Parau Poro’i nā te Peresidenira’a Ārea · 2017. 2. 8. · ’outou mau tamari’i ’ia manuia i roto i tā rātou ha’api’ira’a. Tē ani manihinihi nei mātou ’ia ’outou

2

Parau Poro’i nā te Peresidenira’a Ārea E au mau taea’e ’e au mau tuahine here ē,

Te utuāfare ’o te fa’anahora’a hau roa atu ïa i te faufa’a rahi ’o te vai maoro mai i roto i te roara’a ’o te orara’a

a muri noa atu. Nō te mea ’e parau mau teie parau, « Tā tātou mau ’ohipa hau roa atu i te faufa’a rahi ’e te pūai

tei roto ïa i te ’utuāfare »1 ’Ua hōro’a te Metua i te Ao ra i te mau metua i te fa’auera’a hanahana ’ia tu’u pāpū

atu i tā rātou mau tamari’i i ni’a i te ’ē’a ’e arata’i atu i te ora mure ’ore.

Nō te mea te hina’aro nei tātou e ’ia fana’o rahi atu ā tā tātou mau tamari’i i te mau rāve’a i tā tātou iho, ’e

tūtava ïa tātou te mau metua ’ia ha’api’i mai i te mau mea ato’a nō te riro ’ei metua maita’i ’e te here ’e ’ia

fa’atupu i te hō’ē ’utuāfare pūai. ’Ei mau metua, e ha’apūaihia tātou nā roto i te fa’aea-piri-ra’a atu i te Fatu, ma

te fa’aro’ora’a atu i te feiā Tāna i pi’i nō te tauturu ia tātou, ’e ma te hi’ora’a atu i te huru e ha’api’i nei te feiā tā

tātou e fa’ahiahia nei i tā rātou mau tamari’i. E’ita roa atu tātou ’e fa’aea i te ha’api’i nāhea ’ia riro ’ei mau

metua maita’i.

O te mau metua te mau ’orometua ha’api’i mātāmua ’e te hau atu i te faufa’a rahi nō te tamari’i. Te ʼutuāfare o

te vāhi ïa i reira te mau tamari’i e ha’api’i ai ’ia tupu i roto i te ha’api’ira’a pae vārua ’e te pae tino. Te tumu nō

teie buka ha’api’ira’a nō te tauturura’a ïa ’ia ’outou ’ia tuatāpapa ’e te tahi atu mau metua nāhea ’ia tauturu i tā

’outou mau tamari’i ’ia manuia i roto i tā rātou ha’api’ira’a.

Tē ani manihinihi nei mātou ’ia ’outou ’ia hi’opo’a nā roto i te pure i te mau mana’o ’e te mau tauturura’a i roto

i teie buka, ’e ’ia fa’aoti nāhea ’ia fa’a’ohipa i te reira i roto i tō ’outou ʼutuāfare. ’Ua ’ite mātou ē e ha’amaita’i

mai te Fatu ’ia ’outou a tūtava ai ’outou ’ia riro ’ei mau metua maita’i roa a’e.

Ma te aroha,

Te Peresidenira’a Ārea nō Pātifita

Tābula ’ohipa 1. E ha’amata te ha’api’ira’a i roto i te ʼutuāfare ........................................................................................................... 3

2. ’A ha’api’i i te parau tumu nō ni’a i te ha’api’ira’a .................................................................................................. 8

3. « ’A tītau i te tā’āto’ara’a ’o te ha’api’ira’a e noa’a ’ia ’outou » ............................................................................. 12

4. ’A fa’a’ohipa i te mau peu rave-tāmau-hia e te ʼutuāfare ......................................................................................... 17

5. ’A ha’amaita’i i te tai’ora’a ’e te pāpa’ira’a nā roto i te reo peretāne ...................................................................... 21

6. ’A riro ’ei ’aivāna’a nō te haerera’a i mua a tā ’outou tamari’i i te fare ha’api’ira’a ............................................... 25

7. ’A ha’api’i ’ia fa’a’ohipa i te mau pupu tuatāpapara’a ............................................................................................. 29

8. ’A ha’api’i i te mau tamari’i ’ia ’ōpua, ’ia fa’anaho, ’e ’ia tu’u i te mau mea faufa’a rahi nā mua roa ................... 32

9. ’A tauturu i te mau tamari’i ’ia ha’api’i mai « ’Ia rave i tei au i tō rātou iho hina’aro » .......................................... 35

10. ’A ha’amau i te mau peu maita’i nō te rave i te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare ............................................................ 40

11. ’A tauturu i tā ʼoutou tamari’i ’ia fa’aineine nō te mau tata’ura’a ........................................................................... 43

12. Parau tumu mā’itihia ’e te pupu ............................................................................................................................... 46

’Ia ’ore ana’e te reo peretāne ’ei reo tumu nō ’outou ............................................................................................. 47

Ha’amata ti’ara’a i te matahiti ha’api’ira’a .............................................................................................................. 48

E aha te mea e ti’a ai i tā’u tamari’i ’ia ’ite hou ’a ha’amata ai i te matahiti 1 ? ...................................................... 49

Mau fa’ahorora’a ............................................................................................................................................................. 51

3

1. E ha’amata te ha’api’ira’a i roto i te ʼutuāfare

Mana’o tumu : E ’ohipa nā te mau metua tei fa’ata’ahia mai e tō te ra’i nō te tauturu i tā rātou mau tamari’i ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a.

1. E ha’amata te ha’api’ira’a i roto i te ʼutuāfare

« Penei a’e te ’orometua ha’api’i tā ´outou ’e tā’u e ha’amana’o maita’i a’e o te

’orometua ha’api’i ïa tei tauturu roa a’e ia tātou. ’Aita paha ’oia i fa’a’ohipa i te ’iri

pāpa’ira’a ’aore rā i mau i te hō’ē parau tū’ite nō te fare ha’api’ira’a teitei, e mea

mure ’ore rā tāna mau ha’api’ira’a ’e e mea mau tāna ha’ape’ape’ara’a. ᾿Ē, tē parau

nei au nō māmā. ’E tē fa’ahiti ato’a nei au i te parau nō pāpā. ᾿Oia mau, e ’orometua

ha’api’i te metua tāta’itahi » (Thomas S. Monson, « E ’orometua ha’api’i noa : Hō’ē

hi’opo’ara’a nā’u iho », Ensign, Me 1973).

Tē poto noa atu ra te taime maita’i nō te ha’api’ira’a. E ’ore vitiviti noa ra te mau

taime ha’api’ira’a. Te metua o te fa’ataime i te ravera’a i tāna hōpoi’a ’ei ’orometua

ha’api’i, e nehenehe ïa ’e noa’a iāna i te mau matahiti i mua nei, i te ’ite i te ’oto nō te

fa’ahitira’a parau a Whittier « O te mau parau ’oto ato’a tei parauhia ’aore rā tei

pāpa’ihia, te mea ’oto roa a’e o teie ïa : ‘Āhani ē !’» (Thomas S. Monson, « Pathways

tō Perfection : Mau A’ora’a a Thomas S. Monson, 2011).

O te mau metua te mau ’orometua ha’api’i mātāmua ’e te hau atu i te faufa’a rahi nō

te tamari’i. E mea mure ’ore te mana o te hō’ē metua i ni’a i te hō’ē tamari’i. E’ita ’e

noa’a i te fāito. Tei roto ato’a te mana o te hō’ē metua i ni’a i te manuiara’a o te hō’ē

tamari’i i te fare ha’api’ira’a.

E hau atu te manuiara’a o te mau tamari’i i te fare

ha’api’ira’a ’ia ha’a ’āmui ana’e te tamari’i, te fare

ha’api’ira’a ’e te ʼutuāfare ’e ’ia rave ana’e rātou i tā rātou

tufa’a ’ohipa.

Te tumu nō teie buka nō te tauturu ïa i te mau metua ’ia

fa’atupu i te hō’ē orara’a ʼutuāfare o te tauturu i te mau

tamari’i ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a. Tei roto i teie

buka te mau mana’o ’e te mau tauturura’a tei niuhia i ni’a i te mau parau tumu ’o te

’evanelia ’e te ’ite ha’api’ira’a.

’Ua ha’api’i Elder Russell M. Nelson i te tufa’a ’ohipa a te

ʼutuāfare i roto i te tupura’a o te hō’ē tamari’i. « E

fa’aitoitohia te haerera’a i mua o te ta’ata iho, tei riro ho’i

‘ei faufa’a tumu nō te ’ōpuara’a a te Atua nō te fā mure ’ore

a Tāna mau tamari’i’ » (Russell M. Nelson, « Fa’aorara’a ’e

fa’ateiteira’a », Ensign, Me 2008).

E ha’amaita’i ’e e fa’auru te Fatu ia ’outou ’a tūtava ai

’outou ’ia riro ’ei metua maita’i roa a’e e mara’a ia ’outou.

E arata’i ’Oia ia ’outou ’a ’imi ai ’outou nā roto i te pure i te

tauturu i te tamari’i tāta’itahi ’ia pe’e i te a’ora’a a te mau

peropheta ’ia « tītau i te tā’āto’ara’a o te ha’api’ira’a e nehenehe ia ’outou » (Gordon

B. Hinckley, « Inspirational Thoughts », Ensign, Tiunu 1999).

` « E rave rahi mau metua ’e parau nei ē e au ra ’ua fānauhia tā rātou mau tamari’i inanahi ra. ’Ua pa’ari taua mau tamari’i ra i teie nei, penei a’e e tamari’i tō rātou. Tei hea ra ho’i te mau matahiti ?’ te ui nei ho’i rātou ». THOMAS S. MONSON, « Mahana ha’amo’ara’a », Ensign, Novema 2000

Te ʼutuāfa

-re

Te fare ha’api’ira’a

Te tama-

ri’i

4

2. E mea ta’a ’ē te ’utuāfare tāta’itahi.

E mea ta’a ’ē te huru o te tamari’i tāta’itahi. E mau ’ite ’e e mau ’aravihi ta’a ’ē tō te

tamari’i tāta’itahi. Nā reira ato’a te mau metua, ’e mea ta’a ’ē tera metua ’e tera

metua. ’Aita e piti ta’ata e hō’ē ā huru, ’e ’aita ato’a e piti ’utuāfare i ’aifāito.

Nō te mea ho’i ē e parau mau te reira, tē fa’aitoitohia nei te mau metua ’ia pure nō

ni’a i te mau ture ’e te mau mana’o tāta’itahi i roto i teie nei buka. Nā roto i te Vārua

Maita’i, ’e fa’a’ite atu ïa te Fatu ia ’outou nāhea ’ia fa’a’ohipa ’e ’ia fa’aau i te mau

mana’o tāta’itahi ’o te mau ta’ata ’e te mau hina’aro ta’a ’ē i roto i tō ’outou ’utuāfare.

’A tai’o ’e ’a tuatāpapa i te mau fa’ahitira’a parau a te Peresideni Monson,

Elder Nelson, ’e Elder Eyring.

E aha tā te mau metua ’e te mau ’utuāfare ’e nehenehe ’e rave nō te tauturu

i te mau tamari’i ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a ’o tā te fare ha’api’ira’a ho’i

’e ore ’e nehenehe e rave ?

Nāhea te hō’ē ā mana’o e nehenehe ai i te fa’a’ohipahia nō te mau ’utuāfare

ta’a ’ē ?

3. Nāhea vau i te fa’a’ohipa i teie buka ?

1. Tē vai nei hō’ē ’ahuru ma piti ha’api’ira’a i roto i teie buka, e parau

tumu ta’a ’ē nō te ha’api’ira’a tāta’itahi. E tauturu ïa te tuatāpapara’a o teie

mau parau tumu i te mau metua ’ia fa’atupu i te hō’ē orara’a ’utuāfare i reira

te mau tamari’i ’e nehenehe ai ’e manuia i te fare ha’api’ira’a. E nehenehe

teie mau parau tumu e tālenahia i te taime e au i te mau melo nō te pupu.

2. Hō’ē ’ahuru ma piti hebedoma te roara’a o te ha’api’ipi’ira’a. ’A fa’ata’a

hō’ē hora ’e te ’āfa nō te rurura’a tāta’itahi.

3. ’Ua fa’anahohia te mau ha’api’ira’a ’ei mau arata’ira’a nō te

tuatāpapara’a. E nehenehe te ha’api’ira’a pūai e tupu ’ia ’āparau, ’ia fa’a’ite

’e ’ia ha’api’i ana’e te hō’ē pupu metua i te tahi ’e te tahi. Te fāito maita’i o te

pupu e va’u e tae atu i te ’ahuru ta’ata—penei a’e e maha e tae atu e pae tāne

’e vahine. I roto i te buka, « te mau metua » o te mau ta’ata ha’apa’o ïa mai te

mau metua vahine fēti’i, te mau pāpā rū’au ’e te māmā rū’au, ’e te tahi atu.

4. E fa’ahaerehia te ha’api’ira’a tāta’itahi e te hō’ē ta’ata arata’i. E’ita teie

nei ta’ata e arata’i mai te hō’ē ’orometua ha’api’i matauhia. E arata’i rā ’oia i

te tuatāpapara’a i reira te mau ta’ata ato’a e parau ai i tō ratou mau mana’o. E

nehenehe o taua noa iho ta’ata i te mau hebedoma ato’a, ’aore rā e fa’a’ohu nā

ni’a i te mau melo ’o te pupu. I te pae hope’a o te tuatāpapara’a, e nehenehe te

pupu e mā’iti i te hō’ē ta’ata nō te arata’i i te ha’api’ira’a i mua.

5. Te mau uira’a ’e te mau ha’amatara’a i te tuatāpapara’a tei nene’i-

’ute’ute-hia. Tē vai nei i roto i te tā’āto’ara’a o te buka te mau uira’a ’e te

mau ha’amatara’a i te tuatāpapara’a tei nene’i-’ute’ute-hia ’Ia tae ana’e

’outou i reira, e anihia ’outou ’ia fa’aea ’e ’ia ’āparau ’ei hō’ē pupu. E mea

pinepine i reira te ha’api’ira’a maita’i’e tupu ai. E nehenehe tā ’outou e tāpe’a

’e ’ia ’āparau nō ni’a i te tahi mea e ana’anataehia ra.

6. Hi’o i nā ’āfata ’e piti i te ’api hope’a o te ha’api’ira’a tāta’itahi :

Ha’apotora’a. Te ’āfata mātāmua ’o te hō’ē ïa ha’apotora’a nō te mau

mana’o faufa’a rahi i roto i te tufa’a. ’A fa’a’ohipa i teie ’āfata ’ia fa’aoti

ana’e ’outou i tā ’outou tuatāpapara’a o te tufa’a.

« Tā tātou mau ’ohipa faufa’a roa a‘e ’e te mana rahi, tei roto ïa i te ’utuāfare. E mea faufa’a te reira nō te mea i te ’ōmuara’a o te orara’a o te hō’ē tamari’i, ’e nehenehe te ’utuāfare ’e tu’u pāpū i te ’āvae ’o te tamari’i i ni‘a i te ’ē‘a nō te ho‘ira’a i te fare. HENRY B. EYRING, « Tauturu ia rātou i te ho’ira’a i te fare », Ensign, Me 2010

5

Te mau ’ōpuara’a ’e te mau fa’aotira’a a te ta’ata iho : E aha te mea e

ti’a iā’u ’ia rave i roto i tō’u ’utuāfare ? ’A pāpa’i i te mau mana’o i roto i

teie ’āfata nō te mau mea tā ’outou e hina’aro i te rave i roto i tō ’outou

’utuāfare. ’Ua fa’aitoitohia ’outou ’ia rave i te mau fa’aotira’a ’e ’ia pāpa’i i

te reira.

7. Ha’amata i te mau ha’api’ira’a nā roto i te hō’ē ’āparaura Fa’aho’i ’e

Fa’a’ite. ’A ha’amata i te ha’api’ira’a ma te hi’o fa’ahou i te mau mana’o nō

te ha’api’ira’a nā mua atu e ’a paraparau nō ni’a i te mea tā ’outou i tāmata i

tō ’outou ’utuāfare i te hebedoma i ma’iri (nō roto mai i te ’āfata « Te mau

’ōpuara’a ’e te mau fa’aotira’a a te ta’ata iho » i te ’api hope’a nō te

ha’api’ira’a tāta’itahi). ’A ’ata ’e ’a ’ārearea ’a ha’api’i ’āmui ai ’outou.

8. Tē vai nei te tahi mau ta’o ta’a ’ē nō te « fare ha’api’ira’a » i roto i te tahi

mau ha’api’ira’a. E mea tītauhia te reira nō te parau tumu e tuatāpapahia ra.

Mai te mea e ’ite ’outou i te mau ta’o ’aita ’outou i ’ite, ’a haere marū ’e ’a

ha’api’i mai i te reira. ’A tauturu i te tahi ’e te tahi.

9. E fa’aoti te pupu i te tumu parau nō te ha’api’ira’a hope’a (Ha’api’ira’a

12).

E tu’uhia te ha’api’ira’a hope’a i te hiti ’ia nehenehe i te pupu ’ia paraparau

nō ni’a i te mau huru parau tumu ato’a tā rātou e hina’aro i te ’ite atu ā.

’A rave i te tahi nau minuti nō te hi’o haere i te buka. Nāhea ’outou e fa’ahope ai i teie nei parau ? « Te tahi mea tā’u e hina’aro nō te fa’arahi atu ā i tō’u ’ite nō ni’a ïa… »

4. E ti’a ’ia fa’atupu-’āpiti-hia te ha’api’ira’a i te pae tino ’e i te pae vārua, ’eiaha roa atu te hō’ē ma te ’ore te tahi.

Te ha’api’ira’a i te pae tino o te huru ha’api’ira’a ïa tā tātou e fāri’i nei i te

fare ha’api’ira’a, fa’ata’a-’ē-hia i te ha’api’ira’a fa’aro’o. Te ha’api’ira’a i

te pae vārua ’o te huru ha’api’ira’a ïa tā tātou e fāri’i nei i te fare, i te fare

purera’a, ’e i roto i te mau fa’anahora’a ha’api’ira’a ’evānelia a te ’Ēkālesia

nā te feiā ’āpī ’e te feiā ’āpī pa’ari. E mea faufa’a rahi nā ha’api’ira’a

to’opiti ’e e pāturu ’e e ha’apūai te tahi i te tahi.

’Ua pāpa’ihia teie buka nō te hōro’a i te mau metua te mau mana’o ’e te mau

tauturura’a ’o te tauturu i tā rātou mau tamari’i ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a, ’ua

hōro’a rā te Fatu i te mau metua te hōpoi’a hanahana ’ia ha’api’i i tā rātou mau

tamari’i ’a ora ai rātou i te fenua nei, e aha tā te Fatu e tītau nei ia rātou ’e nāhea te

Fa’aora i te tauturu ia rātou.

« E mea maita’i rā te ’ite, ’ia ha’apa’o rātou i te a’o a te Atua ». 2 Nephi 9:29

« Te hanahana o te Atua ra o te ’ite ïa, ’oia ho’i, te māramarama ’e te parau mau. E

ha’apae roa te māramarama ’e te parau mau i tei ’ino ra ». PH&PF 93:36-37.

Nāhea te ha’api’ira’a vārua e nehenehe ai e ha’apūai i te ha’api’ira’a pae tino ?

Nāhea te ha’api’ira’a pae tino e nehenehe ai e ha’apūai i te ha’api’ara’a pae vārua?

« E te rāvea ha’avare a te mea ’ino ra ē! E te te’ote’o, ’e te hapa, ’e te ma’ama’a ’o te ta’ata nei ē! ’Ia ha’api’ihia rātou, ’ua mana’o rātou, e feiā pa’ari rātou ; ē e ’ore rātou e fa’aro’o i te a’o a te Atua, nō te mea ’ua fa’aru’e rātou i te reira, i te mana’ora’a ē, ’ua ’ite rātou ihora, e nō reira, e mea ma’ama’a tō rātou pa’ari, ’e ’aore ho’i ’a rātou ’e faufa’ai te reira. E pohe ho’i rātou. 2 Nephi 9:28

6

5. E ha’apūai te ha’api’ira’a i tō ’outou ’utuāfare nō te mau u’i e rave rahi.

E aha te fāito ha’api’ira’a ’e te manuiara’a tā ’outou e hina’aro nei nō tā ’outou mau

tamari’i ? Nō tā ’outou mau mo’otua ?

I tō ’outou mana’ora’a e nehenehe ?

Tē fa’aruru nei te mau ’utuāfare ato’a i te mau tāmatara’a ’a pe’e ai rātou i te Fatu nā

roto i te fa’aro’o ’e te ha’apa’o. Tē fa’aruru nei te rahira’a o te mau ta’ata—te rahira’a

o te mau ’utuāfare—i te mau huru orara’a fifi ’a ha’a ai rātou nō te tītau rahi i te

ha’api’ira’a mai tei mara’a ia rātou. ’A tai’o i te pāpa’ira’a i raro nei nā Elder Joseph

W. Sitate.

« E ha’amata te fa’atupura’a i te ’aravihi ’ia ha’avī i te mau mea o tē fenua nei nā roto

i te ha’eha’a ’e te ’itera’a i tō tātou paruparu ta’ata ’e te mana e roa’a mai ia tātou nā

roto i te Mesia ’e Tāna Tāra’ehara Inaha « ’ua oti ’ia Iesu te parau ē : ’Ia fa’aro’o

’outou iā’u, e roa’a ia ’outou te mana e rave ai ’outou i tei au iā’u ra ». E noa’a teie

mana ia tātou i te taime ’a mā‘iti ai tātou ’ia ’ohipa nā roto i te ha’apa‘ora’a i Tāna

mau fa’auera’a. E rahi mai tō tātou ’aravihi ’ia ’imi atu tātou i te mau hōro‘a a te

Vārua ma te fa’arahi i tā tātou mau taleni.

« ’Ua fānauhia vau ’e ’ua pa’ari au i roto i te orara’a ha’eha’a mai te rahira’a o te mau

’utuāfare nō ’Āfirita. ’Ua fāri’i au i te ’aravihi nō te fa’ateitei iā’u iho i ni‘a a‘e i te

reira huru orara’a nā roto i te ’imira’a ’e te noa’ara’a, ma te tauturu-maita’i-hia ’e tō’u

nā metua, te hō’ē ha’api’ira’a maita’i. ’Ua riro te fa’atupura’a i te hō’ē hi‘ora’a nō te

mea o tā’u e nehenene e riro mai ’ei mea faufa’a roa nō tō’u haerera’a i mua. I muri

a‘e, ’ei ta’ata fa’aipoipo ’āpī, ’ua ’itehia mai ’ia māua tā’u vahine, o Gladys, i te

’evanelia tei fa’aho‘i-fa’ahou-hia mai, ’o te tāmau noa nei i te ha’amaita’i i tō māua

orara’a e te arata‘ira’a i te pae vārua. Mai te mau ’utuāfare ato’a, tē vai nei tō māua

mau fifi ’e mau tāmatara’a. Terā rā ’a hi‘o ai māua i ni‘a i te Fatu nō te tauturu, ’ua

’itehia ’ia māua te pāhonora’a tei hōpoi mai i te hau ’e te tāmāhanahana, ’e ’aita atu ra

tō māua mana‘o teimaha i teie mau mea ». (Joseph W. Sitate, « ’Ia hotu fa’arahi, ’ia

rahi roa, ’e ’ia ha’avî i te fenua », Ensign, Me 2015).

Nō te aha Elder Sitati ’e tōna ’utuāfare i « mana’o teimaha » ai i mua i te mau tāmatara’a tā rātou i fa’aruru ? E aha tā tōna ’ā’amu e ha’api’i mai nei ia tātou nō ni’a i te mea e nehenehe e tupu i roto i tō tātou iho mau ’utuāfare ?

Nota: I roto i teie buka, e fa’ahitihia te mau tamari’i ’ei « ’oia » ’aore rā « ’ōna» i te

tahi mau taime. Te mau mono i’oa, noa atu e tamāroa ’aore rā e tamāhine, o te mau

tamari’i ato’a ïa.

« ’Ua fānauhia vau ’e ’ua

pa’ari au i roto i te orara’a

ha’eha’a mai te rahira’a o te

mau ’utuāfare nō ’Āfirita.

’Ua fāri’i au i te ’aravihi nō

te fa’ateitei iā’u iho i ni‘a a‘e

i te reira huru orara’a nā

roto i te ’imira’a ’e te

noa’ara’a, ma te tauturu-

maita’i-hia e tō’u nā metua,

te hō’ē ha’api’ira’a

maita’i ». JOSEPH W.

SITATE, « ’Ia hotu fa’arahi,

’ia rahi roa, ’e ’ia ha’avī i te

fenua », Ensign, Me 2015.

7

E HA’AMATA TE MANUIARA’A I TE FARE HA’API’IRA’A

I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 1 E ha’amata te ha’api’ira’a i roto i te ʼutuāfare

Ha’apotora’a.

1. « Tei roto i te ’utuāfare tā tātou mau ’ohipa faufa’a rahi roa a’e ’e te pūai roa a’e ». (Henry B. Eyring). 2. E ti’a i te mau metua ’e i te mau tamari’i ’ia tauturu te tahi i te tahi ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a. 3. E mea ta’a ’ē te mau tamari’i, te mau metua ’e te mau ’utuāfare ato’a. E arata’i te Vārua Maitai ia ’outou

nō te fa’aotira’a e nāhea teie mau ture arata’i ’e teie mau peu e ’ohipa maita’i a’e ai i roto i tō ’outou ’utuāfare.

4. E ha’amauhia te hō’ē pupu tuatāpapara’a i reira te tahi mau metua e fārerei ’āmui ai i te mau hebedoma ato’a nō te roara’a e 12 hebedoma e 1 hora e te ’āfa te maoro i te mau hebedoma ato’a. E arata’i te hō’ē ta’ata arata’i i te tuatāpapara’a. E nehenehe tā te pupu e fa’ata’a i te tahi ’ē atu ta’ata arata’i i te mau hebedoma ato’a, ’aore rā taua noa ā ta’ata i te mau hebedoma ato’a.

5. E rave te mau melo nō te pupu i te mau fa’aotira’a i te hebedoma tāta’itahi nō ni’a i te mea tā rātou e tāmata i te rave i roto i tō rātou mau ’utuāfare i taua hebedoma ra. E ha’amata te ha’api’ira’a tāta’itahi ma te hō’ē hi’opo’ara’a nō taua mau fa’aotira’a ra ’e te hō’ē tuatāpapara’a nō ni’a i te mau mea tā rātou i tāmata i taua hebedoma ra, e aha tei tere maita’i ’e tei ’ore ato’a i tere maita’i.

6. E ha’apūai ïa te ha’api’ira’a pae vārua i te ha’api’ira’a pae tino. 7. E nehenehe tā te mau ’utuāfare e fa’atupu i tā rātou mau fā ha’api’ira’a nā roto i te ha’a-pūai-ra’a ’e te

fa’a’ohipara’a i te fa’aro’o ’e te ha’apa’o.

Te mau ’ōpuara’a ’e te mau fa’aotira’a a te ta’ata iho :

E aha ïa tā’u e rave i roto i tō’u ’utuāfare i teie hebedoma ?

8

’A hi’o fa’ahou i te mau ’ōpuara’a ’e te mau fa’aotira’a nō te

ha’api’ira’a nā mua atu.

E aha tā ’outou i rave i te fare ? E aha tā ’outou i ha’api’i mai ? ’A hi’o fa’ahou i te hō’ē fa’ahitira’a parau faufa’a ’e ’aore rā hō’ē pāpa’ira’a mo’a.

2. Ha’api’i i te Parau Tumu nō te Ha’api’ira’a

Mana’o tumu : E tae mai te fa’aotira’a roa ’e te hōhonu nō te ha’api’ira’a nā roto i te ’itera’a i tā tātou faufa’a ’āi’a hanahana ’e nō te aha tei te fenua nei tātou.

E rahi atu ā te pūai o te mau tamari’i, te feiā ’āpī, ’e te feiā pa’ari i te ha’ara’a ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a ’ia ’ite ana’e rātou i tō rātou natura hanahana ’e tō rātou ’aravihi hope’a ’ore, ’e te hina’aro nei tō tātou Metua i te Ao ra i Tāna mau tamari’i ’ia fāri’i i te hō’ē ā ’oa’oa hope Tāna e fana’o nei.

’Ua ha’api’i Elder Boyd K. Packer ē te ’itera’a i te ha’api’ira’a tumu o te hō’ē ïa mana’o

tūra’i pūai. « E fa’ataui te ha’api’ira’a tumu mau, tei ta’ahia, i te mau huru ’e te haere’a. E

ha�’amaita’i vitiviti a’e te tuatāpapara’a i te mau parau ha’api’ira’a tumu o te ’evanelia i

te haere’a i te hō’ē tuatāpapara’a i te haere’a ». (« ’Eiaha e mata’u », Ensign, Me 2004).

Nō te aha tātou e ha’api’i mātāmua ai i te ha’api’ira’a tumu, noa atu ē te paraparau nei tātou nō ni’a i te ha’api’ira’a ? Nāhea te ha’api’ira’a tumu e fa’ataui ai i te haere’a ? E nehenehe ānei tā ’outou e feruri i te hō’ē ha’api’ira’a tumu tei fa’ataui i tō ’outou haere’a ?

’A ha’api’i i teie nā ha’api’ira’a tumu e pae i roto i te purera’a pō ’utuāfare. E tītau paha te

reira hau atu i te hō’ē ha’api’ira’a. ’A hi’o pinepine atu i teie mau ha’api’ira’a tumu.

1 E tamari’i ’oe nā te Atua.

Te hāro’aro’ara’a i tō tātou ti’ara’a hanahana, te ’itera’a ē « e tamari’i tātou nā te Atua »

(Te ’ohipa 17:29.) o te hō’ē ïa hi’ora’a o te taui i te orara’a nei. E taui te reira i te mau

mea ato’a.

« E mau tamāroa ’e e mau tamāhine tātou nā te hō’ē Atua ora. E ita e nehenehe ia tātou

’ia tāpe’a mau i teie nei ’itera’a ma te ’ore e ’ite i te hō’ē ’itera’a ’āpī ’e te hōhonu nō te

pūai ’e te mana ».

(Thomas S. Monson, « Les canaris avec du gris sur les ailes», Ensign ’e ’aore rā

Liahona, Tiunu 2010).

A hi’o Te ’ohipa 17:28-29, Roma 8:16-17, Mose 1:13, Salamo 82:6, ’e PH&PF 76:24.

’A tai’o ’e ’a tuatāpapa i te fa’ahitira’a parau a Elder Hallstrom i te pae ’atau. Nāhea te ’itera’a ē e mau tamari’i tātou nā te Atua e hōro’a mai ai ia tātou i te tahi atu ā pūai ?

E mau tamāroa ’e e mau tamāhine ana’e tātou nā te Atua. « Nō te faufa’a rahi o teie ha’api’ira’a tumu, tei fa’ahiti-pinepine-hia, ’e ’ia hi’ohia e mea ’ōhie ho’i, e au ra e riro ’ei ha’api’ira’a mātaro-noa-hia, tē ti’ara’a mau ra, o te ‘ite fa’ahiahia roa a’e ïa i te mau ‘ite ato’a e roa’a ia tātou ». DONALD L. HALLSTROM, « E tamari’i au nā te Atua », Ensign, Me 2016.

Ho’i mai ’e ’a

fa’a’ite mai

1. E tamari’i ’oe nā te Atua.

2. Tē hina’aro nei ’Oia ē ’ia riro ’oe mai Iāna te huru.

3. E tauturu ïa ’Oia ia ’oe.

4. Terā rā, e’ita ’Oia e rave i te reira nō ’oe.

5. Tē hina’aro nei ’Oia ē ’ia ha’amata ’oe. Teienei.

https://www.lds.org/liahona/2010/06/canaries-with-gray-on-their-wings?lang=eng

9

2. Tē hina’aro nei ’Oia ē ’ia riro ’oe mai Iāna te huru.

Te ’ōpuara’a a tō tātou Metua i te Ao ra nō Tāna mau tamari’i ’ia riro mai rātou i te pae

hope’a mai Iāna te huru. O tera ïa te tumu nō te ’ōpuara’a nō te fa’aorara’a.

Mose 1:39 Tē hina’aro nei ’Oia e ’ia fāri’i tātou i te « ora mure ’ore », ’oia ho’i te

orara’a tā te Atua e ora nei.

3 Nephi 27:27 E aha te huru ta’ata e ti’a ia tātou ’ia riro mai ? Mai Iāna te huru.

Mataio 5:48 ’Ia maita’i roa, mai Iāna te huru.

Te tufa’a nō te ti’aturira’a i te Mesia o te ti’aturi ïa iāna.2 ’Ia parau ana’e ’Oia ē e

nehenehe tā tātou e riro mai Iāna te huru, e ti’a ia tātou ’ia ti’aturi Iāna ! E tītau ïa te reira i

te taime, i te tūtavara’a, ue nō te mea ho’i ’ua parau ’Oia e nehenehe tā tātou e nā reira, e

nehenehe ïa tā tātou e nā reira !

Nāhea te reira e ha’apūai ai i tā tātou mau tamari’i ’ia māramarama ana’e rātou ē tā rātou ’ōpuaraa o te rirora’a ïa mai tō rātou metua i te ao ra ?

3 E tauturu ’Oia ia ’oe.

E rave rahi mau ha’amaita’ira’a a te ’evanelia tei fa’aho’ihia mai o te tauturu ia tātou i

roto i tō tātou tere ’ia riro mai tō tātou Metua i te Ao ra te huru. Tei roto ato’a te parau nō

te tauturura’a ia tātou ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a. Teie te tahi :

Te ’itera’a ē o vai ’outou,

te hōro’a o te Vārua Maita’i,

te mana o te fa’aro’o,

te mana i te ti’aturira’a i te

tara’ehara a Iesu Mesia,

te mana o te autahu’ara’a ’e te mau

ha’amaita’ira’a nō te autahu’ara’a,

te mana o te pure,

te ture nō te Parau Pa’ari,

te mau ha’amaita’ira’a nō te

ha’amo’ara’a i te mahana sābati,

te ture nō te ha’apaera’a mā’a,

te pūai o te ’utuāfare, ’e

te fa’anahonahora’a o te ’Ēkālesia.

Nāhea e nehenehe ai i te mau ture ’e te mau ha’amaita’ira’a tāta’itahi i ni’a nei e pāturu i te ha’api’ira’a ’e i te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a ? Nāhea atu ā tā te Fatu e nehenehe e tauturu ia tātou ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a ?

« Tā’u a’o… ia ’outou tāta’itahi e te feiā ’āpī… ’ia

ha’api’i ’e ’ia fa’aineine ’outou e ti’a ai nō te ’ohipa nō tō

’outou orara’a i roto i te tōro’a tā ’outou e ’oa’oa, nō te mea e

fa’aea ’outou i te tahi tufa’a rahi o tō ’outou orara’a i roto i taua

tōro’a ra. … ’A fa’anaho maita’i i tā ’outou mau fa’aineinera’a.

’A ha’amau i te mau tāpa’o fa’a’ite ’ia nehenehe ia ’outou ’ia

hi’o mai te mea tē vai noa ra ’outou i ni’a i te ’ē’a.

« Tē ti’aturi nei au ē e’ita ’outou e mata’u i te mau piha

ha’api’ira’a pa’ari. … Tē ti’aturi nei au ē e’ita ’outou e māta’u i

te mau taime roa nō te fa’aineinera’a. ’A tūtu’i i te lamepa i te

maorora’a pō. ’Eiaha e fa’ataime… ’A fa’aitoito noa ia ’outou

iho. Tē ti’aturi nei au ’e tē hina’aro nei ’outou ’ia mau māite ’outou i te mauha’a ’ohipa

’ia nehenehe ia ’outou ’ia tata’u i roto i teie nei ao tata’ura’a. Tē ti’aturi nei au ē e ha’api’i

’outou ’ia amo i te hōpoi’a nō tā ’outou mau fa’aotira’a, i roto ānei i tā ’outou mau piha

ha’api’ira’a tā ’outou e mā’iti, ’aore rā te mau fā o te pae ha’api’ira’a tā ’outou e tūtava

nei i te fa’aoti.

« ’Ia taiā ’outou ’aore rā e mana’o teimaha tō ’outou, ’a ha’amana’o ē ’ua nā reira

ato’a te tahi mau ta’ata; ’ua fa’a’oroma’i rātou ’e ’ua manuia i muri mai. ’Ia rave ana’e

tātou i te mau mea ato’a e mara’a ia tātou, e nehenehe ia tātou ’ia ti’aturi i te tauturura’a

tei fafauhia mai e te Atua » (Thomas S. Monson, Life’s Greatest Decisions, CES Fireside

for Young Adults, 7 nō Setepa, 2003).

« ’E ’ia tae mai te ta’ata iā’u nei, e fa’a’ite atu ai au ia rātou i tō rātou paruparu. Tē hōro’a noa ra vau i te paruparu i te ta’ata, ’ia tupu tō rātou ha’eha’a; ’e e au maita’i tō’u aroha i te mau ta’ata ato’a i fa’aha’eha’a ia rātou iho i mua iā’u ra; ’ia fa’aha’eha’a ho’i rātou ia rātou iho i mua iā’u, ’e ’ia fa’aro’o iā’u, ’ei reira e fa’ariro vau i te mau mea paruparu ’ei mea ’eta’eta nō rātou ». Etera 12:27 « ’E mai te mea e fa’aro’o te mau ’Ētene i te ’Ārenio a te Atua i te mahana e fa’a’ite mai ai ’oia iāna iho ia rātou nā roto i te parau, ’e te mana, ’oia mau ïa, i te fa’a’orera’a i tō rātou mau tūrorira’a— » 1 Nephi 14:1

10

Tai’o ’e ’a tuatāpapa i te fa’ahitira’a parau a te peresideni Monson ’e te 1 Nephi 14:1 (’api nā mua atu). E’aha ra ïa te mau « ha’afifira’a » e vai nei i roto i tō ’outou ’utuāfare ? Nāhea e nehenehe ai ia ’outou ’ia ha’amata i te ha’avī i tā ’outou mau ha’afifira’a ?

’A fa’a’ite i te hō’ē ’ohipa tā ’outou i rave ’a tauturu ai te Fatu ia ’outou, i muri a’e i tō ’outou ravera’a i te mau mea ato’a i mara’a ia ’outou i te rave (2 Nephi 25:23).

4 Terā rā, e’ita ’Oia e rave i te reira nō ’oe. Noa atu te hina’aro ’a tō tātou Metua i te Ao ra ia tauturu ia tātou, e’ita ’Oia e rave i te reira

nō tātou. E ’īriti mai tātou mai roto mai i tā tātou ha’api’ira’a te mea tā tātou i tu’u atu i roto.

Nā tā tātou mau mā’itira’a e fa’ata’a i tō tātou haere’a. Tei roto i teie mau mā’itira’a te

hina’arora’a ’ia manuia, ’ia ha’amau i te hō’ē ’ōpuara’a, ’e te ravera’a i te ’ohipa e tītauhia.

I roto i tē orara’a tāhuti nei ’ua riro tātou ’ei ha’apa’o ia tātou iho ; E ti’a ia tātou ’ia mā’iti.

’Ua arohia te tāma’i i te ra’i nō te pāruru i tō tātou ti’ara’a ’ia mā’iti. ’A tai’o ’e ’a tuatāpapa

i teie mau pāpa’ira’a mo’a i muri nei :

2 Nephi 2:16, 26 « ’Ia rave rātou i tei au i tō rātou iho hina’aro, ’e ’ia ’ore rātou ’ia

ravehia… »

PH& PF 58:27-28 « Tei roto ia rātou te mana, nā roto ho’i i te reira i riro ai rātou ’ei

ha’apa’o ia rātou iho ».

PH& PF 104:17 « ’Ua hōroa atu ho’i i te tamari’i a tē ta’ata nei ’ia riro rātou ’ei mea

ti’amā ia rātou iho ».

Mose 6:56 « Nō reira e ti’amāra’a tō rātou… »

E tītau te ha’api’ira’a i te tūtavara’a ’e te taime. ’Aita te ’ē’a nō te ha’api’ira’a (’aore rā te

tahi ’ē atu ’ohipa faufa’a rahi) i ’ōpuahia ’ei mea ’ōhie ’aore rā ’ei mea vitiviti.

Nāhea te noa’ara’a i te ’ite e tauturu ai ia tātou « ia rave mai te au i tō [tātou iho hina’aro], ’ia ’ore tātou ’ia ravehia » (2 Nephi 2: 16; 26) ?

5 Tē hina’aro nei ’Oia ē ’ia ha’amata ’oe. Teienei. Te taime nō te ha’amata i te fa’a’ohipa i teie mau ha’api’ira’a tumu i roto i tō ’outou orara’a

o teienei ïa. E ’ere ’āraua’e. E ’ere i te tahi mahana. Te taime nō te ha’amata i te haere nā

ni’a i te ’ē’a o te ha’api’ira’a o teienei ïa, noa atu e aha tō ’outou fāito matahiti—tamari’i,

feiā ’āpī ’aore rā ta’ata pa’ari.

« Noa atu e aha te fāito o te orara’a vārua tā ’outou e fana’o nei i teie taime i roto i tō ’outou

orara’a ; Noa atu e aha te fāito o tō ’outou fa’aro’o ’ia Iesu Mesia i teienei ; Noa atu e aha te

pūai o tō ’outou itoito ’e te ha’amo’ara’a, te fāito o tō ’outou ha’apa’o ’e ’aore rā te ti’aturi

’e ’aore rā te aroha ; Noa atu e aha te fāito o te ’ite ’e te ’aravihi tei noa’a ia ’outou i roto i tō

’outou tōro’a ’ohipa, e’ita ïa te reira e nava’i nō te ’ohipa e vai nei i mua » (Elder Kim B.

Clark, Tōmitera nō te Fa’anahora’a Ha’api’ira’a a te ’Ēkālesia, i roto i te hō’ē a’ora’a i te

mau ’orometua Ha’api’i nō te Ha’api’ira’a ’Evanelia, 4 nō Atete 2015 —’āpitihia atu te

ha’apāpūra’a).

Te aura’a i te rahira’a o te taime o te mau parau « ’Ia tae te hō’ē mahana… » ’aore rā « teie

matahiti i mua… » ’aore rā « ia nehenehe ana’e iā’u… » e ’ore roa atu ïa.

E aha tā tō ’outou ’utuāfare e tia’i nei nō te ha’amata i teie nei ?

’Ua rahi te parau tei parauhia nō ni’a i te « ha’ape’epe’era’a » i teie mau matahiti i ma’iri a’e nei. Nāhea te « ha’ape’epe’era’a » e riro ai ’ei ’ohipa nā te ta’ata iho ? Nāhea teie « ha’ape’epe’era’a » e tū’ati ai i te mau mea e ti’a ia tātou ’ia rave ?

’A tai’o i te fa’ahitira’a parau a Elder Holland i te pae ’atau. I tō ’outou ferurira’a nō te aha taua ha’ape’epe’era’a ra ’ia rahi atu ā te ha’api’ira’a i roto i te bāsileia i teie ihoa taime ?

« ’Eiaha e vare, e ’ore te Atua e noa’a i te ha’avare, o tā te ta’ata e ueue ra, o tāna ïa e o’oti mai ». GALATIA 6:7 « … E’ita te Atua Iho e nehenehe e fa’atupu ia tātou mai te mea ’aita tātou e hina’aro ’e aita tātou e rave mau i te ’ohipa ». BRUCE C. HAFEN, « The Atonement: All for All », Ensign, Me 2004

« Te mau taea’e, te vārua nō teie ’ohipa o te rūra’a ïa, … E’ita tātou e tia’i i te tupura’a tāere o te natura. E ti’a ia tātou ’ia nu’u vitiviti ri’i a’e i mua. E ti’a ia tātou ’ia fa’ahaere ri’i a’e i te mau mea i mua. Mai te mea ’ua ti’a ia tātou ’ia ti’aoro ’e ’ia pou mai te mau semeio ’e ’aore rā te mau melahi, ’a nā reira ana’e ïa. … Tē ’ite nei au i taua huru mana’o rū ra i roto i tō’u nei ’ōuma. E fifi tō’u ’ia huti i te aho. … E ti’a ia tātou ’ia ora mai te au i tō tātou pūai. E ha’amaita’i mai ïa te Atua ia tātou i te mau mea ato’a e hina’arohia e tātou ». JEFFREY R. HOLLAND

11


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 2 Ha’api’i i te Parau Tumu nō te Ha’api’ira’a

Ha’apotora’a.

’Ua riro te hāro’aro’ara’a i te ha’api’ira’a tumu ’ei fa’a’ana’anataera’a pūai roa a’e i te mau mea ato’a. Teie ïa te mau parau ha’api’ira’a tumu o tē pāturu nei i te faufa’a rahi o te ha’api’ira’a : 1. E tamari’i ’oe nā te Atua. ’Ua rahi atu tō ’oe ’ite ’e tō ’oe ’aravihi i tei mana’ohia e ’oe. 2. Tē hina’aro nei ’Oia e ’ia riro ’oe mai Iāna te huru. Teie te tumu o te ’ōpuara’a a te Fatu nō tātou.

Te hō’ē tufa’a faufa’a rahi nō te rirora’a mai Iāna te huru o te noa’ara’a ïa i te tā’āto’ara’a o te ’ite e nehenehe ia ’oe. ’Ua ha’api’i māramarama maita’i mai te Fatu, te mau peropheta ’e te mau ’āpōsetolo i teie ha’api’ira’a tumu.

3. E tauturu ïa ’Oia ia ’oe. Te pure, te hōro’ara’a a te Vārua Maita’i, te mana autahu’ara’a—e rave rahi mau rāve’a Tāna e nehenehe e tauturu ia ’oe mai te mea e ani ’oe.

4. Terā rā, e ita ’Oia e rave i te reira nō ’oe ! Tē tia’i nei te Metua i te Ao ra ’ia rave tātou i tā tātou iho mau mā’itira’a ’e ’ia fa’aitoito tātou iho. ’Ia ’ore tātou e fa’aitoito, e’ita tātou e tupu ’e e’ita e nehenehe ia tātou ’ia riro mai Iāna te huru.

5. Ha’amata. Teienei. Tē vai nei te hō’ē rūra’a rahi i roto i te bāsileia i teie ihoa taime. Te aura’a i te rahira’a o te taime o te mau parau « ’Ia tae te hō’ē mahana », « e ’ore roa atu ïa ».



12


fa’a’ite mai




3. « ’A-tītau i te tā’āto’ara’a o te ha’api’ira’a e noa’a ’ia ’oe » (Gordon B. Hinckley, « Inspirational Thoughts », Ensign, Tiunu 1999, 4)

Mana’o tumu : Hō’ē tufa’a nō te rirora’a mai tō tātou Metua i te Ao ra te huru o te noa’ara’a ïa i te tā’āto’ara’a o te ’ite e nehenehe ’ia tātou.

1. Tē ha’api’i nei te mau pāpa’ira’a mo’a ’e te mau peropheta i te faufa’a rahi o te ha’api’ira’a.

Te ha’api’ira’a, mai te noa’ara’a te mau ti’ara’a, te mau parau tū‘ite, ’e te fa’ahopera’a i

te tahi atu mau huru ha’api’ipi’ira’a, e tufa’a faufa’a ïa nō te rirora’a mai tō tātou Metua

i te Ao ra te huru.

« Nō te mau melo o te ’Ēkālesia e ’ere te ha’api’ira’a e hō’ē noa mana’o maita’i—e

hō’ē rā fa’a’uera’a » (Peresideni Dieter F. Uchtdorf, « E piti nā ture nō te terera’a

faufa’a », Ensign, Novema 2009).

« Tē hina’aro nei, ’e e mea ti’a ia tātou, ’ia riro ’ei mau ta’ata ’aravihi i roto i te

ha’api¦ira’a ’e i roto i te ’ohipa rima ’ī. Tē ha’apoupou nei au i tā ’outou tauto’o-itoito-

ra’a nō te fāri’i i te ’ite i te pae ha’api’ira’a ’e ’ia riro ’ei mau ta’ata ’aravihi i roto i tā

’outou tītaura’a. Tē ani ato’a nei au ia ’outou ’ia riro ’ei mau ta’ata ’aravihi i roto i te

mau ha’api’ira’a tumu ’o te ’evanelia… » (Dieter F. Uchtdorf, « Tō ’outou pūai, tō

’outou ha’amaita’ira’a », Ensign, Me 2011).

« Te mau parau tumu nō te ’ite ’o te noa’a mai ’ia tātou i roto i teie orara’a nei, e ti’a ïa

te reira e ’o tātou ato’a i roto i te ti’a-fa’ahou-ra’a. E mai te mea e hau a’e tō te hō’ē

ta’ata noa’ara’a i te ’ite ’e i te māramarama i roto i teie orara’a nei nā roto i tōna itoito

’e tōna ha’apa’o i te tahi ra, e maita’i a’e ’oia i roto i te ao e tae mai ra » (PH&PF

130:18-19).

« Nō te mau mea i roto i te ra’i ’e i te fenua nei, ’e i raro a’e i te fenua nei ; Te mau mea

’o tei vai nā, te mau mea ’o tē vai nei, te mau mea ho’i ’o te fātata i te tupu mai ; Te

mau mea ’o tē vai nei i ’o iho nei, te mau mea ’o tē vai ra i te ātea erā ; Te mau tāma’i

’e te mau ’ārepurepura’a ’o te mau nuna’a, ’e te mau fa’autu’ara’a ’o tē vai nei i ni’a i

te fenua ; ’E te ’ite ho’i nō te mau fenua ’e nō te mau bāsileia—

« ’la ti’a ia ’outou ’ia fa’aineinehia i roto i te mau mea ato’a i te taime au e tono fa’ahou

atu ai ia ’outou ’ia fa’arahi i te mau tōro’a tei parauhia e au ia ’outou na, ’e i te ’ohipa

tā’u i ha’amana ia ’outou ’ia rave ra » (PH&PF 88:79-80).

Tē tia’i ra ānei te Fatu e ’ia noa’a i te mau ta’ata ato’a te hō’ē parau tū’ite a te fare ha’api’ira’a teitei ? (’Aita. Tē tia’i nei ’Oia e ’ia tūtava tātou i te fa’atupu i te mau ‘ite i roto i te mau mea ato’a tā tātou e rave.)

Nāhea te fa’atupura’a i te hō’ē here nō te ha’api’ira’a e riro ai ’ei ture mure ’ore ?

« Nō tātou te feiā mo’a i te mau mahana hope’a nei, e ’ere te noa’ara’a i te ‘ite ’ei hō’ē noa ha’amaita’ira’a; o tē hō’ē ra hōpoi’a fa’aro’o ». RUSSELL M. NELSON, « E aha ïa tā ’oe e mā’iti ? » Ensign, Tenuare 2015

« Te ha’api’ira’a ’ia here i te ha’api’ira’a o te tumu ïa o te ’evanelia a Iesu Mesia, e mea faufa’a rahi ïa nō tō tātou iho tupura’a vārua tāmau, ’e e tītaura’a u’ana ïa i roto i te ao tā tātou e ora nei, e tāvini nei, e ’ohipa nei i teienei ’e i te mau mahana i mua nei ». DAVID A BEDNAR, « Ha’api’i ’ia here i te ha’api’ira’a », Ensign, Febuare 2010

http://www.mormon.org/beliefs/jesus-christ

13

Nō te hōro’a

Nō te tāvini

Nō te riro mai

$1,623 $1,730

$1,341 $1,137

$798 $738 $678 $493

$0

$500

$1,000

$1,500

$2,000

Tabula 2 Mau moni hebedoma

2. Nō te aha te noa’ara’a i te tā’āto’ara’a ’o te ha’api’ira’a e nehenehe ia ’oe e riro ai ’ei « hō’ē hōpoi’a fa’aro’o ? »

E ’ere te noa’ara’a i te ’ite ’ei fa’aineinera’a noa ’ia noa’a te hō’ē moni ’ohipa rahi a’e.

E tu’u te ha’api’ira’a ia tātou i ni’a i te hō’ē ’ē’a ’o te fa’arahi i tō tātou mau orara’a ’e

’o te fa’ananea i tō tātou ’aravihi ’ia tāvini ’e ’ia riro mai tō Tātou Metua i te Ao ra.

Nō te hōro’a : « E aufau rahi ïa tō te ao ia ’outou mai te au i tō rātou mana’ora’a nō ni’a i tō ’outou faufa’a.

« Tē nu’u nei ’outou i roto i te tau tata’ura’a ’ū’ana e itehia nei e tō te ao. E tata’ura’a

ana’e nā piha’i iho ia ’outou. E hina’aro ’outou i te tā’āto’ara’a ’o te ‘ite e noa’a ia

’outou. … ’A fa’atusia i te mau mea ato’a e tītauhia ’ia fa’atusia ’ia nehenehe ia

’outou ’ia rave i te ’ohipa ’a tō te ao. E aufau rahi ïa taua ao ra ia ’outou mai te au i

tō rātou mana’ora’a nō ni’a i tō ’outou faufa’a, e rahi ïa tō ’outou faufa’a ’a noa’a

ai ia ’outou te ‘ite ’e te ’aravihi i roto i te tōro’a tā ’outou i mā’iti » (Gordon B.

Hinckley, « A Prophet’s Counsel and Prayer for Youth »,New Era, Tenuare 2001,

8).

Te rahi ’o te ha’api’ira’a e noa’a ia ’outou, te rahi ato’a ïa te moni ’ohipa e noa’a ia

’outou. ’Ei hi’ora’a, tē fa’a’ite nei te Tabula 1 i te mau numera tei ha’aputuputuhia

e te fa’aterera’a hau nō Niu Zelani.3 Tē fa’a’ite nei te reira i te moni ’ohipa a te

mau pīahi nō te fare ha’api’ira’a teitei tei noa’a te parau tū’ite ’ia fa’a’auhia i te

mau pīahi tei fa’aoti noa i te ha’api’ira’a tuarua ’aore rā te hō’ē parau tū’ite e ’ere

nō te ha’api’ira’a teitei. I roto i te fenua Peretāne, e 68% teitei a’e te moni ’ohipa

nō te feiā e parau tū’ite nō te ha’api’ira’a teitei. I Auteraria e 35% teitei a’e te moni

’ohipa a te mau pīahi nō te ha’api’ira’a teitei tei fa’aoti ; i Niu Zelani e 24% teitei a’e te

moni ’ohipa.

Tē fa’a’ite nei te Tabula 2 i te mau fāito moni ’ohipa a te feiā rave ’ohipa e tō rātou mau

fāito ha’api’ira’a huru rau i te fenua Marite.4 E mea ta’a ’ē te mau numera ti’a i roto i te

mau fenua ato’a, e hō’ē rā hōho’a : rahi te ha’api’ira’a = rahi te moni

77%65%

55%

38% 35%24%

0%

20%

40%

60%

80%

100%

UnitedStates

UnitedKingdom Average Canada Australia

NewZealand

Tābula 1. Moni ’ohipa e parau tū’ite nō te fare ha’api’ira’a teitei

14

Nō te tāvini : E fa’aineine te ha’api’ira’a ia tātou ’ia tāvini ’ia vetahi ’ē, e tae noa atu i tō tātou ’utuāfare, te tāvinira’a i roto i te ’Ēkālesia, ’e te tauturura’a i roto i tō tātou mau oire iti ’e tō tātou mau fenua.

« E hōpoi’a ’e e tāmatara’a tā tātou e rave nō tō tātou ti’ara’a i roto i te ao ’o te terera’a

faufa’a, te ’ite ’ihi, te fa’aterera’a hau fenua, te rapa’aura’a, te ha’api’ira’a, ’e te tahi atu

mau tōro’a faufa’a rahi e te maita’i. E tītaura’a tā tātou ’ia ha’api’ipi’i i tō tātou rima ’e te

ferurira’a ’ia maita’i i roto i te ’ohipa a tō te ao nei nō te ha’amaita’i i te nuna’a ta’ata

ato’a » (Gordon B. Hinckley, « A City upon a Hill », Ensign, July 1990).

« ’A fa’aineine ia ’outou iho nō te tauturu i te sōtaiete i reira ’outou e ora ai. Tē vai nei te

hō’ē mea hanahana i roto i te ha’amaita’ira’a i te ferurira’a... Hau atu, ’ia fa’a’ohipahia nō

te ’imi ānei i te ora ’aore rā ’aita, e riro ïa te ha’api’ira’a ’ei ha’amau’ara’a ’o te ’ore roa e

fa’aea i te fa’ahotu mai i te tahi faufa’a » (Gordon B. Hinckley, « Rise tō the Stature of

the Divine Within You », Atopa 1989 Women’s Conference).

« E mea faufa’a rahi ’ia māramarama ē te fa’arava’ira’a iāna iho ’o te hō’ē ïa rāve’a ’ia

tae i te hō’ē hope’a. Tā tātou fā hope’a ’o te rirora’a ïa mai te Fa’aora te huru, ’e e

ha’ananeahia taua fā ra e tā tātou tāvinira’a mi’imi’i ’ore ’ia vetahi ’ē. E rahi ’aore rā e iti

mai tō tātou ’aravihi nō te tāvini mai te au i te fāito ’o tō tātou huru fa’arava’ira’a ia tātou

iho ». (Robert D. Hales, « A Gospel Vision of Welfare : Faith in Action », 2009, 1-3).

Mā’iti i te hō’ē parau faufa’a rahi nō ’outou i roto i te mau fa’ahitira’a parau i ni’a atu. Fa’a’ite i tō ’outou mana’o i te pupu.

Nō te riro mai : E tauturu te ha’api’ira’a ia tātou ’ia riro i te mea tā te Metua i te Ao ra ’e hina’aro ia tātou ’ia riro mai.

« E hōpoi’a nā tātou tāta’itahi ’ia ha’amana’o ē ’o vai ra ’oia ’e e aha tā te Atua e tia’i ra e

’ia riro mai ’oia. … Tā tātou hōpoi’a ’o te ti’ara’a mai ïa mai te huru hara iti e tae atu i te

’aravihi, mai te manuia ’ore e tae atu i te manuiara’a. Tā tātou tauto’ora’a ’o te rirora’a ïa

’ei ta’ata maita’i a’e » (Thomas S. Monson, « The Will Within », Ensign, Me 1987).

3. Fa’aea i roto i te fare ha’api’ira’a. ’[A ’ōpua ’ia noa’a te tahi parau tū’ite nō te fare ha’api’ira’a teitei.

’Ua pāpa’i te Peresidenira’a nō te Ārea Pātifita, « Tē hina’aro nei mātou e ’ia fa’ahope te

feiā ’āpī tamāroa ’e tamāhine ato’a i roto i te Ārea Patifita i te ha’api’ira’a tuatahi ’e

tuarua, ma te hō’ē parau tū’ite maita’i, ’e ’ia haere te feiā ’āpī pa’ari ato’a e fa’aoti i te

ha’api’ipi’ra’a tōro’a ’aore rā te fare ha’api’ira’a teitei ».5

’Aita e nava’i ’ia haere noa i te fare ha’api’ira’a. E ti’a ia ’outou ’ia ha’api’i. E ti’a i

te mau pīahi ’ia tuatāpapa, ’ia ha’api’i mai i te mea e ha’api’ihia mai, ’e ’ia noa’a i te mau

rāve’a nō te fāri’i i te mau numera maita’i a’e i te mau tata’ura’a tei tītauhia.

’Aita e nava’i ’ia haere i te ha’api’ira’a e tae atu i te 16 matahiti, ’e ’ia fa’aru’e nō te

’imi i te hō’ē ’ohipa. ’Ia fa’atusia ra te hō’ē ’utuāfare i te mea i hina’arohia ’ia nehenehe i

te mau tamari’i ’ia fa’aea noa i te fare ha’api’ira’a e tae noa atu ’ua noa’a ia rātou te tahi

parau tū’ite i te pae tōro’a ’aore rā i te fare ha’api’ira’a teitei. Mai teie te huru fa’ata’ara’a,

’ia nehenehe a’e ia rātou ’ia pāturu i tō rātou iho ’utuāfare ’e ’ia tauturu ’ia vetahi ’ē nō te

toe’ara’a ’o tō rātou orara’a.

Rave i te hō’ē ’ōpuara’a. I te 7ra’a ’o te matahiti e ti’a i te mau metua ’ia paraparau e tā

rātou mau tamari’i nō ni’a i tā rātou mau ’ōpuara’a ātea nō te pae ’o te ha’api’ira’a ’ia vai

ineine rātou ’ia tae mai te taime.

« Te ha’api’ira’a ’o te ta’a-’ē-ra’a ïa i rotopū i te hina’arora’a ’ia tauturu i te tahi atu mau ta¹ata ’e te tauturu-mau-ra’a ia rātou ». RUSSELL M. NELSON, E aha ïa tā ’oe e mā’iti ? Ensign, Tenuare 2015

« Te ha’api’ira’a… E tu’u te reira ia ’outou i ni’a i te hō’ē ti’ara’a maita’i a’e nō te tāvini ’e nō te ha’amaita’i i te feiā ’ati a’e ia ’outou. … Mai tā Iosepha Semita i ha’api’i : ‘E fa’aātea ’ē te ’ite i te pōuri, te tia’i-noa-ra’a ’e te fē’a’a nō te mea e’ita teie nei mau mea e vai mai i te vāhi tei reira te ’ite. … Tē vai nei te mana i roto i te ’ite’ ». ROBERT D. HALES, « Pāhono i te mau tāmatara’a o teie nei ao i teie anotau », Ensign, Novema 2015.

15

4. ’Ia tāmau māite noa te haerera’a i te ha’api’ira’a.

Tē fa’a’ite tāmau mai nei te mau numerara’a a te fare ha’api’ira’a ē ’ia rahi

ana’e te mau mahana ma’irira’a a te mau tamari’i, e rahi atu ïa tō rātou

tāerera’a i roto i tā rātou ha’api’ira’a. E’ita e noa’a fa’ahou ia rātou ’ia tāpapa.

’Oia mau, e riro te ma’irira’a e toru mahana i te ava’e i te fa’atāere i te hō’ē

tamari’i ’e e’ita roa atu e noa’a fa’ahou.

Mai te mea ’ua ma’ihia te hō’ē pīahi, e ti’a iāna ’ia fa’aea i te fare, ’ia tāmata

ia maita’i mai, ’eiaha rā e ha’ama’i i te tahi atu mau pīahi. Terā rā, e rave rahi

mau pīahi e ma’iri nei i te ha’api’ira’a ’aita rātou i ma’ihia. Teie te huru

ma’irira’a e ti’a ’ia fa’a’orehia.

E aha te tupu i te ha’api’ira’a a te mau pīahi ’ia rahi ana’e tō rātou ma’irira’a ?

Te mau pīahi ’o te ma’iri i te ha’api’ira’a hau atu i te tahi atu mau pīahi, tei raro

tā rātou numerara’a i roto i te mau tata’ura’a hope’a matahiti ’e te tā’āto’ara’a

’o te mau hi’opo’ara’a rahi. E parau mau teie nō te mau fāito matahiti ato’a, ’e i

roto i te mau pupu ta’ata ’e te nuna’a ato’a.

I te rahira’a o te taime, te mau pīahi tei rahi te ma’irira’a tei raro ïa tō ratou

fāito ’aravihi e hō’ē e tae atu e piti matahiti i te tahi atu mau pīahi i roto i tā

rātou piha ha’api’ira’a.

I te ha’amatara’a ihoa ra ’o te piha 6, e riro te ma’irira’a i te ha’api’ira’a ’ei

tāpa’o fa’a’ite ē e fa’aru’e te hō’ē pīahi i te ha’api’ira’a.

Te hō’ē pīahi ’o te ma’iri rahi i te ha’api’ira’a i roto i tā rātou mau matahiti

ha’api’ira’a tuarua tē vai ra ïa e 7.4 taime e fa’aru’e mai ’oia i te ha’api’ira’a.

Te mau pīahi tei ma’iri rahi i te ha’api’ira’a tuarua e’ita ïa rātou e fa’aoti, e’ita

ato’a rātou e fāri’i i te parau tū’ite nō te ha’api’ira’a teitei.

E fa’ataupupū te ma’irira’a ha’api’ira’a i te manuiara’a i roto ato’a i te piha 1.

Te mau pīahi tei ma’iri rahi i te ha’api’ira’a i roto i te piha 1 tei raro roa ïa tō

rātou fāito nō te ’ohipa tai’ora’a i roto i te piha 2.

Mai te mea e fifi te hō’ē tamari’i i te ha’amatara’a ha’api’ira’a, e rahi atu ā ïa te

mau fifi ’ia ma’iri ana’e ’oia i te ha’api’ira’a.

Nāhea e nehenehe ai i te mau metua ’ia fa’aitoito i te haere- maita’i-ra’a i te

ha’api’ira’a ?

E aha ïa te fifi e tupu i muri mai i ni’a i te orara’a ’o te hō’ē tamari’i ’ia ma’iri

rahi ana’e ’oia i te ha’api’ira’a ?

E aha te tahi mau tumu ’ē atu i te ma’i e ma’iri rahi ai te mau tamari’i i te

ha’api’ira’a ? Nāhea te ’utuāfare e nehenehe ai e pāturu i te ha’api’ira’a a te

tamari’i nā roto i te āraira’a ’e ’aore rā te fa’a’orera’a i teie mau ’ohipa ’e teie

mau peu ?

Te mau pīahi tei ma’iri ’e toru mahana ha’api’ira’a ’aore rā hau atu i te ava’e nā mua atu tei te ’āfara’a ïa tā rātou mau numera i roto i te tai’ora’a ’e te matemātita ’eiaha rā te mau pīahi i tei iti te ma’irira’a. I te piha 5, te mau pīahi tei ma’iri ’e toru mahana ha’api’ira’a ’aore rā hau atu i te ava’e nā mua atu, e 12 tāpa’o raro atu ïa tā rātou i roto i te tai’ora’a i te mau pīahi tei ’ore i ma’iri—hau atu i te maita’i i ni’a i te fāito nō te manuiara’a. I te piha 9, te mau pīahi tei ma’iri, e 18 tāpa’o raro atu ïa tā rātou i roto i te tufa’a o te matemātita.8

Nota : E fa’ahiti mai te ha’api’ira’a 4 i te fa’a’ohipara’a i te mau peu tāmau a te ’utuāfare ? E tauturu

te mau peu tāmau a te ’utuāfare i te mau tamari’i ’ia tāmā’a maita’i, ’ia ta’oto maita’i, ’e ’ia vai

maita’i noa, ’ia vai ineine noa—’e ’ia fa’aea noa i roto i te fare ha’api’ira’a.

16


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 3 « Tītau i te tā’āto’ara’a ’o te ha’api’ira’a e noa’a ia ’oe »

Ha’apotora’a.

1. ’O te hina’aro ïa ’o te Fatu e ’ia noa’a ia tātou te tā’āto’ara’a ’o te ha’api’ira’a e noa’a ia tātou. E ha’api’i mai tātou i te reira i roto i te pāpa’ira’a mo’a ’e te mau ha’api’ira’a a te mau peropheta.

2. Te rahi ’o te ha’api’ira’a e noa’ahia ia ’outou, e maita’i ato’a ïa te moni ’ohipa e noa’a ’ia ’outou. 3. Ta’a ’ē noa atu i te noa’ara’a i te moni ’ohipa, e fa’aineine te ha’api’ira’a ia tātou ’ia tāvini ’ia vetahi ’ē e ’ia

tupu i roto i te mau rāve’a e rave rahi. E tauturu ïa te reira ia tātou ’ia ha’api’i maita’i i tā tātou mau tamari’i.

4. ’Eiaha e fa’ati’a i te mau tamari’i ’ia fa’aru’e i te ha’api’ira’a i te 16ra’a ’o te matahiti nō te ’imi i te hō’ē ’ohipa.

5. E fa’aitoito i te mau tamari’i ’ia fa’aea noa i te fare ha’api’ira’a e tae noa atu i te taime e noa’a ia rātou te tahi huru parau tū’ite i muri a’e i te ha’api’ira’a tuarua ’aore rā nā te fare ha’api’ira’a teitei.

6. Te mau pīahi ’o te ma’iri rahi i te ha’api’ira’a tei raro ïa tō rātou fāito i roto i te mau fāitora’a ha’api’ira’a ato’a.

7. I te tahi mau taime e ’ore roa e noa’a fa’ahou i te mau pīahi tei ma’iri rahi i te ha’api’ira’a—e ’ore roa atu e nehenehe ia rātou ’ia tāpapa i te tahi atu mau pīahi.

8. E ha’amata te mau hi’ora’a ’ino ’o te ma’irira’a i te ha’api’ira’a i te matahiti matamua ’o te ha’api’ira’a ’e e tāmau noa te reira i te fare ha’api’ira’a teitei.



17




4 Fa’a’ohipa i te mau peu rave tāmau a te ʼutuāfare

Mana’o tumu : E tauturu te fa’a’ohipara’a i te mau peu rave tāmau pūai iō ’outou nā i tō ’outou ’utuāfare ’ia vai hau ’e ’ia maita’i a’e.

Te mau peu rave tāmau a te ’utuāfare o te mau talena ’e te mau tītaura’a ïa tā ’outou e

pe’e i roto i tō ’outou ’utuāfare. E riro mai te mau talena ’ei mau peu rave tāmau ’ia ite,

’ia fari’i ana’e te tā’āto’ara’a i te reira, ’e ’ia fāri’i i te rave i tā rātou tufa’a ’ohipa. E

ha’apāpū te mau peu rave tāmau i te orara’a, ’e e tauturu te reira i te mau tamari’i ’ia

fa’aea hau noa.

’A tai’o tāta’itahi atu ma te reo pūai i teie mau mea ’e ’a tuatāpapa ’āmui i te reira.

1. E hitu maita’i nō te fa’a’ohipara’a i te mau peu rave tamau i roto i tō ’outou ’utuāfare.9

Fa’a’ore te mau peu rave tāmau i te arora’a. E fa’aore te mau peu rave tāmau i te

’arora’a i rotopū i te mau melo ’o te ’utuāfare. ’Ia rave ’āmui ana’e te tā’āto’ara’a o te

’utuāfare nō te ha’amau i te mau peu rave tāmau, e iti ïa te pe’ape’a ’e te mau marora’a.

E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau melo ’o te ’utuāfare ’ia tauturu mai. Ma

te mau peu rave tāmau tei ha’amauhia, ’ua ’ite ïa te tā’āto’ara’a e aha tō muri mai ’e

’aore rā e aha te tupu mai, ’e ’aore roa te hō’ē melo e mana’o ē te tūra’ira’ihia ra ’oia.

E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau tamari’i ’ia ha’apa’o i tā rātou iho mau

’ohipara’a. I muri iho, e ha’api’i te mau tamari’i ’ia porōmu i tō rātou niho, ’ia

fa’aineine i tā rātou pute, ’e te tahi atu, ma te ’ore e fa’aha’amana’o-tāmau-noa-hia.

Mea au nā te mau ta’ata ’ia ha’apa’o i tō rātou iho orara’a—te mau tamari’i ato’a. Te

mau tamari’i ’o te hina’aro i te ha’apa’o ’ia rātou iho e’ita ïa rātou e pāto’i rahi atu i te

mau metua ’e te mau hōpoi’a.

E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau tamari’i ’ia ha’api’i i te mana’o ’ia

« hi’o atu i mua » i te mau mea tā rātou e ’oa’oa. E hina’aro paha te hō’ē tamari’i e

haere e hauti i te tahua ha’utira’a i teie nei, terā rā mai te mea e pe’e ’oia i te hō’ē peu

rave tāmau, e ha’api’i ïa ’oia ē e haere tātou i te tahua ha’utira’a (’ei hi’ora’a) i muri a’e

i tō tātou tāmāra’a i te tāmā’ara’a i te po’ipo’i, te ha’amatara’a i te pu’a i te ’ahu, ’e te

fa’aineinera’a ia tātou nō te mahana (tā tātou peu rave tāmau). ’Aore rā penei a’e tā

’outou peu rave tamau ’ia ha’uti te mau tamari’i i te avatea. Noa atu e aha te peu rave

tāmau, e ha’api’i te tamari’i ē e nehenehe tāna e haere e ha’uti i te hō’ē taime.

E tauturu te mau peu rave tamau ’ia ha’apa’o i te hō’ē tālena ’ohipa. E tauturu te

mau peu rave tāmau ’ia ha’apa’o i te hō’ē tālena ’ohipa. Nō te hō’ē tamari’i ri’i e vare’a

vitiviti ’oia i te ta’oto i te pō. E fa’a’ohipa maita’i a’e te metua ’e te tamari’i i tō rātou

taime.

Teie te tahi mau mea nō te feruri ’a ha’amau ai ’outou i te mau peu rave tāmau a te ’utuāfare. Peu rave tāmau i te po’ipo’i

E aha te taime e ara mai ai tātou ?

Nāhea tātou i te ravera’a i te reira Mau hora fa’ara ? Mama ?

Te pure ’e te tai’ora’a i te pāpap’ira’a mo’a ’utuāfare.

Tāmā’ara’a po’ipo’i (’a ha’apāpū ē e hea ’e e aha).

Horo’ira’a i te mata ’e te paherera’a i te rouru.

E aha te hora i rāpae au i te fare ?

Peu rave tāmau i muri a’e i

te ha’api’ira’a

E nehenehe ānei tā te mau tamari’i e tāpe’a i te tahi vāhi ’ia ho’i mai i te fare nā te fare ha’api’ira’a mai ?

E aha te rahira’a ’e e aha te mā’a tā rātou e nehenehe e ’amu ?

E fa’ati’ahia ānei te tahi « taime vata » ? E aha te rahira’a ?

Tē vai ra ānei te tahi mau ’ohipa e ti’a ’ia ravehia ?


fa’a’ite mai

18

E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau metua ’ia fa’ata’a i te mau taime faufa’a

rahi e te tamari’i tāta’itahi. ’Ua ’ite tātou ē e ti’a ia tātou ’ia hōro’a i te taime maita’i i tā

tātou mau tamari’i i te mau mahana ato’a, e nehenehe rā tā tātou mau tālena ’ohipa ’e te

huru tāuiui o te ta’ata e fa’a’ore i taua mau taime ra. Mai te mea e ha’amau tātou i te mau

peu tumu ha’iha’i i roto i tā tātou mau peu rave tamau, e riro mai ïa te reira ’ei mau peu

mātauhia. ’Ei hi’ora’a, te « aroha-rima-ra’a ma te tā’iri » ’ia tomo mai i muri a’e i te

ha’api’ira’a, te tauahira’a ’utuāfare i muri a’e i te pure feti’i i te mau pō ato’a.

E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau metua ’ia tāpe’a tāmau noa i te mau

tītaura’a. Mai te mea ’aita e mau peu rave tāmau, e pinepine te mau metua ’e te mau

tamari’i i te mārō i ni’a i te mau ’ohipa e ti’a ’ia ravehia ’e te taime. Ma te mau peu rave

tāmau, ’ua ’ite te mau ta’ata ato’a e aha te rave, nō te mea « o tera ihoa te huru ravera’a i

roto i tō tātou ’utuāfare ». Te hope’a o te reira o te hō’ē ïa ’utuāfare ma te peu maita’i ’e te

mau aura’a ’oa’oa, ’e te hō’ē ’utuāfare i reira te mau mea ato’a e tere maita’i ai.

2. ’A ha’amata i te fa’atupu i te hō’ē ’āpo’ora’a ’utuāfare.

’A tai’o ’e ’a tuatāpapa i teie hōho’a nō te hō’ē ’āpo’ora’a ’utuāfare.

Pure ’īritira’a

Tuatāpapa i te tumu nō te hō’ē ’āpo’ora’a ’utuāfare. Ma te fa’a’ohipa i te a’ora’a a

Elder Ballard, ’a ha’amāramarama atu i tō ’outou ’utuāfare ē « te mau ’āpo’ora’a ’o te

rāve’a ïa a te Fatu » nō te fa’atupura’a i Tāna ’ohipa ’e te hō’ē ’āpo’ora’a ’utuāfare ’o te

« hō’ē ïa ’āpo’ora’a tītauhia ’e te tumu rahi—’e penei a’e te mea faufa’a roa a’e—-i te mau

’āpo’ora’a ato’a. … E mea ta’a ’ē te mau ’āpo’ora’a ’utuāfare i te pō ’utuāfare e fa’atupuhia

i te monire. Tē fa’atumu nei te mau pō ’utuāfare nā mua roa i ni’a i te ha’api’ira’a ’evanelia

’e te fa’a’oa’oara’a ’utuāfare. ’Āre’a te mau ’āpo’ora’a ’utuāfare rā, e nehenehe te reira e

fa’atupuhia i te mau huru mahana ato’a o te hepetoma, e nā mua roa, e putuputura’a teie i

reira te mau metua e fa’aro’o ai—te tahi ’e te tahi ’e i tā rāua mau tamari’i ».

Tābula ’ohipa. ’A fa’ata’a atu i tā ’outou mau tamari’i ē te tumu parau nō tā ’outou

’āpo’ora’a ’utuāfare i teie mahana nō te parauparau ïa nō ni’a i te mau peu rave tāmau i roto

i tō ’outou ’utuāfare ’o te tauturu i te mau tamari’i ’ia manuia ri’i atu i te ha’api’ira’a. ’A

fa’a’ite i tō ’outou hina’aro ’ia vai mai te hō’ē ’utuāfare hau ’e te manuia, i reira te mau

ta’ata ato’a e ha’api’i ai e aha tā te Metua i te Ao ra e hina’aro ia rātou ’ia riro mai.

Fa’aōra’a mai. ’A ani i te mau melo ato’a o te ’utuāfare, te mau tamari’i ’e te mau metua,

’ia fa’a’ite mai i tō rātou mau hina’aro ’e mau hia’a’i. E hina’aro paha te mau tamari’i nō te

huru fāito matahiti ’ē i te tahi fa’aitoitora’a ’e te tauturura’a. ’A ha’amata i te tābula i te mau

peu rave tāmau ’e te mau hina’aro tei fa’a’itehia mai e te mau melo o te ’utuāfare.

Ravera’a i te fa’aotira’a. E mea faufa’a roa e ’ia tuatāpapahia ’e ’ia fa’aotihia te mau peu

rave tāmau’ei hō’ē ’utuāfare. E ti’a i te mau ta’ata ato’a ’ia māramarama, ’ia fāri’i, ’e ’ia

fa’aoti e rave i te mau peu rave tāmau ma te manuia. ’A ha’amana’o, e mea ta’a ’ē te mau

peu rave tāmau nō te mau tamari’i nō te mau fāito matahiti ta’a ’ē. E hina’aro paha ’outou e

pāpa’i ’e e pia i te reira i roto i tō ’outou fare ’ia ha’amata ’outou. ’A parau atu i tō ’outou

’utuāfare ē e paraparau ’outou nō ni’a i tā ’outou mau peu rave tāmau i roto i te mau

’āpo’ora’a ’utuāfare i mua ’e ’ia rave i te mau tauira’a mai tei hina’arohia.

E aha te mau maita’i ta ’outou e ’ite mai te mea e fa’a’ohipa maita’i a’e ’outou i te mau peu rave tāmau i roto i tō ’outou ’utuāfare ?

E aha te mau fifi tā ’outou i ’ite ’a ha’amata ai ’outou i te fa’a’ohipa rahira’a i te mau peu rave tāmau ?

Nāhea te mau peu rave tāmau e ta’a ’ē ai nō te mau tamari’i nō te mau fāito matahiti ta’a ’ē ?

E nehenehe ānei e rahi atu ā tā ’outou mau peu rave tāmau ?

Nāhea te mau peu rave tāmau maita’i e fa’aiti ai i te hina’aro i te mau ture ?

« E nehenehe te mau ’āpo’ora’a ’utuāfare ’e tauturu ’ia rave ’āmui te ’utuāfare i te ’ohipa, ’ia ha’uti ’āmui, ’e ’ia tupu ’āmui. E tauturu te reira i te mau melo nō te ’utuāfare ’ia ara maita’i atu i te mau hina’aro o vetahi ’ē, ’ia ha’amau i te mau fā, ’e ’ia hi’opo’a i te terera’a i mua. E nehenehe tā rātou ’e fa’atupu i te hō’ē orara’a fa’atura, ta’a maita’i, nahonaho ’e te au maita’i. E nehenehe te mau tamari’i ’ia fa’aō rahi mai ia rātou i roto i te mau ’ōpuara’a ’e te mau fā a te ’utuāfare nō te mea ’ua tauturu rātou i te fa’ata’a i te reira. E nehenehe te mau melo ato’a o te ’utuāfare e tupu i roto i te orara’a pae vārua, i roto i te tāhō’ēra’a, ’e te here i te tahi ’e te tahi. « ’Ia ineine ana’e nā metua ’e ’ia fa’aro’o ’e ’ia fa’aō ana’e te mau tamari’i i roto i te ’āparaura’a, tāpa’o ïa ē, tē tere maita’i ra te ’āpo’ora’a ’utuāfare ! » M. RUSSELL BALLARD, « Te mau ’āpo’ora’a ’utuāfare », ’Āmuira’a Rahi Eperera 2016

19

3. « Taime mata’ita’ira’a i te ’āfata teata ’e te matini rorouira »

(E’ita paha teie tufa’a ’e tano i te tahi mau ’utuāfare).

E mea ’ōhie paha ’ia ha’amau’a e rave rahi taime nō te māta’ita’i i te ’āfata teata, te

fa’a’ohipara’a i te niuniu, te haerera’a i ni’a i te ’itenati, te haerera’a i ni’a i te mau

tahua natirara, te ha’utira’a i te mau hauti roro uira/video, ’e te tahi atu. E mau mauha’a

fa’ahiahia maui teie. E ti’a i te mau metua ’ia riro ’ei mau tia’i, ’ei mau fa’atere, ’ei mau

hi’opo’a nō te mau taime e ravehia e tā rātou mau tamari’i i ni’a i teie mau mauha’a. ’A

tuātapapa i te mau ture ’e te mau peu rave tāmau nō ni’a i te « taime mata’ita’ira’a » i

roto i te ’āpo’ora’a ’utuāfare, ’e ’a rave i te mau tauira’a e hina’arohia.

Teie te tahi mau reni arata’i nō ni’a i te ’āfata teata.

I raro a’e i te piti o te matahiti. Fātata e ’aore te rahira’a taime nō te hō’ē tamari’i i

raro mai i te piti matahiti nō te māta’ita’i i te ’āfata teata. ’A taōti’a te taime

māta’ita’ira’a i te ’āfata teata. E ti’a i te mau tamari’i ’ia fa’aro’o i tō ’outou reo ’e ’ia

hi’o atu i tō ’outou hōho’a mata a rave ai ’outou i te fa’aotira’a. E’ita te reo nā roto mai

i te hō’ē ’āfata teata e nehenehe e fa’atupu i roto i te roro ’o te hō’ē tamari’i i te ’ohipa

tā te reo o te mata ta’ata ’e fa’atupu.

Matahiti 2-5. ’A tauturu i tā ’outou mau tamari’i ’ia mā’iti i te tahi mau hōho’a. ’A

’imi i te mau hōho’a ’o te fa’aitoito i te tau’ara’a parau. ’A māta’ita’i pinepine e tā

’outou tamari’i mai tā ’outou e nehenehe i te mau hōho’a, ma te ’āparau tāmau noa te

tahi ’e te tahi nō ni’a i te mea tā ’outou e mata’ita’i ra. ’Ia māta’ita’i ana’e ’outou i te

’āfata teata ’e te mau hōho’a e ti’a i te mau tamarii ’ia fa’aro’o ’e ’ia pahono i tō ’outou

mau mana’o ’e mau hi’ora’a, ’e ’ia fa’a’ite mai i tō rātou iho mau mana’o ’e mau

hi’ora’a. E tauturu te reira ia rātou ’ia fa’ata’a ’ē te mea mau i te mea mau ’ore, ’e ’ia

ha’api’i ’ia ’ite i te mea ti’a i te mea hape.

Matahiti 6 ’e ni’a atu. ’A tauturu i tā ’outou mau tamari’i ’ia mā’iti i te mau hōho’a, te

mau hauti, ’e te tahi atu mau fa’a’ohipara’a. ’A ’āparau ia rātou nō ni’a i te mea tā rātou

e māta’ita’i. ’A taōti’a i te rahira’a taime māta’ita’ira’a . ’A tu’u atu i tā ’outou mātini

rorouira ’utuāfare i te vāhi ta’ata roa a’e i roto i te fare, ’e ’a hi’opo’a i tōna

fa’a’ohipara’a.

’Eiaha roa atu e tu’u i te hō’ē ’āfata teata ’aore rā mātini rorouira i roto i te piha o

te hō’ē tamari’i !

Nāhea ’outou e ha’amau ai i te mau ture ’utuāfare nō te māta’ita’ira’a i te

’āfata teata ’e te ha’utira’a i te mātini rorouira ’aore rā te tahi atu mau

mauha’a ?

Nāhea ’outou e nehenehe ai e hi’opo’a i te fa’a’ohipara’a o te mātini rorouira

a te ’utuāfare ?

Peu rave tāmau i te Pō

Tē vai ra ānei te hō’ē tārena tāmau nō te tāmā’ara ?

E aha te mau hōpoi’a a te mau tamari’i nō ni’a i te tāmā’ara’a ?

Afea ’e ihea te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare ’e ravehia ai ?

E aha te rahira’a taime nō te hautira’a i te ’āfata teata ’e te video i fa’atiahia, ’e e aha te mau huru ravera’a ?

Peu rave tāmau nō te haere

e ta’oto

’A hi’o i te pute ha’api’ira’a nō te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare tei fa’aotihia, te mau parau tei tītauhia i te hō’ē metua ’ia tu’urima, ’e te tahi atu.

’A tu’u atu te pute ha’api’ira’a i te hō’ē vāhi i te mau pō ato’a hou ’a haere ai ’oe e ta’oto.

’A fa’aineine i te ’ahu nō ananahi.

’A ’ō’mo i te piripau roa.

’A fa’atupu i te pure ’utuāfare.

’A tai’o ma te reo pūai e 15 minuti te maoro.

’A porōmu i te niho.

’A pure i tō ’oe iho pure.

’A himene, ’a ’āpā, ’a tauahi.

’Ua pohe te mau mori !

Te mau tahua ’itenati o te hōro’a mai i te ha’amāramaramara’a ’e te mau hōho’a nō ni’a i te mau peu rave tāmau a te ’utuāfare :

http://raisingchildren.net.au/articles/family_routines_how_and_why_they_work.html/context/312

https://www.healthychildren.org/English/family-life/family-dynamics/Pages/The-Importance-of-Family-Routines.aspx

http://www.setonbabytalk.com/resource-center/articles/the-importance-of-family-routines

http://www.ahaparenting.com/parenting-tools/family-life/structure-routines

http://www.education.com/magazine/article/importance-routines-preschool-children/

http://raisingchildren.net.au/articles/family_routines_how_and_why_they_work.html/context/312

https://www.healthychildren.org/English/family-life/family-dynamics/Pages/The-Importance-of-Family-Routines.aspx

http://www.setonbabytalk.com/resource-center/articles/the-importance-of-family-routines


http://www.education.com/magazine/article/importance-routines-preschool-children/

20


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 4 Fa’a’ohipa i te mau peu rave tāmau a te ʼutuāfare

4. Ha’apotora’a

Te mau peu rave tāmau o te mau tālena ’ohipa ïa tā ’outou e pe’e i roto i tō ’outou ’utuāfare. E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau ta’ata i roto i te ’utuāfare ’ia vai hau ā ’e ia ’oa’oa—’e ’ia rave rahi atu i taua taime ra.

Fa’a’ore te mau peu rave tāmau i te arora’a. E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau melo ’o te ’utuāfare ’ia tauturu mai. E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau tamari’i ’ia ha’apa’o i tā rātou iho mau ’ohipara’a. E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau tamari’i ’ia ha’api’i i te mana’o ’ia « hi’o atu i mua » i te mau mea tā rātou ’e ’oa’oa.

E tauturu te mau peu rave tamau ’ia ha’apa’o i te hō’ē tālena ’ohipa. E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau metua ’ia fa’ata’a i te mau taime faufa’a rahi e te tamari’i tāta’itahi. E tauturu te mau peu rave tāmau i te mau metua ’ia tāpe’a tāmau noa i te mau tītaura’a.

’A ha’api’i i te fa’atupu i te mau ’āpo’ora’a ’utuāfare maita’i. E ti’a i te mau peu rave tāmau ’ia fa’aotihia i muri a’e i te tuatāpapara’a. E ti’a i te mau ta’ata ato’a, e tae noa atu i te mau tamari’i, ’ia hōro’ahia te taime nō te fa’a’ite mai i tō rātou mau hina’aro ’e mau hia’ai. ’A paraparau tāmau nō ni’a i te mau peu rave tāmau a te ’utuāfare nō te ha’apāpū ē e mea maita’i ’e e fa’atupu te reira i te mea tā ’outou ’e hina’aro. E ti’a i te reira i te ha’amaita’i atu ā i tō ’outou ’utuāfare. ’Eiaha ’ia riro te reira mai te hō’ē fa’ateimahara’a.

Te hō’ē peu rave tāmau faufa’a roa o te māta’ita’ira’a i te ’āfata teata ’e te « taime māta’ita’ira’a » i te tahi atu mau mauha’a. Afea ? E hia rahira’a hora ? E aha te mau huru hōho’a ’e te mau hauti ?

Te tahi atu peu rave tāmau faufa’a roa o te ’ohipa ha’api’ira’a ïa i te fare ? I hea ? Afea ? Nāhea tātou e fa’aiti ai i te mau mea e fa’ahahi ’ē atu ?



21




5. Ha’amaita’i i te tai’ora’a ’e te pāpa’ira’a na roto i te reo peretāne

Mana’o tumu : E mea faufa’a roa te tai’ora’a ’e te pāpa’ira’a i te reo peretāne a te fare ha’api’ira’a nō te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a.

Te reo peretāne a te fare ha’api’ira’a o te fāito reo ïa e tītauhia nō te manuia i te fare

ha’api’ira’a tuarua ’e te fare ha’api’ira’a teitei. ’Ua fa’a’ite-pāpū-hia mai te aura’a e vai nei i

rotopī i te ’aravihi i te tai’ora’a ’e te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a.

E mea faufa’a te reira ’ia ha’api’i mai ’outou i te reo peretāne ’ei reo ’ē’ē ’aore rā ’ua riro

te reo peretane ’ei reo tumu nō ’outou.

E ti’a i te mau metua ’ia « fa’a’ite i te… mau tamari’i te reo ’o tō [rātou] hui tupuna » (1

Nephi 3:19). E mea faufa’a ’ia ’ite maita’i i te parau, te tai’o ’e te pāpa’i i tō ’outou reo

mātāmua. E’ita te reo peretane e mono i taua reo ra, e fa’arahi atu rā i te reira. E ’īriti te reo

peretane i te ’ūputa nō te mau rāve’a e rave rahi. ’O te reo ïa ’o te ha’api’ira’a tuarua ’e ’o te

fare ha’api’ira’a teitei, te reo o te ’imira’a faufa’a, nō te hāmanira’a tauha’a, ’e te mau

rāve’a ’āpī, ’e te reo e fa’a’ohipa-hō’ē-hia nā te ara.

Teie nā mana’o tauturu e toru e nehenehe tā ’outou e ha’amata nō te ha’amaita’i i te reo i

roto i tō ’outou ’utuāfare. Tē vai ra e rave rahi ’ē atu mau mea tā ’outou e nehenehe e rave, e

riro rā ’ei ha’amatara’a maita’i.

’A rave i teie mau mea i roto i tō ’outou reo tumu mai te mea e’ita e nehenehe ’ia ’outou ’ia

rave nā roto i te reo peretāne.

1. ’A paraparau rahi atu i tā ’outou tamari’i. Fa’a’ohipa ma te hina’aro mau, te fa’aitoitora’a ma te parau rahi i te mau tā’o ’e te mau mana’o ’āpī.

Mai te taime ’a fānauhia ai tā ’outou tamari’i e ti’a ia rātou ’ia fa’aro’o rahi i te reo. ’A

fa’a’ohipa i te reo o te fa’aitoito, o te ha’amaita’i, ’e te reo tei ’ī i te mau tā’o ’e te rau. E

tufa’a faufa teie nō te rirora’a ’ei ’orometua ha’api’i mātāmua ’e te faufa’a nō tā ’outou

tamari’i. Mai te mea e nehenehe, ’a rave i teie i roto i tō ’outou reo tumu ’e te reo peretāne.

’A hi’o maita’i i te ha’amāramaramara’a i roto i te mau tābula 1 ’e 2 i ni’a i te ’api i muri

nei. Nō roto mai te reira i te hō’ē tītorotorora’a tūiro’o nō ni’a i te faufa’a rahi nō te

paraparaura’a i roto i te ’utuāfare.13 ’Ua hi’opo’ahia te mau hōho’a nō te paraparau i roto i

nā 42 ’utuāfare fātata hau atu i te toru matahiti te maoro.

Tē fa’a’ite nei te tābula 1 te rahira’a o te paraparaura’a i roto e toru huru ’utuāfare. I roto i te

mau ’utuāfare o te fa’aro’o nei te mau tamari’i i roto i te mau ’utuāfare paraparau rahi fātata

e 2 100 tā’o i te hora, ’āre’a te mau tamari’i i roto i te mau ’utuāfare o te ’ore e paraparau

rahi nei e fa’aro’o ïa rātou fātata e 600 tā’o i te hora (iti mai i te toru).

« Te mau ’ōti’a o tō’u reo o te mau ’ōti’a ïa ’o tō’u nei ao ». LUDWIG WITTGENSTEIN,

1889-1951

« A parau pinepine atu i tā ’outou mau tamari’i. O te hō’ē ïa o te mau ’itera’a tei ha’apāpū-maita’i-hia i roto i te tupura’a o te mau pāpa’ira’a ato’a. … Te rahira’a ’e te rau o te huru o te mau tā’o tā ’outou e fa’a’ohipa ’ia paraparau ana’e ’outou i tā ’outou ’aiū, e fa’arahi ïa te reira i tōna reo ’e tōna māramarama. Ia haere mai rā te mau tā’o mai roto mai ’ia ’outou—te hō’ē ta’ata ora mau ».8


fa’a’ite mai

22

Te « 30

milioni tā’o

’āteara’a»

Tē fa’a’ite nei te tabula 2 ē e ’ere nō te rahira’a tā’o noa te fifi, ’āre’a rā. Te mau tamari’i i roto i te mau ’utuāfare e paraparau

iti nei e tāta’ipiti rātou i te fa’aro’o i te mau parau ’aipa (« A Fa’aea ! » « Eiaha e rave i te reira ». « A haere mai i rāpae ».) ’e

te mau parau fa’aitoito (« Mea maita’iroa ! » « Mea au nā’u te mea tā ’oe i rave ». « E nehenehe tā’u e parau ē ’ua rave pūai

maita’i’oe i tā ’oe ’ohipa ». « ’Ua ’ite au i te Vārua i roto i tā ’oe a’ora’a i te Sābati ra ».). ’Ua tāta’iono te mau parau fa’aitoito

tā te mau tamari’i i fa’aroo i roto i te mau ’utuāfare e paraparau rahi nei i te mau tamarii i roto i te mau ’utuāfare o te ore e

paraparau rahi nei.

Tābula 1

Rahira’a tā’o fa’aro’ohia i te hora

Rahira’a tā’o fa’aro’ohia i te taime a ha’amata ai te mau

tamari’i i te ha’api’ira’a. Mau ’utuāfare o te ’ore e paraparau rahi nei 616 3 milioni

Mau ’utuāfare e paraparau ri’i nei 1 251 26 milioni

Mau ’utuāfare e paraparau rahi nei 2 153 45 milioni

’Ua ’ite te mau ’aivāna’a ē e fa’a’ite ātea mai te rahira’a ’e te maita’i o te mau parau tā te hō’ē tamari’i e fa’aro’o ’ia tae i te torura’a ’o tōna matahiti i te māramarama ’e te manuiara’a i te ha’api’ira’a e ono matahiti i muri iho, ’e te ta’ara’a i te tai’o. ’Ua ravehia teie huru tuatāpapara’a e rave rahi mau taime i roto i te mau fenua e rave rahi. ’Ua tae pā’āto’a i te hō’ē ā mau fa’aotira’a.

I tō ’outou ferurira’a nō te aha te fa’aro’ora’a ’e te paraura’a i te mau parau e rave rahi ’e te mau parau hau atu i te maita’i e arata’i ai i te manuiara’a rahi i te fare ha’api’ira’a ?

2. ’A tai’o e tā ’outou tamari e 15 a’e minuti i te mau mahana ato’a. E ti’a ’ia fa’aro’ohia te tai’ora’a. ’A fa’ariro te reira

’ei taime au maita’i ’e te ’ārearea.

’A tai’o atu i tā ’outou tamari’i i te mau mahana ato’a. ’A ha’amata i tō rātou ’āpī-roa-ra’a. E ta’a maita’i i te mau tamari’i ’ia tai’o hou roa ’a nehenehe ai ia rātou ’ia paraparau. ’A ha’api’i ai tā ’outou tamari’i i te tai’o, ’a tai’o ato’a ’outou. ’Ia tai’o pūai ana’e ’outou e nā reira ato’a tā ’outou tamari’i :

’a ha’api’i mai i te mau tā’o ’āpī ’e te mau ha’amāramaramara’a ’āpī,

’a tītau i te hō’ē here nō te ha’api’ira’a ’e te tai’ora’a, ’e

’a fa’atupu i te hō’ē nātira’a here ’e te pūai i roto ia ’outou.

E ha’amaita’i te tai’o-tāmau-ra’a i tā ’outou tamari’i i tōna ’aravihi i te tai’o.

’Ua riro ato’a te tai’o-pūai-ra’a ’ei taime e nehenehe ia ’outou ’ia fa’a’ite i tā ’outou tamari’i i te mau ravera’a maita’i nō te ferurira’a. E ha’api’i atu ’outou iāna nāhea ’ia feruri ’e ’ia ta’a maita’i ’a parau ai ’outou i te mea tā ’orua e tai’o ra.

E riro te tai’ora’a e tā ’outou tamari’i e 15 a’e minuti i te mau mahana ato’a i te tauturu iāna ’ia ha’api’i i te here i te tai’ora’a ’e ’ia noa’a iāna te mau ’aravihi mātāmua ’e te faufa’a rahi nō te reo. Hau atu i te tahi ē atu ’ohipa, ’e ha’api’i mai tā ’outou tamari’i ē e mea ’oa’oa ’e te ho’ona te tai’ora’a. ’A fa’ariro i te reira ’ei tuhaa nō tā ’outou peu rave tāmau aore rā nō te haere e ta’oto i te pō ’o tā ta ’outou tamari’i e tia’i ’e e here.

’A fa’a’ohipa i te mau pāpa’ira’a mo’a, te mau ve’a a te ’Ēkālesia, e te tahi atu mau materia a te ’Ēkālesia. ’A ’imi i te mau buka ’ana’anataehia ’o te tia’ihia e te mau tamari’i i te mau pō ato’a. E rave rahi mau tahua ’itenati ’o tē fa’a’ite nei i te mau tābula nō te mau buka maita’i nō te tai’o. Teie te mau tahua ’itenati ’e te mau tābula mai te au i te mau fāito matahiti : http://www.readaloudamerica.org/booklist.htm.

Tabula 2

Mau parau fa’aitoitora’a ’aore rā mau parau maita’i tei

fa’aro’ohia i roto e hō’ē hora.

Mau parau ’aravīra’a ’aore rā mau parau

’aipa tei fa’aro’ohia i roto e hō’ē hora.

Mau parau fa’aitoitora’a aore rā mau parau maita’i tei

fa’aro’ohia i roto e hō’ē matahiti.

Mau parau ’aravīra’a ’aore rā mau parau

’aipa tei fa’aro’ohia i roto e hō’ē matahiti.

Mau ’utuāfare o te ’ore e paraparau rahi nei 5 11 26 000 57 000

Mau ’utuāfare e paraparau ri’i nei 12 7 62 000 36 000

Mau ’utuāfare e paraparau rahi nei 32 5 166 000 26 000

« E ha’api’i te mau tamari’i i te here i te ta’i o te reo hou ’a ’ite ai rātou i te vaira’a o te mau tā’o tei nene’ihia i ni’a i te hō’ē ’api parau. E riro te tai’ora’a i te mau buka i te mau tamari’i i te fa’ananea i tō rātou ferurira’a ’e i te fa’arahi i tō rātou ’itera’a nō ni’a i te ao. E tauturu te reira ia rātou ’ia fa’atupu i te reo ’e te ’aravihi i te fa’aro’o ’e ’ia fa’aineine ia rātou ’ia hāro’aro’a i te parau tei pāpa’ihia. ’Ia riro ana’e te topara’a ’e te ta’ira’a te reo ’ei tufa’a nō te orara’a o te hō’ē tamari’i, e riro ïa te ha’api’ira’a ’ia tai’o ’ei peu mātauhia mai te haere avae ’e te paraparau »15

http://www.readaloudamerica.org/booklist.htm

23

’Aore roa e mea e mono i te ’ohipa nō te tai’ora’a i tā ’outou tamari’i i te mau mahana ato’a.

Noa atu te ha’api’ira’a maita’i, e’ita e noa’a i te fare ha’api’ira’a ’ia fa’aoti i te mea tā ’outou e nehenehe e rave nā roto i te tai’ora’a e tā ’outou tamari’i e 15 minuti i te mau mahana ato’a.

Nāhea e nehenehe ai ia ’outou ’ia ha’amau i teie taime tai’ora’a i roto i tā

’outou peu rave tamau i te mau mahana ato’a ?

3. ’A fa’aitoito e ’ia tai’o te tamari’i o ’oia ana’e. Teie ïa te tai’ora’a ’o te rave-noa-hia nō te fa’a’oa’oara’a ’e te maita’i o te ta’ata

iho.

Tē fa’aitoito nei te mau fa’anahora’a nā te ao tā’āto’a nei i te mau ’utuāfare ’ia tauturu i

tā rātou mau tamari’i ’ia tai’o e hō’ē a’e milioni parau i te matahiti nā roto i te tai’ora’a

’o rātou ana’e, fātata e hō’ē ā rahira’a tā’o mai te tai’ora’a e maha taime i te Buka a

Moromona. E ti’a i te ta’ata hō’ē ’ia ha’api’i rahi atu i te mau tā’o ’e ’ia noa’a rahi atu i

te ’ite e nehenehe e ha’api’ihia mai i te fare ha’api’ira’a. E riro te tahi atu tai’ora’a i te

tauturu mai te mea e ravehia te reira nā roto i te reo tumu ’aore rā te reo peretāne.

’A ’imi i te mau rāve’a nō te fa’aitoito i tā ’outou tamari’i ’ia tai’o i te mau a’amu ’e te

tahi atu mau buka roa a’e i rāpae au i te fare ha’api’ira’a. ’Eiaha teie nei fa’aitoitora’a

’aore rā utu’a ’ia riro ’ei moni. E mau ha’amaita’ira’a ra mai te taime nō te rave i tā

rātou mau ’ohipa auhia, ’e te tahi atu ā.

E ti’a i te mau tamari’i ’ia ’ite mata atu i tō rātou mau metua ’ia tai’o. ’Oia ho’i te

metua vahine ’e te metua tane. Tē parau nei te rahira’a o te mau metua i tā rātou mau

tamari’i te faufa’a rahi ’ia ha’api’i i te tai’o, ’e ’ia tai’o maita’i ato’a. E ti’aturi te mau

tamari’i i te reira ’ia ’ite mata ana’e rātou i tō ratou metua vahine ’e metua tane ’ia tai’o.

Mai te mea e noa’a ia ’outou te hō’ē fare vaira’a buka, ’a haere pinepine atu ïa. ’A ’imi

i te mau rāve’a e rave rahi ’ia ’āfa’i atu i te mau buka maita’i i roto i tō ’outou ’utuāfare.

’A ’imi nō tā ’outou mau tamari’i te mau mea nō te tai’o ’o te pāturu i tō rātou mau

hina’aro ta’a ’ē tāta’itahi.

Nāhea tā ’outou e nehenehe e fa’a’ohipa rahi atu ā te tai’ora’a

Nāhea e ’itehia ai ia ’outou te mau buka nō te pāturu i te mau hina’aro o tā

’outou tamari’i.

« … ’A ’imi nā ’outou nō roto i te mau buka maita’i a ’e i te mau parau nō te pa’ari ; ’a ’imi ho’i i te ’ite, ’oia ïa nā roto ho’i i te ha’api’i ’e nā roto ato’a i te fa’aro’o ». PH&PF 88:118 « E tauturu ’ānei ’outou ’e ’o vau nei i tā tātou mau tamari’i ’ia riro ’ei mau ha’apa‘o ’o te ’ohipa ra ’e ’o te ’imi ra i te ’ite nā roto i te ha’api’i ’e nā roto i te fa’aro’o, ’e aore rā e ha’api’i tātou i tā tātou mau tamari’i ’ia tia‘i ’ia ha’api’ihia e ’ia rave mai te reira ? » DAVID A. BEDNAR, « E ma te ara-tāmau-māite-ra’a i te reira », Ensign, Me 2010

Nō te aha te tai’ora’a e o ’ona ana’e ?

« Nō te mea noa ē, e nehenehe ’e e taui te tai’ora’a i te orara’a. E rave rahi mau tītorotorora’a tei fa’a’ite mai ē te fāito tai’ora’a rahi a te mau pīahi ’o te mau tumu faufa’a rahi roa a’e ïa nō te mara’ara’a ’o tō rātou manuiara’a. ’Ua hau roa atu te tai’ora’a i te hō’ē ’aravihi nō te ha’api’ira’a. Te tai’ora’a e ha’amāramarama ia tātou, e ’āfa’i ’ē atu ia tātou, e ha’amana ia tātou, ’e e hōpo’i mai te oaoa ia tātou. Nā roto i te tai’ora’a e ha’api’i ai tātou nō ni’a ia tātou iho ’e te ao e ha’ati nei ia tātou. E ti’a i te tamari’i tāta’itahi ’ia riro ei ta’ata tai’o.

I roto i te mau matahiti e rave rahi i ma’iri a’e nei, ’ua ’ite tāmau noa nā te mau ta’ata mā’imi i te hō’ē aura’a pūai i rotopū i te rahira’a tai’ora’a a te mau pīahi ’e tō rātou ’aravihi i te tai’o. … ’Ua riro te rahira’a taime i ravehia e te mau pīahi nō te tai’o ’o rātou ana’e ’ei tāpa’o fa’a’ite maita’i a’e tō rātou ’aravihi ’ia tai’o ’e te tāpa’o fa’a’ite maita’i a’e nō te maita’i tei roa’ahia i te mau pīahi i rotopū i te piha piti ’e te piha pae. …

« Te tāpa’o fa’a’ite maita’i a’e nō te ’aravihi ’ia tai’o o te rahira’a taime ïa tā te mau tamari’i e rave nei nō te tai’o i te mau buka ’o rātou ana’e ».17

24


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 5 Ha’amaita’ira’a i te ’aravihi i te tai’o

’e i te pāpa’i nā roto i te reo peretāne.

Ha’apotora’a

Te mau tamari’i ’o te nehenehe e tai’o maita’i e manuia ïa i te fare ha’api’ira’a. Te mau tamari’i ’o te ’ore e tai’o maita’i e’ita ïa e manuia i te fare ha’api’ira’a. E toru mea e nehenehe tā ’outou e rave i tō ’outou ’utuāfare :

A tahi, ’a paraparau rahi i tā ’outou tamari’i. E au ra fātata 2.100 ta’o i te hora nō te fa’atupu i te reira. ’A ha’amata i te fānaura’a. ’A fa’aitoito i te hō’ē ā rahira’a paraparau i tā ’outou tamari’i. ’A ha’apāpū ē te fa’aro’o rahi nei tā ’outou mau tamari’i i te mau parau maita’i, i te fa’aitoito-hau-ra’a atu ia rātou ’ia parau i te mau parau fa’ahapahapa ’e te ’aipa

Te piti, ’a tai’o e tā ’outou tamari’i e 15 a’e minuti i te mau mahana ato’a. ’A tai’o ato’a ’outou i muri a’e i tā ’outou tamari’i. ’Ia ’ārearea ’outou i te tai’ora’a. ’A ’imi i te mau buka fa’a’ana’anatae ’e te ’ārearea. E’ita e nehenehe i te hō’ē fare ha’api’ira’a tu’iro’o e fa’atupu i te mea tā ’outou e nehenehe e rave nā roto i te tai’ora’a e tā ’outou tamari’i i te mau mahana ato’a.

Te toru, ’a fa’aitoito e ’ia tai’o te tamari’i ’ōna ana’e. « Te tāpa’o fa’a’ite maita’i roa a’e nō te manuiaraa i te tai’ora’a o te rahira’a taime ïa tā te mau tamari’i e rave nō te tai’o rātou iho i te mau buka ».8 ’A rave i te hō’ē ’ōpuara’a ’ia tāpe’a mai i te mau buka maita’i ’e te tahi atu mau materia maita’i nō te tai’o i roto i tō ’outou fare. ’A fa’a’ohipa i te hō’ē fare vaira’a buka ’aore rā te vaira’a buka a te fare ha’api’ira’a mai te mea tā vai ra. ’A ha’apāpū e tē ’ite nei tā ’outou mau tamari’i ia ’outou ’ia tai’o.



25




6. ’A riro ’ei ’aivāna’a nō tā ’outou tamari’i Haerera’a i mua i te fare ha’api’ira’a

Mana’o tumu : E arata’i te ’ohipa a te metua i roto i te ha’api’ira’a i te manuiara’a rahi a te pīahi

’Aita ’outou i tītauhia ’ia riro ’ei ’aivāna’a i te ’ohipa tai’o, i te numerara’a, ’e ’aore rā te ’ite ’ihi nō te tauturu i tā ’outou tamarii ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a.

E ti’a ra ia ’outou ’ia riro ’ei ’aivāna’a i roto i te hō’ē ’ohipa : Tā ’outou tamari’i.

E ti’a ia ’outou ’ia ’ite i tō rātou huru ’e tō rātou mau mana’o. E ti’a ia ’outou ’ia ’ite tāmau e aha tō rātou huru i te fare ha’api’ira’a.

1. E piti rāve’a e nehenehe ai ia ’outou ’ia ’ohipa atu i roto i te ha’api’ira’a a tā ’outou tamari’i.

Hōro’ara’a i tō ’outou taime. I roto i te rahira’a o te mau fare ha’api’ira’a e

nehenehe tā ’outou e tomo atu i roto i te fare ha’api’ira’a nā roto i te hōro’ara’a i

tō ’outou taime. E nehenehe tā ’outou e tauturu i roto i te piha ha’api’ira’a, e

tāvini i roto i te hō’ē ’āpo’ora’a ’e ’aore rā te tōmite ha’api’ira’a.

Te ’ohipa a te metua i roto i te ’utuāfare. Te hōro’ara’a i te taime nō te tāvini o

te hō’ē ïa rāve’a fa’ahiahia nō te ’ohipara’a i roto i te ha’api’ira’a a tā ’outou mau

tamari’i. Terā rā, ’o te mau mea tā ’outou e rave i te fare ’o te arata’i atu i te manuiara’a rahi

a’e nō tā ’outou mau tamari’i. Mai te ha’amaura’a i te mau tītaura’a teitei ; te hōro’ara’a i te

hō’ē tābula ’ohipa, te vāhi, ’e te pāturura’a i te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare ; te tauturura’a i

te tātarara’a i te mau fifi ato’a i te fare ha’api’ira’a, ’e te tau’aparau-tāmau-ra’a e te mau

’orometua ha’api’i.

E mea faufa’a rahi te hōro’ara’a i te taime i te fare ha’api’ira’a ’e te ’atu’atura’a i roto i te

’utuāfare. Terā rā, nā te ’ohipara’a ’a te metua i roto i te ’utuāfare e arata’i atu i te

manuiara’a rahi a’e o te mau tamari’i i te fare ha’api’ira’a. « ’Ua tū’atihia te mau

fa’anahora’a ’e te mau ’ohipara’a ’o te tūra’i i te mau ’utuāfare ’ia pāturu i te ha’api’ira’a a

tā rātou mau tamari’i i te manuiara’a rahi a’e ’a te pīahi ».18

Tei raro nei te hō’ē ha’apotora’a nō e 51 mā’imira’a nō ni’a i te maita’i o te ’ohipa ’a te

mau metua i ni’a i te manuiara’a ’ō te hō’ē tamari’i i te fare ha’api’ira’a.

« Te mau pīahi, e mau metua tō rātou i roto i tā rātou ha’api’ira’a, noa atu e aha te fāito

moni ’ohipa ’aore rā tō rātou huru orara’a, e mea pāpu :

E noa’a ia rātou te ti’ara’a ’e te fāito numera teitei i te mau tāta’ura’a, ’e e ō atu rātou i

roto i te mau fa’anahora’a ha’api’ira’a teitei.

E ha’ahaerehia rātou i ni’a, e nu’u atu rātou i te piha ha’api’ira’a ’e e noa’a ia rātou te

mau numera maita’i.

Haere tāmau i te fare ha’api’ira’a

E noa’a ia rātou te mau peu sōtiare maita’i a’e, e fa’a’ite mai rātou i te huru maita’i a’e

’e e au maita’i rātou i te ha’api’ira’a.

E noa’a te parau tū’ite ’e e haere atu rātou i te ha’api’ira’a teitei.

Tē vai nei te tū’atira’a i roto i te ’ohipa a te metua i roto i te ha’api’ira’a ’e te manuiara’a rahi i te fare ha’api’ira’a, mai te piha ha’api’ira’a tamahou e tae noa atu i te fare ha’api’ira’a teitei.

« Tē fa’a’ite māramarama mai nei te mau mā’imira’a e tē vai nei te tū’atira’a faufa’a rahi i rotopū i te fa’anahora’a pāpū ’o te ’utuāfare ’e te ’ohipa pūai a te mau metua ’e te mau manuiara’a i te fare ha’api’ira’a, mai te ineinera’a nō te haere i te fare ha’api’ira’a e tae atu i te hope’ara’a o te fare ha’api’ira’a teitei ».20


fa’a’ite mai

26

2. Mau tauturura’a nō te paraparau atu i te mau ’orometua ha’api’i.

’A tai’o ’e ’a tuatāpapa i teie mau mana’o tauturu.

1. ’A fa’atura i tō rātou taime. E feiā ’ohipa te mau ’orometua

ha’api’i ; e mea iti ri’i te taime vata tā te mau tālena

ha’api’ira’a e hōro’a mai. Mai te mea e hina’aro ’outou i te

pārahi ’e e paraparau, ’a fa’ata’a i te tahi taime fārereira’a.

2. Hou ’a paraparau ai ’outou i te hō’ē ’orometua, ’a ha’apāpū

i te hi’opo’a māite i te ’ohipa ha’api’i ra’a, te mau ti’ara’a,

te mau numera, ’e te mau parau fa’a’ite nō te haerera’a i

mua a tā ’outou tamari’i. ’A paraparau e tā ’outou tamari’i

nō ni’a i tōna haerera’a i mua ’e te mau fifi nō ni’a i te

ha’api’ira’a hou ’a haere ai ’outou i te fārereira’a.

3. E tauturu te reira ia ’outou mai te mea e haere ’outou i te

fārereira’a ma te mau uira’a ’aore rā te mau mana’o pe’ape’a tei pāpa’ihia nō te

tauturu i te arata’ira’a i tā ’ōrua ta’uara’a parau ’e nō te tītau i te mau

pāhonora’a i te mau uira’a ta’a ’ē.

4. ’A feruri i te ’āfa’i i tā ’outou tamari’i i te fārereira’a. ’Ia pa’ari te mau tamari’i,

e riro te reira ’ei tauturura’a.

5. ’A ani ’ia hi’o i te huru nō te ’ohipa a tā ’outou tamari’i. E hina’aro paha ’outou

e ’āfa’i atu i te fārereira’a te tahi ’o te ’ohipa a tā ’outou tamari’i ’ia nehenehe i

te ’orometua ha’api’i ’ia paraparau i te reira ia ’outou.

6. ’A ani e nāhea te ’orometua ha’api’i i te fāito i te ’ohipa a te pīahi ’e ’ia hōroa’a

i te mau nota ’ia nehenehe ia ’outou ’ia tauturu maita’i atu ā i tā ’outou tamari’i.

7. ’A fa’a’ite i te mau mea nō ni’a i tā ’outou tamari’i o tā ’oe e mana’o e tauturu i

te ’orometua ha’api’i i roto i te piha ha’api’ira’a.

8. E fifi mau tō te hō’ē tamari’i i te tahi mau taime i te fare ha’api’ira’a. Mai te

mea tē haere ra ’outou i te fare ha’api’ira’a nō te tauturu i te tātara i te hō’ē fifi

ta’a ’ē, ’a parau atu i te mau ’orometua ha’api’i ’e te mau fa’atere fare

ha’api’ira’a ē ’aita ’outou i reira nō te fa’ahapa ’aore rā nō te ’imi i te hape, nō

tē rave rā i te ’ohipa e te fare ha’api’i ra’a nō te hōro’a i tā ’outou tamari’i te

tahi hi’ora’a maita’i roa a’e.

9. ’A ani e aha tā ’outou e nehenehe e rave i te fare nō te tauturu i tā ’outou

tamari’i ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a.

10. ’A ha’amata ’e ’a fa’ahope i te fārereira’a i te mau taime ato’a ma te

ha’amāuruuru ia rātou nō te mau mea tā rātou e rave nei nō tā ’outou tamari’i.

11. Mai te mea e rave ’outou i te mau ’ōpuara’a ’e ’aore rā te mau fa’aotira’a e te

’orometua ha’api’i, ’a ha’apāpū i te pāpa’i atu i te reira. ’A fa’a’ite atu i te reira

i tā ’outou tamari’i.

« E HOPOI’A HANAHANA tā te tane ’e tā te vahine i te herera’a ’e i te poiherera’a te tahi ’e te tahi e tā rāua mau tamarii. ‘Tē tamari’i ra, e tufa’a ïa nō ’ō mai ia Iehova ra’ (Salamo127:3). Tei te mau metua te hōpoi‘a mo‘a i te aupurura’a i tā rātou mau tamari’i nā roto i te here ’e te parau ti‘a, i te ha’apa‘ora’a i tō rātou mau hina’aro i te pae tino ’e i te pae vārua, ’e i te ha’api’ira’a ia rātou i te here ’e i te tāvini te tahi i te tahi, te ha’apa‘ora’a i te mau fa’auera’a a te Atua, ’e te rirora’a ’ei feiā fa’atura i te mau ture o te fenua e fa’aeahia ra e rātou. Te mau tāne ’e te mau vahine fa’aipoipo—te mau metua vahine ’e te mau metua tāne—’e ha’avahia ’outou i mua i te aro ’o te Atua mai te au i tō ’outou ha’apa‘ora’a i taua mau hōpoi‘a ra ». Te ’Utuāfare : E Pōro’i i tō te Ao nei

https://www.lds.org/scriptures/ot/ps/127.3?lang=eng#2

27

3. Te tahi mau mea ’ia ha’amana’o. ’A tai’o ’e ’a tuatāpapa i teie mau mana’o tauturu.

1. ’A ’ite e aha te mau piha tā tā ’outou tamari’i e haere nei, ’e ’a ani i te

mau uira’a nō ni’a i te piha tāta’itahi. E hina’aro tā ’outou tamari’i ’ia ’ite e

te ara maita’i nei ’outou ’e te ’ana’anatae nei ’outou i te mea tāna e rave nei

i te fare ha’api’ira’a—i te mau piha ato’a.

2. Paraparau atu i tā ’outou tamari’i nō ni’a i te ha’api’ira’a—i te mau

mahana ato’a. 21 Te fa’a’ite mai nei te mau mā’imira’a ē e ha’amaita’i-ti’a-

hia atu te manuiara’a ’o te mau tamari’i te ha’api’i ra’a nā roto i te

’ohipara’a a tō rātou mau metua i roto i tā rātou ha’api’ira’a. ’A tītau ’ia ’ite

i te huru orara’a o tā ’outou tamari’i i te fare ha’api’ira’a nā roto i te anira’a i

te mau uira’a ’o te pāhonohia mai nā roto i te tahi mau parau. Teie te tahi mau

hōho’a nō te ha’amatara’a i te ’āparaura’a :

’A fa’a’ite mai nā iā’u i te huru o te taime maita’i roa a’e nō tō ’oe manaha.

E aha te mea fifi roa a’e tā ’oe i rave i teie mahana ?

’A fa’a’ite mai nā i te mea tā ’outou i tai’o i te piha ha’api’ira’a.

O vai tei ha’uti ia ’oe ’aore rā i haere atu nā muri i teie mahana ? E aha tā

’outou i rave ?

E aha te vāhi huru rahi roa a’e i rotopū i teie matahiti ’e te matahiti i

ma’iri ?

I piha’i iho ’oe ’ia vai i te tāmā’ara’a ?

3. ’Ite i te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare a tā ’outou tamari’i. E ita e nava’i noa i te

hi’o noa i te mau buka fa’a’itera’a nota i te mau hope’a toru ava’e ato’a. ’A ha’api’i

’ia ’ite vitiviti i te mau fifi nō te hōro’a atu i te tauturu hou a riro mai ai ’ei fifi rahi.

’A vai ara noa nō ni’a i te mau ’ohipa tei fa’ata’ahia nō te mau mahana ato’a mai te

mea e nehenehe ia ’outou. Mai te mea e tītauhia ia ’outou ’ia nā reira, ’a haere i te

fare ha’api’i ra’a e fārerei i te ’orometua ha’api’i.

4. Ha’api’i i te fa’a’ohipa i te fa’anahora’a rorouira nō ni’a i te mau pīahi ’e te

tahua itenati a te fare ha’api’ira’a. E rave rahi mau fare ha’api’ira’a e mau

fa’anahora’a roro uira tā rātou nō ni’a i te mau pīahi ’o te fa’ati’a i te mau metua ’ia

haere i ni’a i te tahua ’itenati nō te hi’o i te mau ’ohipa ’e te mau nota a tā rātou

mau tamari’i. ’A ha’api’a nāhea e fa’a’ohipa i teie mau rāve’a, noa atu ē, e ’ere

’outou i te mea ’aravihi ni’a i te mātini rorouira

5. ’Ite i te mau ture tumu a te fare ha’api’ira’a. ’A tāmata i te ta’a i te mau ture nō

ni’a i te notara’a, te haerera’a i mua, te mau hi’opo’ara’a ’e te huru ’o te tamari’i.

Mai te mea tē vai ra te hō’ē ’aita ’outou i māramarama maita’i, ’a ui i te mau uira’a

e tae noa atu ’ua māramarama ’outou. E ti’ara’a tō ’outou ’ia ’ite, ’e e nehenehe ia

’outou ’ia tauturu maita’i a’e i tā ’outou mau tamari’i ’ia nā reira ana’e ’outou.

6. ’Eiaha e vaiiho i tā ’outou tamari’i o ’oia ana’e o te fa’a’ite mai ia ’outou e aha

tō rātou huru i te fare ha’api’ira’a. E’ita paha tā ’outou tamari’i e parau mai i te

mau mea ato’a e ti’a ia ’outou ’ia ’ite, mai te mea ihoa rā e tē vai nei te hō’ē fifi. ’A

ha’api’i i te ’āparau ’e i te tītau i te ha’amāramaramara’a i te fare ha’api’ira’a. E ti’a

i tā ’outou tamari’i ’ia ’ite ē te nā reira nei ’outou.

Nāhea e nehenehe ai ’ia fa’aea piri noa i te fare ha’api’ira’a nō ni’a ihoa rā i te

ha’api’ipi’ira’a a tā ’outou tamari’i, mai te mau ’ohipa i fa’ata’ahia ’e te mau

nota ? ’Ua ani ānei ’outou i tā ’outou tamaiti e aha te huru nō te ’ohipa numerara’a. E parau mai ’oia i te mau taime mai teie, « e mea maita’i roa te mau mea ato’a ». E aha ïa te hō’ē uira’a maita’i a’e ’ia ui ’o te arata’i i te tahi atu ā ha’amāramaramara’a ?

’A ha’amāuruuru

pinepine atu i te feiā ’o

te ha’a ra e tā ’outou

tamari’i i te fare

ha’api’ira’a.

E ’ohipa fifi te

ha’api’ira’a. ’Ia ’ite te

mau ’orometua ha’api’i,

te mau fa’atere fare

ha’api’ira’a, ’e te tahi atu

mau rave ’ohipa ē te

pāturu nei ’outou ia rātou

i te fare. Nā te reira e

ha’amau i te hō’ē niu nō

te ti’aturira’a ’e ’o te

fa’atupu i te hō’ē aura’a

’ohipa maita’i i rotopū i te

fare ’e te fare

ha’api’ira’a.

28


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 6 ’A riro ’ei ’aivāna’a nō te haerera’a i mua

o tā ’outou tamari’i i te fare ha’api’ira’a.

Ha’apotora’a. Te maita’i o te ’ohipara’a a te mau metua i roto i te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a e mea maramarama ïa: ’Ia rahi ana’e te ’ohipa a te mau metua i roto i te ha’api’ira’a, e rahi atu ïa te manuiara’a ’o te pīahi. E nehenehe tā te mau metua e rave i te mau mea i te fare nō te tauturu i tā rātou mau tamari’i ia manuia maita’i a’e i te fare ha’api’ira’a. E ti’a i te mau metua ’ia riro ’ei mau ’aivāna’a nā roto i te ’itera’a i tā rātou mau tamari’i.

Paraparaura’a e te mau ’orometua ha’api’i. 1. ’A fa’atura i tō rātou taime. ’A fa’ata’a i te hō’ē taime fārereira’a. 2. ’A fa’aineine ia ’outou nō te fārereira’a. ’A hi’o fa’ahou i te ’ohipa a tā ’outou tamari’i hou ’a haere ai

’outou. 3. ’A fa’a’ite hua atu i tō ’outou mana’o mau, ’eiaha ra nō te aro atu ’aore rā ma te fa’atura ’ore. 4. ’A ha’apāpū ē ’ua ’ite rātou ’e te pāturu nei ’outou ’ia ratou, ’e te hina’aro nei ’outou ’ia ha’a e rātou.

Mau mea ’ia ha’amana’o. 1. ’A ’ite e aha te mau piha tā tā ’outou tamari’i e haere nei. ’A ui tāmau i tā ’outou tamari’i nō ni’a i te piha

tāta’itahi. 2. ’A paraparau atu i tā ’outou tamari’i nō ni’a i te ha’api’ira’a. I te mau mahana ato’a. 3. ’Ite i te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare a tā ’outou tamari’i. 4. ’A ha’api’i i te fa’a’ohipa i te fa’anahora’a rorouira nō ni’a i te mau pīahi. 5. ’Ite i te mau ture tumu a te fare ha’api’ira’a. 6. ’A ha’amāuruuru atu i te feiā e ha’a nei i piha’iho i tā ’outou tamari’i. 7. ’Eiaha e vaiiho i tā ’outou tamari’i o ’oia ana’e o te fa’a’ite mai ia ’outou e aha tō rātou huru i te fare

ha’api’ira’a.



29

Reo e tomo ra i roto i te roro

(Reo fāri’i)

Reo nā roto mai i te roro

(Reo fa’a’ite)




7. Ha’api’i i te fa’a’ohipa i te mau pupu tuatāpapara’a

Mana’o tumu : ’A pa’ari ai te mau pīahi, e ti’a ia rātou ’ia ha’api’i i te rave i te ’ohipa i roto i te mau pupu tuatāpapara’a.

’Ua uihia te hō’ē ’orometua ha’api’i e te persideni nō te fare ha’api’ira’a teitei nō Harvard

’ia ’imi mai i te tāpa’o fa’a’ite maita’i roa a’e nō te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a teitei.

Ma te maere, ’ua ’ite ’oia ē te tāpa’o fa’a’ite maita’i roa a’e ’o te « ’aravihi ïa ’o te hō’ē

piahi ’ia fa’atupu i te hō’ē pupu tuatāpapara’a ’e ’aore rā i te ’āmuira’a atu i te hō’ē

pupu tuatāpapara’a. ’Aore roa e ’ohipa e ha’amata i te piri atu i te pūai nō taua noa

’ohipa ra nō te tātara i te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a teitei » (tu’uhia te

pāpa’ira’a ’opa).22

1. E aha te hō’ē pupu tuatāpapara’a ? Te hō’ē pupu tuatāpapara’a e 3-5 ïa pīahi e rave ra i te hō’ē ha’api’ira’a o te putuputu

tamau nō te tauturu te tahi i te ahi ’ia māramarama ’e ’ia fa’aoti i te mau ’ohipa tei

fa’ata’ahia ’e nō te paraparau i te mea tā rātou i ha’api’i mai. E mea manuia roa te

mau pupu tuatāpapara’a ’ei rāve’a nō te fa’aineine i te mau tāta’ura’a.

2. E toru tumu nō te tomo atu i roto i te hō’ē pupu tuatāpapara’a :

E mea maita’i a’e e piti (’e ’aore rā e toru, aore rā e maha) ūpo’o i te hō’ē noa iho. E

fa’ati’a te pupu tuatāpapara’a i te pīahi tāta’itahi ’ia fa’a’ā’ano atu i te mau nota tāna i pāpai

nō te mau mea tāna i fa’aro’o ’e i tai’o, tōna ’ite nō ni’a i te mau mana’o, te mau hi’ora’a nō

ni’a i te mau mana’o ’e te mau materia nō te tuatāpapara’a. E ha’api’i mai te mau melo nō

te pupu i te mau rāve’a ’āpī nō ni’a i te ha’api’ira’a i piha’i iho i te tahi atu mau pīahi i roto i

te hō’ē ā piha.

Ha’api’ira’a hōhonu a’e. Te ravera’a nō te ha’api’i ’e te ha’amāramarama i te mau

mana’o ’ia vetahi ’ē, ’o te mea ïa e tupu nei i roto i te hō’ē pupu tuatāpapara’a, e ’o te

fa’ahepo i te mau melo nō te pupu ’ia fa’ahōhonu i tō rātou iho ’ite nō ni’a i te materia. E

hōro’a mai te pupu tuatāpapara’a i te mau rāve’a nō te paraparau atu ’ia vetahi ’ē nā roto i te

mau mana’o ’e i te pae hope’a, e ha’api’i maita’i a’e te ta’ata ato’a i te materia.

I te ’ōmua-roa-ra’a o te rāve’a nō te ha’api’ira’a, e fa’ahaere ïa te mau ta’ata i te

ha’amāramaramara’a i roto i tō rātou mau roro nā roto i te tai’ora’a ’aore rā te fa’aro’ora’a.

sss’Ua parauhia te tai’ora’a ’e te fa’aro’ora’a te reo fāri’i nō te mea teie ïa te huru e fāri’i ai

te roro i te reo.

« ’A fa’ata’a nā ’outou i te hō’ē ’orometua nō rotopū ia ’outou iho, ’eiaha te pā’āto’ara’a ’ia parau mai i te taime hō’ē ra; ’a tu’ u ra i te hō’ē ’ia parau mai i te taime hō’ē ra ’e ’ia fa’aro’o ho’i te pā’āto’ara’a i tāna ra mau parau, ’ia oti te mau ta’ata ato’a i te parau mai ra ’ua ha’ama’ita’ihia ïa te pā’āto’ara’a te tahi i te tahi…» PH&F 88:122 Tauturu i te tahi e te tahi ! « O rātou ’o te ora noa nei nō rātou ana’e e ’ōriorio ïa rātou ’oia ho’i e ’ere ïa rātou i tō rātou orara’a, o rātou rā ’o te ha’amo’a ia rātou i te tāvinira’a ’ia vetahi ’ē e tupu ïa ’e e ’ūa’a ïa—’e oia ho’i e fa’aora rātou i tō rātou orara’a ». THOMAS S. MONSON, « E aha tā’u i rave nō te tahi ta’ata i teie nei mkahana ? Ensign, Novema 2009

Tai’ora’a

Fa’aro’ora’a Pāpa’ira’a

Paraparaura’a


fa’a’ite mai

http://www.hks.harvard.edu/about/faculty-staff-directory/richard-light

http://lds.org/ensign/2009/11/what-have-i-done-for-someone-today?lang=eng



30

Te paraparaura’a ’aore rā te pāpa’ira’a i te mau mea e ha’api’ihia nei, e tūra’i ïa te reira i te roro

’ia ’īriti mai i te ha’api’ira’a ’āpī mai roto mai i te ha’amana’ora’a poto ’e ’ia fa’anaho i te reira

’ei ha’amāramaramara’a tei ha’api’i-a’ena-hia ’ia nehenehe te reira ’ia fa’a’ohipahia. ’Ia

fa’a’ohipa tātou i tō tātou iho reo (reo fa’a’ite) nō te tātara i te tahi mea, e ’ite tātou e mai

te mea ra ’ua ’ite a’ena tātou i te reira.

Pāturura’a a te ta’ata iho. E nehenehe te pārahi-noa-ra’a ’e te ha’api’ira’a o ’oe ana’e i

te riro ’ei mea fifi. E hōro’a mai te mau pupu tuatāpapara’a i te fa’anahora’a ’e te

ti’aaura’a, te tauturura’a ia ’outou ma te ha’avī ia ’outou iho e tītau ’ia ha’api’i maita’i

mai. E tauturu te rirora’a mai ’ei melo nō te hō’ē pupu tuatāpapara’a tei fa’anahohia ’ia

’ana’anatae ’outou i te tuatāpapa ’e i te ha’api’i mai. E rahi atu ā ïa te mea tā ’outou e

ha’api’i mai a fa’aro’o ai ’outou i te tahi atu mau melo nō te pupu, ’ia ui ’outou i te mau

uira’a ’e ’ia pahono atu ’outou.

3 Te mau mana’o tauturu nō te fa’anaho i te mau pupu ’ohipa tuātapapara’a.

1. Mā’iti i te mau ta’ata tano. Te fāito maita’i a’e nō te pupu e toru ïa e tae atu i te pae

melo. ’A ’ite maita’i i tō ’outou mau hoa ha’api’ira’a. ’A mā’iti i te tuatāpapa i piha’i

iho i te mau ta’ata tei ’ana’anatae i te ha’api’i, tei māramarama i te tumu parau, e

nehenehe e ti’aturi, ’e tei auhia nō te haere atu nā muri. ’Eiaha e mā’iti noa i tō ’outou

mau hoa maita’i roa a’e !

2. Fa’aoti ’e ’a pe’e i te hō’ē tabula ’ohipa. ’A ruru e piti a’e taime i te hebedoma mai

te au i te hō’ē tālena tei ha’amauhia. ’A mā’ti i te hō’ē vāhi e au-maita’i-hia e te mau

melo ato’a o te pupu (’e tō rātou mau metua) e ’aita re’a e ’ohipa fa’a’ōnevaneva. ’A

mā’iti i te fare o te hō’ē ta’ata, te vāhi vaira’a buka a te fare ha’api’ira’a, e te tahi atu ā.

E ruru te rahira’a o te mau pupu tuatāpapara’a e 60 e tae atu i te 90 minuti.

3. Mā’iti i te hō’ē arata’i pupu. E tauturu te arata’i pupu i te fa’ata’a i te mau tābula

’ohipa nō te mau rurura’a a te pupu tuatāpapara’a. E nehenehe tā ’outou e tāpe’a i taua

arata’i pupu i te mau taime ato’a ’aore rā ’ia tābula ’ia nehenehe i te tā’āto’ara’a o te

mau melo nō te pupu e ’arata’i.

4. A ’ohipa noa mai te au i te hō’ē tabula ’ohipa. I roto i te mau pupu tuatāpapara’a, ’a

fa’aoti e aha tā ’outou e rave i te rurura’a i mua nei. ’A fa’ata’a maita’i. ’Ei hi’ora’a :

’A fa’aau i te mau nota ’e a tuatāpapa i te mau mana’o tumu.

’A fa’ata’a i te ta’ata tāta’itahi ’ia ha’api’i i te hō’ē tufa’a nō te tai’ora’a tei

fa’ata’ahia.

’Ia pāpa’i te ta’ata tāta’itahi e toru uira’a tā rātou e mana’o ē tei roto i te

hi’opo’ara’a.

’A tai’o i tā vetahi ’ē pāpa’ira’a ’e ’a fa’a’ite mau i tō ’outou mana’o.

Mai te mea e tābula ’ohipa tā ’outou ma te mau ’ohipa ta’a ’ē, e rahi ïa te mea ’o te

ravehia. I te hope’a o te mau rurura’a ato’a ’a fa’ata’a i te tābula ’ohipa nō te rurura’a i

mua nei.

5. Ha’apāpū ē te tere maita’i ra te pupu. ’A hi’opo’a i tō ’outou maita’ira’a. ’A

paraparau i te huru terera’a ’o te pupu. ’Te fa’atupu ra ānei tātou i tā tātou mau fā (’ei

hi’ora’a, hi’o-maita’i-ra’a i tā tātou pāpa’ira’a ’e ’aore rā fa’aineinera’a maita’i nō te

hi’opo’ara’a) ? Tē rave ra ānei te tā’āto’ara’a i tāna tufa’a ’ohipa ’e te haere ineine mai

ānei te tā’āto’ara’a ? Tē rave rā ānei te mau melo ato’a i te ’ohipa, ’eiaha ra e hō’ē

’aore rā e piti ana’e ta’ata ? Tē tae mai ra ānei te mau ta’ata i te hora ti’a ? Tē ha’apa’o

ra ānei tātou i tā tātou ’ohipa (e ’ere teie i te pupu sōtiare ; e pupu ’ohipa rā) ? ’A

ha’amana’o, e nehenehe tā ’outou e rave pūai i te ’ohipa ma te ’ārearea ato’a !

I tō ’outou ferurira’a e aha te fāito matahiti e nehenehe ai i tā ’outou mau tamari’i ’ia rave i te ’ohipa e te tahi atu mau pīahi i roto i te mau pupu tuatāpapara’a ?

E tauturu te fa’a’ohipara’a i te mau pupu tuatāpapara’a i te hō’ē ta’ata ’ia ha’api’i i te hōpoi’a nō tā rātou iho ha’api’ira’a. E nehenehe ānei tā te mau metua e tauturu ?

E ha’api’i maita’i tātou i roto i te mau pupu tuatāpapara’a na’ina’i nō te mea : 1. E ’āfa’i mai tō tātou

mau hoa ha’api’ira’a i te tahi mau rāve’a ’ē nō te feruri ’e nō te ta’a maita’i ’o te nehenehe e tauturu ia tātou.

2. E ha’api’i maita’i a’e tātou mai te mea e tuatāpapa, e ha’amāramarama, ’e e ha’api¹i atu tātou ’ia vetahi ’ē i te mau mea tā tātou e ha’api’i mai ra.

3. E tauturu te

fārereira’a ’ia vetahi ’ē ia tātou ’ia fa’aea ineine ’e ’ia vai ’ana’anatae.

31


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 7 Ha’api’i i te fa’a’ohipa i te mau pupu tuatāpapara’a

Ha’apotora’a

’Ua ’ite te hō’ē ’aivāna’a nō Harvard ē « ’aore roa e ’ohipa e ha’amata i te piri atu i te puai » o te mau pupu tuatāpapara’a « nō te tātara i te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a teitei ».15

E toru tumu e tere ai te pupu tuatāpapara’a : 1. E ’ohi mai ’outou i te mau mea i piha’i iho ’ia vetahi ’ē tei ’ore i noa’a ia ’outou, ’e ee ha’api’i ’outou i

te mau rāve’a ’āpī nō te ha’api’ira’a ’e ’aore rā nō te feruri i te tumu parau. 2. E paraparau ’e e pāpa’i rahi atu ā ïa ’outou nō ni’a i te tumu parau, e nō reira, e ha’api’i maita’i ïa

’outou i te reira. 3. ’A fa’ata’a i te hō’ē taime ’e te vāhi nō te tuatāpapa i roto i te hō’ē pupu e vetahi ’ē i roto i te hō’ē ā

piha, e tauturu ïa te reira ia ’outou ’ia fa’anaho maita’i a’e i tā ’outou tuatāpapara’a.

Te mau mana’o tauturu nō te ’ōpua ’e nō te fa’anaho i te mau pupu tuatāpapara’a : 1. ’A mā’iti i te ta’ata tano : Te feiā e hina’aro i te mau nota maita’i, e ’ere tō ’outou mau hoa ! 2. Fa’aoti ’e ’a pe’e i te hō’ē tabula ’ohipa. 3. Mā’iti i te hō’ē arata’i pupu. E nehenehe tā te mau melo nō te pupu e fa’a’ōhie i te reira. ’A fa’ata’a i

te hō’ē tābula ’ohipa. 4. A ’ohipa noa mai te au i te hō’ē tabula ’ohipa. ’Eiaha noa e haere atu ’e ’ia ti’aturi e mana’o ’outou i te

rave i te tahi mea. 5. Ha’apāpū ē te tere maita’i ra te pupu. ’A hi’opo’a i tō ’outou maita’ira’a.



32

8. Ha’api’i i te mau tamari’i ’ia ’ōpua, ’ia fa’anaho, ’e ’ia tu’u i te mau mea faufa’a rahi nā mua roa.

Mana’o tumu : E ’ere nō tō ’outou « huru

māramarama », nō te maita’i ra ’o tā ’outou ’ōpuara’a, fa’anahora’a, ’e te tu’ura’a nā mua roa te mau mea faufa’a rahi, ’o te arata’i i te manuiara’a. ’Ua pi’ihia teie mau mea te mau rāve’a ’aravihi o « te ti’ara’a fa’atere »

1 E aha te mau mea ’aravihi o te ti’ara’a fa’atere ?

’Ua mātauhia i te fa’aro’o i te hō’ē metua ’ia parau, « ’ua ’ite au e mea māramarama ’e e mea

’aravihi tā’u tamaiti, nō te aha ïa ’oia i ’ore ai i maita’i a’e i te fare ha’api’ira’a ? » Tē vai pinepine

nei te pāhonora’a i roto i te ti’ara’a fa’atere. Noa atu e aha te mau pūai ’aore rā te mau paruparu o

tā ’outou tamari’i, e fana’o ïa ’oia nā roto i te ’ohipara’a i te mau mea ’aravihi nō te ti’ara’a

fa’atere. Teie te tahi o te mau hi’ora’a nō teie mau rāve’a ’aravihi :

1. Ha’avīra’a i te hia’ai pūai. E ti’ara’a teie nō te hō’ē tamari’i nō te tāpe’a ’e nō te feruri

hou ’a rave ai i te tahi mea. E nehenehe tā te hō’ē tamari’i e fifi tōna ’ia ha’avī i tōna mau

mana’o ’ia rave ta’ue noa i te mau mea. E rū ïa rātou i te hāmani i tā rātou ’ohipa

ha’api’ira’a nō te fare ma te ’ore e hi’opo’a nā mua i te reira. E nehenehe ’oia vaiiho i te

rave i te hō’ē ’ohipa hou ’a oti roa ai te reira nō te haere nā muri i tōna ra mau hoa.

2. Ha’avīra’a i te mana’o. E ti’ara’a teie nō te hō’ē tamari’i ’ia fa’atere i tōna mau mana’o

nā roto i te fa’atumura’a i ni’a i te hope’ara’a ’o te ’ohipa ’e ’aore rā o te fā. Te hō’ē

tamari’i e fifi tōna i te fa’atere i tōna mau mana’o e fifi pinepine ïa ’oia i te fāri’i i te

mana’o tauturu. E nehenehe ato’a ’oia i te riri i te mau mea ha’iha’i tei ’ore i auhia e āna.

E fifi ïa ’oia i te rave fa’aoti i te hō’ē ’ohipa ’ia riri ana’e ’oia i te tahi mea.

3. Apuapu E ti’ara’a teie nō te hō’ē tamari’i o te fa’a’ite mai i te mau rāve’a ’āpī

’ia ’ore ana’e te hō’ē ’ōpuara’a e manuia. E mea fifi paha nāna ’ia ’ite i te tahi

atu mau ’ōpuara’a ’e ’aore rā te tahi atu rāve’a. E mea fifi nōna ’ia taui, noa atu e

mea ’ōhie ’e te papû nō vetahi ’ē.

4. Mēharo ’ohipa. E fifi te hō’ē tamari’i e mēharo paruparu tōna ’ia rave i te mau

’ohipa e rave rahi mau ta’ahira’a. E fifi paha ’oia i te ha’amana’o i te mau

arata’ira’a, te pāpa’ira’a i te mau nota, ’e ’aore rā te ta’ara’a i te mea tei

ha’amāramaramahia iāna ’aita i maoro roa. E taiā paha te hō’ē metua, ma te

feruri ē, « nō fa’a’ite noa iho nei au i te reira ! »

5. Hi’opo’ara’a iāna iho. E ti’ara’a teie nō te hō’ē tamari’i ’ia hi’opo’a ’e ’ia fāito i te huru

o tāna ravera’a i te mau ’ohipa tāmau. E’ita e nehenehe i te hō’ē tamari’i e fifi i te

hi’opo’a iāna iho ’ia parau ē tē tere ra te mea tāna e rave ra. E’ita paha ’oia e mana’o noa

a’e i te hi’o i tōna haerera’a i mua ’e ’aore rā te maita’i o tāna ’ohipa.

’E aha ïa te « ti’ara’a fa’atere » ? « Te mau ti’ara’a fa’atere o te mau ’ite faufa’a rahi ïa o te fa’atere ia rātou iho o tā tātou e fa’a’ohipa nei i te mau mahana ato’a nō te fa’aoti fātata i te mau mea ato’a. E tauturu te reira ia tātou ’ia ’ōpua, ’ia fa’anaho, ’ia rave i te mau fa’aotira’a, ’ia taui mai tera vāhi i tera atu vāhi ’aore rā mana’o, ’ia ha’avī i tō tātou mau mana’o ’e te hina’aro, ’e ’ia ha’api’i mai roto mai i tā tātou mau hape tāhito. Tē ti’aturi nei te mau tamari’i i ni’a i tō rātou mau ti’ara’a fa’atere nō te mau mea mai te hopura’a i te pape e tae atu i te fa’aineinera’a i te hō’ē pute ’ahu ’e te ravera’a i te mau mea faufa’a nā mua ».25


fa’a’ite mai




javascript:void(0);

javascript:void(0);

33

6. ’Ōpuara ’e te tu’ura’a i te mau mea faufa’a roa nā mua. E ti’ara’a teie nō te hō’ē tamari’i

’ia ’ite i te mau ta’ahira’a e tītauhia ’ia noa’a te hō’ē fā, ’e ’ia fa’aoti i te ’āpapara’a nō taua

mau ta’ahira’a ra e ti’a ’ia ravehia. E’ita paha ’oia e ’ite nāhea i te ha’amata i te ’ōpua i te hō’ē

’ohipa ; e taiā ’ōhie noa paha ’oia ’ia fa’ahu’ahu’ahia taua ’ohipa ra.

7. Ha’amatara’a i te ’ohipa. E ti’ara’a teie nō te hō’ē tamari’i ’ia ha’amata i te tahi mea. Te

tamari’i o te fifi i teie ti’ara’a e fifi ïa ’oia ’ia ’ite i te mea e ti’a ’ia rave nā mua roa. E pinepine

’oia i te fifi ’ia ’ōpua ’e ’ia tu’u i te mau mea faufa’a nā mua. Nō vetahi ’ē e ta’ata fa’atau paha

’aore rā ’e ta’ata fa’ataime, ’e nō tōna taiā paha e’ita ’oia e ha’uti fa’ahou ’e e’ita ’oia ’e rave i

te tahi ’ohipa.

8. Fa’anahonahora’a. E ti’ara’a teie nō te hō’ē tamari’i ’ia ha’apa’o i te parau ’āpī ’e te mau

hōpoi’a. Tē tamari’i e fifi nei i te fa’anahonaho i te mau mea e mo’e tāmau noa ïa iāna ’e ’aore

rā e tu’uhia atu ïa i te tahi ’ē atu vāhi te mau mea (mai te mau ’ohipa ha’api’ira’a). E au ra e’ita

e noa’a iāna te rāve’a ’ia fa’anahonaho maita’i.

2 Mau rāve’a ’ōhie nō te tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia fa’atupu i te ’ite e hina’arohia e rātou nō te ’ōpua, nō te fa’anahonaho, ’e nō te tu’u i te mau mea faufa’a nā mua roa.

Nā te mau tamari’i ri’i. ’A ha’uti i te mau ha’uti mai te… « Nāhea vau i te ha’amata ? » ’aore rā « E

aha tā’u e rave i muri iho ? » ’a rave ai ’outou i te mau ’ohipa i te fare. ’A fa’aoti i te tahi mea tā ’outou

e rave ’āmui. ’Ia parau mai te tamari’i ē nāhea ’ia ha’amata ’e e aha te mea e rave i muri iho. ’Ei

hi’ora’a, ’a parau, « e tāmā ana’e i tō ’oe piha. E aha ïa tā tāua e rave nā mua roa ? ’E i muri iho ?

« E haere tāua i teie nei e pu’a i te ’ahu. E aha ïa tā tāua e rave nā mua roa ? ’E i muri iho ?

’A ha’api’i i te ha’avī i te hina’aro ma te parau ē « teie te hō’ē monamona. E nehenehe tā tāua e ’amu

’ia oti ana’e… »

Nā te mau tamari’i pa’ari a’e. ’A ha’apāpa’i i te mau tamari’i pa’ari i te mau ta’ahira’a nō te rave i te

mau ’ohipa fifi rahi atu. ’Ei hi’ora’a, ’ia rave to’opiti te feia ’āpī i te ’ohipa nō te fa’anaho i te hō’ē

’ohipa. I muri iho ’a ani ia rātou ’ia fa’aau i tā rātou mau tābula i te mau tābula a te tahi atu mau

tamari’i e ’ohipa ra i ni’a i taua iho ’ōpuara’a ra.

’A tāmata i teie mau rāve’a tei tāmata-maoro-hia nō te tauturu i te mau tamari’i ’ia ha’api’i i te ’ōpua, te

fa’anahonaho, ’e te tu’ura’a nā mua tā rātou ’ohipa ha’api’ira’a.

Mau tābula ’ohipa. E’ita te mau ta’ahira’a huru rau nō te rave fa’aoti i te hō’ē ’ohipa e ’ite-noa-hia e

te mau tamari’i e rave rahi. ’A ha’api’i ia rātou ’ia hāmani i te mau tābula nō te mau ta’ahira’a ’e ’ia

pe’e i te mau tābula ’ohipa. E tauturu te fa’a’ohipara’a i te mau tābula ’ohipa ia rātou ’ia ha’api’i i te

mea tei tītauhia ’ia fa’aoti i te hō’ē ’ohipa ’e te fa’anahora’a ’o te mau ta’ahira’a e ti’a ’ia ravehia.

Fa’a’ohipa i te hō’ē buka fa’anahora’a ’ohipa. E ti’a i te mau tamari’i ’ia ha’api’i ’ia pāpa’i i te

ha’amāramaramara’a faufa’a rahi mai te mau ’ohipa, te mau tai’o mahana, te mau notara’a, ’e te tahi

atu ā.

Ha’amau i te mau ’ōti’a taime. ’A tauturu i te mau tamari’i ’ia hi’o e hea roara’a taime e tītauhia ’ia

rave fa’aoti i te mau ’ohipa ta’a ’ē. ’A tāpa’o i teie roara’a taime i roto i tā ’outou mau tābula ’ohipa.

Ha’apāpū ē ’ua ’ite te mau tamari’i i te tumu e ravehia ai te hō’ē ’ohipa. E tauturu te ’itera’a i te

tumu e ti’a ia ’outou ’ia rave i te tahi mea nō te rave-mau-ra’a te reira.

Fa’a’ohipa i te mau peu rave tamau i te ’utuāfare. E tauturu te mau peu rave tamau i te mau

tamari’i ’ia fa’aohipa i te ’ōpuara’a , te fa’anahonahora’a ’e te tāpe’a-nahonaho-ra’a i te mau mea.

’A ha’amāramarama atu i te « ti’ara’a fa’atere » i te tahi atu melo nō te pupu. ’A parau atu ia rātou nō te aha te reira i riro ai ’ei mea faufa’a nō te manuiara’a i te fare ha’api’ira’a.

’A fa’a’ite i te mea tā ’outou i rave i tō ’outou ’utuāfare ’ia vai nahonaho noa te mau tamari’i.

« Te mau tamari’i ’aita tō rātou ti’ara’a fa’etere e tere ra e… mea nahonaho ’ore a’e rātou i te tahi ’ē atu mau tamari’i. … E nehenehe te ’ohipa ha’api’ira’a e riro ’ei mea ri’ari'a nō te mea e mo’e tāmau noa tā rātou mau parau ’e ’aore rā e ha’amata rātou i te mau ’ohipa i te pō hou te reira e fa’aotihia ai ».26. Ha’amana’o…

E nehenehe te ti’ara’a fa’atere e ha’api’ihia. ’Eiaha e vaiiho !

E fa’atupu tā ’outou tamari’i i te tahi atu ā ’ite nō ni’a i te mau ti’ara’a fa’atere ’ei tufa’a natura nō te tupura’a.

’A fa’a’oroma’i ’a tāpe’a noa ra, ’a ha’api’i ai ’outou i te mau tamari’i ’ia ’ōpua, ’ia fa’anaho ’e ’ia tu’u i te mau mea faufa’a roa nā mua.

Mana’o tauturu : ’A ha’api’i i te mau tamari’i ’ia fa’atū’ati i te mau ’ohipa tāhito i te mau ’ohipa e ravehia nei. E tauturu te reira ia rātou ’ia ha’api’i mai roto mai i te ’ohipa tāhito ’e ’ia ore ’ia rave fa’ahou ā i taua ā mau hape ra. ’Ei hi’ora’a, « te taime hope’a tō mātou ravera’a i te reira, ’ua ha’api’i mai ïa mātou ē… »

34


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 8 Ha’api’i i te mau tamari’i ’ia ’ōpua, ’ia fa’anahonaho,

’e ’ia tu’u te mau mea faufa’a nā mua roa.

Ha’apotora’a

E mea « māramarama » paha te hō’ē ta’ata terā rā, tē fifi ra ’oia i te vai nahonaho noa, i te ’ōpuara’a ’e te ’itera’a e aha te mau mea faufa’a rahi ’ia rave i roto i te mau huru ’ohipa ato’a. ’Ua parauhia teie mau ’ite te mau ’ite nō te « ti’ara’a fa’atere ». Tē parau maita’i ra e nehenehe teie mau ’ite ’ia ha’api’ihia.

E nehenehe tā ’outou e tauturu i tā ’outou tamari’i nā roto i te ha’api’ira’a ia rātou ma te fa’a’oroma’i ’ia :

hāmani i te mau tābula,

pāpa’i i te mau fa’anahora’a nō te mau mea e ti’a ’ia ravehia,

ha’apa’o i te mau tai’o mahana ’e te mau hora nā roto i te fa’a’ohipara’a i te hō’ē buka ’ohipa, ’e

te tahi atu mau peu ’o te tauturu ia rātou ’ia vai nahonaho noa.

’A paraparau rahi nō ni’a i te mau mea tāna i ’apo mai nā mua atu ’e nāhea ’ia fa’a’ohipa i te reira i te ’ohipa ’e ravehia ra.

’A tauturu ia rātou ’ia ha’api’i i te rave i te mau mea faufa’a rahi nā mua ’e ’ia rave i muri iho i te mau mea ’ārearea ’aore rā ’ia fāri’i i te ’utu’a maita’i i muri mai.

’A ha’amana’o, e tītauhia ’outou ’ia fa’a’oroma’i ’e ’ia tāpe’a noa nō te ha’api’i i teie mau mea !



35




9. Tauturu i te mau tamari’i ’ia ha’api’i mai « ia rave rātou i tei au i tō rātou iho hina’aro »

Mana’o tumu : Ha’api’i i te mau tamari’i i te ha’api’ira’a tumu fa’ahiahia ē e nā tā tātou mau mā’itira’a e arata’i i te manuiara’a.

1. Te hōro’ara’a faufa’a rahi nō te mā’itira’a

’Aita te manuiara’a e noa’a nā roto i te māramarama, te fāna’o, te moni, ’aore rā te ’utuāfare i

fānauhia tātou. E noa’a te manuiara’a mai te au i te mau mā’itira’a tā tātou e rave ’e te tutavara’a

tā tātou e ineine i te hōro’a. « I te pae hope’a, nā tā tātou iho mau ’ohipa e fa’ata’a mai i tō tātou

mau ha’amaita’ira’a ’e ’aore rā tō tātou ’erera’a i te reira. E hotu ti’a te reira nō te ti’amāra’a ’e te

ti’a’aura’a » (Marion G. Romney, Te mau ture tumu nō te ’ohipa tōtauturu a te ’Ēkālesia, Ensign,

’Ēperēra 1981).

’Ua arohia nā te tama’i i te ra’i ’ia nehenehe ia tātou ’ia ti’amā i te mā’iti i te ’ē’a tā tō tātou Metua

i te Ao ra i fa’aineine nō tātou ’e ’aore rā te ’ē’a a Sātane, ’oia ho’i te fa’atītīra’a ’e te pohe (Te

’Āpōkalupo 12:7; Aberahama 3:22-28; 2 Nephi 2:27). ’Ua ’ite tō tātou Metua i te Ao ra ē e’ita

Tāna ’ōpuara’a rahi nō te oaoa e tupu maori rā ’ia ti’amā Tāna mau tamari’i « ’ia rave rātou i tei

au i tō rātou iho hina’aro, e ’ia ’ore rātou ’ia ravehia » (2 Nephi 2:26).

Teie hu’a ahi nō te atuara’a—te mana ’ia mā’iti—o te hō’ē ïa tao’a hōro’a faufa’a rahi nā tātou

tāta’itahi, tei hōro’ahia mai e Iesu te Mesia nā roto i Tōna Tāra’ehara mure ’ore.

’A tai’o i te mau pāpa’ira’a mo’a ’e maha i te pae ’atau. ’A tātara tāta’itahi mai ’outou i te ha’api’ira’a tumu i te tahi atu mau melo nō te pupu.

E aha te ta’a-’ē-ra’a i rotopū i te « ti’amāra’a » ’e te « ti’amāra’a morare ? » (A hi’o https://www.lds.org/ensign/2009/06/moral-agency?lang=eng)

Nāhea te māramaramara’a i teie ha’api’ira’a tumu e tauturu ai ia tātou ’ia manuia i te fare ha’api’ira’a ?

Tē vai nei i raro nei e toru rāve’a e nehenehe tā te ha’api’ira’a nō ni’a i te ti’amāra’a ’ia mā’iti e

tauturu i tā ’outou mau tamari’i ’ia manuia atu ā i te fare ha’api’ira’a. E nehenehe te tahi mau ta’o

’e te tahi mau mana’o mātau-’ore-hia ’e fa’a’itehia mai.

1. Vāhi fa’aterera’a

« E hōpoi’a nā’u tō’u iho mau fifi ’e te mau manuiara’a.

2. Ferurira’a ’a’ano (’eiaha te ferurira’a ’eta’eta)

« E nehenehe tā’u e maita’i atu ā ! » « ’Aita vau i tāpae atu ra i reira ! »

3. Ha’apoupoura’a i te tūtavara’a ’eiaha ra te ’aravihi

« Te rahi ’o te tūtavara’a tā’u e hōro’a o te mea hau roa atu ïa i te faufa’a tā’u ’e hina’aro i

tō’u mau metua ’ia ’ite mai. E’ita e noa’a iā’u ’ia ha’avī i tō’u māramarama, e nehenehe

ra iā’u ’ia hi’o i te pūai o tā’u mau tāmatara’a.

« Nō reira i fa’ati’a ai te Fatu, te Atua, ’ia rave te ta’ata mai te au i tōna iho hina’aro. … ’ia rave rātou i tei au i tō rātou iho hina’aro, ’e ’ia ’ore rātou ’ia ravehia », 2 NEPHI 2:16, 26

« Nō te mea ’ua ’ī roa te fenua nei, ’e ’ua nāva’i ’e ’ua toe mai ho’i ; ’oia ïa, nā’u i fa’aineine i te mau mea ato’a, ’e ’ua hōro’a atu ho’i i te tamari’i a te ta’ata nei ’ia riro rātou ’ei mea ti’amā ia rātou iho ». (PH&PF 104:17; hi’o ato’aMOSE 6:56; PH&PF 58:28; PH&PF 29:39 « ’Ia ti’a i te mau ta’ata ato’a ’ia ha’apa’o i te mau ha’api’ira’a ’e te mau parau tumu nō te mau tau a muri atu ra, mai te au i te ti’amāra’a tā’u i hōro’a atu iāna ra, ’ia ti’a i te ta’ata ato’a ’ia fa’a’utu’ahia nō tāna iho mau hara ’ia tae i te mahana ha’avāra’a ra ». PH&PF 101:78. « Nō reira e mea ti’amā te mau ta’ata i te pae tino nei … ’E e mea ti’a ia rātou ’ia rave i te ti’amā ’e te ora mure, nā roto i te Ārai rahi o te ta’ata ato’a, ’e ’ia ’imi i te tītīra’a ’e te pohe, mai te au i te tītīra’a ’e te mana ’o te diabolo », 2 NEPHI 2:27


fa’a’ite mai

https://www.lds.org/ensign/2009/06/moral-agency?lang=eng

36

1. Te vāhi fa’aterera’a

Piri i te 70 i ni’a i te hanere o te mana i ni’a i tō tātou manuiara’a i te ha’api’ira’a tei ni’a ïa i tō

tātou huru. E 30 ana’e i ni’a i te hanere ’o te mea ’e ha’amaita’i i te mau nota o tō tātou ïa huru

« maramarama » ’aore rā o tō tātou ïa manuiara’a tāhito.27 Te tumu rahi roa a’e rā o tō tātou

manuiara’a i te fare ha’api’ira’a o tā tātou ïa mau peu, mau huru, mau ’ite ’e mau mana’o.

« Tē vai nei rā te hō’ē ihoa ra [huru] tei riro ’ei fa’a’ite rahi roa a’e nō te manuiara’a i te fare

ha’api’ira’a hau atu i te mau nota nō te mau hi’opo’ara’a e ’āmuihia atu i te mau nota nō te fare

ha’api’ira’a tuarua, ’e tei parauhia « vāhi fa’aterera’a’».27 Locus e tā’o latino ïa ’oia ho’i vāhi.

Tē ti’aturi nei te tahi mau ta’ata ē teie « vāhi » fa’aterera’a tei roto ïa ia rātou iho. Tē vai nei i

roto ia rātou te hō’ē vāhi fa’aterera’a. Tē ti’aturi nei te tahi mau ta’ata ē tei rāpae’au ia rātou

teie « vāhi » nō te ha’avīra’a. Tē vai nei tō rātou te hō’ē vāhi fa’aterera’a i rāpae’au.

« ’Ia rave rātou i tei au i tō rātou iho hina’aro… »

E ti’aturi te pīahi ē tei roto iāna te vāhi fa’aterera’a ’e te mau nota ’e te tahi atu mau maita’i tei

noa’a ia rātou ’ei hotu nō tā rātou iho tauto’ora’a. Mai te mea e noa’a ia rātou te nota i raro i

roto i te hō’ē hi’opo’ara’a e parau ïa rātou, « ’aita i nava’i tau mā’imira’a », ’e ’aore rā « ’Ua

mā’imi au i te mau mea hape ». ’Ua ’ite rātou ē te nota raro roa e hope’a ïa nō tā rātou mau

mā’itira’a. ’Ua ’ite rātou ē e ti’a ia rātou ’ia rave i te tahi mea nō te ha’amaita’i i tā rātou nota.

E parau mai paha rātou, « e ti’a iā’u ’ia fa’aineine maita’i a’e. Penei a’e e ti’a iā’u ’ia rave i te

tahi taime nō te ’āparau i te ’orometua ha’api’i. E ’imi rātou i roto ia rātou iho i te mau

tātarara’a ’e te mau rāve’a. E fa’aoti au. Tei iā’u ra te fa’aterera’a.

« … ’e ’ia ’ore rātou ’ia ravehia (2 Nephi 2:26) ». Terā rā, e ti’aturi te pīahi e vāhi fa’aterera’a tōna i rāpae’au, e te mau nota ’e te tahi atu mau

hope’ara’a e noa’ahia nei e rātou e mau mea ïa nō rāpae’au mai ia rātou, e mau mea e ore e

noa’a ia rātou ’ia fa’atere, ’ei hi’ora’a mai te fāna’o, te manuiara’a, te hō’ē ’orometua ha’api’i,

’e ’aore rā tō rātou mau metua. Mai te mea e noa’a ia rātou te nota raro roa i roto i te hō’ē

hi’opo’ara’a, e parau ïa rātou ē, « e mea pa’ari taua ’orometua ha’api’i ra », ’e ’aore rā « e mea

’ata’ata taua hi’opo’ara’a ra ». Tē ti’aturi nei rātou ē te tumu nō te nota raro tā rātou i fāri’i e

hape ïa nā te hi’opo’ara’a ’e ’aore rā nā te ’orometua ha’api’i e ’ere rā nō tā rātou tūtavara’a ’e

’aore rā fa’aineinera’a. Noa atu ē, e mana tō te mau hi’opo’ara’a ’ino ’e ’aore rā tō te mau

’orometua ha’api’i ’ino, e nehenehe noa tā ’outou e mā’iti ’ia ha’api’i ’e ’ia manuia. E parau

mai paha te mau pīahi e vāhi fa’aterera’a tō rātou i rāpae’au, « tē ti’aturi nei au ē e

ha’amāramarama maita’i a’e te ’orometua ha’api’i i te mau mea hou te hi’opo’ara’a i mua, ’e

’aore rā « e fa’a’ue’ue rahi tō’u nā metua iā’u ». ’Aita tō’u e taime nō te mā’imi ». E ’imi

tāmau noa rātou i rāpae’au ia rātou iho i te mau tātarara’a ’e te mau ’ōtohera’a. Nā te tahi atu

mau ta’ata ’e ’aore rā ’ohipa e fa’aoti. ’Aita tā’u e fa’aterera’a.

’Ua ō e piti tamāroa i roto i te hō’ē ’arora’a i te fare ha’api’ira’a. ’Ua ho’i rāua to’opiti i te fare i taua mahana ra e ’ua fa’a’ite i tō rāua nā metua i te ’ohipa tei tupu. ’Ua parau te tamāroa mātāmua, « ’ua ha’uti au iāna e ’ua tūra’i mai ’oia iā’u. ’Ua tūpa’i au iāna ». Nā ’ō a’e ra te piti i tōna nā metua, « ’ua parau ’oia i te tahi mau parau ’ino i ni’a iā’u. Nā te reira i fa’ariri iā'u. ’Aita i mau iā’u i te tāpe’a i tō’u riri e ’ua tūra’i au iāna. O vai ïa te tamāroa e vāhi fa’aterera’a i roto iāna, ’e te tamāroa e vāhi fa’aterera’a tō rāpae’atu iāna ? Nāhea e nehenehe ai ia ’outou ’ia parau ? Nāhea te « vāhi fa’aterera’a » e riro ai ’ei fa’ahitira’a nō te 2 Nephi 2:26 ? ’Ua ho’i mai tā ’outou tamari’i i te fare e te hō’ē nota raro roa i te hi’opo’ara’a ma te riri i te ’orometua ha’api’i. Nāhea tā ’outou e nehenehe e ha’api’i atu iāna ’ia hi’o i roto iāna iho nō te mau rāve’a (vāhi fa’aterera’a nō roto) ’eiaha rā e fa’ahapa i te mau ta’ata i rāpae (vāhi fa’aterera’a nō rāpae’au) ?

« E nehenehe te mau mea ato’a e ’īriti-’ē-hia atu e te hō’ē ta’ata maori ra hō’ē mea : Te hope’a o te mau ti’amāra’a o te ta’ata—’ia mā’iti i tōna iho huru i mua i te mau huru ’ohipa ato’a, ’ia mā’iti i tōna iho ’ē’a. VIKTOR FRANKL, Man’s Search for Meaning « Nā te mau mā’itira’a tā tātou e rave e fa’ata’a i tō tātou orara’a i mua nei. I tō tātou fa’aru’era’a i te orara’a hou i te tāhuti nei ’e te tomora’a mai i roto i te orara’a tāhuti nei, ’ua ’āfa’i mai tātou nā muri ia tātou te hōro’ara’a o te ti’amāra’a. Tā tātou fā ’ia noa’a ïa te hanahana tiretiera, ’e i te rahira’a o te taime, nā te mau mā’itira’a ïa tā tātou e rave e fa’ata’a e noa’a ānei ia tātou tā tātou fâ ’e ’aore rā e’ita ». THOMAS S. MONSON, Choices, ’Āmuira’a Rahi ’Ēperēra 2016

37

2. Ferurira’a ’ā’ano ’e ferurira’a ’eta’eta

I muri a’e e hau atu i te 30 matahiti tuatāpapara’a i te mau tumu e arata’i atu i te fa’aotira’a ’e

te manuiara’a, ’ua ’ite te hō’ē ’aivāna’a ē tē vai nei tō te mau ta’ata hō’ē o nā « ferurira’a» e

piti nō ni’a i tō rātou mau ’aravihi—te hō’ē ferurira’a ’eta’eta ’e ’aore rā te hō’ē ferurira’a

’ā’ano. E mea faufa’a rahi te ferurira’a ’o te hō’ē ta’ata nō ni’a i tōna hi’ora’a ’e tōna

pāhonora’a i tāna mau tauto’ora’a, tōna mau manuiara’a ’e tōna mau manuia-’ore-ra’a. Nā te

reira e fa’atupu i te tā’āto’ara’a ’o te ta’a-’ē-ra’a.

« I roto i te hō’ē ferurira’a ’eta’eta, tē ti’aturi nei te mau ta’ata ē tō rātou mau maita’i tumu,

mai tō rātou māramarama ’e ’aore rā tālēni, e mau huru ta’ata noa ïa e ’ore e nehenehe ’ia

tauihia. E ha’amāu’a rātou i tō rātou taime i te tuatāpapara’a i tō rātou māramarama ’e ’aore

rā tō rātou tālēni ma te ’ore ho’i e fa’ananea atu i te reira. Tē ti’aturi ato’a nei rātou ē e

fa’atupu te tālēni ana’e i te manuiara’a—ma te tauto’ora’a ’ore. ’Ua hape ïa rātou.

« I roto i te hō’ē ferurira’a ’ā’ano, tē ti’aturi nei te ta’ata ē e nehenehe tō rātou mau ’aravihi

tumu e fa’ananeahia atu nā roto i te ha’apa’ora’a ’e te rave-pūai-ra’a i te ’ohipa—te roro ’e te

tālēni e vāhi ha’amatara’a noa ïa. E fa’atupu teie hi’ora’a i te hō’ē here i te ha’api’ira’a ’e te

’eta’eta faufa’a rahi nō te ’ohipa fa’ahiahia. Tei roto i te feiā tuiro’o ato’a teie mau maita’i »

(tu’uhia te mau reta opa).

’A ha’api’i i tā ’outou mau tamari’i ’ia tītau i te hō’ē ferurira’a ’a’ano. ’A ha’api’i ia rātou ē e

uaua te roro e ti’a ’ia fa’a’eta’etahia nā roto i te fa’a’ohipara’a. ’Ua fafau mai te Metua i te

Ao ra ia tātou i te ora mure ’ore—te orara’a mai Tōna te huru—mai te mea e fa’aea tātou i

ni’a i te ’ē’a Tāna i hōhora mai nō tātou (PH&PF 14:7). Te aura’a ’o te reira e ’aravihi

hope’a ore ïa tō tātou nō te tupu i te rahi. Te tupu-tāmau-noa-ra’a o te ’ōpuara’a ïa.

’A fa’aro’o i te huru reo tei nene’i-’ere’ere-hia (renihia) i roto i teie tabula. Tē fa’a’ite nei te ū

’ute’ute e aha mau tō roto i te ferurira’a ’o tē ta’ata nei.

’Ua parau a’ena ānei ’oe, « o tera ihoa tō’u huru ? » Nāhea te reira i riro ai ’ei ferurira’a ’eta’eta ? Nāhea tā tātou e nehenehe ai e taui i tō tātou huru ’ei hō’ē ferurira’a ’ā’ano ?

E arata’i te mau ferurira’a ’eta’eta i te mau mana’o mai « e’ita e nehenehe iā’u ’ia rave i te reira, noa atu e aha te pūai o tā’u tāmatara’a ». Nāhea tā tātou e nehenehe ai e taui i te mau ferurira’a ’eta’eta ’ei mau ferurira’a ’ā’ano i roto i tā tātou mau tamari’i ?

Ferurira’a ’eta’eta Ferurira’a ’ā’ano « E ’ere au te hō’ē noa ta’ata nō te numera » ’Eita vau ’e maita’i atu ā noa atu te rahi o tā’u tuatāpapara’a—nō te aha ïa e tuatāpapa ai ?

« Aita ā vau i māramarama atu ra i te reira ». E ti’a ihoa iā’u ’ia tītau i te tahi tauturu ’e ’ia tuatāpapa atu ā. E nehenehe tā’u e manuia.

« ’Ua manuia vau i te hi’opo’ara’a. E mea māramarama ho’i au ! » I tō’u mana’o ’aita e tītauhia iā’u ’ia rave pūai i te ’ohipa nō te manuia.

« ’Ua manuia vau i te hi’opo’ara’a. ’Ua ’oa’oa mau vau i te tuatāpapara’a i teie hebedoma ! » ’Ua mana’o ihoa vau ē e manuia vau nō te mea ’ua fa’aineine au nō te reira.

« O tera ihoa ïa tō’u huru ». …’e ’aita atu ïa tā’u e nehenehe e rave nō te reira. E ’ere nō’u te hape mai te mea e ta’ata ’iriā vau.

« ’Ua ’ore tō’u fa’a’oroma’ira’a. E ti’a iā’u ’ia ha’avī i te reira ». E nehenehe ’e e ti’a iā’u ’ia fa’arahi atu ā i te ha’avīra’a iā’u iho.

« ’Ua nava’i tō’u māramarama ». « ’Ua rahi roa tō’u māramarama ’e tā’u tālēni, ’e ’aita atu e ’ohipa tā’u e nehenehe e rave nō te reira. E ti’a noa iā’u ’ia ora e te reira ».

« ’Aita vau i ha’a rahi ». « ’Ua ’ite au ē ’e nehenehe tō’u māramarama ’e tō’u tālēni e tupu ’ i te rahi ’e e nanea mai te mea e rave pūai au i te ’ohipa ’e e nā reira noa vau ».

« Te mea ’o te fa’ata’a ’ē i te feiā e rave pūai nei i te ’ohipa ’e te feiā paruparu, e ’ere ïa te tahi hu’a ahi. Mai tā te mau mā’imira’a i fa’a’ite iho nei, o te tahi ïa mea ha’umani—e fa’atere rā i te pae hope’a—te tumu. ’Ia ’aifāito ana’e te mau mea ’ē ato’a, ’o te tauto’ora’a ïa. Te hinu tahito maita’i nō te poro rima. Te ha’api’ipi’ira’a ’ōpuahia (’āmuihia atu te nene’ira’a me’ume’u) ».30

« ’Ua fa’a’ite mai te mau mā’imira’a ē e noa atu te tū’atira’a rahi i rotopū i te fāito māramarama ’e te mau nota, te tū’atira’a i rotopū i te fāito māramarama ’e te manuiara’a ’e ’aore rā te tupura’a tei raro roa ïa—20%!31

Haru mai i te mana nō te tā’o ra « ’aita ā ». Ferurira’a ’eta’eta : « E’ita ihoa e nehenehe iā’u ’ia rave ». Ferurira’a ’ā’ano » « ’Aita ā e nehenehe iā’u ’ia rave i te reira ».

Te tupura’a mau, e

’ere te manuiara’a i

te fare ha’api’ira’a

nō ni’a i tō ’outou

huru

māramarama. Nō

ni’a ra i tō ’outou

pa’ari, te

tauto’ora’a tā

’outou i ’ine’ine i te

hōro’a, te rahira’a

fa’atusia tā ’outou i

hina’aro e hōro’a.

38

3. Ha’apoupou i te tūtavara’a, ’eiaha rā te ’aravihi.

E mea maita’i ’ia ha’apoupou i tā tātou mau tamari’i.

’Ei metua, tē ti’aturi nei tātou e mai te mea e ’ite te hō’ē tamari’i ’e tē ’ite nei ’e tē fa’ati’a nei

tātou i te mea tāna e rave rā, e tāmau noa ïa ’oia i te rave i te reira ’ohipa ! E au ra ē e mea

māramarama nō tātou, i te ro’ara’a ’o te tau, e tauturu te ha’apoupoura’a i te hō’ē tamari’i ’ia

ha’api’i mai i te mau ha’api’ira’a ti’a ’e ’ia tupu i roto i te mau rāve’a maita’i ’e te manuia. E

hi’o noa te mau metua i te ha’apoupoura’a mai te hō’ē rāve’a ’ia ha’api’i i te hō’ē tamari’i e

aha te mea tano ’e te mea hape, te mea maita’i ’e te mea ’ino, te manuiara’a ’e te manuia-’ore-

ra’a.

Terā rā, e fa’atupu rahi paha te ha’apoupoura’a i te ’ino hau atu i te maita’i. ’A ha’apa’o

maita’i e aha tā ’outou e ha’apoupou ra, ’e ’a ha’apāpū maita’i.

« Ta’a ’ē noa atu i te ti’aturira’a a te ta’ata, e’ita te ha’apoupoura’a i te māramarama o te mau

tamari’i e hōro’a ia rātou te ti’aturira’a ē e’ita te reira e ha’api’i maita’i a’e ia rātou. … E ’ino

roa atu te ’ohipa a te mau tamari’i mai te mea e fa’aro’o noa rātou ē e mea māramarama rātou.

E’ita te mau tamari’i ’o te ha’apoupou-rahi-hia e rave i te mau mea fifi, e ’ino’ino rahi rātou i

mua i te manuia-’ore-ra’a ’e e fa’aru’e rātou ’ia fa’aruru ana’e rātou i te hō’ē fifi.

’A ha’api’i i te ha’apoupou i te mau mea tā te tamari’i e fa’atere nei, te tūtavara’a ihoa ra. Tei

tē tamari’i ra te fa’aterera’a i te mea tā rātou e tāmata pūai nei i te rave, te rahira’a itoito tā

rātou e hōro’a, te mau ravera’a tā rātou i mā’iti. E’ita rātou e fa’atere i tō rātou huru

māramarama, tō rātou huru nehenehe ’e ’aore rā tō rātou huru ’aravihi.

Te mau mana’o tauturu nā te mau metua

’Eiaha e topa i te tahi i’oa i ni’a i tā ’outou mau tamari’i. E tono atu te ha’apoupoura’a i te

itoito i te poro’i ē e mana tō tā ’outou tamari’i ’ia ha’amaita’i ’e ’ia taui, terā rā ’ia parau ana’e

’outou iāna mea « māramarama » ’oia, e’ita ïa e noa’a iāna ’ia fa’ataui i te huru e ’itehia mai

’oia. E mea ’ino ato’a ’ia parau ’outou ē « mai tera noa ’oia » ’e ’aore rā « e ’ere ’oia i te mea

maita’i i te numera » nā te reira e tāpe’a i tāna fa’aitoitora’a.

Ha’api’i i te mau tamari’i i tō rātou ’āpī-roa-ra’a ’ia feruri i tō rātou roro mai te hō’ē

uaua e nehenehe e fa’a’eta’etahia nā roto i te fa’a’ohipa-noa-ra’a. Nā teie e tono atu i te

poro’i ē « e nehenehe tā ’oe e fa’arahi i tō ’oe ’aravihi nā roto i te fa’a’ohipara’a ’e te

tūtavara’a ». Nā teie ’itera’a e hōro’a i te mana i te mau pīahi.

Fa’a’ite hua atu i tō ’outou mana’o ti’a ’e te pāpū. ’A tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia

ha’api’i mai ē ’aita ’outou e māuruuru ’ore i te manuia-’ore-ra’a, e ha’ape’ape’a ra ’outou ’ia

’ite ana’e ’outou ē ’aita e fa’aitoitora’a.

Tauto’ora’a. Te hō’ē ’o te mau hōro’a rahi roa a’e tā tātou e nehenehe e hōro’a i tā tātou mau

tamari’i ’o te ’itera’a ïa ē nā te tauto’ora’a e arata’i atu i te manuiara’a—hau roa e te pāpū

maita’i i te māramarama, te tālēni, te fana’o, te ’utuāfare, ’e ’aore rā te tahi atu mau mea.

’Ua noa’a i tā ’outou tamāhine te nota A i roto i te hō’ē hi’opo’ara’a ’Ua ha’apoupou ānei ’outou iāna ?

’Ua rē tā ’outou tamaiti i roto i te hō’ē ha’utira’a fa’ahorora’a popo. ’Ua ha’apoupou ānei ’outou iāna ?

’Ua rave tā ’outou tamāhine i te ’ohipa i te tā’āto’ara’a ’o te avatea i ni’a i te hō’ē ’opuara’a tei ’ore i tupu maita’i. ’Ua ha’apoupou ānei ’outou iāna ?

« E’ita e nava’i te hina’aro i te rave ’e ’ia parau ē e fa’aitoito ïa mātou. E ti’a ia mātou ’ia rave mau i te fa’aitoitora’a. E mea nā roto i te ravera’a, e ’ere noa i roto i te te ferurira’a, e rave fa’aoti ai tātou i tā tātou mau fā. … « E ’ite paha [tātou] i te tahi mau taime i roto i tō tātou mau orara’a ’ia marua tātou, ’ia paruparu ’e ’aore rā ’ia rohirohi tātou, ’e ’aore rā ’ia ro’ohia tātou i te manuia ’ore ’e ’aore rā te māuiui. ’Ia tupu ana’e te reira, tē ti’aturi nei au e tāmau noa ā tātou ma te fa’aitoito rahi atu ā… » THOMAS S. MONSON, ’Āmuira’a Rahi ’Ātopa 2007

« Te tauto’ra’a tu’utu’u ore—’eiaha te pūai ’e ’aore rā te ’ite—o te tāviri ïa nō te ’īritira’a i tō tātou ’aravihi ». WINSTON CHURCHILL « E upo’oti’a te ’ohipa itoito i ni’a i te tālēni ’ia ’ore ana’e te tālēni e rave itoito i te ’ohipa ». TIM NOTKE « Tei roto te māuruurura’a i te tauto’ora’a hope mau, ’eiaha rā i roto i te noa’ara’a. Te tauto’ora’a hope’a o te ’īra’a ïa o te rē ». MAHATMA GHANDI

’Aita !! « Mea maita’i roa ! E mea māramarama roa ’oe ! » ’Ē !! « Mea maita’i te ’ohipa ! Tē te’ote’o nei au nō tō ’oe rave pūaira’a i te ’ohipa ! »

39


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 9 ’A tauturu i te mau tamari’i ’ia ha’api’i

« ’ia rave i tei au i tō rātou iho hina’aro »

Ha’apotora’a

E ti’a i te mau tamari’i ’ia ha’api’i mai ē tō rātou ti’ara’a ’ia mā’iti i tō rātou iho haere’a ’o te ha’api’ira’a tumu ïa nō te ’ōpuara’a nō te fa’aorara’a. Tei ia rātou noa te mana ’ia mā’iti i tō rātou huru i te mau taime ato’a, i mua i te mau mea ato’a o te tupu mai i ni’a ’ia rātou. E ti’a i te mau tamari’i ’ia ha’api’i mai ē tō rātou manuiara’a tei tā rātou ïa mau ma'itira'a. E riro te hāro’aro’ara’a i teie mau mana’o ’ei tauturura’a :

Vāhi fa’aterera’a

E ti’aturi te pīahi ē tei roto iāna te vāhi fa’aterera’a ’e te mau nota ’e te tahi atu mau maita’i tei noa’a ia rātou ’ei hotu nō tā rātou iho tauto’ora’a.

Terā rā, e ti’aturi te pīahi ē tei rāpae’au iāna te vāhi fa’aterera’a te mau nota ’e te tahi atu mau maita’i tei noa’a ia rātou i te fare ha’api’ira’a e mau hotu ïa nō te mau mea i rāpae’au ia rātou—te fana’o, te manuiara’a, te hō’ē ’orometua ha’api’i, ’e ’aore rā tō rātou nāu metua.

Te ferurira’a ’eta’eta ’e te ferurira’a ’ā’ano

I roto i te hō’ē ferurira’a ’eta’eta, tē ti’aturi nei te mau ta’ata ē tō rātou mau maita’i tumu, mai tō rātou māramarama ’e ’aore rā te tālēni, e mau huru ta’ata noa ïa e ore e nehenehe ’ia tauihia.

I roto i te hō’ē ferurira’a ’ā’ano, tē ti’aturi nei te mau ta’ata ē e nehenehe tō rātou mau maita’i tumu e fa’arahihia nā roto i te ha’apa’ora’a ’e te rave-pūai-ra’a i te ’ohipa—te roro ’e te tālēni e vāhi ha’amatara’a noa ïa.

’A ha’api’i i te mau tamari’i ē te roro o te hō’ē ïa uaua e nehenehe e fa’a’eta’etahia nā roto i te fa’a’ohipara’a.

Ha’apoupou i te tūtavara’a, ’eiaha rā te ’aravihi. ’A ha’api’i i te ha’apoupou i te mau tamari’i nō te mau mea tā rātou e fa’atere nei, te tūtavara’a ihoa ra. ’A ha’apoupou i te ’aravihi, te mau mā’itira’a, te fa’anahora’a maita’i ’e te rave-fa’aotira’a. ’A ha’apa’o maita’i i te ha’apoupoura’a i te mau mea e ’ore e fa’aterehia e rātou, mai te rirora’a ’ei mea « māramarama » ’e ’aore rā ’ei mea « nehenehe ». E ti’a i te mau tamari’i ’ia ha’api’i ē tō rātou manuiara’a nō ni’a ïa i tō rātou rave itoitora’a i te ’ohipa, e ’ere rā nō ni’a i tō rātou huru māramarama, te nehenehe, ’e ’aore rā te fana’o.



40




10. Ha’amau i te mau peu maita’i rave tāmau nō te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare

Mana’o tumu : E ti’a ’ia riro ’ei ’ohipa nā mua roa nā te ’utuāfare te tauturura’a i te mau tamari’i ’ia fa’aoti i te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare. E tufa’a tā te tā’āto’ara’a o te mau melo ’o te ’utuāfare

’A tai’o ’e ’a tuatāpapa i teie mau mana’o ’e te mau tauturura’a.

1. Tāpe’a tāmau noa i te mau ti’aturira’a teitei. ’Ia ’ite te mau tamari’i ē te

hina’aro nei tō rātou mau metua ’ia manuia rātou i te fare ha’api’ira’a, ’ia ha’api’i

rātou i te mea i ha’api’ihia ia rātou, ’e ’ia fa’aoti maita’i i tā rātou ’ohipa

ha’api’ira’a i te fare. I te mau taime ato’a.

2. Ha’amau i te mau peu rave tāmau. ’A ha’apāpū ē e mau peu rave tāmau tā te

mau tamari’i ato’a nō te vāhi ’e te taime ’ā rave ai rātou i tā rātou ’ohipa

ha’api’ira’a i te fare. E mea ta’a ’ē paha teie mau peu nō te tamari’i tāta’itahi, mai

te au i te fāito matahiti ’e te mau tītaura’a nō rāpae mai (’ohipa, ’upa’upa, tū’aro,

’e te tahi atu ā). E ha’api’i maita’i a’e ’e e ’ohipa vitiviti a’e te mau tamari’i ’ia

rave rātou i te ’ohipa ha’api’ira’a i te hō’ē ā vāhi i te mau taime ato’a.

3. Fa’aiti mai te mau ’ōnevanevara’a. E nehenehe tā te roro e rave ti’a i te hō’ē

mea i te taime hō’ē. ’A ha’api’i i te mau tamari’i ’ia ha’api’i ma te ’ore e fa’aro’o

atu i te ’upa’upa ’e te ’āfata teata ’e ’aore rā i te tahi atu mau ’ōnevanevara’a i

piha’i iho ia rātou. Noa atu e aha tā rātou e parau mai ! E tītauhia te tauturura’a a

te tahi atu mau melo nō te ’utuāfare, ’ia tūpohehia te ’āfata teata ’e ’aore rā te

’upa’upa. ’Ia pāpū ē e mea ’ama maita’i te mori.

4. Hi’opo’a i te mau tālena ’ohipa. ’A pāruru i te taime ’o te tamari’i. ’Eiaha ’ia

vaiiho i te orara’a ’o tā ’outou tamari’i ’ia apiapi i te tahi atu mau fa’a’oa’oara’a e

’aita e nava’i te taime nō te ’ohipa ha’api’ira’a ’e nō te fa’afa’aeara’a. Tē vai ra e

rave rahi mau mea maita’i ’e te ’ārearea nō te rave, ’e e mea maita’i te rahira’a. E

nehenehe rā te ravera’a i te mau mea maita’i e rave rahi e riro mai ’ei fifi.

5. Pāturu i te mau ’orometua ha’api’i. I te tahi taime tē vai ra te hō’ē ’ohipa e’ita

te tamari’i e fāri’i (penei a’e te metua ato’a !) ’e ’aore rā te mana’o nei e ’ere i te

mea faufa’a. Eiaha e fa’ahapa ’e ’aore rā e ha’afaufa’a ’ore i te mau ’ohipa i

hōro’ahia mai e te ’orometua ha’api’i. Mai te mea tē ’ite ra ’outou i te hō’ē fifi ’ i

roto i te hō’ē ’ohipa, ’a paraparau atu i te ’orometua ha’api’i.

6. ’Eiaha e haru i te ’ohipa. ’Eiaha ’outou e rave i te ’ohipa ha’api’ira’a nōna ! E

tītau te tahi mau tamari’i i tā ’outou tauturura’a hau atu i te tahi atu, ’e e tītau te

tahi mau ’ohipa i tā ’outou tauturura’a hau atu i te tahi atu mau ’ohipa. ’A ’ohipa e

tā ’outou tamari’i ’eiaha rā e rave i te reira nōna.

« I te tahi taime e tītauhia ia tātou ’ia tāpiti te tauto’ora’a - ’e ’ia tātoru, ’e ’ia tāmaha, ’e hau atu ā i te tauto’ora’a nō te rave fa’aoti i te mea tā tātou e tūtava nei i te rave ». THOMAS S. MONSON, CES Fireside, Setepa 2003


fa’a’ite mai

41

7. Fa’ati’a i te mau taime fa’afa’aeara’a. ’Eiaha e mata’u i te fa’ati’a i te mau

fa’afa’aeara’a i te mau 15-20 minuti ato’a—’eiaha ’ia roa atu, ’ia ’ore ’ia ’ōnevaneva

’e ’ia ha’apa’o ’ore fa’ahou i te ’ohipa, ’ia nava’i noa ra nō te « fa’afaro fa’ahou » i te

roro.

8. Fa’anahonaho nō te mau ’ohipa fifi. E aha te tupu ’ia

’ore ana’e tā ’outou tamari’i e ’ite nāhea i te rave i tā

rātou ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare ? ’Eiaha e ’ia nā ’ō

noa i te mau taime ato’a, « nā māmā ’aore rā nā pāpā e

tauturu mai iā’u ». I te tahi mau taime, ’ia pa’ari ana’e

te mau tamari’i, e’ita e noa’a i te mau metua ’ia rave i te

’ohipa ha’api’ira’a nō te fare. ’Ei hi’ora’a, e hina’aro

paha ’outou e ’imi i te tahi ta’ata e nehenehe e tauturu i te numerara’a, ’e ’aore rā te

tahi ta’ata o te nehenehe e tauturu i te reo Peretāne ’e te pāpa’ira’a. E mea faufa’a rahi

te fa’anaho-ātea-ra’a nō ni’a i te mau ’ohipa fifi. E tauturu ïa te ’ohipara’a i roto i te

hō’ē pupu tuatāpapara’a maita’i ’ia rave fa’aoti i te mau ’ohipa fifi.

9. ’Ōpua ’e fa’anaho. ’Ua riro te mau ’ohipa ha’api’ira’a e taime maita’i roa nō te

ha’api’i ’e te ha’apūaira’a i te ti’ara’a fa’atere. ’A hāmani i te mau tābula ’e te mau

’ōpuara’a nō te mau ’ohipa ha’api’ira’a roa a’e ’o te tītau rahi nei i te taime. ’A

tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia fa’anaho i te taime, ’ia tu’u i te mau mea faufa’a nā

mua roa, ’e ’ia manuia i roto i te mau ta’ahira’a ha’iha’i.

10. Hi’opo’a i te māra’a. Mea au nā te mau ’orometua ha’api’i ’ia tāpa’o maita’i i te

’ohipa ha’api’ira’a mā hau atu i te ’ohipa ha’api’ira’a ha’apa’ora’a ’ore, noa atu e

hō’ē ā te mau pahonora’a. E mau ta’ata ana’e rātou. E nehenehe tā ’outou e tauturu i

tā ’outou tamari’i ’ia rave i te peu nō te ravera’a i te ’ohipa ha’api’ira’a mā, noa atu ē

’aita ’outou i ’ite nāhea i te rave i te ’ohipa !

11. Ha’apa’o maita’i i te pāpa’ira’a. E mea faufa’a rahi roa. Tē tītau nei te mau tumu

parau nō te ha’api’ira’a i te pāpa’ira’a. E’ita e nehenehe ia ’outou ’ia ha’api’i mai i te

tahi tumu parau ma te reo ’ore. ’A tāmata tāmau noa i te ha’amaita’i i te

fa’a’ohipara’a o te reo ’ia hi’opo’a ana’e ’outou i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare. ’A

ha’apa’o maita’i ihoa ra i te pāpa’ira’a. ’A tauturu ia rātou ’ia ha’api’i i te pāpa’i e

rave rahi mau pāpa’ira’a. E fa’arahi te ha’amaita’ira’a i te pāpa’ira’a i te

manuiara’a i roto i te mau huru ha’api’ira’a ato’a. ’Ia pāpū maita’i ia ’outou ē tē

ha’apa’o nei ’outou i te maita’i ’o tō rātou mau mana’o ’e tā rātou mau parau, ’eiaha

rā i ni’a noa i tā rātou fa’ahitira’a ’e te tarame.

12. Ha’amana’o, te tāpiti-noa-ra’a ’o te māfatu ïa nō te ha’api’ira’a E nehenehe te

mau mea pa’ari nō te ha’api’i mai ’ia ha’api’ihia nā roto i te tāpiti-noa-ra’a .

Fa’aha’amana’ora’a : ’Ua fa’ata’ahia te ha’api’ira’a 12 nā te mau melo nō te pupu tuatāpap i te hō’ē tumu parau tā rātou i mā’iti. Hou ’a fa’ahope ai i teie ha’api’ira’a, e hina’aro paha te mau melo nō te pupu tuatāpapa i te mau huru tumu parau ’e mana’o ato’a nō taua rurura’a hope’a ra.

« Ia ’outou te feiā ’āpī tamāroa, nō tō mātou ’ite i te ti’ara’a ta’ata fa’afāna’o ’e te pāruru e ’amo mai ’outou ’āraua’e, tē parau nei mātou ’a fa’aineine i teie nei nā roto i te ha’apa’ora’a i tā ’outou ha’api’ira’a,’e te ’ōpuara’a ’ia fāri’i i te ha’api’ipi’ira’a i muri mai i te tuarua. I roto ānei i te ha’api’ira’a tuatoru, te ha’api’ira’a tōro’a, te ha’api’ipi’ira’a nā muri i te tahi ta’ata ’e te fa’anahora’a mai te reira te huru, e tāviri te ha’api’ira’a nō te fa’arahi i te ’aravihi ’e te maita’i e tītauhia nō ’outou ». D. TODD CHRISTOPHERSON, Te mau metua tāne, ’Āmuira’a Rahi ’Ēperēra 2016

Fa’aea hau noa ! ’Ia fa’aea ana’e te roro i te ’ite e pāruruhia ’oia, e fa’aea ïa ’oia i te ha’api’i.

E rā’au taero te riri ’e te fa’ahapara’a nō te ha’api’ira’a. ’A fa’aitoito noa. ’A tāpe’a noa mai te mea e tītauhia, ’ia mārū noa ra i te mau taime ato’a. ’Eiaha e fa’ahapa, e tuo, ’aore rā e riri.

’A imi i te mau tumu nō te ’ata ’e ’ia ’ārearea ’āmui ’a rave noa a’i i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare !

’Ei metua, tā ’outou fā ’o te rirora’a ïa ’ei tauturu i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare, ’eiaha rā ’ei muto’i nō te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare. Tē hina’aro nei ’outou e ’ia maita’i tā ’outou tamari’i i te ’itera’a e tei piha’i iho ’outou ia rātou, e ’ere ra nō te aro atu ia rātou.

42

E HA’AMATA TE MANUIARA’A I TE FARE HA’API’IRA’A I ROTO I TE ’UTUAFARE

Ha’ap’ira’a 10 Ha’amau i te mau peu maita’i rave tāmau nō te ’ohipa ha’api’ira’a i te fare

Ha’apotora’a

E ’ohipa nā te mau ta’ata ato’a. Te fa’aotira’a i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare i te mau mahana ato’a e hōpoi’a ïa nā te tā’āto’ara’a o te ’utuāfare—noa atu e ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare nā te hō’ē noa iho ta’ata ! ’Ia vai tāmau noa te mau tītaura’a. E ti’a i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare ’ia rave-maita’i-hia i te mau taime ato’a. Ha’amau i te mau peu rave tāmau. ’Aita e uira’a nō ni’a ahea ’e i hea te tamari’i e rave ai i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare. Fa’aiti mai te mau ’ōnevanevara’a. ’Aita e ’āfata teata ’e ’aore rā te ’upa’upa pūai. E ti’a i te tahi atu mau melo nō te ’utuāfare ’ia tauturu mai ! Hi’opo’a i te mau tālena ’ohipa. ’Eiaha e vaiiho i te tamari’i ’ia rave i te mau mea ato’a e ’aita ho’i tō rātou taime nō

te rave i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare.

Pāturu i te mau ’orometua ha’api’i. Mai te mea e’ita ’outou e au ’e ’aore rā e fāri’i, ’eiaha e fa’ahapa i te ’orometua ha’api’i i mua i tā ’outou tamari’i. ’A paraparau atu i te ’orometua ha’api’i mai te mea e fifi tāmau te reira. ’Eiaha e haru i te ’ohipa. E nenehene te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare e riro ’ei mea ha’umani ! ’Eiaha e haru ’e e rave ’outou iho i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare ’ia fifi ana’e te tamari’i ! Fa’ati’a i te mau taime fa’afa’aeara’a. ’A fa’ati’a i te tamari’i ’ia fa’afa’aea i te mau 15-20 minuti ato’a mai tei hina’arohia—nava’i noa nō te inu aore rā nō te tahi ’amu’amura’a, ’eiaha rā ’ia roa atu nō te taui i te mau ’ohipara’a ’e ’ia ha’amata i te feruri ’aore rā i te rave i te tahi atu ’ohipa. Fa’anahonaho nō te mau ’ohipa fifi. ’Ia vai mai te hō’ē ’ōpuara’a ’ia ’ite ’outou e aha te rave ’ia ’ore ana’e e nehenehe i te tamari’i ’ia rave i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare, e e’ita ato’a e noa’a ia ’outou ’ia tauturu. Fa’aea hau noa ! ’A ha’api’i i te fa’aea ’ia riri ’e ’aore rā ’ia ’ino’ino ana’e te roro. ’A ha’amana’o, ’ia riro ’ei tauturu nō te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare, ’eiaha ’ei muto’i nō te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare. Hi’opo’a i te māra’a. E nehenehe tā ’outou e parau mai te mea e mea ha’apa’o ’ore te ’ohipa, noa atu ē ’aita ’outou i ta’a maita’i i te ’ohipa. Ha’apa’o maita’i i te pāpa’ira’a. ’A ha’apa’o maita’i i te mau taime ato’a i te pāpa’ira’a. ’A fa’aitoito i te pāpa’ira’a nā roto i te feruri-hōhonu-ra’a.



43




11. ’A tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia fa’aineine nō te mau hi’opo’ara’a

Mana’o tumu : Tē vai ra te tahi mau mea e nehenehe ia ’outou ’ei metua ’ia tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia riro ’ei ta’ata ’o te rave i te hi’opo’ara’a ma te ti’aturi rahi.

1. Hou te hi’opo’ara’a

1. ’Ua riro te mau hi’opo’ara’a ’ei tufa’a nō te orara’a i roto i te ha’api’ira’a. ’Eiaha rā e

hōro’a rahi atu i te faufa’a rahi i te reira mau hi’opo’ara’a tei tītauhia ia rātou ’ia fāri’i. ’A

tauturu i te mau tamari’i ’ia māramarama ē te mau hi’opo’ara’a ’o te hō’ē noa ïa rāve’a nā te

mau ’orometua ha’api’i ’e te mau fare ha’api’ira’a ’ia ha’aputuputu i te ha’amāramaramara’a

nō ni’a i te haerera’a i mua ’o te pīahi tāta’itahi.

2. ’A ha’apoupou pinepine i tā ’outou tamari’i ’ia rave maita’i ana’e ’oia i te tahi mea. ’Ia ’ite

’oia ē e nehenehe roa iāna e manuia nō te mea ’ua ’ite ’outou i te reira e rave rahi mau taime !

’Ia ’ite pāpū ’oia ē ’aita tō ’outou here iāna ’e tō ’outou ti’aturira’a iāna i ha’amauhia i ni’a i

te mau nota i roto i tāna mau hi’opo’ara’a.

3. Nā mua roa i te hi’opo’ara’a, ’ia ’ite ’outou e mea maita’i ānei te fa’aineinera’a a tā ’outou

tamari’i. ’Eiaha e fa’ati’a i te nota nō te hi’opo’ara’a ’ia riro ’ei taime mātāmua nō tō ’outou

’itera’a ē ’aita tā ’outou tamari’i i ’ite i te mea i tuatāpapahia. ’A hi’o pinepine atu i te mau

fa’ata’ara’a ’ohipa ’e te mau nota. ’A paraparau atu i te ’orometua ha’api’i mai te mea e

tītauhia.

4. ’A tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia fa’anaho ’e ’ia fa’a’ohipa i te hō’ē fa’anahora’a ’ohipa nō te

fa’aineine nō te hi’opo’ara’a.

5. ’A ha’apāpū ē e vāhi maita’i tōna nō te ha’api’i.

6. E mea manuia roa te fa’aineinera’a i te mau hi’opo’ara’a i roto i te mau pupu ha’iha’i. E

nehenehe tā te mau melo nō te pupu e pāpa’i i te mau uira’a nō te hi’opo’ara’a ’e ’ia

tuatāpapa i te reira.

7. ’Ia tāmatamata tā ’outou tamari’i i te rave i te mau uira’a nō te mau hōho’a o te mau

hi’opo’ara’a, nō te ha’amātau ia rātou. E nehenehe tā ’outou e pāpa’i i tā ’outou iho mau

uira’a nō te tāmatamatara’a ’e ’aore rā ’ia ’imi i te reira i ni’a i te ’itenati. ’A imi e aha te

hōho’a ’o te mau uira’a nō te hi’opo’ara’a, ’e a tāmatamata i te rave i te reira i roto i taua

huru hōho’a ra.

8. ’A ha’apāpū maita’i ē ’ua fa’afa’aea maita’i ta ’outou tamari’i hou te mau hi’opo’ara’a.

’Eiaha noa i te pō nā mua atu ! E mea faufa’a rahi ’ia vai rahi mai te mau pō ta’otora’a

maita’i. Tē ti’aturi nei te mau ’aivāna’a ē e rave tō tātou roro i tāna ’ohipa ha’aputuputura’a

’e te fa’anahonahora’a i te ha’amāramaramara’a i roto i tā tātou ta’otora’a.

9. ’A ha’apāpū maita’i ē ’ua tamā’a maita’i ta ’outou tamari’i i te po’ipo’i e hō’ē hora ’e ’aore

rā e piti nā mua i te hi’opo’ara’a. ’Eiaha e vaiiho ia rātou ’ia haere atu i te hō’ē hi’opo’ara’a

ma te po’iā rahi ’e ’aore rā ma te ’ī roa te ’opu. Nō te mau hi’opo’ara’a roa, e riro ïa te tahi

mā’a ’amu’amu iti ’ei tauturura’a. ’A ha’apāpū ē e fa’ati’ahia te reira.

10. ’Eiaha e vaiiho i tā ’outou tamari’i ’ia ha’apa’o rahi i ni’a i te mau « rāve’a iti tauturu » (mai

te « Nāhea i te manuia i roto i te mau hi’opo’ara’a e rave rahi uira’a ») ’e ’aore rā te mau

rāve’a fa’atīani. E’ita te reira mau mea e tere ’e e nehenehe te reira e fa’a’ōnevaneva ia rātou

’ia feruri maita’i i te mau uira’a.

« ’Ia fāito-ana’e-hia te ravera’a, e maita’i ïa te ravera’a. ’Ia fāito ’e ’ia tāpa’ohia te ravera’a, e rahi atu ïa te fāito nō te ravera’a. THOMAS S. MONSON, ’Ia Poro Haere i Tā’u nei ’Evānelia, 150


fa’a’ite mai

44

2. I roto i te taime hi’opo’ara’a

1. ’A fa’aro’o maita’i i te mau arata’ira’a.

2. ’A ha’apāpū maita’i ē ’ua ’ite ’outou i te mau ’oti’a hora.

3. ’Ua ’ite te rahira’a o te mau ta’ata e mea maita’i ’ia hi’o vitiviti atu nā roto i te

hi’opo’ara’a hou te ha’amatara’a.

4. ’Eiaha e ha’ape’ape’a nāhea ’e ’aore rā e aha tā vetahi ’ē e rave i roto i te

hi’opo’ara’a ’e ’aore rā tei mua rātou ia ’outou ’e ’aore rā ’ua fa’aoti rātou nā

mua atu ia ’outou. ’A ha’apa’o i tā ’outou iho parau ’e ’a tāmau i te hi’o atu i te

hora.

5. ’A ti’a ri’i i ni’a ’e ’a taui ri’i i te mau ti’ara’a i muri a’e ma’a taime iti.

6. Tei te huru o te hi’opo’ara’a tā ’outou e rave, e hina’aro paha ’outou ’ia « fāri’i

rahi i te ha’amāramaramara’a » i muri noa a’e i tō ’outou ravera’a i te

hi’opo’ara’a. ’Eita e nehenehe ia ’outou ’ia ’āfa’i atu i te mau nota i roto i te

hi’opo’ara’a, ’oia mau, e nehenehe ra tā ’outou e pāpa’i i te mau nota i roto i te

taime hi’opo’ara’a. I te tua o te parau hi’opo’ara’a, ’e ’aore rā i ni’a i te tahi

’api parau (mai te mea e fa’ati’ahia), ’a pāpa’i atu i te hi’opo’ara’a tā ’outou i

tuatāpapa ’e i mana’o tei roto paha i te hi’opo’ara’a.

7. Te hi’opo’ara’a iāna iho. Mai te mea tē ’ite ra ’outou ē te rahi noa atu ra te

taime i ni’a i te hō’ē uira’a, ’a nu’u atu i mua. ’A ho’i fa’ahou atu i reira mai te

mea e taime tō ’outou.

3. Hepohepora’a nō te hi’opo’ara’a

Te mana’o hepohepo hou te hi’opo’ara’a e mana’o mātauhia ïa, ’e, nō te rahira’a

o te mau ta’ata e tauturura’a ato’a ïa. E tauturu te tahi hepohepora’a ia tātou ’ia

ha’apa’o maita’i i te ’ohipa ; e tauturu te reira ia tātou ’ia rave maita’i atu ā. ’Ia

rahi roa ana’e te hepohepora’a, e nehenehe te reira e tūra’i i te hō’ē ta’ata ’ia ’ore

e ’ohipa maita’i mai tei mātauhia e rātou.

1. Te tumu rahi o te hepohepora’a nō te hi’opo’ara’a ’o te ’itera’a ïa ē ’aita

’outou i ’ite maita’i i te materia. ’A tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia

fa’aineine nā roto i te ravera’a i te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare ’e te ha’api’i-

tāmau-ra’a. Te fa’ineinera’a maita’i roa a’e nō te hepohepora’a nō te

hi’opo’ara’a ’o te ’ite-maita’i-ra’a ïa i te materia.

2. ’Eiaha e mana’o ’ino i te hi’opo’ara’a, ’e ’eiaha e paraparau ’ino atu ’ia vetahi

’ē nō ni’a i te hi’opo’ara’a. Tē fa’a’ite ra te ’ite ē e ha’amarirau teie

paraparaura’a ’ino i tō ’outou ’aravihi i te feruri. E tāmarū te mau mana’o

maita’i i tō ’outou ferurira’a ’e e tauturu ia ’outou ’ia feruri māramarama a’e.

’A rave i te taime nō te feruri ’e nō te paraparau nō ni’a i te tahi mea ārearea tā

’outou e rave i muri a’e i te hi’opo’ara’a.

3. Mai te mea e pe’ape’a ’e ’aore rā e hepohepo ’outou, ’a huti maoro ’e te

hōhonu ’e te mārū noa i te aho.

4. ’A ha’amana’o ē e ’ere te mau hi’opo’ara’a o te tumu nō te hepohepora’a--’o

’outou ra ! E nehenehe tā ’outou e ha’avī i te reira. ’A ha’api’i i te fa’a’ohipa i

te reira ’ei maita’i ho’i nō ’outou.

5. Mai te mea e pe’ape’a te hō’ē tamari’i nō ni’a i te hō’ē hi’opo’ara’a, ’a

paraparau ia rātou nō ni’a i te fāri’ira’a i te hō’ē ha’amaita’ira’a nā te

autahu’ara’a.

45


I ROTO I TE ’UTUAFARE Ha’ap’ira’a 11 ’A tauturu i tā ’outou tamari’i

’ia fa’aineine nō te mau hi’opo’ara’a

Ha’apotora’a

’A tauturu i tā ’outou mau tamari’i ’ia fa’aineine nō te mau hi’opo’ara’a nā roto i te ha’api’ira’a atu ia rātou.

Hou te hi’opo’ara’a 1. Te mau hi’opo’ara’a e mau tufa’a ïa nō te orara’a i roto i te rahira’a o te mau fa’anahora’a ha’api’ira’a. ’A

fa’aineine i te hōro’a i tō ’outou maita’i ato’a, ’eiaha rā e fa’ariro i te hi’opo’ara’a ’ei mea hau atu i te faufa’a rahi. 2. ’Ia ’ite pāpū tā ’outou tamari’i i tō ’outou here nō rātou ’e tō ’outou ti’aturira’a ia rātou, ’aita ïa i niuhia i ni’a i tā

rātou mau nota nō te hi’opo’ara’a ! 3. ’Ia ’ite ’outou i te fāito ’o te fa’aineinera’a a tā ’outou tamari’i. ’Eiaha te mau mea hitimahuta i te minuti hope’a ! 4. ’Aore roa e ’ohipa e mono i te ti’ara’a nō te fa’aineinera’a. ’A tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia ha’api’i i te

tuatāpapa ’e i te fa’aineine. 5. ’A hōro’a i te hō’ē vāhi maita’i nō te tuatāpapa. 6. E mea manuia roa te fa’aineinera’a i te mau hi’opo’ara’a i roto i te mau pupu ha’iha’i. 7. ’A tāmatamata i te rave i te mau hōho’a uira’a nō te hi’opo’ara’a. 8. ’Ia fa’afa’aea maita’i hou te mau hi’opo’ara’a. 9. ’Eiaha e tomo atu i roto i te hō’ē hi’opo’ara’a ma te po’ia rahi ’e ’aore rā ’ua ’ī roa te ’opu. 10. ’Eiaha e ha’amau’a i te taime nō te tāmatamata i te ha’api’i mai i te « rāve’a iti tauturu » ’e ’aore rā te mau

rāve’a fa’atīani. E’ita te reira e manuia.

I roto i te taime hi’opo’ara’a

1. ’A fa’aro’o maita’i i te mau arata’ira’a.

2. ’A ha’apāpū maita’i ē ’ua ’ite ’outou i te mau ’oti’a hora.

3. ’A hi’o vitiviti atu nā roto i te hi’opo’ara’a hou te ha’amatara’a.

4. ’Eiaha e ha’ape’ape’a e aha tā vetahi ’ē e rave ra ’e ’aore rā ’ua fa’aoti rātou nā mua atu ia ’outou.

5. ’A ti’a ri’i i ni’a ’e ’a taui ri’i i te mau ti’ara’a i muri a’e ma’a taime iti.

6. E hina’aro paha ’outou ’ia « fari’i rahi i te ha’amāramaramara’a » i muri noa a’e i tō ’outou ravera’a i te hi’opo’ara’a.

7. Te hi’opo’ara’a iāna iho. ’A hi’o i te hora ’e ’a hi’opo’a i tō ’outou haerera’a i mua. ’Eiaha ’outou e ha’ape’ape’a rahi nō ni’a i te tahi mea.



46




12. Tumu parau mā’itihia nā te pupu

Nō te ha’api’ira’a 12, ’ua fa’aitoitohia te mau melo nō te pupu ’ia mā’iti i te hō’ē tumu

parau tā rātou e hina’aro e tuatāpapa ’e ’aore rā ’ia ha’api’i rahi atu ā nō ni’a i te reira.

E nehenehe tā te mau melo nō te pupu e fa’a’ohipa i te hō’ē o nā tumu parau e toru i

roto i teie tufa’a, ’e ’aore rā e mā’iti i te hō’ē o tā rātou i mā’iti.

’A pāpa’i i te mau nota nō ni’a i taua tumu parau ra i ni’a i teie ’api.


fa’a’ite mai

47

E ’ere te reo peretāne tō ’outou reo ’āi’a

E rave te mau pīahi o te ore e parau nei i te reo peretāne i roto i te ’utuāfare o tē haere nei

i te hō’ē fare ha’api’ira’a e reo peretāne ho’i te reo nō te ha’api’ira’a. E fifi ta’a ’ē tō teie

mau pīahi, ’e e tītauhia ïa ia rātou nō te manuia ’ia fa’aitoito hau atu ā i te ta’ata e reo

peretāne tōna.

Nāhea e nehenehe ai i tō rātou mau metua ’ia tauturu ia rātou, noa atu ē ’aita rātou e

parau i te reo peretane ? Teie ïa te tahi mau mana’o tauturu :

1. E ha’api’i maita’i a’e te mau pīahi mai te mea e tāmau rātou i te fa’arahi i tō

rātou reo ’āi’a. ’A ha’amana’o, e’ita te mau tamari’i e ha’api’i nei i te reo

peretāne e mono i tō rātou reo ’āi’a, nō te fa’aineine rā nō te tahi atu ā rāve’a i

mua ’ia nehenehe ia rātou ’ia fa’a’ohipa i te reo peretāne. E tihepu e rave rahi

mau piha ’ohipara’a i te hō’ē ta’ata e piti reo tōna. E parau mau te reira i roto i te

mau vāhi e rave rahi. Mai te mea e nehenehe, ’a hōro’a atu i te mau buka ’e te

tahi atu mau materia nō te tai’o i roto i nā reo e piti, ’e ’ia māta’ita’i i te ’āfata

teata i roto i nā reo e piti.

2. Tāmau noa i te te’ote’o i tō ’outou tā’ere ’e te reo ’āi’a. ’A tauturu i tā ’outou

tamari’i ’ia ha’api’i i tō ’outou reo ta’ere nā roto i te ravera’a i te mau ’ohipa i

roto i taua mau tufa’a ra, noa atu ’ua tītauhia ’ia rave i te reira nā roto i te reo

peretāne. Ei hi’ora’a, e nehenehe tāna e pāpa’i i te hō’ē parau nō ni’a i te

fa’anahonahora’a ’o te fa’aterera’a hau ’o tō ’outou fenua ’āi’a.

3. E ti’a i tā ’outou tamari’i ’ia fa’aitoito hau roa atu nō te rave fa’aoti i tāna

’ohipa ha’api’ira’a nō te fare nā roto i te reo peretāne (’eiaha rā nā roto i

tōna iho reo ’āi’a). E ti’a paha ia ’outou ’ia paraparau atu i te ’orometua ha’api’i

nō ni’a i te rahira’a o te taime e tītauhia nō te ’ohipa ha’api’ira’a nō te fare. E

mea maita’i a’e ’ia rave i te tahi tufa’a ’o te ’ohipa ’e ’ia ta’a maita’i i te reira

’eiaha rā ’ia rave i te tā’āto’ara’a ma te ’ore e ta’a maita’i i te reira.

4. E ti’a paha ia ’outou ’ia tātara i te mau mana’o nā roto i tō ’outou reo ’āi’a. Mai te mea e ha’amāramarama atu ’outou i te hō’ē ’ohipa i tā ’outou tamari’i nā

roto i tō ’outou reo ’āi’a, ’a tamata i te parau fa’ahou atu nā roto i te reo peretāne

te mea tā ’outou i ’āparau. E tauturu ïa te reira i te tamari’i ’ia tū’ati atu te reo

peretāne i te reo ’āi’a.

5. Ha’api’i i tā ’outou tamari’i ’ia ha’api’i i roto i te mau pupu na’ina’i ’e te

tahi atu mau pīahi i roto i te hō’ē ā piha o te parau i te hō’ē ā reo i te

’utuāfare o te ’ite maita’i ri’i a’e paha i te reo peretāne.

6. ’A fa’aitoito i tā ’outou tamari’i ’ia rave i te tahi atu mau ’ohipa

ha’api’ira’a. E tauturu ïa te reira ia rātou ’ia ’oa’oa i te fare ha’api’ira’a, ’ia

ha’amau i te mau auhoara’a ’e te tahi atu mau pīahi, ’e ’ia ha’api’i vitiviti a’e i te

reo peretāne.

7. ’A vai piri noa i te fare ha’api’ira’a ’e te mau ’orometua ha’api’i. E fāri’i

poupou mai te mau ’orometua i te rahira’a o tā ’outou mau uira’a ma te ’ite i tō

’outou hina’aro i te tauturu i tā ’outou tamari’i ’ia manuia. ’A fa’anaho i te ’āfa’i

mai i te hō’ē hoa nō te ’auvaha mai te mea e hina’arohia i roto i tā outou mau

fārereira’a i te fare ha’api’ira’a. E nehenehe paha tā te fare ha’api’ira’a e fa’ata’a

mai i te hō’ē ta’ata ’auvaha mai te mea e fa’aara ātea ’outou ia rātou. Nā te ta’a-

maita’i-ra’a i te mea e tupu nei i roto i te fare ha’api’ira’a e hōro’a ia ’outou te

tahi mana’o maita’i a’e nāhea ’outou e nehenehe ai e tauturu i tā ’outou tamari’i i

te fare.

« E nehenehe [te

tai’ora’a i roto i te reo

tumu] e ha’avitiviti

hōhonu i te tupura’a nō

te tai’ora’a i roto i te

piti o te reo.

« E parau mau te reira

nō te mea :

E haere atu te mau

’aravihi nō te

tai’ora’a mai te reo

mātāmua i te piti o

te reo,

e hōro’a mai te

tai’ora’a i te ’ite nō

ni’a i te ao nei ’o te

tauturu i te mau

pāpa’ira’a i roto i te

piti ’o te reo ’ei

mea māramarama

a’e, ’e

e huri ti’a atu ïa te

’oa’oa ’o te peu

tai’ora’a i roto i te

piti o te reo ».

48

Ha’amata i te ti’ara’a te matahiti ha’api’ira’a

1. Hi’o fa’ahou i te mau ha’api’ira’a tumu i muri mai i te ha’api’ira’a e tā ’outou mau

tamari’i. I roto i te purera’a pō ’utuāfare ’a hi’o fa’ahou e tā outou mau tamari’i i te mau

ha’api’ira’a i roto i te mau ha’api’ira’a 1, 2, 3, ’e 8 i roto i teie nei buka. ’A ha’apāpū ē e

ha’amata rātou te matahiti ha’api’ira’a ’āpī ma te ha’amana’o ē ’o vai rātou ma te ti’aturi i

tō rātou mana hanahana.

2. E ti’a i te tamari’i tāta’itahi ’ia fāri’i i te hō’ē ha’amaita’ira’a autahu’ara’a nō te

« Ho’i i te fare ha’api’ira’a » nō te tauturu ia rātou i te ha’api’ira’a. E tauturu te reira

i te tamari’i tāta’itahi ’ia ’ite ē mea faufa’a rahi te ha’api’ira’a ’e e tauturu mai te Metua i

te Ao ra ia rātou.

3. ’A parahi e tō ’outou ’utuāfare ’e ’a paraparau nō ni’a i te mau peu rave tāmau a te

’utuāfare e hina’arohia e ’outou i te mau mahana ha’api’ira’a. ’A hi’o fa’ahou i te

ha’api’ira’a 4 i roto i teie buka.

4. Tai’o ’āmui i te mau mahana ato’a. ’A tai’o tāta’itahi ma te pūai. Mai te mea e

fa’aterehia te ha’api’ira’a nā roto i te reo peretāne, e mea faufa’a roa ïa te tai’o-maita’i-

ra’a nā roto i te reo peretane nō te manuiara’a.

5. ’A ha’api’ipi’i ’e a hi’o fa’ahou i te mau matemātita nō te mau matahiti nā mua atu. ’A ha’amata nā roto i te numerara’a tumu—’āmuira’a, ’īritira’a, fa’arahira’a, ’e

tuhara’a—i te fāito e au i te tamari’i tāta’itahi. Te piti, ’a rave i te buka nō te matahiti i

ma’iri a’enei. ’Ia tai’o tā ’outou tamari’i i te mau pene ato’a, ’ia rave i te tahi mau

’imira’a, ’e ’ia hi’o fa’ahou i te mau mana’o. E nehenehe paha tā te mau tamari’i pa’ari

a’e e tauturu i te mau tamari’i ri’i.

6. Horo’a i te mau rāve’a ’ia pāpa’i tā ’outou tamari’i. Nō te mau tamari’i ri’i, ’a

ha’api’ipi’i i te fa’atupura’a i te mau reta ’e te pāpa’ira’a i te mau tā’o tumu, te mau tā’o

ihoa ra tei mātauhia ’e rātou, mai tō rātou iho i’oa, te tahi atu mau i’oa ’o te ’utuāfare, ’e

te tahi atu ā. ’A ha’amana’o, e mea faufa’a rahi te tāpiti-fa’ahou-ra’a.

7. Rave i te taime nō te hi’o-fa’ahou-ra’a ’e te fa’arahira’a i te pu’e ta’o. ’A ha’uti e te

mau tā’o ! ’A rave mai i te mau tā’o i roto i te mau materia ha’api’ira’a nō te matahiti i

mā’iri a’enei ’e ’a pāpa’i atu i ni’a i te mau tāreta. ’A ha’uti i te mau ha’uti vitiviti (mai te

’āfa’ira’a i ni’a te hō’ē tā’o ’ia ’ite mai e piti tamari’i ē ’o vai te parau nā mua i te tā’o. E

maita’i a’e te mau tamari’i ’ia tata’u ana’e rātou ia rātou iho—’ohipara’a nō te hō’ē taime

vitiviti a’e, ’e te tahi atu ā.

8. Hōro’a i tā ’outou mau tamari’i te taime nō te ha’api’ipi’i i te ’ōpuara’a ’e te

fa’anahonahora’a. E mea faufa’a teie mau ’ite nō te manuia i te fare ha’api’ira’a. ’A hi’o

i te ha’api’ira’a 8 i roto i teie buka.

9. ’A fa’aineine nō te hepohepora’a ’ia ho’i i te fare ha’api’ira’a. E ha’ape’ape’a te tahi

mau tamari’i, te ’āpī ’e te pa’ari, nō ni’a i te ho’ira’a i te fare ha’api’ira’a hau atu i te

noa’a ia rātou i te parau mai. ’A paraparau tāmau noa ma te hau i tā ’outou tamari’i nō

ni’a i te matahiti ha’api’ira’a e fātata mai ra. E aha tā rātou e tia’i nei ? E aha te mau mea

’aita rātou e tia’i nei ? ’A tauturu ia rātou ’ia fa’aineine i te mau materia ’e te ’ahu. Nō te

tahi mau tamari’i, te mau tamari’i ri’i ihoa ra, e mea maita’i paha ’ia haere ’āpiti atu i te

fare ha’api’ira’a hou te ha’amatara’a ’e ’a hāhaere nā roto ’e nā rāpae’au. E tauturu te

reira ia rātou ’ia ha’amātau rahi atu i te fare ha’api’ira’a.

10. E mea faufa’a te ta’oto. Rave i te hō’ē peu rave tāmau. ’A ha’amata i te mau hora

ta’otora’a hō’ē hebedoma hou a ha’amata ai te ha’api’ira’a , tae noa atu nō te mau

tamari’i pa’ari a’e. E tauturu te hō’ē fa’anahora’a tāmau tei ha’amauhia ’ia nava’i te

ta’otora’a i te roro ’ia tere maita’i. ’A fa’ahaere atu i te mau tamari’i i roto i te hō’ē peu

rave tāmau hō’ē hebedoma hou a ha’amata ai te ha’api’ira’a ’ia fa’afa’aea maita’i ’e ’ia

ineine rātou. ’Ua ’āpitihia te nava’i-ore-ra’a ’o te taoto i te manuia-’ore-ra’a i te

ha’api’ira’a. E hina’aro te rahira’a ’o te mau tamari’i, te ’āpī ’e te pa’ari, 8h30 e tae atu i

te 9h30 ta’otora’a.

49

E aha te mea e ti’a i tā’u tamari’i ’ia ’ite hou ’a ha’amata ai te matahiti 1 ?

’Ia tomo ana’e i roto te matahiti 1, e ti’a i tā ’outou tamari’i ’ia noa’a :

Te mau fā pūai o te roro (Tupura’a nō te ta’ata iho) 1. ’Imi i te tauturura’a a te ta’ata pa’ari ’ia hina’arohia nō te tātara i te hō’ē pe’ape’a 2. Fa’a’ite i te hina’aro rahi ’e te ānoenoe ’ei pīahi 3. Fa’arahi i te mau ’ite nō te « ti’ara’a fa’atere »

Te mau fā nō te auhoara’a (Te ha’a-manuia-ra’a i roto i te hō’ē pupu) 4. Ta’a maita’i, fāri’i, ’e pe’e i te mau ture. 5. Fa’aro’o ’e pe’e i te mau arata’ira’a e horo’ahia mai e te ta’ata fa’atere, tae noa atu i

te mau melo e ’ere nō te ’utuāfare 6. Fa’atura i te ti’ara’a ta’ata ’o vetahi ’ē 7. Rave i tō ’outou taime nō te fa’a’ite ’a ’ohipa ai ’e ’aore rā ’a hā’uti ai ’outou e

vetahi ’ē 8. ’Eiaha e fa’ahua i mua ’ia vetahi ’ē ; ’a parau i te parau mau 9. Ha’apa’o ’e tamā i tāna iho mau tauha’a ’e materia

Te mau fā nō te reo (Reo ’āi’a ’e reo peretāne) 10. Mau ’ite nō ni’a i te pi’āpā :

a. Hīmene ’e ’aore rā tai’o ’ā’au mai i te pi’āpā. b. ’Imi ’e rave rahi mau reta nō te pi’āpā, te reta rahi ’e te reta na’ina’i. c. Fa’ahiti e rave rahi mau reta nō te pi’āpā, te reta rahi ’e te reta na’ina’i. d. Pāpa’i e rave rahi mau reta nō te pi’āpā, te reta rahi ’e te reta na’ina’i. e. ’Ite i te ta’ira’a mātauhia nō te reta tāta’itahi. f. Fa’ahiti pāpū maita’i i te mau ta’ira’a

11. Pāpa’i maita’i i tōna iho i’oa 12. ’Ite nāhea ’ia fa’a’ohipa i te hō’ē buka : te pae ’atau i ni’a, huri i te pae ’aui,

mua/muri, tai’o i te mau ta’o mai te ’aui e tae atu i te ’atau ’e mai ni’a i raro, huri i te mau ’api mai te ’atau i te ’aui, aura’a i roto i te mau hōho’a ’e te mau tā’o, ’e te tahi atu ā.

13. ’Ite i te hō’ē ā ta’ira’a i roto i te mau parau e fa’ahīmene ; tāmau ’ā’au i te mau pehe poto

14. Fa’ati’a fa’ahou mai ma te pāpū i muri a’e i te fa’aro’ora’a i te hō’ē ’ā’amu poto 15. ’Ite e rave rahi mau tā’o fa’a’ohipa-rahi-hia (mau tā’o e aura’a rahi nō rātou, mai te

metua vahine, metua tāne,’ūri, horo, pape, e te tahi atu ā). 16. Ha’api’i e rave rahi mau tā’o ’āpī 17. Tomo atu i roto i te mau hīmenera’a ’e te tai’o-ā’au-ra’a a te pupu

Mau ’aravihi nō te matemātita ’e te reva 18. Parau ’e ’ite 10 ’ū : ’uteute, re’are’a, ninamu, matie, pūatou, vare’au, ’ere’ere,

’uo’uo, ravarava, tārona 19. Fa’ata’a mai te au i te ’ū, te huru ’e te fāito 20. ’Āpapa e rave rahi mau tao’a mai te au i te hō’ē tāpa’o (te fāito : na’ina’i e tae atu i

te rahi ; te roa : poto e tae atu i te roa ; anuvera : to’eto’e e tae atu i te ve’ave’a, pūai o te ’ū, ’e te tahi atu ā.)

21. ’Ite i te mau hōho’a ’ōhie ’e ’a tāpiti i te hāmanira’a i te reira 22. Tai’o tano i te mau tao’a e tae atu i te 10. 23. Parau ’e fa’atano i te mau numera, 0 e tae atu i te 10. 24. Tai’o e tae atu i te 20. 25. ’Ite ’e nino’a e maha hōho’a : menemene, tūea, ’oehā, porotoru 26. Fa’a’ite’ite i te mau mana’o nō te ti’ara’a/haerera’a (ni’a/raro, i ni’a a’e/raro a’e,

roto/rapae, i muri mai/i mua mai , piha’iho/rotopu, i ni’a/i raro, i roto/i rāpae, i ni’a atu/i raro mai, teitei/haeha’a, ’atau/’aui, tupohe/fa’a’ama, mātāmua/hope’a, ātea/piri, haere/fa’aea)

27. Fa’a’ite i te ’itera’a ’e fa’a’ohipa i te mau tā’o fa’aau (rarahi/hu’a, rahi/na’ina’i, poto/roa, taere/vitiviti, mea iti/mea rahi, aore/’ī, iti ri’i/rahi atu

Mau fā nō te ’ea ’e te orara’a maita’i 28. Ha’apa’o i tōna iho ’ea, ’oia ho’i, hōroi ’e hopu i te pape, poromu te niho, pu’a te

rouru, tamā te manimani rima, tamā te ihu 29. Ha’api’i i te mau mea tumu nō te hō’ē fa’anahora’a mā’a maita’i ’e te ’aifāito

50

E HA’AMATA TE MANUIARA’A I TE FARE HA’API’IRA’A I ROTO I TE ’UTUAFARE

Ha’ap’ira’a 12 Tumu parau mā’itihia nā te pupu

Ha’apotora’a



51

Fa’ahorora’a

1. Eyring, Henry B. Tauturu ’ia rātou i tō rātou ho’ira’a i te fare. Ensign, Me 2010. 2. A hi’o « Believing Christ », nā Stephen E. Robinson, https://www.lds.org/ensign/1992/04/believing-christ?lang=eng

(Ensign ’Ēperēra 1992); a hi’o ato’a « Becoming Like God », https://www.lds.org/topics/becoming-like-god?lang=eng. 3. Iritihia mai i te 24 nō mē 2016 nō roto mai i te https://www.educationcounts.govt.nz/indicators/main/education-and-

learning-outcomes/1919. 4. ’Īririhia mai i te 24 nō mē 2016 nō roto mai i te http://www.bls.gov/emp/ep_chart_001.htm. 5. Parau poro’i a te Peresidenira’a Ārea i roto i te ’omuara’a o te mau buka iti nō te ’ohipa ha’api’ira’a. 6. ’Īritihia mai i te 18 nō māti 2016 nō roto mai i te http://www.attendanceworks.org/wordpress/wp-

content/uploads/2014/09/Absenses-Add-Up_September-3rd-2014.pdf. 7. Romero, M., ’e Lee, Y. (2007). A National Portrait of Chronic Absenteeism in the Early Grades. New York, NY: The

National Center for Children in Poverty. 8. Ibid. 9. ’Īritihia mai i te 15 nō māti 2016 nō roto mai i tehttp://www.ahaparenting.com/parenting-tools/family-life/structure-

routines. 10. Medina, John. (2014) Brain Rules for Baby. Pear Press, Seattle. 11. ’Ua ha’apāpū-maita’i-hia e maoro-hia te aura’a pūai i rotopū i te mau nota nō te tai’ora’a ’e te mau nota i roto i te tahi

atu mau tufa’a ha’api’ira’a. A hi’o, ’ei hi’ora’a, http://www.publicschoolrenewal.org/essays/mathread.htm,

http://scholarworks.waldenu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1099&context=jerap, ’e

http://eric.ed.gov/?id=ED507199.

12. ’Īritihia mai i te 18 nō māti 2016 nō roto mai i te http://esl.fis.edu/parents/advice/intro.htm. 13. Hart, B. and Risely, T. R. The Early Catastrophe: The 30 Million Word Gap by Age 3. American Educator, Spring

2003. A hi’o i te tā’āto’ara’a ’o te parau fa’ata’ara’a i roto i te Hart, B. ’e Risely, T. R. Meaningful Differences. 1995. Paul H. Brookes Publishing Co., Inc.: Baltimore.

14. ’A hi’o http://www.nea.org/grants/facts-about-childrens-literacy.html ’e e rahi rahi atu ā mau parau fa’ata’ara’a nō ni’a i te mā’imira’a.

15. ’Īritihia mai i te 17 nō māti 2016 nō roto mai i tehttp://www.rif.org/books-activities/tips-resources/reading-with-your-child/.

16. ’Īritihia mai i te 18 nō māti 2016 nō roto mai i te http://millionwords.org/why-independent-reading/. 17. Ibid. 18. ’Īritihia mai i te 18 nō Mati 2016 nō roto mai i te http://www.colorincolorado.org/article/homework-tips-parents-ells. 19. ’Īritihia mai i te 22 nō māti 2016 nō roto mai i te http://www.centerforpubliceducation.org/Main-Menu/Public-

education/Parent-Involvement/Parent-Involvement.html i te 21 nō Mati 2016. A hi’o ato’awww.sedl.org/connections. A hi’o ato’a http://www.nea.org/grants/facts-about-childrens-literacy.html.

20. ’Īritihia mai i te 25 nō māti 2016 nō roto mai i te www.familyfacts.org/briefs/4/how-home-shapes-childrens-school-experience.

21. ’Īritihia mai i te 9 nō mē 2016 nō roto mai i te http://www.pbs.org/parents/education/going-to-school/talking-with-kids-about-school/talking-strategies/.

22. ’Īritihia mai i te 22 nō māti 2016 nō roto mai i te http://entertolearn.byu.edu/content/study-groups-secret-success. 23. ’Īritihia mai i te 25 nō māti 2016 nō roto mai i te http://www.slideshare.net/vajira54/effective-study-tips-1.

24. Morin, Amanda. Understanding Executive Functioning Issues. ’Īritihi mai i te 30 nō māti 2016 nō roto mai i te https://www.understood.org/en/learning-attention-issues/child-learning-disabilities/executive-functioning-issues/understanding-executive-functioning-issues.

25. Ehmke, Rachel. Helping Kids Who Struggle With Executive Functions. ’Īritihia mai i te 30 nō māti 2016 nō roto mai i te http://childmind.org/article/helping-kids-who-struggle-with-executive-functions/.

26. Ibid. 27. Hazard, L. What It Takes To Be a Successful Student. ’Īritihia mai i te 31 nō māti 2016 nō roto mai i te

https://www.innovativeeducators.org//v/vspfiles/IEfiles/StudentLingo_materials/Successful_Student/Transcript.pdf. 28. Dweck, C. 2006. Mindset: The New Psychology of Success. New York: Random House. 29. ’Īritihia mai i te 1 nō ’ēperēra 2016 nō roto mai i te http://mindsetonline.com/whatisit/about/. 30. Medina, John. Brain Rules for Baby. Pear Press, Seattle. 2014. 31. Correlation Between IQ and Success. ’Īritihia mai i te 1 nō ’ēperēra 2016 nō roto mai i te

http://www.iqtestexperts.com/iq-success.php. 32. Murphy. A. P. and Allen, J. (2007) Why Praise Can Be Bad for Kids. ’Īritihia mai i te 1 nō ’ēperera 2016 nō roto mai i

te http://abcnews.go.com/GMA/AmericanFamily/story?id=2877896&page=1. A hi’o ato’a Kohn, Alfie (1993) Punished by Rewards. Houghton Mifflin: New York.

33. Medina, John. Brain Rules. Pear Press, Seattle. 2014. 34. ’Īritihia mai i te 18 nō māti 2016 nō roto mai i te http://www.pearsoned.com/education-blog/ six-tips-for-

parentscaregivers-with-english-language-learners/. 35. Medina, John. Brain Rules for Baby. Pear Press, Seattle. 2014.

https://www.lds.org/ensign/1992/04/believing-christ?lang=eng

https://www.lds.org/topics/becoming-like-god?lang=eng

https://www.educationcounts.govt.nz/indicators/main/education-and-learning-outcomes/1919

https://www.educationcounts.govt.nz/indicators/main/education-and-learning-outcomes/1919

http://www.bls.gov/emp/ep_chart_001.htm



http://www.publicschoolrenewal.org/essays/mathread.htm

http://scholarworks.waldenu.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1099&context=jerap

http://eric.ed.gov/?id=ED507199

http://esl.fis.edu/parents/advice/intro.htm

http://www.nea.org/grants/facts-about-childrens-literacy.html

http://www.rif.org/books-activities/tips-resources/reading-with-your-child/

http://www.rif.org/books-activities/tips-resources/reading-with-your-child/

http://millionwords.org/why-independent-reading/

http://www.colorincolorado.org/article/homework-tips-parents-ells

http://www.centerforpubliceducation.org/Main-Menu/Public-education/Parent-Involvement/Parent-Involvement.html

http://www.centerforpubliceducation.org/Main-Menu/Public-education/Parent-Involvement/Parent-Involvement.html

http://www.sedl.org/connections

http://www.nea.org/grants/facts-about-childrens-literacy.html

http://www.familyfacts.org/briefs/4/how-home-shapes-childrens-school-experience

http://www.familyfacts.org/briefs/4/how-home-shapes-childrens-school-experience

http://www.pbs.org/parents/education/going-to-school/talking-with-kids-about-school/talking-strategies/

http://www.pbs.org/parents/education/going-to-school/talking-with-kids-about-school/talking-strategies/

http://entertolearn.byu.edu/content/study-groups-secret-success

http://www.slideshare.net/vajira54/effective-study-tips-1

https://www.understood.org/en/learning-attention-issues/child-learning-disabilities/executive-functioning-issues/understanding-executive-functioning-issues

https://www.understood.org/en/learning-attention-issues/child-learning-disabilities/executive-functioning-issues/understanding-executive-functioning-issues

http://childmind.org/article/helping-kids-who-struggle-with-executive-functions/

https://www.innovativeeducators.org/v/vspfiles/IEfiles/StudentLingo_materials/Successful_Student/Transcript.pdf

http://mindsetonline.com/whatisit/about/

http://www.iqtestexperts.com/iq-success.php

http://abcnews.go.com/GMA/AmericanFamily/story?id=2877896&page=1

http://www.pearsoned.com/education-blog/%20six-tips-for-parentscaregivers-with-english-language-learners/

http://www.pearsoned.com/education-blog/%20six-tips-for-parentscaregivers-with-english-language-learners/

52

Documents

Parau Poro’i nā te Peresidenira’a Ārea · 2017. 2. 8. · ’outou mau tamari’i ’ia manuia i roto i tā rātou ha’api’ira’a. Tē ani manihinihi nei mātou ’ia ’outou