PATLAYICI ORTAMLARDA ELEKTRK EBEKES ve ELEKTRK TESSATI TASARIM ve KURULUMU

Yazan Elektrik Yk.Mh. M. Kemal SARI

1.0. EBEKE TASARIMI1.1 MADENLER, GRUP I1.2. DGER SANAY KOLLARI GRUP II ve GRUP III

IEC 60079-14 de ebeke ekli nerilmemekte, olmamas gereken sakncal ebekeden sz edilmektedir. Madde 6.2 de TN sistem kullanlyor ise patlayc ortamlardaki blmnn TN-S olmas istemektedir. TN-S ebeke yaps genel anlam ile resim N-03 de grld gibidir. zetle ntr ile toprak iletkeni birbirine bal dier bir tabir ile sfrlanm ebeke TN-C patlayc ortamlarda yasaktr.

Trkiyede yaygn olan TT ebekede, ar akm korumasnn yan sra artk akm korumas da (kaak akm) uygulanmaktadr. IEC 60079-14de TT uygulamas halinde toprak direncinin yksek olmamas art koulmakta, fakat yksek toprak direncinin ne anlama geldii belirtmemektedir. Artk akm kullanlan ebekelerde baz uzmanlara gre 1666 (50/30 mA) bile yksek deildir. Artk akm korumas 300 mA ile snrl ise toprak direnci (50/300 mA=) 166 un altnda olabilmektedir. Emniyet faktrleri de dikkate alndnda 500mA artk akmda 50 altndaki bir deer karmza kmaktadr. Bildiimiz kadar ile Federal Alman uygulamalarnda TT ebekede 50 alt aranmaktadr. Yazmz konusuna girmedii iin topraklama tekniinin detaylarna girilmeyecektir. Dnyann dier lkelerine baktmzda 5 altndaki bir toprak direnci yeterli kabul edilmektedir. Ksaca TT ebekede 5 zerindeki toprak direnci yksek saylabilir. Ideal toprak direnci ise 1 ve altdr. TT ebekeden beslenen, tehlike blgesi 1 de (zone 1) bulunan bir elektrik aletinin toprak direnci 1 altnda olmaldr (artk akm ile korunuyor olmasna ramen). Patlayc ortam elektrik tesisi bulunan bir retim tesisinde toprak direnci lerken bu hususa dikkat edilmelidir. zetle ebeke ekli ne olur ise olsun TT uygulamalarnda toprak direnci 1 Ohmun altnda ve TN-S uygulamalarnda ise toprak empedans Z

1.3 TOPRAKLAMA ve E POTANSYEL KUAKLAMA

1.4 YILDIRIMA KARI KORUMAIEC 60079-14 yldrma ve atmosferik elektriklenmelere kar nlem alnmasn ve IEC 62305 e uygun paratoner kurulmasn istemektedir

Patlayc tesislerin yldrmdan korunmalar dier sanayi uygulamalarndan daha itinal yaplmak zorundadr. Bu sorunun zm, bol bol veya kaplama alan geni paratonerler kurmak deildir. Tesisin yksek blmleri, metalik sivri noktalar, yakalama ular ile donatlmal ve gerekiyor ise baz yerlere direkler dikilerek metal teller ile bir birlerine balanmaldr

Yldrmdan korunmada radyo aktif paratonerler kaldrlm yerine ise benzeri bir uygulama getirilmemitir. Yldrmdan korunmada ana felsefe mmkn olduunca Faraday kafesi oluturulmaya almaktr

Paratoner ve yakalama ubuklar dnda, elektrik tesisine atmosferik olaylar (imek akmas) dolays ile yksek gerilim girmemesi iin de tedbir alnr. Kendinden emniyetli devrelerde alak gerilim (AG) yldrmlklar (parafudur) konulmas mecburidir

Resim N-07 ve N-08 da rnek e potansiyel kuaklamalar resmedilmitir. Resim N-08 de deiik tip kablolar ile uygulanacak yldrm koruma sigortalar (parafudur, surge) sembolize edilmitir. G, ses ve telefon devrelerinde ayr ayr alak gerilim yldrm sigortalar kullanlr. AG tesiste yldrm koruma uygulamas konumuz olmad iin detaya girilmeyecektir

1.5 STATK ELEKTRKLENMEYE KARI ALINACAK TEDBRLERPatlayc ortam tesislerinde statik elektriklenmelere kar nlem alnmas zorunludur. ATEX 137 madde 6-b de bu konuda iverenin tedbir almas istemektedir. IEC 60079-14 tavsiye niteliinde olmakla birlikte, IEC 60079-0da statik elektriklenme ile ilgili kstlayc maddeler (madde 7.4) mevcuttur. Bu standart ise patlayc ortamlarda kullanlan aletleri kapsamakta, tehlikeli ortamda bulunan dier yap paralarndan sz etmemektedir

NEMN ETKSBOYA KALINLIBelli incelikteki boya tabakalarnn elektron biriktirmesini altlarndaki metal tabaka nlemektedir. Bu maksatla IEC 60079-0 exproof malzemelerin boya kalnlklarna snrlama getirmitir. Metal yzeylere atlan boya kalnlklarnn grup IIA ve IIB aletlerde 2 mm den kaln olmas yasaklanmaktadr. Ayn konu IEC 60079-14 de patlayc ortamda bulunan tm yap paralar iin istenmektedir. Grup IIA ve IIB ekipman bulunduran ortamlardaki yap paralarnn boya kalnlklar 2 mm den fazla olamaz. Grup IIC hidrojen grubu ortamlarda ise ok daha ince boya (0,2 mm) kalnl n grlmektedir. Bu kadar ince boya pek koruyucu da olmayabilir. Bizce en dorusu IIC hidrojen grubu ortamlarda mmkn olduunda boyasz, galvanizli veya paslanmaz yap malzemeleri kullanlmasdr

Msaade edilen azami boya (metal olmayan kaplama) kalnlklar IEC 60079-0 Tablo 8Grup IGrup II tehizatlarKoruma seviyesiGrup IIAGrup IIBGrup IIC2 mmEPL Ga2 mm2 mm0,20 mmEPL Gb2 mm2 mm0,20 mmEPL Gc2 mm2 mm0,20 mm

ANTSTATK MALZEME YZEY DRENCAnti statik malzemelerin ana zellii yzey direncinin 109 altnda olmasdr. Bu diren, standartlarn n grd bir yntem ile belirlenir.

Statik elektriklenmeye kar iki ekilde nlem alnmaktadr. Birincisi tesiste iyi bir topraklama ve e potansiyel kuaklama yaplmas, ikincisi ise anti statik malzeme ve giysi kullanlmasdr.suni yn ve suni madde oran yksek olan kazak sveter

ANTSTATK OLMAYAN YALITKAN MALZEMELERN MZAADE EDLEN YZEY MKTARLARI

AZAM AIK YZEY MKTARI IEC 60079-0 Tablo 6Grup IGrup II tehizatlar10.000 mm2100 cm210x10 cm levhaKoruma seviyesiGrup IIAGrup IIBGrup IIC EPL Ga 5.000 mm2 2.500 mm2 400 mm2EPL Gb10.000 mm210.000 mm22.000 mm2EPL Gc10.000 mm210.000 mm22.000 mm220 cm24x5 cm levha

AZAM AP veya KALINLIK IEC 60079-0 Tablo 7Grup IGrup II tehizatlar30 mmKoruma seviyesiGrup IIAGrup IIBGrup IICEPL Ga3 mm3 mm1 mmEPL Gb30 mm30 mm20 mmEPL Gc30 mm30 mm20 mm

zetle STATK ELEKTRK patlayc ortamlarn GZL ve GRNMEYEN bir DMANI gibidir. Sebepsiz yangn olaylarnda tfaiyenin elektrik konta deyip gemesi gibi, kayna tespit edilemeyen patlamalarn tamam, statik elektriklenme sonucu kar ark olayna balanmaktadr

1.6 KATODK KORUMAD akm kayna ile katodik koruma

YASAK

Aktif madde ile katodik koruma

SERBEST

1.7 GENEL KONULAR1.7.1 ACL DURDURMA, ELEKTRK KESME, AYIRMA

IEC 60079-14 madde 8.1 de patlayc ortam besleyen elektriin ntr hatt da kesilmelidir denilmektedir. Bu madde beraberinde baz uygulama glkleri getirmektedir. IEC 60079-14n nc (eski) srmnde byle bir koul yoktur.

Benzin ve LPG istasyonlarndaki acil stop dmesine basldnda elektrik kesilir.

IEC 60079-14e konulan sz konusu bu madde teorik olarak doru olmakla birlikte pratik uygulamas zordur.

IEC60079-14 de vurgulanan nemli noktalardan biri de ZONE 0 dan geen kablolarda ek yaplmasnn yasak olduu ve izolasyonun srekli izlenmesi ynndedir. zolasyon izleme art son srmlerde kaldrlm, ek yaplmas zorunlu ise, bulunulan ortamn koullarna gre ek yaplmaldr denilmektedir

1.7.2 DOKMANTASYONATEX 137 Patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn korunmas hakknda ynetmelik madde 10 gerei PATLAMADAN KORUMA DOKMENTASYONUOluturulmas zorunludur.

IEC 60079-14 madde 4.2 ye gre patlayc ortamlarla ilgili bir dokmantasyon oluturulmas gerekmektedir

1.7.3 IEC UYUMLULUK GVENCESI, SERTFKAIEC uyumluluk belgesi, dier bir sz ile exproof veya alev szmazlk sertifikas olmayan hibir alet patlayc ortamlarda kullanlamaz. malatnn deklarasyonu yeterli deildir.ATEX KALTE GVENCE SSTEMIEC KALTE GVENCE SSTEM

1.7.4 KNC EL KULLANILMI ALETLER

IEC ikinci el aletlerin yeni tesislerde kullanlmasna msaade etmemektedir

ATEX 137 bu konuda sk davranmakta ve 2003e kadar kurulu tesislerin elden geirilmesini istemektedir Bu konu zellikle kendinden emniyetli devrelerde sorun yaratmaktadr.

1.7.5 PERSONEL KALFKASYONUIEC 60079-14 ek-f IEC tarafndan yetkilendirilmi kurululardan exproof tesislerde almaya yetkin olduklarna dair belge

ELEKTRK MHENDSLERNN YER

1.7.6 ELEKTROMANYETK RADYASYONA KARI TEDBRIEC 60079-0 madde 6.6 da exproof aletlerin rettikleri manyetik enerji kstlanmakta ve aadaki tabloda verilen deerler ile snrlamaktadr

Tablo 4: 9 kHz ile 60 GHz aras, srekli veya aralkl radyo frekans yayan cihazlarn elektro manyetik g snr deerleriEkipman grubuG snr deeri, WattTermik etki sresi, sGrup I6 W200Grup IIA6 W100Grup IIB3,5 W80Grup IIC2 W20Grup III6 W200

Tablo 5: Radar ve benzeri ksa sreli darbeli yayn yapan aletlerde manyetik enerji snr deerleriEkipman grubuManyetik enerji snr deerleri Zth, JGrup I1500Grup IIA950Grup IIB250Grup IIC50Grup III1500

1.7.7 LAZER ve BENZER OPTK IIA KARI KORUMAIEC 60079-28, patlayc ortamlarda kullanlan ve sabit olarak yerletirilen optik cihazlarn uygunluk sertifikalar bulunmak zorundadr. IEC 60079-14 e gre patlayc ortama dardan girebilen her nevi tehlikeli klara kar tedbir alnmas gerekmektedir. Tehlikeli ortama mercek ile gne yanstldnda patlamaya neden olabilir. Komplike bir tesiste metal paralarn mercek gibi patlayc ortama gnderip gndermediine dikkat edilmelidir. zellikle dairesel ve parabolik yansma ekranlar olan aydnlatma armatrlerine dikkat edilmelidir.

Lazer ve benzeri srekli dalga yayan ekipmanlarda aada verilen snr deerler almamaldrEKPMANGRUBUSrekli n yaymaEn az 5 s aralar ile n yaymaGrup I, Ma ve Mb20 mW/mm2 veya 150 mW0,1 mJ/mm2Grup III, Da ve Db5 mW/mm2 veya 35 mW0,1 mJ/mm2Grup III, Dc10 mW/mm2 veya 35 mW0,5 mJ/mm2

Tablo: Srekli veya darbeli (pulsed) k yayan aletlerin snr deerleriEKPMANGRUBUSrekli n yaymaEn fazla 5 s aralar ile n yayma durumundaTehlike blgesiGrup III, Da,Db5 mW/mm2 veya 35 mW0,1 mJ/mm2Zone 20, 21Grup III, Dc10 mW/mm2 veya 35 mW0,5 mJ/mm2Zona 22

1.7.8 ULTRASONK SESE KARI ALINACAK TEDBRLERUltrasonik ses dalgas yayan aletler de elektrikli aletlerde olduu gibi, ayn ekilde tehlike yaratmaktadr. Dorudan tehlikeli ortamda bulunan ultrasonik aletlerin uygunluk sertifikalar bulunmak zorundadr. Tehlikeli blgenin dnda bulunup da tehlikeli alana ses yayan aletler de ise dikkatle davranlmal ve bunlarn tehlikeli alana yaydklar enerji seviyeleri aada tabloda verilen deerleri amamaldr

EKPMAN GRUBUSrekli dalgayaymaAralklarla (puls) dalga yaymaTm gruplar Ga, Gb, Gc (IIa, IIb, IIc)Da, Db, Dc (IIa, IIIb, IIIc)0,1 W/cm2 ve 10 MHz0,1 W/cm2 ve 2 mJ/cm2

1.7.9 HAFF METALLERN KULLANILMASIIEC 60079-0 da hafif metallerin exproof aletlerde kullanm ile ilgili kstlayc maddeler bulunmaktadr.

nk hafif metaller srtnme ile kolayca kvlcm retebilmektedir

Tablo: Hafif metal alamlarn snr deerleri (arla gre)Grup I%15den fazla (ktle itibar ile) alminyum + magnezyum + titanyum + zirkonyum veya%7.5den fazla magnezyum + titanyum + zirkonyum Grup IIGa% 10Al, +Mg, +Ti, +Zr% 7,5Mg, +Ti, +Zr,Gb% 7.5Mg, +Ti, +Zr , Al ye snr yokGcSnrlama yok, yalnz fan kanat ve kapak gibi arpma ihtimali olan yerler Ga gibi Grup IIIDa% 7,5Mg, +Ti, +ZrDb% 7,5Mg, Ti, ZrDcSnrlama yok, yalnz fan kanat ve kapak gibi arpma ihtimali olan yerler Db gibiAl = Alminyum, Mg = Magnezyum, Ti = Titanyum, Zr = Zirkonyum

1.7.10 HAREKETL ve TAINABLR veya KIISEL ALETLERKAYNAK MAKNASIMAKKAP, BREYZ, SPRAL TA, ELEKTRKL TAINABLR LALETLER

FORK LFT, TRANSPALAN

CEP TELEFONU, KOL SAAT

zel alma (HOT WORK) msaadesi ve bu gibi durumlarda yaplmas gerekenlerin banda gaz veya buharn srekli llerek takip edilmesi ve tehlike durumunda almann durdurulmas gerekir.

1.8.0 ALET SEM1.8.1 GEREKL N BLGLERTehlikeli blgelerin tanmlanmas, risk analizi ve bu analizin tesis teknik resimlerine ilenmi ve varsa i gvenliince onaylanm kopyas.Kullanlacak aletlerin koruma seviyeleri, kategorileri veya EPL seviyeleriTehlikeli blgelerin gaz veya toz gruplar, II A, II B, II C veya III A, III B, III C gibi.Tehlikeli blgede msaade edilen en yksek alet d yzey scakl, dier bir sz ile aletlerin s snf, T1- T6 gibiTozlu ortam var ise toz filmi veya toz bulutunun minimum patlama scaklklar ile ateleme enerjileri.Harici etkiler ve ortam scaklklar

1.8.2 TEHLKEL BLGE, KORUMA SEVYES ve KORUMA TPNE ve ALET GRUBUNA GRE SEMTehlikeli blge tanmlamas (zon tarifleri) patlayc ortamlarn en nemli ve en hassas noktasdr. Yaanan patlamalarn byk ounluu insan hatasndan sonra yanl blge tanmlamalarndan kaynaklanmaktadr.

IEC 60079-10

Aadaki tabloda hangi tehlike blgelerinde, hangi koruma seviyesindeki aletlerin kullanlaca gsterilmitir. IEC de kategori tabiri bulunmamaktadr. Tabloda hem ATEX ve hem de IEC ye gre zone ve EPL tabirlerine yer verilmitir.

TEHLKE BLGESNE GRE SEMALET GRUPLARINA GRE SEM ATEXIEC2010 sonrasGaz, buhar veya toz alt gruplarMsaade edilen alet gruplarZONEKategoriEPL0G1GaII aII AIIA, IIB, IIC1G1, G2Ga, GbII a, IIbII BIIB, IIC2G1, G2. G3Ga,Gb, GcII a, IIb, IIcIICIIC20D1DaIII aIII AIIIA, IIIB, IIIC21D1, D2Da, DbIII a, III bIII BIIIB, IIIC22D1, D2, D3Da, Db, DcIII a, III b, III cIII CIIIC

Tablo: Koruma tipine gre alet seimiATEX e greIEC ye greAlet kategorileriEPL,a, b, cKoruma tipiKot, sembollgili IEC standardG1, ExII G1a, ExII GaveyaExII aKendinden emniyetliEx-iaIEC 6009-11Kapsl, dkm reine iene alarak koruma Ex-maIEC 60079-18EPL-b seviyesinde iki bamsz koruma uygulamasIEC 60070-26Optik koruma yntemi uygulanan alet ve data nakil sistemleriEx-op-isIEC 60079-28

G 2, ExII G2b, ExII GbveyaExII bAlev szmaz gvdeEx-dIEC 60079-1Artrlm emniyetEx-eIEC 60069-7Kendinden emniyetliEx-ibIEC 60069-11Kapsll korumaEx-mbIEC 60069-18Yal,svl korumuEx-oIEC 60069-6Basnlandrlm korumaEx-p,Ex-px, Ex-pyIEC 60069-2Tozlu, kuvarz tozlu korumaEx-qIEC 60069-5Fieldbus FISKO tipi kendinden emniyetli data nakil sistemiIEC 60069-27Optik koruma yntemi uygulanan alet ve data nakil sistemleriEx-op-isEx-op shEx-op-prIEC 60069-28

G 3, ExII Gc c, ExII GcveyaExII cKendinden emniyetli korunmu alet ve devreler Ex-icIEC 60069-11Kapsll korumaEx-mcIEC 60069-18Ark karmaz koruma , non sparking aletlerEx-n, Ex-nAIEC 60079-15Snrl havalandrmalEx-nRIEC 60079-15Enerjisi snrl alet veya devrelerEx-nL=Ex-icIEC 60079-15Ark karmaz aletlerEx-nCIEC 60079-15Basnl mahvazaEx-pzIEC 60079-2Optik koruma yntemi uygulanan alet ve data nakil sistemleriEx-op-isEx-op-shEx-op-prIEC 60069-28

1.8.3 GAZ, BUHAR veya TOZUN ATELEME SICAKLII ve ORTAM SICAKLIININ DKKATTE ALINMASICihazlarn alma ortam scakl: -200C - + 400CPatlayc ortam scakl: -200C - + 600C

CHAZLARIN KEND RETTKLER DI YZEY (GVDE) SICAKLIKLARI = ISI GRUPLARI

Tanmlanan scaklkPatlama scaklMsaade edilen s grubuRisk analizinde dolays ile tehlikeli blge tanmlamasnda n grler azami exproof alet d yzey scakl ve scaklk snf (grubu)Gaz, buhar veya tozun statik patlama scaklKullanlacak exproof aletlerde msaade edilen s gruplarT1> 450 0CT1 T2, T3, T4, T5,T6T2> 300 0CT2, T3, T4, T5,T6T3> 200 0CT3, T4, T5,T6T4> 135 0CT4, T5,T6T5> 100 0CT5,T6T6> 85 0CT6

1.8.4 TOZLARTozlar aletlerin zerini bir film tabakas gibi kapladklarndan retilen scakln dar atlmasna mani olmaktadrlar. Tozlu ortamlarda kullanlan aletlerin dayandklar maksimum statik patlama scaklklar iki farkl metotla belirlenmekte olup, sz konusu bu metotlar IEC 61241-2-1 de (60079-31 de) yazldr. Metot A da 5 mm, metot B de ise 12.5 mm kalnlnda toz tabakas ile deney yaplr.

2.0. ELEKTRK TESSNDE ALINACAK KORUMA NLEMLER 2.1 GenelYazmzn ilk banda bahsettiimiz ebeke dizayn IEC 60079-14 madde 7 de ele alnmakta olup, burada baz spesifik konulara deinilecektir. Paklayc ortam dnda normal sahalardaki elektrik tesislerinde ne gibi nlemler alnyor ise ayns patlayc ortamlarda da uygulanmaktadr. Elektrik i tesisat ve YG ynetmelikleri bu sahalar iin de geerlidir.

2.2 ELEKTRK MOTORLARITERMK AYAR SAHASI: Ith= 1.05 1.2 xIn deil Ith = 1.0 x InTermocupol (NTC, PT100) korumas tavsiye edilir. Ex-e tipi motorlarda mecburidirFaz korumas tavsiye edilir. Ex-e tipi motorlarda mecburidir.

2.3 TRAFOLARG transformatrlerinin maden dndaki sanayi kollarndaki patlayc ortamlarda kullanlmas sz konusu deildir. Baz hallerde kk gl trafolarn kullanm zorunlu olabilir. Bu durumda trafonun kendisi exproof olmak zorundadr. IEC 60079-14 trafolarn sekonder tarafndaki ksa devre akmna kar korunmasn istemektedir ki, bilinen sanayi tip korumalardan fark yoktur. Korumann primerde mi, yoksa sekonderde mi olaca konusunda her hangi bir tavsiye veya art bulunmamaktadr.Madenlerde kullanlan trafolarn ou primerden korunmaktadr. Bunun nedeni kesicilerin byk oluu ve trafonun naklinin imkansz hale gelmesidir. Sekondere akm alglayc rleler yerletirilmekte ve her hangi bir ar akm durumunda primerdeki YG kesicisine ama sinyali verilmektedir.

2.4 DRENL ISITICILARLAVETEN ARTIK AKIM KORUMASIAZAM 100 mA, tercihen 30 mA, 300 mA olmazTT ve TN-S ebekelerde RCD uygulanrIT ebekede ZOLASYON ZLEME CHAZI izolasyon deeri 50 /V indiinde elektrik kesilir400 V da 20 kOhm da elektrik kesilirDI YZEY SICAKLII

2.5.0 KABLO SSTEMLER2.5.1 ALMNYUM KABLO ve LETKENLEREN DK KEST 16 mm2ALMNYUM HAFF METAL YASAI YOK

EXPROOF KABLO OLUR MU?ALEVSIZMAZ KABLO NEDR?EXPROOF ALET SERTFKASI GB EXPROOF KABLO SERTFKASI OLUR MU?

2.5.2 BAKIR KABLOLARIEC 60079-14, abuk anan tip olarak bilinen dk uzama mukavemetli kablolarn exproof alanda kullanlmasn yasaklamaktadr. ANCAK BARU ERSNDE.

Standart koyucu elik zrhl kablodan sz etmemekte, darbelere ve ortamn fiziksel ve kimyasal artlarna uyum ve dayankllk istemektedir

Kablolarn d yzey scaklnn ancak T6 = 85 0Cde sorun olma ihtimali bulunmaktadr ki, T6 s grubu ortamlarda dikkate alnarak durumlar irdelenmelidir. Normalde kablolarn d yzey scaklklar 70 oC yi gemez

2.6.1 SABT TESSAT KABLOLARIKABLOLARDA UYGULAMA NEMLDR.BOLUKLAR BIRAKILIP HORTUMA DNMEYECEK

ALEV LERLETMEYECEK

IRA GB YANMAYACAK .R MDDET SONRA SNECEKHALOJENSZ KABLOLAR GB

2.7 KABLO BALIKLARI, REKORLARSERTFKA VAR ve KOMPONENT SERTFKASIKablolarn cihazlara balanmasnda istenen en nemli zellik her hangi bir ekilde ekildiklerinde akm ileten canl ksma ekme yknn aktarlmamasdr.Kablo balklarnn imalat ve testleri ile ilgili IEC 60079-0 madde 16.3 ve ek-A da 7 sayfay aan izahat bulunmaktadr ve bu izahatlar tavsiye deil zorunlu uyum niteliindedir.

KABLO REKORLARI TESTContal veya kelepeli plastik rekorlara 6 saat ekme deneyiKablo yapsekme kuvveti. NewtonOrtam scaklKablo scaklUzamaYuvarlak20xkablo ap (mm)20 0C75 0C6 mmYass6x kablo ap (mm)20 0C75 0C6 mmZrhl kablolar iin metal rekorlarZrhl kablo80xkablo ap (mm)20 0C75 0CSfr, grup I ekipmanlarZrhl kablo20xkablo ap (mm)20 0C75 0CSfr, Grup II ve III

Plastik rekorlar 20 0C ortam scaklnda en az 6 saat sre ile ekme dayanm testine tabi tutulurlar. 6 saatlik deney sonucunda kablo 6 mm den fazla kaym olmamaldr. Kablonun scakl ve baland nite ve dolays ile rekorun kendi scakl 75 0C de olmaldr. 75 0C ortam deil servis yan alma scakldr. Byle bir scaklkta 16 mm apl bir kablonun 6 saat sre ile dayanmas gereken ekme kuvveti yuvarlak kablolarda 320 N (yaklak 32 kg kuvvet) yass kablolarda ise 96 N (yaklak 10 kg kuvvet) kadardr. Yass kablolar kolayca yerinden ekilemedikleri iin standart koyucu avantaj tanm ve 20 kat yerine 6 kat kuvvetle yetinmitir

KABOLNUN KENDSNDEN ZYADE BALII ONEMLDR

BU NEDENLE STANDART KOYUCU BALII SIKI DENETME ALMITIR

2.8 BORULU SSTEMLER, CONDUIT KABLOLUSSTEM BORULU CONDUT SSTEMAVRUPA UYGULAMASI AMERKA UYGULAMASI

EXPROOF DENCE AKLA BORULUSSTEM M GELR

IEC 60079-14 condiut uygulamasna kar kmamakta, uyguland takdirde uyulmas gereken asgari koullar belirtmektedir. Bu konuda IEC iersinde almalar mevcuttur. IEC 60079-14 borularn dayanaca basnlar hakknda bir snrlama getirmemektedir. nk borularn patlayc ortamlara giri ve k noktalarnda bir komput ile kapatlmasn istemektedir. Ayrca alet giri ve klarna da durdurucu boru elemanlar konularak dkm reine ile doldurulmalar arttir. Bu durumda borular iersinde patlayc gazn yrme ans yoktur ve ayrca patlama durumunda boru iersinde arka arkaya olabilecek patlamalar ile basn artma (pressure pilling) ihtimali de ortadan kalkmaktadr.

3.0 KORUMA TPLERNE GRE ALINACAK ZEL NLEMLER3.1 Ex-d TP KORUNMU ALETLERDE ALINACAK LAVE TEDBRLERKOMPONEN ARETL GVDELER KULLANILAMAZ

Ex-d tipi korunmu aletler, duvar, elik yap, gibi tesis paalarndan belli bir mesafede monte edilmelidir. Bu mesafe IIB grubu gazlarda en az 10 mm dier gruplarda ise 40 mm olmaldr. rnein duvara monte edilebilen bir exproof prizin altna nce zel bir ereve yerletirilmesi zorunludur.

PASLANMAYA KARI TEDBR

3.1.2 KABLO GRLERTERMNAL KUTULARI Ex-d veya Ex-e

REKORLAR KABLO BALIKLARIEx-d TP OLMALI

3.1.3 CONDUITEer borulu (conduit) balant kullanlacak ise kablo girii buna uygun seilmeli ve ayrca imalatnn kullanma klavuzuna dikkat edilerek imalatnn hangi artlarda borulu balantya msaade ettiine baklmaldr. Borulu balantda alet kna durdurucu elaman konulmas ve zel reine ile doldurulmas unutulmamaldr. Kullanlan borular btn olarak ekilmi veya diki kaynakl yksek mukavemetli elikten yapl ve vida balantl olmak zorundadr. Borular ve boru balantlar ve d plastik kapl spiraller ISO 10807 uygun imal edilmi olmaldrlar. IEC 60079-14 3.srmnde IEC 6064-2-1 veya IEC 60614-2-5 e gre imal edilen borularn d-tipi mahfazalarda kablo koruyucu olarak kullanlmasn yasaklar iken, son 4.srmnde konuyu Ex-d tipi koruma ile ilgili IEC 60079-1 standardna brakmtr. IEC 60079-1in son srmnde conduit balantlar da kapsama alnm ve nasl test edilecekleri ad geen standartta detaylandrlmtr.

3.1.4 MOTORLAREx-d tipi korunmu motorlar exproof ortama monte ederken ilave bir nlem almaya gerek yoktur. Yalnz konverterli veya yumuak yolverici ile alrken aadaki hususlara dikkat edilmelidir.

3.1.5 FREKANS KONVERTER ve YUMUAK YOLVERCKONVERTER veya YUMUAK YOLVERC MTEREK SE ve SERTFTASI DA BUNA GRE VERLM SE imalatnn klavuzuna gre monte edilip altrlabilir.Eer konverter veya yumuak yolverici sonradan ilave edilmek isteniyor ise motorun ar snmas bir ekilde kontrol edilmelidir. Bu kontrol ii sarglara gml termo kupollar ile yaplabilecei gibi motor gvdesi zerine konulan bir sensr ile de gerekletirilebilir. Baz hallerde motor milinin d gvdeden daha nce snd unutulmamal ve bu gibi durumlarda snmay milden alglamann yollar aranmaldr. Yaplan bu gibi ilaveler belgelendirilip ynetmelie gre tutulan exproof dokmanlar (patlamadan korunma dokmanlar) iersine konulmaldr.Frekans konverteri kullanlan Ex-d tipi motorun terminal kutusu Ex-e tipi korunmu ise frekans konverterin retecei yksek gerilim darbeleri dolays ile e-tipi kutunun yzeysel kaak mesafelerine (creapage distance) ve ar snma durumuna dikkat edilmelidir.KONVEDTER TEMZ BLGEDE DE BULUNABLRzet ve sonu olarak exproof sahada motorlara yumuak yolverici veya konverter ilave etmeden nce imalatya danlmaldr

3.2 . Ex-e TP ALETLERDE ALINACAK LAVE NLEMLEREx-d tipi korunan muhafazalarda olduu gibi para (komponent) U iaretli aletler kullanlamazlar.Ex-e tipi gvdelerin yabanc madde giriine kar koruma seviyeleri (IP) IP 54 den aa olamaz. ersindeki paralar izoleli ise IP 44

3.2.1 KABLO GRLEREx-e tipi aletlerin gvdelerine imalatnn klavuzunda belirtilmedii ve imalat tarafndan msaade edilmedii takdirde kablo girileri iin ilave delikler alamaz. Kablo giri delikleri IEC 60079-0 a uygun almaldr. Di saysnn 5 den az olamayaca ve cvata ile tutturulan kablo balklarna msaade edilmedii vs gibi hususlara dikkat edilmelidir.BUHLAR KORSAN MALATLARI ANLAMAK N PUCU OLABLR

Ex-e tipi kablo girilerinde kullanlan REKORLAR ve terminaller EXPROOF sertifikal olmak zorundadr

IEC 60079-0 da belirtilen yzeysel ark ve yzeysel kaak mesafelerine dikkat edilmelidir. letmelerde bu konuda ok hata yaplmakta, rast gele klemensler kullanlmaktadr. Resimde N-15 de grld gibi Ex-e tipi terminal kutusunda kullanlan klemensler ticari piyasada kullanlanlardan farkldr.Ex-e tipi koruma normal artlarda ark kmayan veya ark kmayaca kabul edilen yerlerde uygulanabildii iin terminal kutular iersindeki klemenslerin montaj ve kablolarn itinal bir ekilde yerletirilip sklanmas nem arz etmektedir. Onun iin, d grnleri sanayide kullanlanlarn ayn ise de, terminallerin kendileri zeldir. Gevek monte edilen ve gvdesi veya balanan kablolar elle sallandnda ark karan terminal kutular nizami deildir ve exproof asndan tehlike samaktadr

.2.2 SNCAP KAFES ASENKRON MOTORLAREx-e tipi imal edilebilen tam kapal sincap kafes asenkron motorlar yaplar icab normal koullarda ark karmazlar. Ancak ar snmalar tehlikeli olabilir. Bunu nlemek iin motorun ar snmas sarglar iine gml olan termistrler ile kontrol edilmektedir. Motorun ar yklenmesi, ayrca motorun ektii akm da termik rleler ile takip edilmekte ve belli oranlar atnda motoru durdurmaktadr. Ex-e tipi motorlarn T5 ve T6 s grubunda olan yoktur. nk rotor scaklnn bu s seviyelerini (T5=100 0C, T6=85 0C) ama ihtimali yksektir

Sincap kafes asenkron motorun zellii yol alrken fazla akm ekmesi ve bu arada ar snma ihtimalidir. Ex-e motora sertifika verirken tam ykte motor ksa devre edilerek ne kadar srede n grlen s grubuna ulat tespit edilmektedir (tE zaman lm) Standart koyucu bu tE sresinin 5 saniyeden ksa olmasn istememektedir. Yani motor ksa devre olduunda ne kadar uzun surede snr ise o kadar makbuldr. Bu nedenle Ex-e tipi korunan motorlarn etiketlerinde tE zaman yazl olmak zorundadr. Ex-e tipi motorun koruma dzenei (yol vericisi) her hangi bir arza durumunda veya motorun bloke olmas halinde etiketteki tE zaman dolmadan nce motoru durdurarak ar snmaya frsat vermemelidir.Ex-e tipi motorlarn Ex-d tipi motorlardan fark sarglarndaki termistrlerin motorun yol verme tertibatna balanma zorunluluudur. Endstride ska yaplan hatalardan biri de bu noktadadr. Normal kullanmdan farkl olduu iin, elektrikilerce termistr ve balantlar gereksiz ve anlamsz kabul edilmekte devreye alnmalar ihmal edilmektedir. Ayrca termistr iin ilave kablo ekilmesi ve rekorlar ile birlikte dzgn ve nizami bir ekilde balanmalar biraz FAZLA LK GEREKTRMEKTEDR.

Normal sanayi kullanmnda motorlarn kontaktr kna yalnzca bir termik balanmas ile yetinilmektedir. Ex-e tipi motorlarda faz kayb ve ar gerilim dm tehlikeli snmalara neden olabilir. FAZ KORUMA rlesi balanmas da mecburidir. Ayrca termik yerine, motoru skma ve kaslma gibi hallerde ksa devreye kar koruyan ve piyasada motor kuruma tabir edilen alterler tercih edilmelidir. Bu alterler motorlar hem termik (ar yk) ve hem de manyetik (ksa devre) olarak korumaktadrlar.

Ksa aralklara sk sk yol verme olay motorlarn ar snmasna neden olmaktadr. Ex-d tipi motorlarda olduu gibi Ex-e tipi motorlarda da sk sk devreye alabilme zellii motor klavuzunda imalats tarafndan belirtilmi olmaldr. Ksaca bu maksat iin imal edilmeyen motorlarn exproof ortamlarda ksa aralklarla sk sk yol verilmesi tehlikeli olabilmektedir. Fakat i hayatnda bu olay bazen kanlmaz olmaktadr

Prensip olarak bilinmesi gereken ve tavsiyemiz standart koyucunun baz istisnalarn dahi dikkate almadan tm exproof motorlarda dz mantk uygulanmas ynndedir. Motorlar hangi tipte korunurlar ise korunsunlar (Ex-d, Ex-e veya Ex-n) tm motorlardaMotor kofrasnda bulunan termistrler zel bir kablo ile yolverici kutusuna kadar uzatlarak zel termistr rlesine balanacak ve ar snma durumunda motorun durmas salanacaktr.Basit termiklerin yerine motor koruma tabir edilen termik manyetik koruyuculu alterler kullanlacaktr.Faz koruma tabir edilen ve gerilim dmn de kontrol eden rleler kullanlacaktr.Frekans konverteri ve yumuak yolverici rast gele kullanlmayacak, ancak exproof motor ile birlikte sertifika alm ise ve imalat klavuzunda belirtiliyor kullanlacaktr. Bu gibi durumlarda imalatya danlmadan hibir tadilat yaplmayacaktr.

3.3 AYDINLATMA ARMATRLERAydnlatma armatrleri imalatnn kullanma klavuzunda izah ettii ekilde devreye alnarak altrlr. ou armatrde ilave bir nlem almaya gerek yoktur. Yalnz floresan ampul ve elektronik balast kullanlan tm armatrler T5 ve T6 s grubu ortamlar ile ortam scakl 60 0Cyi aan yerlerde kullanlamazlar. Ayrca pimli veya vidal lambalarn balant soketleri yaltkan malzeme zerine iletken bir film kaplanarak retilmi ise bu tip ampuller imalatnn klavuzunda belirtilmedii srece kullanlamazlar

4.0. KENDNDEN EMNYETL KORUMA YNTEMNDE ALINACAK LAVE NLEMLERKendinden emniyetlilik dier exproof koruma yntemlerinden ok farkldr. Ana dnce ark karan kaynan ortam patlatma kabiliyetini yani enerjisini snrlama prensibine dayanmaktadr. Dier koruma yntemlerinde olduu gibi ark kaynan izole etme prensibi deildir. Bu nedenle ark karabilen elektrikli yzeyler akta plak da olabilmekte, balant kablolarnda ksa devre olduunda kan arkn enerjisi etrafnda bulunan tehlikeli ortam patlatabilecek kabiliyette olmadndan, akta adi ekleme de yaplabilmektedir. Bu nedenlerle KE cihaz ve devreleri kurarken ve iletirken uyulmas gereken kurallar da dier koruma yntemlerinden ok farkldr.

4.1.0 KORUMA SEVYES b ve c OLAN TEHLKE BLGES 1 ve 2 SAHALARZONE 1 ZONE 2IEC 60079-11 Ex-ib, Ex-ic

4.1.1.BRLEK (MTEREK) CHAZLAR ASSOSIATED EQUIPMENTKE devre ile i ie olan mterek veya birleik cihazlar var ise bu cihazlar tercihen temiz blgede bulunmaldr. Eer birleik cihaz da patlayc ortamda ise sz konusu bu cihaz bulunduu ortamn artlarna gre tesis edilmi olmak zorundadr. Birleik devreler etiketteki parantez ile belirtilmektedir. Mterek veya birleik cihaza, sarglar iersine gml termistrlerin devresi KE olan exproof bir motoru veya kumanda devresi KE olan ve temiz havada duran bir kesiciyi rnek verebiliriz. Ayrca kendisi exproof olmayp, temiz blgede duran ve kendinden emniyetlilii salayan besleme niteleri de birleik cihaz olarak kabul edilirler ve KE deerlendirmesine IEC 60079-11 e tabidirler.

Mterek cihazn exproof olmayan terminaline balanan KE devrenin gerilimi birleik cihazn geriliminden byk olamaz. Yani KE devre sehven dier cihaza balansa bu cihaza zarar vermemelidir. Tersi durumda, birleik cihazn gerilimi KE devreye balanrsa KE devrenin barier tabir edilen korumalar bulunduundan pek zarar grmez. Ayrca KE devreyi besleyen g kaynann ksa devre akm 1.5 kA den byk olmamaldr ki, arza durumunda fazla bir akm kmasn ve mterek cihaza zarar vermesin. nk KE devreler ksa devreye mukavimdirler ve ksa devre olduunda exproof ortam tehlikeye drmezler.Mterek cihazn iletme gerilimi dk ise KE devre ile karma ihtimali yksektir. Standart koyucu IEC 60079-14 n 4.srmnde ilave maddeler getirerek bu durumu nlemeye almtr. Bu maksatla, mterek cihazn etiketindeki gerilim 250 voltun altnda ise KE devreyi monte ederken aadaki yntemlerden birinin kullanlmas istenmektedir

Mterek cihazn gerilimi 50 VAC veya 120 VDCyi amyor ise SELV veya PELV sistem var demektir ki, tesis bu sistem usullerine gre deil KE devre yntemlerine gre monte edilmelidir.IEC61558-2-6ya uygun bir ayrc izolasyon trafosu kullanlarak KE devre korunmaldr Eer mterek cihaz IEC 60950 ve IEC 61010-1 e uygun imal edilmi ise bu tip cihazlarn terminaline dorudan balant kurulabilir.KE devre dorudan pil veya bataryalar ile beslenebilir.

KE cihaz veya devre toz ve suya kar en az IP20 seviyesinde korunmu olmaldr. KE cihaz ve devre belli bir renk ile dierlerinden ayrt edilebilmelidir. ou lke renk ayrm olarak ACIK MAV rengi kullanmaktadr.Sanayi tesislerinin aksine KE devrelerde SELV veya PELV devrelere tannan ayrcalklar tannma maktadr. Elektrik devresinin insan asndan gvenli olmas ile patlayc ortam asndan gvenilir olmas ayn deildir.

4.1.2 HANG CHAZLAR PASF veya ETKSZ ELEMANDIR Baz cihazlar enerji depolamadklarndan KE asndan basit, etkisiz veya pasif eleman olarak kabul edilirler. Bu tip aletlerin sertifika almalarna ve zerlerinde etiketlerinin bulunmasna gerek yoktur. Exproof olayn anlalmas g hale getiren ve konuyu detayl olarak bilmeyenleri artan bir konudur. rnein basit bir anahtar (sivi, botun, dme) mstakil olarak kullanldklarnda exproof asndan ok tehlikelidirler. nk srekli ark karmaktadrlar. Ayn cihaz KE devreye balandnda tehlikeli olmaktan kmaktadr. nk KE devre ksa devre veya ak devre olduunda ortam patlatabilecek gte enerji barndrmamaktadr. Aada ad geen cihazlar da pasif eleman olanak kabul grmektedirler:Anahtarlar, terminal kutusu, omik diren, baz yar iletken elemanlarersindeki endktans ve kapasitans deeri bilinen enerji kaynaklar Gc 100 mA ve 25 mW (mili watt) amayan kk g kaynaklar.Bu gibi elemanlarn endktans ve kapasitanslar kablolarda olduu gibi KE deerlendirmesinde dikkate alnmak zorundadr. ersindeki kapasitans ve endktans KE devreyi etkilemeyen kk g kaynaklarnn sertifikasz kullanmna msaade edilmesi pek kabul edilebilir bir olay deildir. Muhtemelen kol saati gibi elektronik cihazlarn kullanm iin n grlm olabilir diye dnebiliriz. Fakat kol saatinin elektronik devresi olduundan sertifikasz olarak patlayc ortamlarda kullanlmas yasaktr

4.1.3 KABLOLARKE devrede kullanlan kablolarn izolasyon test gerilimi en az 500 VAC veya 750 VDC olmal ve daha dk izoleli kablolar kullanlmamaldr. Kullanlan kablolarn damar iletken ap en az 0,1 mm olmak zorundadr. Bu ap ok ince telli kablolar iin de geerlidir.KE devrelerde kullanlan kablolarn Cc, Lc, ve Lc/Rc sembolleri ile gsterilen empedans ve kapasitans gibi elektriki verilerinin bilinmesi gerekir. KE devre tasarmnda gerekli olan bu veriler Ya imalat kataloglarndan alnrVeya bir para kablo numunesi alnarak lm yntemi ile belirlenir.Veyahut bilinen yntemler ile imal edilen 2 veya 3 damarl zrhl veya zrhsz kablolarn datalar 200 pF/m, 1 H/m, 30H/ olarak alnabilir.FISCO veya FNICO sistemi kullanlmas durumunda kablo parametreleri IEC60079-27 ye uygun olmak zorundadr

4.1.3.1 LETKEN EKRANIN TOPRAKLANMASIAada belirtilen zel durumlar dnda iletken ekranl KE devre kablolarnn ekran mmkn ise tehlikeli olmayan temiz blgede bir tarafndan topraklanmaldr. Ekrann iki tarafl topraklanmas yasaktr. Ekrann deiik noktalarda topraklanmas durumunda, topraktaki potansiyel farkllklar dolays ile kablonun ekran zerinden ortam patlatabilecek gte elektrik akm dolama ihtimali vardr.Eer toprakl bir KE devre, ekranl bir kablonun iersinden geiyor ise sz konusu bu kablonun ekran KE devrenin toprakland noktada topraa balanmaldr. Kablonun dier ucunda ekran topraa balanmayacaktr. Pratikte bu duruma uymak zordur. Elektrikiler alkanlklar dolays ile metal rekor kullanlarak yaplan balantlarda farknda olmadan kablolarn her iki ucunu da topraklamaktadrlar. Aslnda duyarga tarafnda yaplan balantlarda kablonun ekran rekora getirilmemelidir. Bu durumda ise balant mekanik ynden salam olmamaktadr.

Kablo ekrannn bir tarafta topraklanmas olay baz meslektalarmza anlamsz gelebilir. Yalnz unutulmamaldr ki, burada sz edilen EKRAN elektrik devresine, ntr hattna balanarak akm iletimine katks bulunan ekrandr. Ekran zrh gibi kullanlyor ve bask devre terminaline balanmyor ise her iki taraftan da topraklanmasnn mahsuru yoktur.

4.1.3.2 ELK ZIRHIN TOPRAKLANMASIKullanlan KE devre kablosunun elik zrh var ise bu zrh kablonun her iki ucunda e potansiyel kuaklamaya balanmaldr. Kablo ekrannn aksine kablo dndaki koruyucu zrh her ekilde topraklanmaldr. Yer alt maderlerinde kullanlan elik zrhl kablolarda olduu gibi metal rekorlar ile kablonun her iki ucunda topraklama yaplm olur.

4.1.3.3 KABLO ve LETKENLERN YERLETRLMES4.1.3.3.1 GENELKE devreler dk gerilimli olduklar iin yakn evrelerinde bulunan hava hatt veya tek damarl kablolu iletkenlerin harici elektrik ve manyetik alanlarndan etkilenebilirler. Bu etkileimi nlemek iin KE devre kablolar ya ekranl olmal veya enerji tayan dier kablolardan belli bir mesafeye yerletirilmelidirler

KE devre kablolar dier exproof alet kablolarnda olduu gibi darbelere ve yangna dayankl olduklar gibi bulunduklar ortamn fiziksel ve kimyasal artlarna da uygun olmak zorundadrlar. Bunlarn dnda, KE devre kablolar dier kablolar ile kartrlma mal ve sehven de olsa dier devrelerin elektriklerinin KE devreye girmesini nleyecek tedbirler alnmaldr. Bu maksatla renk ayrm yaplmal ve KE kablolarn d klf rengi ak mavi seilmelidir. IEC 60079-14 kullanlan kablolarn elik zrhl olmas halinde d rengi serbest brakmaktadr. nk UK ve USA gibi saz lkeler renk kotuna uymamaktadrlar. Bizce renk kotu nemlidir. Zrhl veya zrhsz KE devrelerde kullanlan kablolarn tamamnn d rengi ak mavi olmal ve dierlerinden ayrt edilebilmelidir. Ayn zamanda KE devrede kullanlan aletlerin tamamnn d ak mavi renge boyanmal ve PASSF ELEMAN larn zerine yalnzca KE devrelerde kullanlabilecei yazl olarak belirtilmelidir. Bu konu fahi hatlara neden olmakta, KE iin etkisiz eleman olan bir anahtar Ex-d tipi bir alete start butonu olarak balanmaktadr.Renk ayrmna, kontrol kabinleri, alter kutular panel, tablo ve panolarda zelikle ok dikkat edilmeli ve mavi renkli olan ntr hatt ile KE devre bir birlerine kartrlmamaldr. KE ve normal devrelerin yan yana olduu panolarda KE devre zel seperatrlerle ayrlmal ve alan elektrikilerin devreleri bir birlerine kartrmamas iin tedbir alnmaldr

4.1.3.3.2 LETKENLERKE devre iletkenleri dier devre iletkenleri ile ayn kablo iersinde olamaz. oklu bir kablo iersinde hem KE ve hem de KE olmayan devre iletkenleri bulunamaz. KE devre iin ayr bir kablo ekilmesi zorunludur. Ancak KE devre dier devrenin analizi ien kullanlmak zorunda ise (g kablolarndaki kumanda ve pilot devreler gibi) KE devre dier devre ile ayn kablo iersinde bulunabilir.

Genel prensip olarak KE devre iletkenleri dier devre iletkenlerinden ayr ekilir ve ayn demet iersinde bulundurulmazlar. Araya ayrc bir seperatr konulmaldr. Ancak KE devre iletkeni ekranl ise birlikte ekilmelerinin, boru veya kanal iersinde birlikte yrtlmelerinin bir mahsuru yoktur.

ok damarl bir kablo iersinde birden fazla KE devre bulunmasnn bir mahsuru yoktur. Standart koyucu KE devrelerin bir birlerini etkilemeyeceini kabul etmektedir. Tehlikeli ortam patlama riski asndan doru olabilir. Fakat teknik olarak doru deildir. Ayr KE devreler ayr kablolar ile ekilmeli birbirlerine kartrlmamaldr

4.1.3.3.3 OKLU KABLOLARDA KULLANILMAYAN DAMARLARoklu kablo iersinde kullanlmayan damarlar var ise bu damarlar kablonun her iki ucunda birbirlerinden ve topraktan ayrlarak izole edilmelidir. Mterek (associated) devrelerde olduu gibi eer ayn kablo iersinde toprakl olan dier bir devre var ise, bu durumda bota duran kablo damarlar KE devrenin toprakland noktada bir ucunda topraa balanmal, dier ucunda ise bir birlerinden ayrlarak izole edilmi ekilde braklmaldr.

KE devrelerde kullanlan kablolarn izolasyonu en az 500 Volta dayanmaldr. IEC 60079-14 de izolasyon testinden ve kablolarn dayanaca test geriliminden sz edilirken kablolarn iletme geriliminden bahsedilmemektedir. Bildiimiz kadar ile kablolar iletme gerilimlerinin 2.5 kat bir gerilim ile denenirler. Piyasada iletme gerilimi 300 Voltun altnda kablo olmadna gre, 500V teste ticari piyasada bulunan kablolarn tamam dayanabilmektedir

4.1.4 KENDNDEN EMNYETL DEVRENN TERMNALLENMESKendinden emniyetli devre ile kendinden emniyetli olmayan devreler ok sk yan yana kullanlmaktadrlar. alan elektrikilerin her iki devreyi bir birine kartrmamas ve dolays ile KE devrenin bozulmamas iin nlem alnmaldr. Bu nlem aada izah edildii gibi iki ekilde alnabilir.KE devrenin baland terminaller dierlerinden en az 5 cm aralk braklarak dizilir. (Resim N-19b de grld gibi)Araya yaltkan veya toprakl iletken bir levha konularak tedbir alnabilir. Bu durumda kullanlan levha kk olmamal mmkn ise gvdenin kanarna 1.5 mm mesafeye kadar yanaabilecek ekilde iyi bir ayrma yaplmaldr.Terminale balanan canl iletken u ile toprakl metal gvde arasnda en az 3 mm mesafe olmaldr. KE terminalleri seerken bu hususa dikkat edilmelidir. Piyasada mevcut klemensler bu mesafeye uymaktadrlar. Birbirinden farkl iki ayr KE devre var ise bu devrelerin terminalleri aras da en az 6 mm mesafe bulunmaldr. KE devrelerin de birbirlerine kartrlmas arzu edilmez. Fakat bu devrelerin kendi iindeki karklk patlayc ortam tehlikeye atmaz.KE kablolarn baland terminaller dierlerinden ayrt edilebilmeli ve ak mavi renkli terminaller kullanlmaldr.KE devreler iin fi piriz kullanlacak ise dierlerinden farkl olmal ve KE fii dier devre filerine girmemelidir. Buradan kan anlam, KE devrelerde mecbur olmadka fi-priz kullanlmamas ynndedir.

4.1.4 KENDNDEN EMNYETL DEVRENN TERMNALLENMESKendinden emniyetli devre ile kendinden emniyetli olmayan devreler ok sk yan yana kullanlmaktadrlar. alan elektrikilerin her iki devreyi bir birine kartrmamas ve dolays ile KE devrenin bozulmamas iin nlem alnmaldr. Bu nlem aada izah edildii gibi iki ekilde alnabilir.KE devrenin baland terminaller dierlerinden en az 5 cm aralk braklarak dizilir. (Resim N-19b de grld gibi)Araya yaltkan veya toprakl iletken bir levha konularak tedbir alnabilir. Bu durumda kullanlan levha kk olmamal mmkn ise gvdenin kanarna 1.5 mm mesafeye kadar yanaabilecek ekilde iyi bir ayrma yaplmaldr.Terminale balanan canl iletken u ile toprakl metal gvde arasnda en az 3 mm mesafe olmaldr. KE terminalleri seerken bu hususa dikkat edilmelidir. Piyasada mevcut klemensler bu mesafeye uymaktadrlar. Birbirinden farkl iki ayr KE devre var ise bu devrelerin terminalleri aras da en az 6 mm mesafe bulunmaldr. KE devrelerin de birbirlerine kartrlmas arzu edilmez. Fakat bu devrelerin kendi iindeki karklk patlayc ortam tehlikeye atmaz.KE kablolarn baland terminaller dierlerinden ayrt edilebilmeli ve ak mavi renkli terminaller kullanlmaldr.KE devreler iin fi piriz kullanlacak ise dierlerinden farkl olmal ve KE fii dier devre filerine girmemelidir. Buradan kan anlam, KE devrelerde mecbur olmadka fi-priz kullanlmamas ynndedir

4.1.5 KE DEVRELERN TOPRAKLANMASIKE devre ya topraktan izoleli olarak tesis edilir veya almas icab topraklanmas gerekiyor yalnzca bir noktada ve e potansiyel kuaklamann baland noktada topraklanr. Devrenin bundan sonraki devamnda TN-S ebekede olduu gibi asla topraa balanmazlar. Aksi halde topraktan dnen akmn hangi yollar takip edecei bilinmez Bu nedenledir ki akm tayc iletken KE kablo ekranlar bir noktada topraklanr.

Eer KE devre bir KE trafosu marifeti ile galvanik olarak ayrlm ise birden fazla noktada topraklama yaplabilir. Topraktan izoleli KE devrelerde statik elektriklenme dolays ile dearj tehlikesi olumamasna zen gsterilmeli ve bu maksat ile topraa 0.2 M byk diren ile balant yaplmas mahsurlu deildir.

Galvanik ayarm bulunmayan KE emniyet bariyerlerinin (zener) toprak terminali ya E potansiyel kuaklamaya en ksa yoldan balanmal veyaletkenlii yksek olan bir noktada topraklanmaldr (TN-S ebekede) Toprak hattnn evrim (loop) direnci 1 altnda olmaldr.

4.1.6 KENDNDEN EMNYETLLN NCELENMES ve DORULANMASIKendinden emniyetli devre oluturulmas kolaydr ve gnmzde KE bariyerlerin ucuzlamas dolays ile cazip halede gelmitir. KE devreyi oluturmak kolay olduu gibi patlayc ortam riske atmakta o kadar kolaydr. KE devre tasarm konuyu bilen uzmanlarca yaplmaldr. Eer geni kapsaml bir skada, l veya otomasyon sistemi oluturulacak ise (FISCO) ya tesis byk kurululara yaptrlmal veya exproof konusunda (KE konusunda) akreditite olmu veya onanm bir kurulutan belge istenmelidir. Bu konuda kstlayc veya zorlayc bir ynetmelik yoktur. IEC uzman belgeli kiilerce tasarm ve uygulama istemektedir. Sonuta iveren istedii gibi uygulama yapabilmektedir. Sanayide farknda olmadan bolca hata yaplan konulardan biri de KE devre tasarm ve kurulumu konusudur. Ticari gaye ile her exproof ekipman satcs KE malzeme satmakta ve kendine gre bir tasarm veya kurgu yaparak satn gerekletirip parasn cebine atmaktadr. Bildiimiz kadar ile Trkeyede faaliyet gsteren hibir satcnn belge verme yetkisi yoktur ve alc da zaten sormamaktadr. Sorumluluk ve risk kullancda kalmaktadr. Kullanc da genellikle satcy konuyu bilen zannederek gvenmekte, tesisini rast gele kurmaktadr. Exproof bir tesisi inceleme esnasnda bu gibi hatalarn tespiti de zordur. nk KE l duyargalar minyatr yapda olduklarndan ben buradaym demezler. Yerlerinin bulunmas zor olduu gibi normal devreler ile kark olabildiklerinden balant devrelerinin dzgn olup olamadklarnn tespiti etmek zaman alcdr. Ayrca KE devreyi koruyan zener bariyerler temiz ortamda bulunduklarndan, yanlzca patlayc ortam dolaan bir inspektrn (denetleyicinin) KE devrenin detaylarn grmesi imkanszdr.

KE devre ounlukla l ikaz alarm gibi kk gerilimle cihaz ve devrelerde kullanlmaktadr. Patlayc ortam konusunda her nevi risk dnp dolap kullancda kalmaktadr. malat veya satc bir ekilde mteri byle istedi veya benim nerdiim gibi kullanmam diyerek kendini kenara atabilmektedir. Bizim kullanclara nerimiz imalatdan belge istemeleridir. malatlarn sattklar aletlerin paketinde kullanma klavuzu bulunmakta ve bu klavuzda nasl kullanlaca yazldr. Bir iki elemandan oluan basit devreler iin klavuz yeterli olabilir ve ou firmalar rnekler de vermektedirler. KE devre genilediinde ve eleman says arttnda olay deimekte ve konuyu bilen uzmanlk gerektirmektedir

KE devre elamanlar nasl seilir ve nasl tasarm ve uygulama yaplr yazmzn konusu olmadndan konuya devam edilmeyecektir.Yalnz bir fikir vermesi iin KE devrelerin nasl doruland ekil N-20 de resmedilmitir.

4.2 KORUMA SEVYES EPL-a OLAN ALETLERN KURULMASIPatlama riski yksek olan tehlike blgesi 0 (zone 0) sahalarda kullanlan Ex-ia sertifikal, a koruma seviyesinde (EPL) imal edilmi KE alet ve devreleri kurarken dier tehlike blgesi 1 ve 2 de (EPL-b ve c) uygulanan tedbirlere ilaveten aada izah edeceimiz hususlara da dikkat edilmelidir.EPL-a koruma seviyesinin tarifi biraz kark ve anlalmas zordur. stenen ana zellik koruma seviyesinin yksek olmasdr. Bu maksatla ayn anda iki arza meydana geldiinde exproof koruma zelliinin kaybolmamas istenmektedir. rnein Ex-ib seviyesinde korunan bir dedektr Ex-d tipi bir exproof gvde iersine yerletirildiindi EPL-a seviyesinde korunmu saylr.

ncelikle tehlike blgesi 0 (zone 0) da kullanlan KE aletler IEC 60069-11 e uygun imal edilmi olmal ve etiketlerinde EPL-a seviyesinde korunduklarn belirten Ex-ia iareti yazl olmaldr. KE devrede kullanlan etkisiz elemanlar, kablolar, devrenin azami kapasitans ve endktans yine ayn standartta n grlen ia artlara uygun seilmelidir. nk ia seviyesinde istenen azami toplam empedans dierlerinden daha dktr. Alnmas gereken emniyet faktr yksektir ve dolays ile akm seviyeleri dktr. IEC 60079-11 de akm seviyeleri tablo halinde verilmektedir. Dolays ile Ex-ia seviyesinde kullanlan bariyerler daha hassas ve daha pahalldrlar.

Standart koyucu yakna kadar ia ve ib seviyesi iin galvanik izolasyon istiyor idiyse de son srmlerinde bundan taviz vermitir. Ex-ib seviyesinde korunan KE aletlerde galvanik izolasyona yani trafolu g kaynana gerek kalmamtr. Bylece KE bariyerler ucuzlam ve klerek minyatrlemitir. Ancak yine de ia seviyesinde galvanik izolasyon istenmektedir. Bu izolasyon temiz blgede bulunan bir trafo ile yaplabildii gibi KE g kaynanda veya KE bariyerde de uygulanmaktadr. Genellikle KE g kaynaklar trafoludur

KE devreler dk gerilim ile altklar iin topraktan gelen kk gerilimli dalgalanmalardan etkilenebilmektedirler. Bu nedenlerle bizim kullanclara tavsiyemiz ucuza kamadan KE devrelerde daima galvanik izoleli g kaynaklar kullanmalar dorultusunda olacaktr. ster Ex-ia, isterse Ex-ib olsun tm KE devreler galvanik izoleli ve topraktan ayrlm (izolele edilmi) olmaldr.

Ex-ia devrenin zor taraf devrenin kurulumunda deil yukarda izah edilen kendinden emniyetliliin dorulanmas ve tasarlanmasnda ve kullanlan aletlerin seimindedir.

Tesisin kuruluu, kablolar, topraklama ve saire yukarda izah edildii gibi ib ve ic seviyeleri ile ayndr.

IEC 60079-26 Zone 0 blgedeki bir aleti besleyen kablonun ya conduit iersine alnmasn veya toprak kaana kar korunmasn istemektedir. Bunun sebebi EPL-a tarifinde iki ayr bamsz korumann istenmesidir.

ki ayr ve bamsz koruma uygulamas her alette mmkn deildir. Buna birka rnek verelim:Yaklam ve konum anahtarlar gibi endktif vericiler (transmitter) Ex-ib koruma tipinde imal edilip reine iersine gmldklerinde (Ex-ma tipi koruma) ift korumaya sahip olmu olurlar ve aletin tamam EPL-a seviyende kurunmu olur.Ex-ib olarak imal edilen LED lambalar Ex-d gvde iersine yerletirildiklerinde iki bamsz korumaya sahip olmu olurlar ve EPL-a saylrlarEx-d gvdeye yerletirilen Ex-ib korumal l sensrleri de EPL-a saylr.Ex-ib aletlere kumlu koruma Ex-q tatbik edildiinde EPL-a seviyesine terfi ederlerEx-mb olarak imal edilen elektro vanalar Ex-d tipi gvde iersine alndklarnda ayn ekilde a koruma seviyesine km saylrlar.Ex-e tipi artrlm emniyetli korunan aletler basnlandrlm kap iensine (Ex-px) alndklarnda bir birinden bamsz iki ayr korumaya sahip olmu olurlar.

5.0. BASINLANDIRILMI MAHFAZALAR Ex-pEx-p korumal basnlandrlm mahfazalar pek yaygn olmadklar gibi kurulum ve iletilmeleri de zor ve uzmanlk isteyen bir konudur. Bu konuda kurulum ve iletme esnasnda dikkat edilecek ok nokta mevcuttur. Yaygn olmad iin okuyucularmza da bir katks olmayaca dncesi ile bu konu pas geilmitir

6.0. Ex-n TP KORUNAN ALETLERDE ALINACAK LAVE NLEMLERDier aletlerde olduu gibi etiketinde U iareti olan ve o aletin komponent olarak retildiini belirten muhafazalar dzgn sertifikalar ve etiketleri olmadka patlayc ortamlarda kullanlamazlar.Ark karmayan nonsparking aletler piyasada 4 alt grupta bulunmaktadrlar. Bunlar:Ex-nA; Ex-e tipi korumann hafifletilmi eklidir. Ark karmayan ve d yzeyi fazla snmayan aletlerdir. Elektrik motorlar bir rnek olarak verilebilir.

Ex-nC: Ex-d tipi korunann hafifletilmi eklidir. Ark karan ksmlarn tam kapal kaba konularak arkn szmas nlenmektedir. Byk gl alter ve kesicilerde deil ufak gl akm 16 amperi ve hacmi 20 cm3 amayan anahtarlarda uygulanmakta ve piyasada hermetik kapal olarak ad adlandrlmaktadr

Ex-nR; Havalanmas snrl olan ve dolays ile patlayc gazn girmesi snrlandrlm olan aletlerdir. Aydnlatma armatrlerinde tatbik edilmektedir.

Ex-nL: Ex-ib tipi korumann hafifletilmi bir eklidir. Enerjisi snrlanm devrelerdir ve gnmzde kendinden emniyetlilik uygulamasnn c katagorisi olarak IEC 60079-11 de yerini almtr ve Ex-ic ile edeerdir. IEC 60079-15 kapsamndan karlmtr.

Ex-nP: Bilinen basnl korumann (Ex-p) basitletirilmi ve uygulama artlar hafifletilmi bir versiyonudur. IEC 60079-2 de Ex-pz ad altnda basnl korumann nc kategorisi olarak bu standart kapsamna alnmtr

Ex-n TP MOTORLAREx-n tipi nonsparking aletler ancak tehlike blgesi 2 ortamlarda kullanlabilmektedirler. Standart koyucu bu aletleri de IEC 60069-0 de n grlen rutin testlere tabi tuttuundan Ex-n tipi aletler ucuz olmaktan kmlar dier tip aletler ile ayn seviyeye yanamlardr. Bu aletleri ucuz klan yapm zelliklerinden ziyade onanm kurulutan AT-tip testi sertifikas istememeleri, imalatnn kendi aklamasnn (deklerasyon) yeterli olmasdr. Bu durumda kullanc olarak Ex-c seviyesinde korunan alet yerine Ex-b seviyesinde korunan alet almak daha gvenli olmaktadr.Tesisat kurulumunda dier tip aletlerden fark yoktur. Kullanlan kablo rekorlar Ex-n tipi de olabilmekte, ayn topraklama ve contalama usullerine uyulmaktadr.

letme gerilimi 1000 Voltu aan Ex-n tipi korunmu elektrik motorlar alma koulu S1 ve S2 dnda rnein S3,S4 olmal ve motorun yol almas esnasnda patlayc ortamn motora sirayet etmemesi gerekir. nk byk ve yksek gerilimle motorlarda kalknma esnasnda statordan rotora statik elektrik ark atlama ihtimali vardr.Frekans konverteri veya yumuak yol verici kullanan Ex-n tipi motorlara bir istisna tannmamtr, Ex-e tipi ile edeer tutulmaktadr. Ex-e tipi korumada olduu gibi konverter veya yumuak yolverici motor ile ayn gvdede olacak, birlikte denenmi ve mterek sertifikal olacaklardr. Bu aletlerin sonradan taklmas durumunda motor sarglarndaki termistrler devreye alnarak motorun ar snmasna kar nlem alnacaktr.Motorlarn alma ekilleri nelerdir ksaca aadaki tabloda zetlenmitir.

MOTORLARIN ALIMA ARALIKLARI

S1Uzun sreli alma Motor sabit yk altnda sl dengeye ulaana kadar almaktadr. Durma aralklar motorun alma ssna ulamas kadar uzundur. S2Ksa sreli almaMotor sabit ykte almakta fakat sl dengeye varmadan durdurulmaktadr. Durma sresi ise motorun ortam scaklna kadar soumasna yeterli olmaktadr.S3Kesikli periyodik almaPe pee, sabit ykte, ayn aralkta alma ve ayn aralkta durma eklinde periyodik alma durumudur. Motor alma sresince hibir zaman sl dengeye ulalamaz ve kalknma akm motorun snmasn etkileyecek dzeyde deildir.S4Ar kalknmal, kesikli periyodik alma. S3 de olduu gibi sabit ykte kesikli periyodik alma ekledir. S3 den fark yol alma sresi uzundur ve kalknma akm snmay etkileyecek boyuttadr. Yol almas uzun ve zor olan motorlardr.

S5Aralkl periyodik alma, elektrikli frenlemeliSabit yk altnda periyodik alma durumudur. Motor hem ykl ve hem de bota alma durumundadr. Elektrik frenlemeli olan motor durmakszn alma durumundadr.S6Deiken yk altnda srekli almaAyn aralklarla periyodik olarak sabit yk altnda veya bota hem yol alma ve hem de alma durumunda olan ve almasna hi ara verilmeyen motorlar.S7Elektrikli frenleme ile srekli almaSabit yk altnda periyodik aralklarla yol alma, alma ve elektrikli frenleme uygulanan hi dinlenmeyen motorlarS8Periyodik deiken yk ve devir saysnda aralksz almaAra vermeksizin ve durmakszn deiken yk ve devir saylarnda pe pee aralksz alma koulu

IEC nin motor alma periyotlar ile ilgili Amerikan NEMA tarifi farkldr. NEMA ok fazla ayrm yapmamakta, srekli, aralkl ve zel alma gibi ksma ayrmaktadr.

DNLEDNZ N TEEKKRLER

Elektrik Yk. Mh.Kemal SARI

***************************************************************************************************************