msiprme dhe ndoshta pikrisht fal thelbit t saj plot kontrast ndrgjegja mbetet e goditur nga kumti i ktij fundfilmi. N kundrthnien artistike qytetrim modern Betoven shpirti yn rrok ashtu n mnyr t vetvetishme gjith dramn e historis son njerzore: Pr ku shkojm ne? e ka br koha jon, bota jon, qytetrimi yn kontributin e njerzve gjenial t s shkuars, posarisht t njerzve t mdhenj t artit? Simbolika e msiprme duket e prshtatshme pr t hapur kt prkthim n shqip t Faustit, t veprs m

t njohur t Johan Volfgang Gtes dhe njherazi njrs prej veprave m t qndrueshme n historin e letrsis botrore. N kt koh t nj prodhimtarie marramendse, n t vrtet t oroditur, t librit, q ka br t flitet jo m pr nj kultur, por pr nj biznes, n kt koh t triumfit t internetit dhe t vnies n pikpyetje t s ardhmes s librit, n kt koh t prhapjes masive t irracionalizmit dhe nihilizmit, kur nuk sht e leht t thuhet se gj u duhet njerzve e gj nuk u duhet, nuk do t ishte aspak udi q sjellja para vmendjes s lexuesit ton e nj vepre t para dy shekujve t pritet me pyetjen: Prse na duhet Fausti? Lexuesi mund t befasohet, kur t shoh se me nj pyetje t ngjashme hapet edhe vet, si t thuash, sipari i Faustit (le t mbajm parasysh q Fausti sht nj tragjedi, nga forma dhe nga brendia): far krkojn njerzit nga teatri, far presin n prgjithsi ata nga arti? Rreth ksaj pikpyetjeje diskutojn n Prologun n teatr tri figurat kryesore t nj trupe teatrore: drejtori i saj, poeti, aktori. Me prjashtim t poetit, dy t tjert ngulmojn n mendimin se publiku krkon nga arti vetm dfrimin. Dhe pr kt qllim ia vlen, sipas tyre, t sjellsh n vepr mbar gjithsin, ia vlen ta shpiesh publikun n qjell e dhe e n skterr. Nse dfrimi do t ishte me t vrtet synimi i artit, ather mund t thuhet q n fillim se Fausti nuk i prgjigjet ktij parimi. Kush e merr n dor kt vepr, nuk ka pr t gjetur tek ajo as edhe nj detaj t vetm, q t jet krijuar thjesht pr dfrimin. E po kshtu n tr historin e letrsis nuk gjenden vepra t vrteta artistike, q t jen thjesht e vetm

dfryese. Nuk sht e till Iliada, nuk sht Komedia hyjnore, nuk sht as Hamleti, Don Kishoti apo Lufta e paqja. Madje sa m pak kan qen t tilla veprat e vrteta artistike, aq m shum i kan qndruar kohs, aq m fort kan trhequr vmendjen e njerzve t kohrave t mvonshme. Ndrkoh kushti tjetr i nj arti pr masat, ai i t paraqiturit t mbar gjithsis, ai i t shpnit t publikut nga qielli n dhe e nga dheu n skterr, pra nga lumturia e kulluar te jeta e prditshme dhe nga jeta e prditshme te vuajtjet e amshuara, te Fausti sht prmbushur n nj mnyr fare origjinale. Dhe ky sht pikrisht nj ndr ato elemente themelore, q e kan br kt vepr nga njra an aspak t thjesht n t kuptuar, nga ana tjetr aq t nevojshme pr t kuptuar historin e njerzimit. Po, Fausti n thelb nuk i flet shijes s njeriut, por mendjes s tij. Dhe historia jon mijravjeare njerzore na mson se pa mendjen nuk mund t hedhim as edhe nj hap t vetm prpara, as individualisht, as, aq m pak, shoqrisht. E megjithat Fausti i drejtohet me at mnyrn e vet, n t vrtet gjeniale, edhe shijes s njeriut. S pari, sepse nuk ka bukuri njerzore, q t mos jet e krijuar nga mendja e njeriut. S dyti, sepse nj krijes e vrtet e mendjes njerzore sht patjetr e bukur, pavarsisht nse ajo sht nj produkt material apo nj krijim shpirtror, nse sht nj shfaqje e talentit t saktsis shkencore apo nj krijes e fantazis artistike. Pyetja Prse na duhet Fausti? nuk barazohet megjithat vetm me pyetjen e prgjithshme: far krkojn njerzit nga arti? Ajo ka edhe t veantn e saj, konkretsin e vet: Prse na duhet sot nj vepr e

shkruar para dy shekujsh, e cila ka pr personazhe kryesore njeriun e ditur dhe djallin? Aq m tepr q ekziston nj mendim gjithnj e m gjersisht i prhapur se njerzit e ditur jan t pakt, ndrsa djalli sidoqoft sht nj sajes ose, e thn me figur letrare, nj metafor. N Prologun n qiell ne gjejm momentin e lidhjes s nyjs s tragjedis. Kjo nyj sht e mishruar n pyetjen: A sht n gjendje njeriu t gjej gzimet m sublime mbi dhe? Dhe nse po, si mund tia arrij ksaj? N t vrtet i tr Fausti prsillet rreth disa pyetjevebosht: sht jeta njerzore? A sht ajo nj gzim? Nse po, a qndron gzimi i jets te dfrimi, madje vetm te dfrimi? Pikrisht ktu dhe pr kt shtje, pr fatin e njeriutFaust, pr at se si do t bhet e gzueshme jeta e tij, lidhin nj bast perndia dhe djalli. I pari beson se njeriu do t prparoj e do ta gjej gzimin, lumturin fal parimit hyjnor. Dhe beson se n kt synim jetik njeriut do t jet i shtrnguar ti bhet mbshtetje edhe vet djalli. I dyti sht i bindur se njeriu nuk mund ti shptoj gracks s konceptimit djallzor t gzimit dhe do t kthehet kshtu n nj dshmi t plotfuqis t s keqes. Vlen t ndalemi ktu paraprakisht te nj hollsi me rndsi, e cila mund t dallohet pa vshtirsi gjat leximit t veprs: n jetn dhe prjetimet e njeriut-Faust hyjnorja nuk ka aspak lidhje vetm me fetarin, vetm me besn te perndia, ashtu sikurse djallzorja nuk ka lidhje vetm me djallin teologjik t par si antitez e perndis. Dhe kjo sht dika logjike: jeta nuk ka treguar se njeriu, q ka besuar te perndia, e ka pasur t siguruar automatikisht lumturin. Pr m tepr jo pak

besimtar, madje edhe shrbyes t fes, kan kryer veprime djallzore, me pasoja deri katastrofike. Dhe vlen t saktsohet si fillim q te Fausti me hyjnoren kuptohet para s gjithash dhe kryesisht e mira, ndrsa me djallzoren e keqja. Ajo q mbetet t bhet m tej sht t shihet se si prcaktohen n mnyr konkrete n vepr edhe njra edhe tjetra, pra, kuptohet te Fausti me t mirn dhe mbetet t kuptohet me t keqen. Nga shtja nse arti sht dfrim, madje thjesht e vetm dfrim, u arrit kshtu te shtja nse mjafton q jeta e njeriut t jet nj dfrim, madje vetm dfrim, q t quhet e gzueshme, e lumtur. Pra, mjafton t lexohet Prologu n teatr dhe Prologu n qiell pr tu bindur q Fausti sht nj vepr me karakter t spikatur prgjithsues. Dhe n kt mnyr do t kemi zbuluar arsyen e thjesht e njkohsisht t thell se prse nj vepr e till ka arritur ta kaprcej kohn e vet duke ardhur deri te ne. Fausti gjithsesi buron nga nj kontekst i caktuar historik, ka do t thot se ai nuk mund t kuptohet ashtu si duhet pa njohjen e ktij konteksti. Dhe konteksti historik i Faustit t Gtes sht i dyfisht. Gjermania e kohs s doktor Faustit, ajo e fillimit t shek. XVI, njohu dy ngjarje me rndsi t madhe pr zhvillimin e saj madje edhe t gjith Evrops Perndimore: a) reformn protestante t filluar e t udhhequr m 1517 nga filozofi dhe teologu Martin Luteri. Duke marr

shkas nga kriza e thell e sistemit t kishs katolike, nga zvetnimi i rnd i praktiks fetare dhe i jets s klerikve m t lart, t cilt Luteri i quante msues t dmshm t korruptimit, por edhe nga shkaqe t tjera t mdha me karakter politik dhe ekonomik kjo lvizje synonte ndryshimin e bazave t besimit fetar n Gjermani dhe shkputjen e plot t klerit gjerman nga tutela e kishs katolike t Roms. N kt mnyr reforma ndikonte drejtprsdrejti edhe n pavarsimin e plot politik t trevave gjermane; b) kryengritjen fshatare t udhhequr nga murgu Tomas Myncer dhe q arriti kulmin n vitin 1525. Ajo pati n zanafill po ato shkaqe t shumta e t thella q shkaktuan lvizjen reformatore n fushn e fes: gjendjen e mjeruar ekonomike t shumics s popullsis; ndryshimet e mdha q po ndodhnin n radht e t gjitha klasave dhe shtresave shoqrore dhe q solln kristalizimin e ndarjes s tyre n dy kampe kundrshtare; copzimin e skajshm politik t vendit; s fundi, rnien e vazhdueshme t autoritetit t klerit dhe t fes, q ishte shenj e nj krize morale t prgjithshme. Por ndryshe nga reforma kishtare kryengritja fshatare ishte nj prpjekje pr t ndryshuar rrnjsisht gjendjen e shtresave m t shtypura t shoqris gjermane, t plebejve t qyteteve dhe bujkrobrve t fshatit, n emr t parimeve t barazis s prgjithshme t njerzve dhe t prbashksis s prons. Ajo u b kshtu prpjekja e par dhe m e madhe masive n gjith Evropn Perndimore, q udhhiqej nga t tilla ide shoqrore. Pikrisht n kto kohra jetoi njeriu real, mbi t cilin ngrihet figura e personazhit kryesor t tragjedis Faust. Ai quhej Faust, ndrsa njerzia e thrrisnin doktor Johani. Gojdhna e ka paraqitur at si nj astrolog e mjek popullor, i cili endej npr Gjermani

duke dhn msime, duke parashikuar fatin e njerzve, duke shruar t smurt. Diku recitonte prmendsh, njlloj si lutjet e shenjta, tekstet e Platonit dhe t Aristotelit, diku thoshte se mund t ribnte t gjitha udit q kishte kryer vet Jezu Krishti dhe diku merrej me thirrjen n jet t shpirtrave t t vdekurve. Njerzit e thjesht mahniteshin nga dhuntit e ktij njeriu, ndrsa paria qytetare filloi ta dbonte nga qytete t ndryshme. Fundi i doktor Faustit, gjithnj sipas gojdhns, ishte i tmerrshm: djalli apo, ku ta dish, t tjer nn emrin t tij i vajti n dhom dhe ia mori shpirtin duke ia prplasur kokn pas murit, ndrsa klithmat e doktorit dgjoheshin anemban. Pas vdekjes Fausti u kthye n mit nga populli dhe n objekt kritike nga klerikt dhe teologt. N skenat e teatrove t kukullave, t ngritura n tregjet e qyteteve, ai paraqitej si nj figur popullore, e cila bnte thirrje pr t luftuar kundr princave, priftrinjve t lart dhe kalorsve duke u kthyer kshtu n nj mbshtetje shpirtrore t kryengritjes fshatare. N ann tjetr n kishat aty pran priftrinjt predikonin se si Faustit iu rrit mendja, u largua nga rruga e perndis dhe ia shiti shpirtin djallit, pr ka mori nj ndshkim t tmerrshm e t merituar. N vitin 1587 doli edhe nj vepr me titull t spikatur propagandistik Libri pr popullin i nj far Johan Shpisi, teolog i panjohur, ku Fausti bhej shembulli i fundit t keq t njeriut kryelart e t pafe, i cili i pasksh arritur t gjitha sukseset e tij fal ndihms s djallit. Vepra brenda nj viti u botua njzet e dy her. Por pasojat e saj ishin fare t kundrta nga ato q priste kleri: fama e doktor Faustit, si njeri q dinte t mposhtte forcat e pabindura t natyrs dhe q nuk kishte frik as nga vet djalli ose,

n daim, nga djajt e shumt petkzinj, u prhap edhe m. Pas Johan Shpisit tema e Faustit u trajtua pr afro dy shekuj, deri n kohn e Gtes, edhe nga mjaft autor t tjer t mdhenj gjerman e t huaj. N mnyr t veant u dalluan dy trajtime: ai i dramaturgut anglez K. Marlou, i cili, ndryshe nga kishin br teologt protestant, i shpjegoi veprimet e doktor Faustit jo me dshirn pr ta kaluar jetn mes qejfesh dhe pr tu pasuruar me mashtrime, por me etjen pr dije; dhe ai i shkrimtarit t shquar gjerman G.E. Lesing, q ndr t tjera kishte parashikuar ta prfundonte veprn e tij (ajo megjithat mbeti e paprfunduar) jo me prmbysjen e heroit n skterr, por me himnizimin e tij nga etat e engjjve. Prve kontekstit historik t kohs kur u krijua figura historiko-mitike e doktor Johanit Fausti i Gtes ka edhe kontekstin historik t kohs kur vepra u shkrua. Gjermania e Gtes, kur ai filloi t shkruante Faustin, ajo e gjysms s dyt t shek. XVIII, vazhdonte, si edhe dy shekuj m par, t mbetej nj hapsir tejet e copzuar politike, e ndar n nj numr shum t madh principatash, dukatash, markash dhe qytetesh t lira, t gjith subjekte politik ku m pak e ku m shum autonom e pothuaj t pavarur nga njri-tjetri, t prfshir e t mbshtjell formalisht brenda cips s dobt e jofunksionale t Perandoris s Shenjt Romake t Kombit Gjerman. Ky shtet i strmadh me kufij t luhatshm, q dikur kishte arritur t shtrihej nga Deti i Veriut deri n Detin Mesdhe duke prfshir n gjirin e tij t gjith Zvicrn, Austrin dhe Italin e sotme, kishte mbetur nj entitet m fort gjuhsor sesa politik. Mungesa e zhvillimit material t shoqris gjermane pengonte bashkimin dhe kompaktsimin politik t vendit

n po at mas q uniteti i dobt politik pengonte vet kt zhvillim material. Ishte nj gjendje amullie, shkaqet e s cils m fort i rrokte intuitivisht masa e madhe e njerzve t thjesht, sesa i kuptonte inteligjenca e vendit. E ashtuquajtura elit politike dhe sociale n Gjermani nxirrte prfitime t gjithanshme nga kjo gjendje, ndaj dhe ishte e interesuar thellsisht pr ruajtjen e saj. Ndrkaq gjermant e thjesht ndiheshin tepr t prar e t vetmuar pr t ndrmarr fardo prpjekjeje pr ndryshim. Mund t thuhet se njerzit ndiheshin m tepr antar t nj kombi sesa t nj shteti, pra, qytetar. Gjermania ishte nj bot ende tejet e ngurt moralofetare pavarsisht prpjekjeve t ndrmarra n kuadrin e Reforms. Reformimi i botkuptimit fetar nuk kishte ndikuar pothuajse fare pr lirimin e energjive intelektuale e morale, pr pasoj nuk ishte shndrruar n premisn e nevojshme t prmirsimit t jets shoqrore t kombit, me gjith shfaqjen e mjaft figurave t spikatura t shkencs, mendimit dhe artit, veprimtaria e t cilve kishte jehon ndrkombtare. Prball zhvillimeve t mdha n Evropn moderne, t cilat kulmuan me revolucionin borgjez francez dhe m pas me fushatat mbarkontinentale t Napoleonit, n vend ndihej gjithnj e m tepr nevoja pr bashkim real politik, si kushti kryesor pr zhvillimin ekonomikoshoqror. Dhe gjithnj e m tepr ndihej pafuqia e prgjithshme e organizimit ekzistues politik pr t prmbushur t tilla krkesa parsore. Nevojave mbarkombtare u prpoq tu bnte jehon nj shtres intelektualsh t kulturs dhe artit si G.E. Lesingu, J.G. Herderi, J.K.F.Shileri dhe pasuesit e lvizjes letraro-kulturore Stuhi e vrull, figura m e

spikatur e s cils ishte pikrisht J.V.Gtja. Prpjekjet pr tu dhn nj platform kulturore gjendjes s vendit dhe prirjeve t zhvillimit patn dy karakteristika themelore: e para, ato ndoqn drejtimin romantik, i cili n thelb ishte nj afirmim i idealit t nacionalizmit dhe trashgimis shpirtrore popullore, i vlerave historike, i kultit t ndjenjs, natyrs dhe forcave jetsore si kundrvnie ndaj kozmopolitizmit, racionalizmit iluminist dhe klasicizmit letrar, q paraprin revolucionin francez; e dyta, n ball t formave artistike t shpalosjes s ksaj prirjeje u vu dramaturgjia, teatri, i cili, sipas prcaktimit t Shilerit, mori prsipr t gjykonte t metat shoqrore dhe t ngushllonte shpirtrat. N mnyr t figurshme do t mund t thuhej se arti gjerman i kundrvuri realitetit teatrin, ndrsa veprimtarve real personazhet artistike. N botn gjermanike n veanti, at anglo-saksone n prgjithsi, u zhvillua n shekuj nj bot e tr fantastike, nj galeri fantazmash. Jo m kot n pjesn e fundit t tragjedis Fausti thot: Sot ajri me fantazma sht plot dhe asnjeri tu shmanget smundet dot. 11410 E gjith kjo dukuri pati nj karakter t dyfisht: nga njra an pozitiv, si shfaqje e dshirave t shoqris pr t trajtuar me an t ktyre figurave problemet konkrete dhe pr t triumfuar n art mbi ato forca q nuk mposhteshin n realitet; nga ana tjetr negativ kur fantazmat morn m shum se u takonte. Ktu mund t prmenden mite t till t kobshm si ai i mbinjeriut, i hitlerianizmit, i katastrofs brthamore, i jashttoksorve, i lufts s yjeve etj. etj. Q n gjallje t Gtes ishte br e qart q Fausti ishte

vepra e tij e jets. N t vrtet n t gjitha veprat e tij, veanrisht n ato n proz, Gtja synoi t bnte nj bilanc artistik t jets s vet dhe prmes ktij bilanci t arrinte n kuptimin e kohs q jetoi. Por tek Fausti kt synim pr t kuptuar kohn e vet ai e ktheu n prpjekje pr kuptimin dhe interpretimin e vet misionit t njerzimit t mishruar n figurn e dijetarit t paqet e t palodhshm Faust. Te kjo figur m tepr mitike se reale, m tepr e kulturs sesa e historis gjermane, Gtja arriti t bashkonte thelbin e personazhit t gojdhnave popullore me thelbin e prsiatjeve dhe synimeve t veta si intelektual i spikatur. Lidhja e brendshme q Gtja bri mes Faustit dhe vetes, mes nj legjende dhe nj njeriu t gjall, mund t duket si nj mtim i pazakonshm e disi kryelart. Por leximi i Faustit do ta bind lexuesin se ktu gjithka sht reale, sado e pazakonshme dhe kryelart t tinglloj: reale, domethn aspak t pamundura, ishin synimet e Faustit t gojdhnave pr t shijuar jetn n tok dhe pr ti dhn asaj nj kuptim q shkonte prtej rndomtsis, prtej knaqsis soditse, dfrimit pa krijimtari; reale e jo t pamundura ishin edhe synimet e Gtes pr t rrokur domethnien e jets s tij, gj q e shtynte t rrokte domethnien e jets q bnte kombi i tij, domethnien e kohs s tij, n fund t fundit domethnien e ekzistencs s mbar njerzimit. Ciceroni thoshte se historia sht msuesja e jets. Njerzore sht t msosh nga gjithka, nga do ngjarje e jets snde dhe e jets s bashkkohsve, nga do ngjarje shoqrore. Njerzore sht t msosh edhe nga pararendsit, aq m tepr nga ata q i qndruan kohs. Dhe ktu nuk sht fjala pr mendjendriimin e nj grupi t vogl: pranvera shoqrore nuk mund t vij vetm me disa dallndyshe elitare. Msimet e historis vlejn vetm ather, kur ata i nxjerr, i spikat dhe i prvetson

e tr shoqria, t tr brezat e saj. Botimi i veprave prparimtare t s kaluars sht pjes pikrisht e ktij misioni shoqror t t spikaturit dhe t t prvetsuarit t gjithmbarshm t msimeve t historis. Fausti sht n nj far kuptimi dhiata e Gtes, testamenti i gjith jets s ktij poeti e mendimtari t shquar. Dhe lexuesi i sotm patjetr q ka se t msoj nga kjo dhiat n vargje. Po ndalemi ktu n disa prej ideve t tragjedis. N qendr t veprs ndodhen dy personazhe, Faustnjeriu dhe Mefistofel-djalli, t cilt jan aq t pandar nga njri-tjetri, sa kjo nuk mund t mos na trheq vmendjen dhe t mos na nxis ti nxjerrim domethnien. Nga biseda e zotit me Mefistofelin n Prolog n qiell del se zoti i jep leje djallit ta tundoj Faustin me knaqsit toksore. Ndrkoh ai shpreh bindjen se Fausti do ti mbetet besnik rrugs s mbarsis. Pra, zoti pranon q djalli t jet shoqruesi i njeriut n jet. Vetiu lind pyetja: Prse zoti ka lejuar q prkrah njeriut gjith jetn t ec djalli, e keqja? Njerzit e fes kan predikuar n shekuj se kjo sht br me qllim q njeriu t pastrohet nga e keqja dhe t prgatitet pr jetn e prtejvarrit. Sikur t ishte vrtet kshtu, ather do t dilte se e keqja qenksh e mir, prderisa prbn kushtin q njeriu t shkoj drejt prsosjes. Dhe ather e keqja, domethn trsia e vetive t kqija, jo q nuk do t duhej luftuar, por do t duhej bekuar e mbase edhe kultivuar, me qllim q pastrimi i njeriut t ishte sa m i plot dhe rrnjsor. E vrteta sht se historia e zhvillimit t njerzimit ka qen dhe vazhdon t jet nj luft tejet e zymt, shpesh n dukje e pashpres, por gjithsesi e pandalshme, e paepur e forcave prparimtare pr t mposhtur pengesat e krijuara nga forcat reaksionare ose, thn ndryshe,

djallzore, q jan t pranishme dhe egrsisht aktive n shoqrin njerzore, dhe pr t ecur n rrugn drejt prparimit, domethn drejt prmirsimit t jets ktu, mbi dhe. Kjo do t thot se n historin e njerzimit ka pasur jo vetm forca q donin ta konsideronin t keqen si dika me burim hyjnor dhe me karakter t amshuar, pra t paluftueshme e t pandreqshme, por edhe forca q e kan konsideruar at thjesht nj dukuri shoqrore e si t till plotsisht t ndreqshme. Nga ana tjetr vet Fausti as q do tia dij pr botn e prtejme. N dialogun, i cili kulmon me lidhjen e marrveshjes mes tij dhe Mefistofelit, ai thot: Pr ka prtej sm bhet von. 1660 N u rropost bota jon, nuk pyes bot vjen pas saj. Pavarsisht se pr Faustin vn bast dy qenie t amshuara, zoti dhe djalli, vet Fausti nuk mendon pr nj t ardhme diku pas vdekjes, por vetm pr jetn mbi dhe. Dhe ktu befas mund t merret me mend se prse jeta e tij i duket n fund t fundit Gtes nj tragjedi: ajo sht jeta e nj njeriu q nuk beson n jet tjetr, nuk ka jet t prtejme. Pr kt arsye, nse Fausti nuk do t arrij ta gzoj kt jet, ai nuk mund t mos jet nj njeri tragjik. Le t mos kemi paragjykim dhe frik shoqrore nga jeta tragjike. Ajo sht jeta e njerzve q nuk prpiqen thjesht pr veten, por pr dika q del prtej interesit t tyre vetjak dhe q merr prmasa mbarshoqrore. N kt kuptim jo t shumt jan njerzit q e kan fatin e veant t ken jet tragjike. Nj pjes besojn n jetn e prtejme dhe, duke gjetur ksisoj ngushllim pr vuajtjet n jet, ndahen prej ksaj me zemr t leht. Nj pjes tjetr e shohin knaqsin e jets tek shijimi i t mirave materiale dhe, kur ia arrijn ksaj, gjejn n nj far mnyre ngushllim.

Fausti, domethn Gtja, nuk e ka fatin as t njrs pal, as t tjetrs. N dallim nga t part ai beson vetm te kjo jet dhe lufton ta arrij knaqsin e saj duke hyr pr kt qllim n marrveshje edhe me djallin, prderisa vet zoti e ka ln shumicn e njerzve, edhe at vet, n mshir t ktij. N dallim nga t dytt ai sht i bindur se knaqsia e jets nuk mund t qndroj n shijimin pasiv e t pafre t t mirave materiale. Madje ai nuk beson se mund t knaqet ndonjher n jet n at kuptim q i japin njerzit e tjer shijes s jets: N m shikofsh n shtrat t prehem, t rri shtrir, ai m qoft i fundmi ast! N ma verbofsh me lajka mndjen, aq sa vetvetes ti plqej, 1695 n m gnjefsh me qejfin, ndjen, t fundmen dit le t gjej! Fausti, ndryshe nga shumica e njerzve mendon se jeta nuk ka knaqsi, por ka vetm kuptim dhe n prag t vdekjes sht i vetdijshm se ka arritur ta rrok m n fund kt kuptim t jets dhe t shijoj knaqsin nj knaqsi t pakrahasueshme me asgj tjetr q t sjell dika e till. Pikrisht te ky dallim midis knaqsive t ndryshme e t veanta n jet dhe knaqsis s vetme e t madhe q t sjell t rrokurit e kuptimit t jets qndron dallimi midis t zakonshmes dhe tragjikes te njerzit. Pr kushtet themelore shoqrore, q kan ekzistuar dhe vazhdojn t ekzistojn n shoqrin njerzore, jeta e atyre njerzve q nuk mendojn vetm pr vete, por i prkushtohen t prgjithshmes, sht tragjike. Ndonse kjo nuk sht dika pr t ardhur keq, s paku jo pr ta. Fausti, pra, i dshpruar nga kotsia e jets s tij prej dijetari alkimist, q e bn t arrij deri aty sa t orvatet

pr vetvrasje, dhe i shtyr nga dshira e madhe pr ta shijuar thell at jet, t ciln e di q sht e vetme, pranon t lidhet me Mefistofelin, domethn me t vetmen fuqi, q i ka dhn pr shok zoti. Figura e djallit ishte mjaft e pranishme n shoqrin e kohs kur jetoi Fausti historik. Madje asokohe qarkullonin edhe shkrime, ku thuhej se njerzit ishin vet t poshtr e t ligj dhe se m kot, m sakt pr t prligjur veten, ia hidhnin fajin djallit pr prapsit e tyre, n nj koh q pikrisht ata nuk mbanin asnj zotim t marr. Kurse djalli nga ana e tij, shkruhej, i prmbushte kurdoher me prpikmri zotimet e veta prpara njerzve. Po kshtu n aste t caktuara njerz t ndryshm kan arritur deri atje sa t ndrrojn lidhjen me nj fuqi t mbinatyrshme, e cila ti ndihmonte t realizonin synimet e jets. Le t sjellim ktu nj pasazh nga akti III i drams Zonja Ingra e Ostrotit t Ibsenit, ku personazhi Nils Lyke thot: Ah, jam gati tia shes shpirtin tim djallit, sikur t m ndihmonte ta kapja kont Sturin. Jo rastsisht sot po marrin gjithnj e m shum prhapje sektet, q kan pr kult pikrisht figurn e Satans. Duke kaprcyer klishen kanonike, sipas s cils lidhja me djallin sht gjithsesi e dnueshme, sepse sht e dmshme, nuk mund t mos konstatohet q njerzit gjithnj e m shum po i shohin t lidhura me kt jet synimet e tyre dhe prpara ktyre synimeve lumturia qiellore sa vjen e bhet m abstrakte, irreale. Dhe, s dyti, nuk mund t mos konstatohet q njerzit pr kto synime t tyre jan t prirur gjithnj e m shum t flijojn gjithka, madje edhe vet jetn e tyre, pa llogaritur at t t tjerve. Kriminaliteti i t gjitha kalibreve ka marr prmasa botrore, sado q spushohet s foluri pr nevojn e lufts kundr tij. Gjithnj e m shum fjalt dhe veprimet shkojn n kahe

t kundrta. N kto kushte mosprfillja e Faustit pr jetn e prtejvarrit, kmbimi i t ardhmes jashttoksore me jetn toksore, marrja n sy e flakve t ferrit pr hir t nj jete sa m kuptimplot n tok, nuk mund t mos na kujtoj fjalt e Didroit, i cili shkruante: Hiqini besimtarit frikn e ferrit dhe do ti keni hequr besimin n perndin. Njerzit si puna e Faustit, e Nils Lykes e t tjer, e kan hedhur me koh kt hap: ata nuk ia kan m frikn ferrit. N t vrtet ata e kan humbur prej kohsh shpresn dhe besn te zoti, s paku at shpres dhe bes q ekziston n opinionin e prgjithshm. Kur Margarita e pyet Faustin n beson n zot, ai i thot: Pyet prift a dijetar me emr dhe si shpoti do ndjehet, nuk dyshoj, prgjigj e tyre. Ndaj nuk sht vendi t merret me skepticizm dogmatik kontrata e Faustit me Mefistofelin (n fakt me zotin nuk ekziston as n parim mundsia t bsh kontrat), por t shikohet se si i shkojn punt Faustit pas lidhjes s saj. Mefistofeli dshiron ta knaq Faustin me qejfet e jets. Ai sht i bindur q doktor Faustit ajo q i ka munguar n jet kan qen pikrisht qejfet. Dhe n radh t par dy prej tyre: qejfet e pijes dhe qejfet e marrdhnieve me femrn. Ndaj e shpie n pijetoren e Auerbahut, e lidh me Margaritn, e shpie n qejfet e nats (natn e Valpurgs). A ka ndonj gj t re ktu pr lexuesin e sotm? N thelb duket se jo. A nuk ofron edhe sot shoqria njerzore, madje me shumic pas disa prpjekjesh jo edhe aq t sinqerta pr t vn ndalim ligjor pije alkoolike, prfshir drogat, dhe qejfe sensuale? Mos vall ende duhet t themi se kto lloj shrbimesh i paska n dor Mefistofeli dhe ai e mkmbsit e tij i vjelin t ardhurat e ktyre sektorve? Apo, pr t qen

m t qet me ndrgjegjen ton, duhet t themi se kto t kqija jan n fund t fundit t pashmangshme? Ajo q ktu ka rndsi t vihet n dukje sht se Faustin nuk mund ta joshte as pijetorja e as nata e shtrigave dhe shtriganve. Gtja me t tilla skena duket se ka dashur vetm t na e prforcoj neve kt mendim (n rast se e kemi menduar vrtet nj gj t till) mbi pamundsin e qejfeve t tilla t akrdisura pr t br pr vete njerzit q e marrin seriozisht jetn e tyre. Dhe n gjith pjesn e par t tragjedis q nga shoqrimi i Faustit me Mefistofelin ajo q mbetet n mendje sht lidhja e Faustit me Margaritn. Edhe pse Margarita nuk sht e pranishme vese n nj pjes relativisht t vogl t tragjedis, roli i saj sht ai i nj personazhi themelor. N figurn e saj Gtja ka mishruar pikpamjet e tij lidhur me marrdhniet burrgrua, lidhur me rolin e gruas n fatin e burrit. Margarita prve bukuris ka nj shpirt t thjesht dhe t pastr. Dhe prve dhurtive vetjake ka edhe dhuratat e edukats shoqrore: vetdijen shoqrore t nj vajze t varfr, bindjen te morali patriarkal dhe besimin fanatik fetar. Shkurt, ka nj bot shpirtrore n dukje si nj drras t pashkruar, ku mund t shnosh t duash, por ku n t vrtet jan gdhendur n mnyr t pashlyeshme normat e nj shoqrie tejet antinjerzore. Margarita, ashtu si Ofelia, sht simboli i vajzs engjllore. Dhe n t njjtn koh sht shoqrisht po aq fatkeqe sa edhe ajo. E megjithat Faustit, ktij dijetari me bot t ndrlikuar, q nuk gjente knaqsi me asgj n jet, Margarita e thjesht e naive iu b si nj ndrr e paprballueshme dashurie. Dhe n rast se jeta e Faustit u thur tragjike, ather lidhja e tij me Margaritn nuk mund t ishte, sipas logjiks artistike por edhe shoqrore t kohs,

madje t t gjitha kohrave, vese pjes thelbsore e ksaj tragjedie. Shkalla e zhvillimit t do etape njerzore mund t matet edhe vetm nga shkalla e pranimit t dashuris si kusht i vetm i ndrtimit t marrdhnieve burr-grua. E vrteta sht q dashuria ka qen kurdoher e nnshtruar nga marrdhniet e prons, t interesit, n at mas q gruaja ka qen e nnshtruar nga burri n nj shoqri n thelb mashkulloriste. Pra, dashuria dhe gruaja kan qen kurdoher t shtypura. Shitja e ligjruar e trupit nga ana e gruas edhe sot n t ashtuquajturat shoqri moderne perndimore sht dshmia m e qart e shkalls s skllavrimit t ndjenjave. N kto rrethana t gjitha deklamimet e bujshme pr respektim t t drejtave t njeriut tingllojn jo vetm t gnjeshtrta, por edhe si nj tallje cinike. Pikrisht lidhja e Faustit me Margaritn i v n fund t fundit vuln ans vetjake t jets s Faustit. Fausti, ky simbol i njeriut t vrtet, natyrisht nuk mund t rronte vetm pr dashurin, por n t njjtn koh ai nuk mundej as t ishte i lumtur pa dashurin. N t vrtet e tr jeta e tij e gjat mbeti nj breng e humbjes s dashuris me Margaritn. Fakti q kjo dashuri e tij nuk arriti, pr mjaft arsye, t prmbushej lumturisht n jet, ishte kshtu nj tjetr dshmi, shum e madhe, e asaj q jeta shoqrore pr njerzit e vrtet nuk mund t mos ishte tragjike. N nj shoqri, ku njerzit e kan t vshtir t realizojn kuptimin e vrtet t jets, dashuria, edhe ather kur sht e mundshme, duket e pafuqishme pr ti br ata plotsisht t lumtur. Kjo sht njra nga pikpamjet kryesore t Gtes pr marrdhniet burr-grua. Por nse Margarita humbi jetn nga dashuria pr Faustin, ndrsa ky u shenjua n mnyr t pashlyeshme

nga fati i saj tragjik, fundi i tragjedis prmban megjithat thelbin e pikpamjes tjetr kryesore t Gtes pr rolin e gruas n jetn e burrit. Kur Fausti n pleqri t thell arrin t prfytyroj se cili sht kuptimi i jets dhe mjafton ky prfytyrim lumturues q ai sipas kontrats me djallin t humb jetn, shfaqet Margarita, e vdekur prej kohsh, e cila i lutet shn Mris ta fal dhe ta pranoj n parajs shpirtin e t dashurit duke mos ia ln Mefistofelit, i cili pandeh se tanim shpirti i ktij njeriu (ne do t thoshim kujtimi i tij) i takon bots s t keqes. Dhe tragjedia mbyllet n mnyr kuptimplot me vargjet: femramshuara na lartson! Pr rolin lartsues t gruas n jetn e shoqris Gtja nuk ka qen i pari q ka shkruar, as i fundit. Shembujt nga bota e letrsis nuk kan t numruar. Madje, po t duam megjithat t sjellim disa t till, mjafton t kujtojm vendin qendror q i jep Dantja n Komedin hyjnore t dashurs s tij, Beatries; ose cilsimin si engjll q Hamleti i bn Ofelis, pastrtia e s cils sht e till, saq mjafton prania e saj q ai t sjell ndr mend t gjitha mkatet q ka kryer; ose faktin q t gjith personazhet kryesor dhe pozitiv n shumicn e dramave t Ibsenit jan gra. Kto vepra jo vetm mbeten dshmi artistike e vendit poshtrues, q shoqrit e epokave t ndryshme i kan ruajtur pr turpin e tyre gruas, por edhe jan ndr gjykimet m t rrepta dhe shuplakat m prvluese q i jan br nj turpi t till. Mbarimi i pjess s par t tragjedis, q mbyllet me astet e fundit t jets s Margarits sht edhe m i zymt e m i rnd se vet prfundimi i veprs me vdekjen e Faustit. Nj vajz n thelb e pafajshme

dnohet me vdekje. Shoqria feudale e krishter gjermane e kohs triumfonte mbi t drejtn m intime t njeriut, at t dashuris. Dhe t tilla ekzekutime kryheshin n zemr t Evrops edhe n rini t Gtes. Pra, n mbarim t pjess s par t tragjedis Fausti kishte kuptuar se nuk mund t ishte i lumtur si dijetar i mbyllur n at bims e burg, si e quan ai studion e tij. Natyrisht nuk kishte gjetur kurrfar knaqsie as n pijetore e as n nett e bardha t shpirtrave gjermanik (Nata e Valpurgs). Pr fat t keq n shoqrin e kohs dhe me ndihmn e Mefistofelit, gjeniut t qejfeve por jo t ndjenjave, ai nuk arriti t lumturohej as n dashuri, ashtu sikurse nuk ishin lumturuar as shum paraardhs t tij t shquar letrar. N larmin e skenave dhe t ngjarjeve jo vetm t pjess s par por edhe t gjith tragjedis fati i Margarits l nj mbres krejt t veant. Mund t merret me mend se gj e rnd sht pesha n ndrgjegje e vdekjes s njeriut t dashur. Njerzit mund ti prjetojn n mnyra dhe intensitete t ndryshme dukurit shoqrore, por fatin vetjak ata, n prgjithsi e n prputhje me ligjet e natyrs, e prjetojn mjaft m afr e m fort. Vlen t kujtohet ktu nj kronologji: skenat, ku merr pjes Margarita, jan shkruar m se gjysm shekulli prpara se Gtja t fillonte, n pleqri t von, madje n vitet e fundit t jets, t shkruante pjesn e dyt t tragjedis. Pra, pr m se gjysm shekulli e gjith tragjedia e Faustit mbeti n thelb nj tragjedi dashurie. Dhe nuk do t ishte aspak udi t mendohej q pas atij fundi vrtet tragjik t Margarits Gtes iu deshn dhjetvjear t tr derisa t krijonte nj prfytyrim t qart se si mund t vazhdohej m tej fati i heroit t tij pa rn n banalizim t ktij fati, pra edhe t vet veprs. N strukturn e madhe t pjess s dyt t Faustit

dallohen dy tema kryesore. E para ka t bj me marrdhniet e Faustit me Helenn. E dyta, dhe prej saj rrjedh edhe vet fundi i tragjedis, ka t bj me gjendjen n perandori dhe marrdhniet e Faustit me perandorin. Lexuesit t sotm mund ti duket e pazakonshme lidhja midis dy personazhesh q u prkasin kohrave t ndryshme, pavarsisht se letrsia, aq m tepr e sotmja, nuk ka ln m shtigje pr habi me fantazit m t paprfytyrueshme e m t akrdisura, q ajo ka shpalosur. Por simbolika e Faustit si njeriu q synon absoluten prbn nj prligjje ideo-artistike t mjaftueshme. Ndikuan n konceptimin e ksaj ideje edhe parimet estetike, mbi t cilat ngrihej kultura gjermane n kohn e Gtes dhe t cilat prmbanin si nj ndr elementet e tyre themelore vlersimin e lart pr qytetrimin e Greqis s Lasht, n prgjithsi, artin grek n veanti. N kt vlersim vendi i s bukurs ishte parsor. Madje e bukura konsiderohej si vet thelbi i gjith qytetrimit grek, i cili merrej si materializim i harmonis s paarritshme. Dhe, s fundi, n gojdhnat pr doktor Faustin flitej edhe pr lidhjen e dashuris s tij me Helenn. Helena, gruaja m e bukur e lashtsis s idealizuar greke, simboli i bukuris, nuk mund t mos bhej nj piksynim i Faustit, i cili n do gj prpiqej t arrinte maksimumin. Kjo nga ana tjetr prputhet edhe me traditn e krijimtaris gojore t popujve, ku trimi i prrallave synon t marr pr grua t bukurn e dheut. Dhe pikrisht sepse Helena ishte m tepr simbol sesa njeri i gjall, lidhja e Faustit me t merr m tepr vlera simbolike sesa vlera konkrete dashurie. Shtrohet pyetja: a mundet njeriu me krkesa t larta n jet ti kushtohet trsisht s bukurs dhe ta gjej n t kuptimin e jets? Nuk kemi t bjm aspak me nj pyetje

teorike. N jetn e prditshme t do njeriu e bukura sht ndr shtysat kryesore: ajo synohet si n jetn materiale mjafton t kujtojm ktu vendin e veant q i kushton industria e prodhimit t t mirave t konsumit paraqitjes s produkteve ashtu edhe n at shpirtrore. Vese ktu me t bukurn nuk kuptohet arti n shumllojshmrin e shfaqjeve t tij, por dashuria pr gruan e bukur t par si ideal. Fausti martohet me Helenn, ndjehet plotsisht i realizuar n kt lidhje thellsisht estetike, ka nga kjo lidhje nj fmij-gjeni, Euforionin, e megjithat gjithka prfundon shum shpejt: Euforioni, simboli i poezis, i ktij fryti t lidhjes s njeriut me t bukurn, ka jet t shkurtr. Bashk me vdekjen e tij edhe Helena largohet nga Fausti. Pra, pr Gten prgjigjja ndaj pyetjes s shtruar m lart sht vetm negative: njeriu nuk jeton dot vetm pr t bukurn, ai nuk mund t realizohet vetm prmes saj. Ndoshta do t ishte e teprt t hetohej dhe shtjellohej ktu arsyeja se prse Gtja arrin n nj prfundim t till. Tek e fundit edhe shkrimtar e mendimtar t tjer nuk kan vn n kulmin e piramids s vlerave njerzore t bukurn. Vet jeta jon ka treguar se bukuria natyrore njerzore sht dika kalimtare, ndrsa bukuria shpirtrore e njeriut, ose, thn m thjesht, mirsia e tij sht e vetmja cilsi q vjen duke u rritur e plotsuar me kalimin e viteve. Njeriu nuk mund ta shijoj bukurin dhe poezin jasht t mirs. N fund t fundit, njeriu nuk mund t jetoj vetm me bukurin dhe poezin. Ato jan pjes e jets son, jo vet ajo. Mbyllja e episodit t lidhjes s Faustit me Helenn prbn, n kt mnyr, nj shkall t mtejshme n ngjitjen drejt prfundimit t tragjedis, drejt shpalosjes s kuptimit t jets pr Faustin. Duke e par t bukurn si pjes t jets, si nj shkall kalimtare t saj, duke

nnkuptuar ksisoj lidhjen dhe kushtzimin e vlers s t bukurs me t mirn, pra kushtzimin e estetiks me etikn, mund t shohim edhe m qart domethnien e pjesve t tragjedis kushtuar lidhjeve t Faustit me perandorin. Skenat e Faustit n oborrin e perandorit dhe n pranin e ktij jan t vetmet tablo t gjera shoqrore n tr veprn. Kjo patjetr q sht kuptimplot. N pjesn e par t tragjedis, n skenn Jasht ports s qytetit, Fausti, teksa sht duke shtitur me Vagnerin, pritet me nderim e mirnjohje t thell nga ana e t pranishmve. Por me gjith vlerat e mdha njohse t asaj skene plot kolorit e freski, n t nuk ka vese miniatura t jets qytetare n koh t lir, ndrsa detajet e perceptimit t Faustit n popull shrbejn pr t realizuar nj fragment t portretit t heroit kryesor t tragjedis. Pr dinamik reale t veprimtaris shoqrore n t vrtet aty nuk bhet fjal. Ndrkoh skenat me perandorin kan t tjera prmasa, tjetr dramatizm dhe tjetr funksion ideo-artistik. Kshtu n skenn Pallat perandorak. Salla e fronit (vv. 4728-5064) kancelari, komandanti i ushtris, thesareruajtsi, ekonomi i pallatit shpalosin nj t till tablo t gjendjes n perandori, sa sot mund tua kishte zilin do kronist e publicist i ndershm. Kemi t drejt t mendojm se fjalt pr nj shtet t tr q dergjet i smur, pr sundimin e ligjruar t padrejtsis, pr gjyqtart q fryhen npr kolltuk duke u br ortak t zuzarve, pr kriminelt, q rrojn e gzojn t rrethuar nga miqt e shokt, pr t ndershmit q prkulen para ryshfetarit, pr partit q nuk ngjallin m besim, pr faktin q smendon njeriu pr njerin, ve hallne tij shikon gjithkush, nuk jan aq nj prfytyrim i Gtes i nxjerr nga kronikat e kohs s reforms dhe t

kryengritjes fshatare, kur jetoi Fausti historik, sa nj realitet q ai e shihte prdit. Dhe si pr ti paraprir ndokujt, q prap mund t tregohet skeptik pr t tilla prshkrime, i bindur q n Gjermani punt nuk duhet t ken qen kurr ashtu (ndonjri me optimizm mund t mendoj se nj gjendje e till nuk thuhet dot as pr vendin ton plot probleme), kancelari shton: E nxiva ca, kt e di, po punt jan dhe m zi. Krejt ndryshe na del ky realitet n prshkrimin q bn Mefistofeli dhe ku ka ve drit t shklqyer, ve nj ushtri trime e fitimtare e ku gjithkush shfaq nj shkall t admirueshme vetveprimtarie pr t realizuar synimet e tij, t cilat n nj t folur me stil t lart mund t cilsohen si projekte. Ne jemi t lir gjat leximit t zgjedhim midis dy kndvshtrimeve: atij t ofiqarve, q prballen prdit me problemet e jets, dhe atij t Mefistofelit, i cili t kujton lajkatart, q kurr nuk mungojn pran drejtuesve t shtetit. Populli i thjesht (mrmritjet e turms) shprehet negativisht pr Mefistofelin, q sht dinak e dhelparak dhe q gnjen serbes, por Gtja duket se ka qen i bindur q pikrisht t till njerz arrijn n fund t fundit t bhen kshilltart m t besuar t pushtetarve. Le t prmendim ktu shkarazi se zgjidhja q Mefistofeli i sugjeron perandorit pr t kaprcyer problemet sht t nxjerrt e paras (kartmonedhs). Duke mbajtur parasysh rndsin praktike t kalimit t shoqris njerzore nga forma monedh e paras, ku prdorej edhe ari, edhe argjendi, edhe bakri, te forma kartmonedh (e sot te karta e kreditit), duke mos harruar gjithashtu vlersimet, prgjithsisht negative, t popullit pr paran, sht mir nga ana tjetr t mos harrohet se vlera e kmbimit t forms konkrete t

paras ka shkuar duke iu prgjigjur gjithnj e m pak vlers s mallrave, ekuivalent i t cilave ajo paraqitet. N kt pik njerzit kan prdorur n nj mas t pabesueshme dyzimin e ndrgjegjes s tyre, kur pr nj cop letr kan pranuar t japin vlera t tra materiale, t cilat kan kushtuar mund e dije jo t vogl. Dhe sot gjendja e shkmbimit t t mirave materiale n bot paraqitet e till, q kush ka pushtetin mbi paran nga njra an prbn numerikisht nj prqindje gjithnj e m t vogl t popullsis s prgjithshme, ndrsa nga ana tjetr ka pushtet gjithnj e m t madh n krahasim me at q zotron t mirat materiale. Por gjendja e perandoris nuk shkon duke u prmirsuar thjesht me hedhjen n qarkullim t kartmonedhs (a nuk u kshillohet sot vendeve t varfra t frenojn sa m shum inflacionin e kartmonedhs?). Kur Fausti e Mefistofeli kthehen nga antikiteti grek, e gjejn perandorin n vshtirsi t mdha dhe vendin n pshtjellim t plot. Problemet ekonomike, t nnvlersuara pr nj koh t gjat, jan rnduar duke ngjallur paknaqsi t prgjithshme e duke u dhn shkas trazirave dhe orvatjeve pr rrzimin e perandorit. Mefistofeli, me krkesn e Faustit, bn t mundur q perandori t fitoj mbi kundrshtart. Prpara Faustit shfaqet rasti i jets: pr her t par ai ka mundsin t ndrmarr nj veprimtari praktike q nuk i vlen vetm atij dhe as vetm kohs s tij. Pr ndihmn e dhn n arritjen e fitores ai i krkon perandorit tok n breg t detit. Dshira prmbushet, projekti i madh mund t filloj nga realizimi. N shekullin XVIII n Vendet e Ulta hartoheshin planet e para pr pengimin e prmbytjes s tokave bregdetare nga ujt e detit. N vitin 1932 n Holand prfundoi s ngrituri diga e Zuiderzees, e cila siguroi kthimin n truall

t kultivueshm t nj siprfaqeje t konsiderueshme toke. Pikrisht i till ishte edhe projekti i Faustit: Ksaj ideje krejt i jam kushtuar, me larta dije sht kjo: liri e jet ka pr ti fituar ve kush do dit punon pr to! 11575 Duke prfytyruar punn e bashkuar t njerzve pr ngritjen e digs dhe tharjen e moalit, kthimin e tokave n fusha t kultivueshme pr miliona veta, t cilt do t ishin t lir t punojn, jo thjesht t qet, duke marr me mend ndarjen n dysh t natyrs, ku nga njra an e digs do t ishte parajsa, ndrsa nga ana tjetr tallazet e detit, Fausti m n fund shprthen n nj dshir fare t pastr: Ta shihja, ah, kt mori, t rroja mes t lirsh n liri! Aher do thosh kjo zemra ime: 11580 Pa ndalu, ast, t t shijoj! Sdo humb kurr gjurm e veprs sime, n jet t jetve do rroj. E parandjen kaq lumturi ky shpirti im dhe prjeton gzimin m sublim. 11585 sht asti i fundit i jets s tij: nuk ka lumturi m t madhe se t parandjesh e t prfytyrosh me siguri t plot vet lumturin t kuptuar si lumturi t t gjith njerzve dhe pr t gjitha brezat, si vepr t njeriut pr njerzit. Bien posht t gjitha shpresat n forcat e mbinatyrshme, t gjitha ndrrat pr jetn e prtejme, dhe mbetet vetm besimi te vetvetja, te prpjekjet vetjake, t cilat nuk mund t reshtin kurr, t cilat nuk mund t sigurojn nj lumturi t vshtruar si prehje dhe dfrim t amshuar, por si pun dhe knaqsi pune t amshuar.

Natyrisht vlen t thuhen dy fjal edhe pr mnyrn se si vihet n jet projekti i Faustit, aq m tepr kur dihet q mjetet n prgjithsi kan lidhje me natyrn e qllimit q dikush a nj shoqri synon t arrij. Dihet gjithashtu q qllimi n t vrtet nuk mund ti prligj mjetet. Prkundrazi, mjetet e ulta e dmtojn rnd nj qllim t lart. Fausti i krkon Mefistofelit t punsoj njerz duke prdorur edhe qejfet edhe dhunn (Premtoju qejfe, vru dor,/ paguaji, joshi, i shtrngo!), pra, dy mjete me shkall qytetrimi tejet t vjetruar e moralitet t dyshimt. T prmendim shkarazi faktin q puna pr realizimin e projektit t Faustit kryhet kryesisht natn nga forca mefistofelike. Edhe m kuptimplot sht ktu episodi me pleqt Filemon e Baukid, t cilt Fausti vendos ti shpronsoj i shtyr thjesht nga dshira pr t pasur nj pik, nga t sodis sa m mir frytet e projektit t tij. sht nj Faust, i cili at q ka arritur n ndaljen e detit e ka fal ndihms s Mefistofelit dhe t cilit tanim i duket e bezdisshme dhe kjo nuk sht udi - kambana mbrmsore e kishzs, ku kan vajtur t luten Filemoni e Baukida. Faustin nuk e lidh asgj me perndin, por e lidh jo pak me Mefistofelin. Madje lutja e pleqve e vret n shpirt, pasi i kujton s paku dy gjra, q kan lidhje mes tyre: lidhjen me Mefistofelin dhe marrjen n qaf t Margarits. Ndaj drgon Mefistofelin ta shpronsoj iftin plak, q thjesht me pranin e vet i sjell bezdi. Dhe ky e zgjidh problemin me metodat e veta t njohura: pleqt digjen n gjum s bashku me kasollen e tyre. M tej. sht mjaft domethns karakterizimi q Mefistofeli i bn veprimtaris detare t flots s vn n shrbim t Faustit: I liri det liri na dha.

Atje mendimi vler ka? Nj gj ve vlen: plakit, rrmbe, peshko ktu, grabit atje, me radh barkat nis sulmo, 11180 se tre, se katr mos mendo. Pa dhe t pestn zr pas pak: kush forcn ka, ka edhe hak. T pyesin z e jo se si! Lundrimi duhet e pr far? 11185 Luftim, tregti, pirateri, kjo sht treshe e pandar! A thua Gtja t ket qen nj njeri i indoktrinuar tej mase kundr asaj q sot quhet me eufemizm ekonomi tregu, kur i ka vn n nj plan e n harmoni t plot mes tyre luftn, tregtin dhe piraterin dhe ia ka besuar shpalljen e ksaj teze vet Mefistofelit? Fausti vdes. Nuk sht kjo nj vdekje tronditse, por m tepr nj fund jete q na shtyn t mendohemi. Tragjedia n t vrtet ende nuk ka prfunduar. Ka mbetur t qartsohet se kujt do ti prkas shpirti i tij (ose, thn n mnyr m t kuptueshme, kujtimi i tij): Mefistofelit, domethn s keqes, forcs shkatrrimtare, apo parajss, domethn bots t s mirs, t forcave ndrtuese. Fundi i tragjedis rikthehet kshtu n nj far kuptimi te zanafilla e saj historike, te figura e doktor Faustit dhe te mnyra si kujtohej kjo figur n gojdhnat popullore e n propagandn e klerit. Pr popullin Fausti ishte njeriu i ditur q sfidonte t keqen, pr klerin ai ishte njeriu i pafe q i shiti shpirtin djallit. Pas leximit t Faustit t Gtes ne mund t krijojm mendimin ton rreth prgjigjes q i duhet dhn pyetjes pr fatin e kujtimit t Faustit, prgjigje q n thelb duhet t prmbaj domethnien e ksaj vepre t madhe.

Pra, gjja e par q t sjell n mendje vdekja e Faustit, ashtu si ndodh n vdekjen dhe varrimin e do njeriu, sht ideja e kujtimit: pr far kujtohet njeriut q ndahet nga jeta, pr t mir a pr t keq. Del se kjo pyetje nuk qenksh edhe aq rutinore, edhe aq e rndomt, aq n fund t fundit e teprt, e paprfillshme, e pavler. Dhe kur flasim pr kujtimin e mir, nuk nnkuptojm aspak t kryerit e gjrave t mdha, t bmave me prmasa t jashtzakonshme. E mira nuk kushtzohet nga prmasat, ajo nuk ka lidhje t domosdoshme me madhshtoren. S dyti, lexuesi do t shoh se fill pas vdekjes s Faustit Mefistofeli nxiton ta prvetsoj shpirt-kujtimin e tij. Po a ka ai t drejt ta bj kt? ndrra e Faustit pr tu knaqur n jet a vall u prmbush duke ndjekur kshillat e Mefistofelit? Ideja lumturuese e nj pune q tu shrbente njerzve, si ajo e ngritjes s digs dhe e prfitimit t tokave t kultivueshme, ide, q pati nj forc t till ngazllyese sa e knaqi plotsisht shpirtin e paknaqshm t Faustit, a ishte vall nj gjetje e Mefistofelit? N rast se do t nisemi nga kto pyetje, n rast se do t mbajm parasysh se ku e gjeti Fausti astin e prehjes shpirtrore, diku n ndonj dfrim apo tek mendonte se si mund t realizohej nj projekt, q do t prmirsonte jetn e njerzve, ather kemi mundsin t kuptojm se me far ka lidhje kujtimi i tij, me prirjen egoiste apo at altruiste, me forcn q na i bjerr energjit apo forcn q na i shumfishon ato, me parimin q na l n vend apo me at q na shtyn kurdoher prpara, me iden se jeta duhet shijuar apo me pikpamjen se jeta duhet t marr nj kuptim, nj domethnie, nj vler morale. Ktu ne nuk mund t harrojm dy episode, q lidhen me dy dshira t Faustit: e para pr t shijuar dashurin e Margarits dhe e dyta pr t shijuar panoramn q

hapej nga kasollja e dy pleqve t varfr. Dhe nuk mund t mos vm re q si pr udi, por n t vrtet aspak pr udi, t dyja kto dshira vetjake, egoiste, t Faustit u kthyen n tragjedi pr t tjert. Asnj lexues i ndjeshm nuk mund t mos preket nga fati i viktimave t Faustit, pavarsisht se deri n mas do t arrij t kuptoj q fillesa e ktyre vdekjeve tragjike sht pikrisht egoizmi i Faustit. Dhe vshtir t ket lexues q mund tia falin Faustit kto dy ngjarjeje t rnda. Madje nuk do t ishte e tepruar t thuhej q mjaftojn kto dy episode pr t mos na e br aspak simpatike figurn e Faustit. E megjithat ideja e Gtes q Fausti e gjen kuptimin dhe shijen e jets te puna me vler shoqrore pr brezat e sotm e pr ata t ardhshm nuk mund t mos na trheq e t mos na duket thellsisht bindse. Vrtet jeta nuk sht vetm pun, por jeta pa pun nuk ka kuptim. Marksi n rinin e tij, afrsisht trembdhjet vjet pasi Gtja kishte prfunduar Faustin, shkruante se puna prbn tiparin themelor q e dallon njeriun nga t gjitha gjallesat e tjera. Mund t thuhet se ideja e puns si burim i t mirave materiale prbn nj prej elementeve kryesore t kulturs tradicionale jetsore t kombit ton, ka dshmohet qoft edhe nga pasuria e fjalve t urta popullore rreth ksaj teme. Vlera themelore e puns ka nj vend mbizotrues edhe n krijimtarin letrare t shkrimtarve m t spikatur t letrsis son. Fausti i Gtes vjen kshtu si nj prforcim i vlers parsore q ka puna e frymzuar nga vlerat shoqrore n prparimin e do kombi dhe t t gjith njerzimit. Pikrisht pr kt arsye edhe kujtimi i Faustit nuk mund t jet pron e forcave reaksionare. Dhe nj botim e ribotim i tij nuk mund t mos jet nj ndihm e madhe pr t gjith ne n rrugn e vshtir drejt prparimit.

Fausti nuk sht vetm nj univers botkuptimor pr nga gjersia dhe larmia e ideve, q trajtohen, prmenden apo thjesht vegojn n t dhe q zbulohen apo shpalosen vazhdimisht n nj drit t re para nesh, sa her q marrim t lexojm a rilexojm tr veprn apo pjes t caktuara t saj. Fausti nuk sht as vetm nj vepr e till sikurse n prgjithsi nuk ka shum n letrsin botrore q n do sken, madje n do episod e n do faqe na ndihmon t kuptojm jo thjesht t kaluarn por edhe kohn q jetojm. Shkurt, Fausti nuk sht vetm nj lloj akademie e dijes, e par kjo si dije jo vetm enciklopedike por edhe sistemore. Fausti sht edhe nj vepr e rrall arti, nga e cila ne msojm si t ndjejm moralisht sht e mira dhe sht e keqja e si t dallojm estetikisht t bukurn nga e shmtuara. Shkurt, Fausti na paraqitet edhe si nj shkoll e vrtet edukate dhe nj akademi artesh t bukura. N kt akademi dijeje dhe artesh t bukura, n kt shkoll edukate, gjithkush sht i lir t marr e t lr t doj, por sht e pamundur t mos gjej dika q ta trheq me dritn e mendimit, ngrohtsin e ndjenjs dhe gjallrin e prjetimit. Ngrehina dramatike e veprs dhe arsenali metrik i saj, q do t meritonin nj trajtim t veant pr tu br t qart n tr kompleksitetin dhe madhshtin e tyre, i prgjigjen plotsisht universit t ideve, q parashtrohen, dhe krkess pr nj shtjellim t tyre sa m t mir. Duke nisur nga Prologu n teatr e Prologu n qiell t gjitha skenat kan nj domethnie e nj kadencim t veant dhe pavarsisht se sa arrijm ne t rrokim domos-doshmrin logjike t vijueshmris s tyre, ato na prcjellin n mnyr t pakuptuar te njra-tjetra,

ashtu si na presin e na dorzojn n nj far kuptimi te njra-tjetra sallat e veanta t nj muzeu madhshtor duke na mbushur secila me ngarkesn e vet t veant ideo-emocionale. Ne mund edhe t humbasim pr nj ast fillin e asaj q lexojm e prfytyrojm, mund t mos jemi t vetdijshm se ku ndodhemi dhe prse, ashtu t mbartur, sikurse ndjehemi, nga valt e mendimeve dhe prjetimeve t ngjallura prej skenave q shtjellohen e shtjellohen para syve tan. Por prmes pyllit t ideve, mbresave dhe pamjeve q duket sikur nuk kan t reshtur, shtegu i veprs na afron gjithnj e m shum te pika kulmore, ajo e zgjidhjes s fatit t Faustit. E gjith kjo skenografi sht pikturuar me nj kolorit teknikash poetike e metrike, t rrokurit dhe t shijuarit e t cilve gjithashtu nuk na vijn aq t leht n perceptim. Teknika poetike dhe metrike e Gtes sht n nj ndryshim t vazhdueshm duke kaluar nga pjes t buta me ritme e rima tinglluese, si sht knga e mbretit t Tules, n vargjeve t prthyera e t rrmbyera, tipike pr poetikn gjermane (skena Nat, pjesa e fundit e monologut t famshm t Faustit ose vv.501-509), n pjes proze (skena Dit e zymt fush) dhe deri n skena t tra me vargjet e gjata t metriks greke (pjesa Skena ndryshon trsisht), t cilat i kemi aq t njohura prmes gjashtmbdhjetrrokshit naimian. Fausti n prfundim t leximit na l jo thjesht mbresn e nj tragjedie, ndonse fryma tragjike na shoqron gjith kohs, e as thjesht mbresn e nj vepre artistike, sado madhshtore kjo qoft. Por si t gjitha veprat e mdha dhe madhshtore t artit, ai na fal nj begati mendimesh, prshtypjesh e prjetimesh, q nuk mund t prmblidhen n nj kategori t vetme t krijimtaris shkrimore e artistike t njeriut.

N mbarim t Faustit ne ndjehemi njlloj si t kishim prpir nj vepr t mir, t thell e vrtetthnse ku jan grshetuar filozofia, historia, muzika, piktura, arkitektura. N mbarim t Faustit ne mbetemi t prthithur n mendime mbi jetn ton dhe mbi kuptimin e jets njerzore. Dhe arrijm t kuptojm q pr Gten hyjnorja sht puna, ndrsa djallzorja sht antipuna. N mbarim t Faustit ne nuk jemi m ata q kemi qen prpara leximit t tij. Mjaftojn kto q ne t ndjehemi krenar dhe prgjegjs pr fatin e madh q jemi njerz dhe q mund t frymzohemi n jetn ton nga veprat e mdha t njeriut.