8. Baskı

Esed Yağcı

Levent Çelik

Uğur Başboğaoğlu

Alev Ateş

Yavuz Erişen

Nadir Çeliköz

Erkan Tekinarslan

Behçet Oral

Havva Taşlı

Editörler: Prof. Dr. Özcan Demirel ve Prof. Dr. Eralp Altun

ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI

ISBN 978-605-364-007-3

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2014, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2007, Ankara8. Baskı: Ekim 2014, Ankara

Yayın Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sutan Coşkun

KapakTasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Yorum Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi

Yenimahalle/ANKARA35.Cadde No: 36 - 38 06370

(0312-395 21 12)Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13651

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet:www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

iii

ÖN SÖZ

ÖĞRETĐM TEKNOLOJĐLERĐ VE MATERYAL TASARIMI (ÖT-MT) dersi, eğitim fakültelerinin ders programlarında yapılan son düzenlemelere göre öğretmenlik sertifikası programında tüm bilim dalları için zorunlu ders olarak programda yerini almıştır.

21. yüzyılda bilimde ve teknolojideki hızlı değişmeler eğitim alanını da etki-lemiş ve yeni teknolojilerin eğitimde kullanılmasına başlanmıştır. Bilgisayarın, özellikle de internetin devreye girmesiyle bilgiye ulaşım çok daha hızlı olmakta, öğrenme kaynakları zenginleşmektedir. Sınıf içi uygulamalarda geleneksel araç-gereç kullanımının yanı sıra yeni teknolojilerin kullanımı da giderek önem ka-zanmakta; öğretmenlerimiz bu teknolojileri tanıdıkça ve kullandıkça eğitim uygulamalarında bunlara daha çok önem vermektedirler.

Sınıf içi eğitim uygulamalarında geleneksel yaklaşımın yeni teknolojilerle desteklenmesinin öğretme-öğrenme ortamını zenginleştirmesi beklenmektedir. Bu zenginliği öğretmenlerimizin de yaşaması ve yaşatması için materyal tasarı-mı yapma önemli bir uğraş alanı olmaya başlamıştır.

Öğretim teknolojileri ve materyal tasarımı, öğretim hizmetlerinin nitelikli hale getirilmesinde en belirleyici ögeler olarak görülmektedir. ÖT-MT, hem nitelikli eğitim hizmeti sunmak hem de eğitimdeki teknolojik gelişmelere ayak uydurmak ve en son gelişmiş öğretim teknolojilerini sınıf ortamında kullanmak isteyen aday öğretmenlere bir el kitabı olarak hazırlanmıştır.

Bu yapıtta, özellikle eğitimde kullanılan yeni teknolojiler tanıtılmaya çalı-şılmıştır. Ancak, mevcut uygulama içinde okullar arasındaki farklılıklar dikkate alınarak yeni teknolojilerin olmadığı ortamlarda, okullarda var olan ders mater-yallerinin nasıl kullanılacağı ve alternatif materyal geliştirme işleminin nasıl yapılacağı konusunda da bazı bilgiler ve ipuçları verilmeye çalışılmıştır.

Eğitim alanındaki yeniliklerin ve çağdaş düşüncelerin yansımaları olarak or-taya çıkan bu tür yapıtların ülke genelinde yaygınlaşması ve kabul görmesi sizin ilginiz ve tercihinizle sağlanacaktır.

Umarız bu kitap bir ders kitabı olmaktan çok, materyal tasarımı için bir kıla-vuz kaynak kitap olma özelliği taşır. Bu özelliği ile öğretmen adaylarına ve ha-len öğretmen olarak çalışanlara az da olsa katkı getirmesi yazar kadrosunu mutlu kılacaktır.

Ankara, Ekim 2014 Özcan DEMĐREL Eralp ALTUN

iv

Bölümler ve Yazarları

1. Bölüm: Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve ĐletişimProf. Dr. Özcan Demirel: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Esed Yağcı: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

2. Bölüm: Öğretim Materyallerinin Hazırlanması ve SeçimiYrd. Doç. Dr. Levent Çelik: Afyon Kocatepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

3. Bölüm: Öğretim Sürecinde Kullanılan Araçlar ve Görsel-Đşitsel AraçlarYrd. Doç. Dr. Uğur Başboğaoğlu: Đnönü Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

4. Bölüm: Đletişim TeknolojileriProf. Dr. Eralp Altun: Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü Öğr. Gör. Dr. Alev Ateş: Ege Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü

5. Bölüm: Eğitimde Bilgisayar KullanımıDoç. Dr. Yavuz Erişen: Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü Doç. Dr. Nadir Çeliköz: Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

6. Bölüm: Eğitimde Đnternet Kullanımı Doç Dr. Erkan Tekinarslan: Abant Đzzet Baysal Üniversitesi, Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü

7. Bölüm: Uzaktan EğitimDoç. Dr. Behçet Oral: Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi, Eğitim Bilimleri Bölümü

8. Bölüm: Öğretim Materyallerinin DeğerlendirilmesiProf. Dr. Özcan Demirel: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Yrd. Doç. Dr. Esed Yağcı: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

9. Bölüm: Alternatif Ders Materyali GeliştirmeProf. Dr. Özcan Demirel: Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

10. Bölüm: Çeşitli Materyaller ve Eğitimdeki YeriÖğr. Gör. Havva Taşlı: Dicle Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

v

İÇİNDEKİLER

Önsöz ...................................................................................................................... iii Bölümler ve Yazarları .............................................................................................. iv İçindekiler ................................................................................................................. v Şekiller Listesi .......................................................................................................... xi Tablolar Listesi........................................................................................................ xii

1. Bölüm

EĞİTİM, ÖĞRETİM TEKNOLOJİSİ VE İLETİŞİM

(ss: 1-25)

Eğitim .......................................................................................................................2 Program Geliştirme...................................................................................................4 Eğitim Programının Ögeleri ......................................................................................6 Hedef ve Davranışlar ................................................................................................6 Öğretme-Öğrenme Süreci (Eğitim Durumu) .............................................................8 Ölçme-Değerlendirme Süreci ..................................................................................10 Teknoloji.................................................................................................................10 Eğitim Teknolojisi ...................................................................................................11 Öğretim Teknolojisi.................................................................................................12 Öğretim Teknolojisi İletişim ve Öğrenme Arasındaki İlişkiler ...................................13 İletişim Süreci .........................................................................................................14 Kaynak ...................................................................................................................17 Mesaj ......................................................................................................................17 Kanal ......................................................................................................................18 Alıcı ........................................................................................................................18 Dönüt .....................................................................................................................18 İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı ..............................................................................19 Araçların Sınıflandırılması ve Öğrenme ile Bağlantısı ..............................................21 Özet ........................................................................................................................24 Değerlendirme Soruları...........................................................................................25 Kaynakça................................................................................................................25

vi

2. Bölüm

ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN HAZIRLANMASI VE SEÇİMİ

(ss: 27-66)

Öğretim Materyallerinin Seçimini Etkileyen Etmenler..................................................... 30 Öğretim Hedefleri............................................................................................................ 31 Öğretim Yöntemi............................................................................................................. 32 Öğrenci Özellikleri .......................................................................................................... 33 Öğretmen Özellikleri ....................................................................................................... 33 Öğretim Ortamının Özellikleri ......................................................................................... 34 Araç-Gereçlerin Özellikleri .....................................................................................36 Kısıtlamalar .............................................................................................................36 Öğretim Materyallerinin Türleri ..............................................................................37 Gerçek Eşyalar ve Modeller ....................................................................................38 Görsel ve İşitsel Araçlar...........................................................................................41 Görsel Araçlar.........................................................................................................42 İşitsel Araçlar...........................................................................................................52 Öğretim Materyallerinin Hazırlanması .....................................................................53 Öğretim Materyali Tasarım İlkeleri ..........................................................................54 Öğretim Materyali Hazırlama İlkeleri .......................................................................59 Öğretim Materyallerini Hazırlamada Dikkat Edilecek Hususlar................................61 Öğretim Materyallerinin Kullanım Alanları ..............................................................63 Özet ........................................................................................................................64 Değerlendirme Soruları...........................................................................................65 Kaynakça................................................................................................................65

3. Bölüm

ÖĞRETİM SÜRECİNDE KULLANILAN ARAÇLAR VE GÖRSEL-İŞİTSEL ARAÇLAR

(ss: 67-85)

Konunun Önemi.....................................................................................................68 Elektronik Ortam Türleri .........................................................................................73 Ders Kitabı .............................................................................................................73 Öğretmen Kitabı .....................................................................................................73 Alıştırma Kitabı .......................................................................................................73 Gerçek Varlıklar ve Modeller ..................................................................................74 Modeller .................................................................................................................74

vii

Televizyon ..............................................................................................................74 Barkovizyon / Sinevizyon........................................................................................76 Taşınabilir Sayısal Video Kayıt Cihazı .....................................................................76 Dijital (Sayısal) Fotoğraf Makinesi...........................................................................76 Tepegöz..................................................................................................................77 Slayt Projeksiyon Cihazı .........................................................................................78 Video Projeksiyon Cihazı ........................................................................................78 Tepegöz, Slayt Projektörü ve Video Projeksiyon Şematik Karşılaştırması ................79 Elektronik Öğretim Gereçlerinin Korunması............................................................81 Özet ........................................................................................................................82 Değerlendirme Soruları...........................................................................................83 Kaynakça................................................................................................................85

4. Bölüm

İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ

(ss: 87-112)

İnternet Tabanlı Öğretici TV ve Video Uygulamaları...............................................88 Öğretici TV ve Video Kullanımı...............................................................................88 Eğitimde İnternet Tabanlı TV ve Video Uygulamaları .............................................90 Mobil Öğrenme ve Araçları .....................................................................................95 Mobil Öğrenme (M-Öğrenme) Nedir? .....................................................................95 Mobil Öğrenme Araçları ve Teknolojileri Nelerdir?..................................................96 Yeni Öğretim Teknolojileri: Akıllı (Etkileşimli) Tahta ve Dijital Kalem....................103 Karma Öğrenme ve Araçları .................................................................................106 Karma Öğrenme (K-öğrenme) Nedir? ...................................................................106 Karma Öğrenmenin Türleri Nelerdir?....................................................................107 Eğitimde Karma Öğrenme Tasarımları ve Uygulamaları .......................................108 Özet ......................................................................................................................108 Değerlendirme Soruları ........................................................................................109 Sözlük...................................................................................................................110 Kaynakça..............................................................................................................111

viii

5. Bölüm

EĞİTİMDE BİLGİSAYAR KULLANIMI

(ss: 113-146)

Giriş......................................................................................................................114 Bilgisayarların Günlük Yaşamdaki Yeri .................................................................114 Bilgisayarın Tarihsel Gelişimi ................................................................................115 Birinci Nesil Bilgisayarlar ......................................................................................116 İkinci Nesil Bilgisayarlar ........................................................................................116 Üçüncü Nesil Bilgisayarlar ....................................................................................117 Dördüncü Nesil Bilgisayarlar.................................................................................117 Beşinci Nesil Bilgisayarlar ....................................................................................117 Bilgisayarların Türleri, Yapısı, İşleyişi ve Ögeleri ...................................................118 Bilgisayar Türleri...................................................................................................118 Bilgisayarların Yapısı ve İşleyişi ............................................................................119 Bilgisayarın Temel Birimleri ..................................................................................119 Bilgisayarların Eğitimde Kullanılması ....................................................................124 Bilgisayarların Eğitimde Kullanım Alanları ............................................................125 Bilgisayar Destekli Öğretim ...................................................................................127 Bilgisayar Destekli Öğretimin Yararları ve Sınırlılıkları...........................................128 Bilgisayar Destekli Öğretimin Gerçekleşme Biçimleri ............................................130 Ders Yazılımını Geliştirmede İzlenen Aşamalar .....................................................135 BDÖ Yazılımlarının Niteliklerini Değerlendirme Göstergeleri.................................135 Ders Yazılımlarının Niteliklerinin Değerlendirilmesi ...............................................137 Özet ......................................................................................................................139 Değerlendirme Soruları.........................................................................................141 Kaynakça..............................................................................................................145

6. Bölüm

EĞİTİMDE İNTERNET KULLANIMI

(ss: 147-170)

İnternet: İlgili Kavramlar ve Uygulamalar .............................................................148 İnternet ................................................................................................................148 İntranet .................................................................................................................149 World Wide Web (www).......................................................................................149 Telnet ...................................................................................................................150

ix

FTP (File Transfer Protocol)..................................................................................150 Portal....................................................................................................................151 Blog (Günce) .......................................................................................................152 Viki (Wiki).............................................................................................................153 İletişim Aracı Olarak İnternet.................................................................................154 Eşzamanlı İletişim ................................................................................................154 Anında Mesajlaşma...............................................................................................154 Eşzamansız İletişim ..............................................................................................155 Araştırma Aracı Olarak İnternet.............................................................................158 Arama Motorları ...................................................................................................158 Elektronik Veri-tabanları .......................................................................................158 Öğrenme-Öğretme Aracı Olarak İnternet ..............................................................159 İnternet Tabanlı Öğrenme ....................................................................................159 Harmanlanmış / Karma Öğrenme (Blended Learning) .........................................161 Öğretmenler ve İnternet .......................................................................................164 Öğretmenler ve İnternet Tabanlı Araştırma ..........................................................165 Öğretim Aracı Olarak İnternet ...............................................................................166 Öğrenciler ve İnternet ...........................................................................................166 Öğrenciler ve İnternet Tabanlı İletişim ..................................................................167 Öğrenciler ve İnternet Tabanlı Araştırma...............................................................167 Öğrenme Aracı Olarak İnternet .............................................................................168 Özet ......................................................................................................................169 Değerlendirme Soruları.........................................................................................169 Kaynakça..............................................................................................................170

7. Bölüm

UZAKTAN EĞİTİM

(ss: 171-204)

Uzaktan Eğitim Kavramı .......................................................................................172 Uzaktan Eğitimin Amacı........................................................................................173 Uzaktan Eğitim ile İlgili Gelişmeler ........................................................................177 Uzaktan Eğitimden Yararlanma Biçimleri (Modelleri)............................................178 Uzaktan Eğitimde Yararlanılan Araçlar .................................................................179 Uzaktan Eğitim ve İnternet....................................................................................180 Uzaktan Eğitimde Öğretim Tasarımları ................................................................182

x

Uzaktan Eğitimin Yönetimi ...................................................................................189 Uzaktan Eğitim Materyallerinin Değerlendirilmesi .................................................190 Türkiye’de Uzaktan Eğitimin Gelişimi ve Uygulamaları.........................................191 Özet ......................................................................................................................195 Değerlendirme Soruları.........................................................................................196 Kaynakça..............................................................................................................201

8. Bölüm

ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ

(ss: 205-227)

Öğretme Etkinliğini Ölçme ve Değerlendirme .......................................................206 Ölçme Teknikleri ..................................................................................................206 Değerlendirme ......................................................................................................210 Değerlendirme Türleri...........................................................................................212 Değerlendirme Teknikleri......................................................................................212 Not Verme ............................................................................................................215 Eğitim Amaçlı Bilgisayar Programlarını Değerlendirme.........................................216 Özet ......................................................................................................................227 Değerlendirme Soruları.........................................................................................227 Kaynakça..............................................................................................................227

9. Bölüm

ALTERNATİF DERS MATERYALİ GELİŞTİRME (ss: 229-244)

Giriş......................................................................................................................230 Alternatif Ders Materyali Geliştirme.......................................................................231 Alternatif Ders Materyallerinin Özellikleri ..............................................................232 Alternatif Ders Materyali Geliştirmenin Önemi ......................................................233 Alternatif Ders Materyali Örnekleri ........................................................................234 Kavram Karikatürleri .............................................................................................234 Şimşek Kartlar (Flash Cards).................................................................................236 Çizimler ................................................................................................................237 Diğer Örnekler ......................................................................................................239 Değerlendirme Soruları.........................................................................................244 Kaynakça..............................................................................................................244

xi

10. Bölüm

ÇEŞİTLİ MATERYALLER VE EĞİTİMDEKİ YERİ (ss: 245-297)

Çeşitli Dersler için Hazırlanmış Öğretim Materyallerinin Hazırlanması, Değerlendirilmesi ve Geliştirilmesi ..................................................263 Resimli Materyal Örnekleri....................................................................................286 Özet ......................................................................................................................296 Uygulama Çalışması .............................................................................................296 Kaynakça..............................................................................................................297 Sözlük .................................................................................................................299 Yazarlar Hakkında............................................................................................303

ŞEKİLLER LİSTESİ

Şekil 1.1: Eğitim Programının Ögeleri .......................................................................4 Şekil 1.2: Eğitim Programı Geliştirme Süreci Ögeleri ................................................5 Şekil 1.3: İletişim Süreci ..........................................................................................14 Şekil 1.4: İletişim Sürecinin Temel Ögeleri ..............................................................15 Şekil 1.5: Öğretme - Öğrenme Süreci ile İletişim Süreci Arasındaki Benzerlik .........16 Şekil 1.6: Yaşantı Alanı ve İletişim Süreci................................................................20 Şekil 1.7: Dale'in Yaşantı Konisi .............................................................................23 Şekil 2.1: Öğrenilenlerin Hatırlanma Yüzdeleri .......................................................28 Şekil 2.2: Beş Duyu Organının Öğrenmedeki Payları..............................................29 Şekil 4.1: Tek Yönlü Video Dağıtım Sistemleri........................................................89 Şekil 4.2: Ses ve Görüntü İletiminin Üç Konfigürasyonu.........................................90 Şekil 4.3: Açıköğretimin e-Televizyon Uygulaması Örneği .....................................91 Şekil 4.4: MEB İnternet TV Web Sitesi ...................................................................92 Şekil 4.5: Los Angeles Kolejleri TV Web Sitesi .......................................................93 Şekil 4.6:Utah Öğretici TV Programları Web Sitesi ................................................94 Şekil 4.7: Bir Dizüstü Bilgisayar Örneği ..................................................................96 Şekil 4.8: Bir Tablet Bilgisayar Örneği ...................................................................97 Şekil 4.9: Taşınabilir Bir Medya Oynatıcısı..............................................................99 Şekil 4.10: Bir MP3 Çalar Örneği ...........................................................................99 Şekil 4.11: Bir Akıllı Telefon ve Kişiselleştirilmiş Ekran Örneği .............................100 Şekil 4.12: Akıllı Tahta Kullanımı Örnekleri ..........................................................103 Şekil 4.13: Dijital Kalem Örnekleri .......................................................................104

xii

Şekil 6.1: Microsoft Telnet İstemcisinin Çalıştırılması.............................................150 Şekil 6.2: Microsoft Telnet İstemcisi ......................................................................150 Şekil 6.3: Explorer Adres Çubuğu Kullanılarak Başka Bir Bilgisayarla

FTP Bağlantısı Kurulması ....................................................................151 Şekil 6.4: Bir Başka Bilgisayarla FTP Bağlantısı Kurulması ...................................151 Şekil 6.5: Bir Blog Oluşturmada İzlenecek Adımlar ve Blog İçerisinde

Yapılabilecek Etkinliklerin Listesi ........................................................152 Şekil 6.6. Vikipedi, Özgür Ansiklopedi Ana Sayfası ve Burada

Yapılabilecek Etkinlik Başlıkları ..........................................................153 Şekil 6.7: Vikipedi Ortamında Var Olan Bir İçerik Üzerinde

Yapılabilecek İşlemler..........................................................................153 Şekil 6.8: Bir Anında Mesajlaşma Programı ve Yapılabilecek Eylemler .................155 Şekil 6.9: Microsoft Haber Gruplarında Office Programı Kategorisi

Altında Yapılan Tartışmalar.................................................................156 Şekil 6.10: Adobe Acrobat Kullanıcıları İçin Oluşturulmuş Çevrimiçi Bir Forum....157 Şekil 6.11: Bir Arama Motoru Bünyesindeki Çeşitli Arama Kategorileri ve

Tercihleri .............................................................................................158 Şekil 6.12: Çevrimiçi ve Yüz-Yüze Öğrenme Ortamlarının Güçlü

Yanlarının Harmanlanması ................................................................162

TABLOLAR LİSTESİ

Tablo 2.1: Öğrenci Özellikleri..................................................................................33

Tablo 2.2: Farklı Özellik Boyutu Esasına Göre Eğitim Ortamlarının Sınıflandırılması....35

Tablo 5.1: BDÖ’nün Gerçekleşme Biçimleri .........................................................134

Tablo 7.1: Temel Uzaktan-Eğitim Modelleri ve Bu Modellerin Özellikleri ..............179

Tablo 7.2: Türkiye’de İnternet Temelli Uzaktan Eğitim Uygulama Örnekleri .........182

Tablo 7.3: Uzaktan Eğitim Sunan Eğitim Kurumları ve İnternet Adresleri .............194

Tablo 8.1: Değerlendirme ve Test Çeşitleri ...........................................................210

Tablo 8.2: Yazılı Anlatımı Değerlendirme Formu ..................................................211

Tablo 8.3: Değerlendirme Yaklaşımları Arasındaki Benzerlik ve Farklılıklar ..........214

1. Bölüm

EĞİTİM, ÖĞRETİM TEKNOLOJİSİ VE İLETİŞİM

Prof. Dr. Özcan Demirel*

Yrd. Doç. Dr. Esed Yağcı*

Öğrenme Hedefleri Bu bölümü çalıştıktan sonra;

öğretim teknolojisi ile ilgili temel kavramları tanıyabilecek, öğretim teknolojisi ile ilgili temel kavramları açıklayabilecek, öğretim teknolojisinin değişik tanımlarını yapabilecek, eğitim öğretim teknolojisi ve iletişim arasındaki ilişkileri açıklayabi-

lecek, araçların sınıflandırılması ve öğrenme arasındaki bağlantıyı kavra-

yabileceksiniz. İçindekiler

Eğitim Program Geliştirme Eğitim Programı Eğitim Programının Ögeleri Teknoloji İletişim Süreci Özet Değerlendirme Soruları

* Hacettepe Üniversitesi, Eğitim Fakültesi

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 2

Bu bölümde eğitim, program geliştirme, eğitim teknolojisi, öğretim tekno-lojisi ve iletişim süreci üzerinde durulmuştur.

Eğitim

Eğitim genel anlamda bireyde davranış değiştirme sürecidir. Eğitim süre-cinde kişilerin davranışlarında meydana gelebilecek değişmelerin istenilen yön-de olması beklenir. Bu anlamda Ertürk (1975), eğitimi, bireyin davranışında kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak istendik değişme meydana getirme sü-reci olarak ifade eder.

Bu tanımda anahtar sözcükler, birey, istendik, yaşantı, davranış ve süreç kavramlarıdır.

Birey, diğer bir deyişle insan, bio-kültürel ve sosyal bir varlıktır (Ertürk, 1975:3). Bu tanımda insanın üç boyutlu özelliği ortaya konmuş ve birinci özellik olarak biyolojik boyutu, ikinci özellik olarak kültürel ve üçüncü özellik olarak da sosyal boyutu vurgulanmıştır.

İnsanın biyolojik boyutu insanın insan olabilmesi için temel ya da zorunlu neden olarak kabul edilmektedir. İnsanın 23 çift kromozomdan oluşan canlı bir varlık olduğu; ancak insanı biyolojik bir varlık olarak diğer canlılardan ayıran en önemli nedeni ise düşünebilme yeteneğine sahip olmasından kaynaklandığı vurgulanmaktadır.

İnsanın kültür boyutu da insanın insan olabilmesi için yeter neden olarak kabul edilmektedir. İnsan doğa ile etkileşerek kültür boyutunu geliştirmektedir.

İlkel toplumlarda, kültürel içeriğin sınırlılığı ve eğitime gereksinim duyan birey sayısının fazla olmaması nedeniyle bireyler doğal toplumsal yaşantı içinde usta-çırak ilişkisi biçiminde toplumun istek ve beklentileri doğrultusunda yetiş-tirilebiliyordu. Ancak çeşitli kültürlerin iç içe yaşandığı günümüz toplumlarında bu süreç ancak belli bir program dahilinde yürütülebilmektedir. Çünkü bugün artık çeşitli kültürlerle karışıp kaynaşan ve yozlaşan kültürel içeriğin arılaştırı-lıp, düzene sokulması, ayrıca gittikçe artan eğitim ihtiyacının zorunlu sonucu olan toplu öğretim koşullarında öğrencilere, bireysel ayrılıkları ihmal etmeksi-zin arılaştırılıp, düzene sokulmuş kültürel içeriğin verilmesi gerekmektedir. Bu nokta da kültürlemeden farklı bir süreçle yani eğitimle karşı karşıya geliriz.

O halde, bireylerin birbirleriyle ve çevreleriyle etkileşimlerinin örgütlenik ve birikik ürünleri gibi aldığımız kültürdeki özelliklerin, o kültürde yaşayan bi-reylere benimsetmek anlamına gelen kültürlemeyi eğitimden ayıran nokta ka-sıtsız yani plansız oluşudur. Burada eğitimin anlamı itibariyle bir planlama un-surunu bünyesinde taşıdığı sonucuna varılabilir.

Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 3

İnsanın sosyal boyutu da insanın diğer insanlarla etkileşimi sonucu toplum-sallaşması süreciyle başlar. İnsanın sosyal boyutunun gelişebilmesi için mutlaka diğer bir insanla etkileşim içinde olması gerekir. Birey kültürel ve toplumsal çevresiyle etkileşim süreci içine girerek yeni davranışlar kazanır. Birey açısın-dan toplumsallaşma-kültürlenme, toplum açısından kültürlenme olarak adlan-dırılan bu süreç aslında kapsamlı bir öğrenme ya da öğretme sürecidir (Tekin, 1980: 3). İnsanın sosyal boyutu gelişirken kültürel boyutu da beraber gelişmiş olur. Bu anlamda toplumsallaşma ya da sosyalleşme bireyin toplum üyeliğine hazırlanma süreci olarak görülmektedir. Bu süreç beşikten mezara kadar “ya-şam boyu” devam eder.

Eğitim tanımında yer alan yaşantı, bireyin diğer bireylerle ve çevresiyle et-kileşiminin bireyde bıraktığı izlenim olarak tanımlanır. Yaşantı, eğitim açısın-dan kazanılmış ve yaşanılmış yaşantı olarak iki kategoride ele alınmaktadır. Kazanılmış yaşantı, bireylerin birbirleriyle etkileşimi sonucunda yer alan etkin-liklerin tümünü içermektedir. Yaşanılmış yaşantı ise söz konusu etkileşim için-de yer alan etkinliklerden sadece bireyde kalıcı iz bırakan ve bireyin davranı-şında değişim oluşturan etkinliklerdir (Ertürk, 1975).

Eğitim tanımında yer alan diğer önemli bir kavram da davranıştır. Genel anlamda davranış, organizmanın her hareketidir. Davranış psikologlarına göre ise, organizmanın etkiye karşı gösterdiği tepki ya da tepkiye karşı gösterdiği etkidir. Eğitim açısından davranışın gözlenebilir, ölçülebilir ve istenilir olması koşulları aranmaktadır.

Davranışlardaki değişme bir süreç içinde gerçekleşir. Davranış değiştirme belli bir anda olup bitmez, belli bir süreç gerektirir. Süreç; belli bir sonuca ulaşmak veya bir oluşumu gerçekleştirmek için birbirini izleyen olayların ya da durumların akışıdır. Eğitim sürecini birbirini izleyen ve birbiri üzerine biriken öğrenme ve öğretme olayları oluşturur.

Eğitim tanımında yer alan anahtar niteliğindeki diğer bir kavram olan isten-dik sözcüğü, söz konusu değişmenin önceden tasarlandığını göstermek, kasıt ke-limesi ise, tasarlanmış bir değişikliği sadece bir tesadüf eseri yaratan ve belki far-kında bile olunmayan durumları dışarıda tutmak yani istenilen değişimlere bizi ulaştıracak planlamaları yapmak gereğini vurgulamak amacıyla kullanılmıştır.

Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere kasıtlı ve kasıtsız kültürleme süreçleri bir-likte ve birbirlerini etkileyerek vardırlar. Yani planlı eğitimin etkili ve başarılı ol-ma şansı etkileşim halinde bulunduğu diğer kültürleme çeşitlerinin etkisinden bağımsız değildir. Öyleyse, bireyin etkileşimde bulunduğu çevre şartlarını daha geniş ve büyük ölçüde kontrol altına alabildiğimiz oranda istediğimiz insanı ya-ratma şansımız artacak demektir. Bu demektir ki eğitimin daha etkili ve verimli bir hale gelmesini istiyorsak eğitimde plan fikrine ağırlık vermeye ve planlı eğiti-min sınırlarını genişletmeye olanca gücümüzle uğraşmalıyız (Ertürk, 1975: 13).

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 4

Program Geliştirme Böylesine önemli ve vazgeçilmez olarak ifade edilen planlama nasıl olmalı?

Ya da bir program hangi unsurları içermelidir?

Bir program hazırlama işine girişen kişi ya da kişilerin a) öğrencide gelişti-recek hedef ve davranışları önceden kararlaştırıp bir sıraya koymaları, b) bu hedef ve davranışları geliştirip öğrenme yaşantılarını geliştirecek eğitim durum-larını düzenlemeleri, c) eğitim durumlarının istendik ve beklendik davranışları geliştirmeleri, etkinlik derecesini araştırmaları yani değerlendirme yapmaları gerekecektir.

Yukarıda ifade edilenler doğrultusunda eğitim programını şöyle tanımla-yabiliriz; "belli öğrencileri belli bir süreç içinde yetiştirmeye yönelik geçerli öğ-renme yaşantıları düzenidir" (Ertürk, 1975: 95).

Başka bir deyişle, eğitim programı; öğrenene, okulda ve okul dışında plan-lanmış etkinlikler yoluyla sağlanan öğrenme yaşantıları düzeneğidir (Demirel, 2000: 9).

Eğitim Programı

Hedef Davranış

İçerik Değerlendirme

Öğretme-Öğrenme Süreci

(Eğitim durumları)

Niçin?

Nasıl?

Kalite kontrolü

Ne?

Öğrenme ilkeleri Öğretme stratejileri Yöntemler Teknikler Araç-Gereç

Şekil 1.1: Eğitim Programının Ögeleri

Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 5

Yukarıdaki şekilde görülen program ögelerinden hedef boyutunda bireyle-ri niçin, neden eğitiyoruz sorularına yanıt aranır. Eğitimin hedeflerini belirle-mek örgün eğitim faaliyetlerinin dayanağıdır. Hedefler büyük ölçüde ülkenin eğitim felsefesini de ortaya koymaktadır.

Hedef kavramı yetiştirdiğimiz insanda bulunmasını uygun gördüğümüz, eğitim yoluyla kazandırılabilir nitelikte istendik özellikler olarak tanımlanmak-tadır (Ertürk, 1975). Bir eğitim sisteminde programın hedefleri belirlendikten sonra bunların davranış yönünden de dile getirilmesi önemli görülmektedir. Hedefler davranışa dönüştürülmediği zaman programlarda bir süs olarak kal-maktadır.

Programın içerik boyutunda belirlenen hedeflere ulaşmak için ne öğrete-lim sorusuna yanıt aranır. Büyük oranda da hedef içerik ilişkisi kurularak ama-ca uygun bilgilerin aktarılması istenir. Programın süreç boyutunda ise nasıl so-rusuna yanıt aranır. Amaca uygun seçilen bilgi içeriğinin bireye aktarılması na-sıl olmalıdır; diğer bir deyişle, “nasıl öğretelim” sorusuna yanıt aranır. Bunun için de sınıf içi uygulamalarda “hangi strateji, yöntem ve teknikleri uygulaya-lım? Hangi araç-gereçlerden yararlanalım? Sorularına yanıt aranır.”

Programın son boyutu olan değerlendirme boyutunda ise yapılan eğitimin kalite kontrolü yapılır. Değerlendirme sonuçları eğitim programının hedefleri-ne ulaşıp ulaşamadığını ortaya koyar. Bir bakıma bu sonuçlar sisteme dönüt sağlar.

Eğitimde program geliştirme sürecinde temel alınması gerekli görülen ögeler aşağıdaki şekilde sıralanmaktadır.

Eğitim Durumları Sınama Durumları

Hedefler

Şekil 1.2: Eğitim Programı Geliştirme Süreci Ögeleri

Bu ögeler, hedefler, eğitim durumları ve sınama durumlarıdır (Ertürk, 1975).

Hedef boyutu ile bir öğrencinin planlanmış ve tertiplenmiş yaşantılar saye-sinde kazanması kararlaştırılan ve davranış değişikliği ya da davranış olarak ifade edilmeye elverişli olan özellik belirtilmektedir. Bu nedenle hedeflerin davranış cinsinden ifade edilmesi gerekmektedir. Davranış ifadeleri içinde programın içerik boyutu da yer almakta, öğrenme yaşantılarının belirlenmesi ve değerlendirme çalışmaları için ölçütler takımı da oluşturulmaktadır.

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 6

Eğitim durumları boyutunda ise hedeflere nasıl ulaşılacağı sorusuna yanıt aranır. Öğrenme yaşantılarının planlanması ile etkili öğrenme-öğretme strateji-lerinin belirlenmesi ve işe koşulması programın uygulama boyutunu oluşturur.

Sınama durumları ya da değerlendirme boyutu ise programın hedeflere ulaşma açısından işlerliğini ortaya koyulmaktadır. Değerlendirme sonuçlarının sisteme dönüt sağlaması ile program yeniden gözden geçirilir ve gerekli değişik-lik yapılır. Böylece program geliştirme çalışması sürekli araştırma ve geliştirme çalışmaları ile devam eder.

Eğitim Programının Ögeleri

Eğitim programının temel ögeleri hedef, içerik, öğretme-öğrenme süreci ve değerlendirmedir. Eğitim programları hazırlanırken bu ögeler temel alınma-lıdır.

Hedef ve Davranışlar Programın birinci boyutu olan hedefler, dikey ve yatay olmak üzere iki

aşamada ele alınmalıdır. Dikey boyutta hedefler uzak, genel ve özel hedefler olarak belirlenir. Yatay boyutta ise aşamalı olarak üç alanda sınıflandırılmakta-dır. Bunlar Bilişsel, Duyuşsal ve Devinişsel (Psikomotor) alanlardır.

Bilişsel alan, zihinsel öğrenmelerin çoğunlukta olduğu alanlardır. Bu ala-nın alt basamakları bilgi, kavrama, uygulama, analiz, sentez ve değerlendirme-dir (Demirel, 2000).

Duyuşsal alan, sevgi, korku, ilgi, tutum gibi duygusal yönlerin baskın oldu-ğu alanlardır. Bu alana ait basamaklar, alma, tepkide bulunma, değer verme, örgütleme ve kişilik haline getirmedir (Demirel, 2000).

Devinişsel alan ise zihin ve kas koordinasyonunu gerektiren becerilerin baskın olduğu alandır. Bu alanın alt basamakları algılama, kurulma, kılavuzluk yapma, mekanikleşme, beceri haline getirme, uyum ve yaratmadır (Demirel, 2000).

Bu sınıflama ayrıntılı olarak aşağıda verilmiştir.

Hedeflerin Aşamalı Sınıflaması

a. Bilişsel Alan

1.00 BİLGİ 1.11. Terimlerin Bilgisi 1.12. Olguların Bilgisi 1.13. Araç-Gereçlerin Bilgisi

Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 7

1.21. Alışıların Bilgisi 1.22. Yönelimler ve Aşamalı Dizilerin Bilgisi 1.23. Sınıflamaların ve Sınıfların Bilgisi 1.24. Ölçütlerin Bilgisi 1.25. Yöntemlerin Bilgisi 1.31. İlke ve Genellemelerin Bilgisi 1.32. Kuramların ve Yapıların Bilgisi

2.00 KAVRAMA 2.10. Çevirme 2.20. Yorumlama 2.30. Öteleme (Kestirme)

3.00 UYGULAMA

4.00 ANALİZ

4.10. Ögelerin Analizi

4.20. İlişkilerin Analizi

4.30. Örgütleme İlkelerinin Analizi

5.00 SENTEZ 5.10. Özgün Bir İletişim İçeriği Oluşturma 5.20. Bir Plan ya da İşlemler Takımı Oluşturma 5.30. Soyut İlişkiler Takımı Önerme

6.00 DEĞERLENDİRME 6.10. İç Ölçütlere Göre Değerlendirme 6.20. Dış Ölçütlere Göre Değerlendirme

b. Duyuşsal Alan

1.0 ALMA 1.1. Farkındalık 1.2. Almaya İsteklilik 1.3. Kontrollü ya da Seçici Dikkatlilik

2.0 TEPKİDE BULUNMA 2.1. Uysal Davranma 2.2. Karşılık Verme İsteği Gösterme 2.3. Karşılık Vermekten Tatmin Olma

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 8

3.0 DEĞER VERME 3.1. Bir Değeri Kabullenmişlik 3.2. Bir Değere Düşkünlük 3.3. Adanmışlık

4.0 ÖRGÜTLEME 4.1. Değerleriyle Uyumlulaştırma 4.2. Değer Sistemine Katma

5.0 KİŞİLİK HALİNE GETİRME 5.1. Davranış Ölçütü Haline Getirme 5.2. Karakterlenme

c. Devinişsel Alan

1.0 ALGILAMA 1.1. Duyuşsal Uyarılma 1.2. İşaret Seçme 1.3. Çevirme

2.0 KURULMA 2.1. Zihinsel Kurulma 2.2. Bedensel Kurulma 3.3. Duygusal Kurulma

3.0 KILAVUZLA YAPMA 3.1. Taklit 3.2. Deneme

4.0 MEKANİKLEŞME

5.0 BECERİ HALİNE GETİRME 5.1. Karasızlığı Giderme 5.2. Otomatik İcra

6.0 UYUM (DURUMA UYMA)

7.0 YARATMA

Öğretme-Öğrenme Süreci (Eğitim Durumu) Programın öğretme-öğrenme boyutu üçüncü ve en önemli boyutudur.

Öğrencilerde istenilen davranışların kazandırılmasını sağlayan öğrenme yaşantılarının düzenlenmesi bu aşamada ele alınmaktadır.

Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 9

Dersin hedefleri belirlenip, bu hedeflerin göstergesi olan davranışlar ta-nımlandıktan sonra sıra bu davranışların öğrencilere kazandırılmasını sağlaya-cak eğitim durumlarının planlanmasına gelir. Eğitim durumu planda içerik, araç-gereç ve kaynaklar ile öğretme strateji ve yöntemleri kapsar. Bu ögeler eğitim durumunun temelini oluşturur (Bilen, 1993).

Eğitim durumlarında hedef davranışları öğrenciye kazandırmak için gerek-li uyarıcıların düzenlenip işe koşulması gerekir. Örneğin; “bölgenin haritasını aslına uygun olarak ezbere çizebilme” hedefinin davranışlarını öğrenciye ka-zandırmak için eğitim ortamında yapılacak olanlar şöyle sıralanabilir: İçeriğin bu hedefe göre düzenlenmesi, öğrenciye verilecek ipuçları, düzeltme, pekiştireç ve dönütlerin belirlenmesi; öğrencinin bizzat bu işi yapması yani öğrenci katılımının sağlanması; uygun öğretme/öğrenme strateji, yöntem ve tekniklerin kullanılması; araç-gereçlerin öğrenci ve öğretmen tarafından işe koşulması; yeterli zamanın verilmesi; sınıfın uygun bir şekilde düzenlenmesi, öğrencinin yüreklendirilmesi; uygun akıl yürütme süreçlerinin kullanılması; biçimlendirme ve yetiştirmeye dönük değerlendirmenin yapılması gerekmektedir. İşte bunların tümünün mantıksal bir sıra içinde düzenlenip, eğitim ortamında kullanılması eğitim durumunu oluşturabilir (Sönmez, 2001).

Araç-gereçlerin öğretmen ve öğrenci tarafından eğitim ortamına getirilme-si hedef davranışların istendik düzeyde öğrencilere kazandırılmasında büyük kolaylık sağlayabilir; çünkü araç-gereç öğrencinin ilgi ve dikkatini hedef davra-nışlara çekerek onun derse katılganlığını sağlayabilir; yaparak ve yaşayarak öğ-renmesine neden olabilir. Öğretmen eğitim ortamında şunlara dikkat ederse, araç-gereçleri etkili bir biçimde işe koşabilir:

1. Araç-gereçler hedef davranışlara, öğrencinin hazır bulunuşluk düzeyi-ne uygun olmalıdır.

2. Öğretmen, ders planında hangi araç-gereçleri ne zaman kullanacağını belirtmeli ve yeri gelince işe koşmalıdır.

3. Devinişsel alanla ilgili hedef davranışlar kazandırılırken, her bir öğ-renciye gerekli araç-gereç sağlanmalıdır. Örneğin; “bilgisayarda on parmakla yazı yazabilme” hedef öğrenciye kazandırılacaksa, her bir öğrenciye bir bilgisayar verilmelidir.

4. Araç-gereçler eğitim teknolojisinin ilkelerine göre kullanılmalıdır. 5. İşlik ve laboratuvarda öğrencinin yaşamını tehlikeye düşürmeyecek

önlemler alınmalıdır. 6. İş, işlem ve deneyler yapıldıktan sonra araç-gereçler, atölye, işlik ve

laboratuvar temizlenmeli; araç-gereçler yerlerine konulmalıdır (Sön-mez, 2001).

Eğitimin durumu, her uygulama sonucu değerlendirilmelidir. Bu değerlen-dirme sonucuna göre işleyen yanlar elde tutulmalı, eksiklikler giderilmeli, işle-

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 10

meyen değişkenler ya yeniden düzenlenmeli ya da değiştirilmeli; son basamakta bu düzenlenen eğitim durumu yeniden uygulamaya konulmalıdır. Bu süreç bi-teviye sürdürülmelidir (Sönmez, 2001).

Ölçme-Değerlendirme Süreci Programın son boyutu, ölçme ve değerlendirmedir. Bu boyutta da en

önemli ölçüt, öğretim programlarında yer alan hedef ve davranışların en az bir test maddesi ya da soru ile sınanmasıdır. Bu kurala olabildiğince uygun hareket etmek gerekir. Böylece öğrenciye kazandırılması planlanan her davranışın öl-çülmesi sağlanmış olacaktır. Nitelikli eğitim hizmeti vermek ve verilen hizmeti kontrol etmek bu tür çalışmalarla gerçekleşebilir. Ölçme ve değerlendirme ça-lışmalarında öğretim programlarında yer alan ölçme sorularından ya da öğret-menlerin bizzat kendilerinin hazırlayacakları sorulardan yararlanmaları önemli görülmektedir (Demirel, 2000).

Teknoloji

1. Teknoloji, bilimin üretim, hizmet, ulaşım vb. alanlardaki sorunlara uygulanmasıdır (Alkan, 1987).

2. Başka bir tanıma göre; teknoloji, insanın bilimi kullanarak doğaya üs-tünlük kurmak için tasarladığı rasyonel bir disiplindir (Simon, 1983).

3. Teknoloji, somut ve deneysel anlamda temel olarak teknik yönden ye-terli küçük bir grubun örgütlü bir hiyerarşi yardımıyla bütünün geri kalanı (insanlar, olaylar, makineler vb.) üzerinde denetimi sağlaması-dır (Mc Dermott, 1981).

4. Ünlü bir eğitim teknoloğu olan James Finn teknolojiyi tanımlarken şöyle demektedir. “Makine kullanımının yanı sıra teknoloji, sistemler, işlemler, yönetim ve kontrol mekanizmalarıyla hem insanlardan hem de eşyadan kaynaklanan sorunlara, bu sorunların zorluk derecesine teknik çözüm olasılıklarına ve ekonomik değerlerine uygun çözüm üretebilmek için bir bakış açısıdır” (Finn, 1960: 10).

Alkan’a (1998: 13) göre teknoloji en genel anlamda kazanılmış yetenekle-rin işe koşulmasıyla doğaya egemen olmak için gerekli işlevsel yapılar oluştur-madır.

Teknoloji, insan yaşamında önemli bir yer tutar. Teknolojinin kullanımın-dan çok insan yaşamında yeri ve konumunun ne olacağı önemlidir.

Teknoloji, eğitim açısından bakıldığında öğretimde yardımcı bir rol üst-lenmelidir, öğretimin amacı haline getirilmemelidir. Teknoloji sadece var oldu-ğu için kullanılmaya çalışılmamalı ya da teknoloji kullanılmadığında çağ dış kalınacakmış gibi bir korkuya kapılmamak gerekir. Gelişmiş teknoloji kullanı-

Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 11

mının öğretimde doyum ve başarıya ulaşabilmek için tek başına yeterli değildir. Bir çok ders için dönemde birkaç saatlik teknoloji desteği yeterli olmaktadır. Bazı dersler için teknoloji, dönemin yarısından çoğunda kullanılabilir; ama bü-tün bir dönemde böylesine bir teknoloji desteğine ihtiyaç duyulabileceği ders sayısı yok denebilecek kadar azdır (Carnegie Commision On Higher Education, 1972: 11).

Eğitim Teknolojisi Eğitim teknolojisi; genelde eğitime, özelde öğrenme durumuna egemen

olabilmek için ilgili bilgi ve becerilerin işe koşulmasıyla öğrenme ya da eğitim süreçlerinin işlevsel olarak yapısallaştırılmasıdır. Diğer bir deyişle, öğrenme-öğretme süreçlerinin tasarımlanması, uygulanması, değerlendirilmesi ve gelişti-rilmesi işidir (Alkan 1998: 14).

Eğitim Teknolojisi öğrenme sürecini geliştirmek için oluşturulan her türlü sistemi, tekniği ve yardımı içerir. Böyle bir yapıda şu dört özellik önemlidir: Öğrencinin ulaşması planlanan amaçların tanımlanması; öğrenilecek konunun öğretim ilkelerine göre analiz edilip öğrenilmeye uygun şekilde yapılandırılma-sı; konunun aktarılabilmesi için uygun ortamın seçilip kullanılması; dersin ve derste kullanılan araçların etkililiğinin ve öğrencilerin başarı durumlarını de-ğerlendirmek için uygun değerlendirme yöntemlerinin kullanılması (Collier vd., 1971: 16).

Yukarıdaki tanımlar incelendiğinde ve eğitim durumunun tanımı hatırlan-dığında eğitim teknolojisi ile program geliştirmenin ilişkisi rahatlıkla görülebi-lecektir. Hatırlanacağı üzere program geliştirmenin ikinci önemli boyutu hedef-lere ulaştıracak eğitim durumu I. bölümde şu şekilde tanımlanmıştı: Eğitim durumu, istendik davranışları kazandırmak amacıyla içerik, öğretme yöntemi, kaynaklar, araç ve gereçlerin seçimi ve düzenlenmesini içerir. Başka bir deyişle bu boyutta hedeflere nasıl ulaşılacağı sorusuna yanıt aranır. Ayrıca öğrenme yaşantılarının planlanması ile etkili öğrenme-öğretme stratejilerinin belirlen-mesi ve işe koşulması söz konusudur.

Tanımlardan yola çıkıldığında eğitim teknolojisi program geliştirmenin en can alıcı ögesi olan eğitim durumları ile ilgili olmakla beraber, kapsamı sadece bu öge ile sınırlı değildir. Çünkü programı oluşturan ögelerin tümü birbirleriyle organik olarak ilişkili olup, hep birlikte bir bütün oluşturmaktadırlar. Ögenin bir tanesinin normal işlevini yerine getirebilmesi diğer ögelerle olan ilişkilerine bağlı bulunmaktadır. Eğitim teknolojisi, esas olarak belirli bir içeriği uygun sü-reçler yoluyla uygulamaya koymak ve uygulama sonuçlarını değerlendirme et-kinliğidir. Bu nedenle de eğitim teknolojisi programın bütünüyle ilgilidir. Kav-ram program bütününü kapsamaktadır.

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 12

Öğretim Teknolojisi Zaman zaman eğitim teknolojisiyle eş anlamlı olarak kullanılan öğretim

teknolojisi terimi, eğitim teknolojisi tanımı içinde yer almayan durumlar ve ol-guları ifade etmek için kullanılmaktadır.

Öğretim teknolojisi çeşitli şekilde tanımlanmaktadır: 1. Belirlenmiş hedefler uyarınca, daha etkili bir öğretim elde etmek için

öğrenme ve iletişim konusundaki araştırmaların ve ayrıca insan kay-nakları ve diğer kaynakların beraber kullanılmasıyla tüm öğrenme-öğretme sürecinin sistematik bir yaklaşımla tasarlanması, uygulanması ve değerlendirilmesidir (Commission on Instructional Technology, 1970: 19).

2. Televizyon, hareketli resimler, kasetler, diskler, kitaplar ve yazı tahtası gibi donanımı ifade eden iletişim araçlarını anlatır (Engler, 1972: 59).

3. Davranış biliminin bulgularının öğretimsel problemlere uygulanması sürecidir (Engler, 1972: 59).

4. Öğretim Teknolojileri, öğrenme nesnelerini yani öğrenme ve öğretme sürecinde yer alacak her türlü materyal ve aracı anlatır (Armsey & Dahl, 1973: vii).

5. Öğretim teknoloğu, bir grup üyesi olarak öğrenme süreci konusunda uzman olan kişidir. Görevi öğretilecek hedeflerin belirlenmesinde, öğ-renme stratejileri seçilmesinde ve sonuçların değerlendirilmesinde öğ-retim üyesine yardım etmektir (Carnegie Commission On Higher Education, 1972: 71).

Alkan’a (1998: 16) göre “öğretim teknolojisi”, öğretim’in, eğitimin bir alt kavramı olduğu anlayışına dayalı olarak ve belirli öğretim disiplinlerinin kendi-ne özgü yönlerini dikkate alarak düzenlenmiş teknolojiyle ilgili bir terimdir. Örneğin “fen öğretimi teknolojisi”, “dil öğretimi teknolojisi”, “biyoloji öğretimi teknolojisi” gibi. Bu terim, ilgili disiplin alanlarına özgü olarak etkili öğrenme düzenlemeleri oluşturmak üzere amaçlı ve kontrollü durumlarda insan gücü ve insan gücü dışı kaynakları birlikte işe koşarak belirli özel hedefler doğrultusun-da öğrenme ve öğretme süreçleri tasarımlama, işe koşma, değerlendirme ve geliştirme eylemlerinin bütününü içeren sistematik bir yaklaşımı ifade etmek-tedir.

“Eğitim teknolojisi” ise “insanın öğrenmesi” olgusunun tüm yönlerini içe-ren problemleri sistematik olarak analiz etmek, bunlara çözümler geliştirmek üzere ilgili tüm unsurları (insan gücünü, bilgileri, yöntemleri, teknikleri, araç-gereçleri, düzenlemeleri vb.) işe koşarak uygun tasarımlar geliştiren, uygulayan, değerlendiren ve yöneten karmaşık bir süreçtir. Diğer bir deyişle “Eğitim tek-nolojisi” terimi öğrenme-öğretme süreçleri ile ilgili özgün bir disiplini vurgular-

Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 13

ken “öğretim teknolojisi” deyimi ise bir konunun öğretimi ile ilgili öğrenmenin kılavuzlanması etkinliğini ifade etmektedir (Alkan, 1998: 16).

Kapsamı belirlemeye çalışılan ve daha önce televizyon, bilgisayar, teyp ve kitap gibi donanımların ve iletişim araçlarının uygulanışı olarak tanımlanan öğretim teknolojilerinin iletişim süreciyle olan ilişkisinin gözden geçirilmesi yararlı olacaktır.

Öğretim Teknolojisi İletişim ve Öğrenme Arasındaki İlişkiler Öğretim teknolojisi, öğrenmenin amaçlı ve kontrollü olduğu durumlarda

öğrenmeyle ilgili sorunların analizi ve çözümünde insanları, yöntemleri, düşün-celeri, araç-gereçleri ve organizasyonu içeren karmaşık ve tümleşik bir süreçtir (Ergin, 1995: 24).

Yukarıdaki tanım incelendiğinde öğretim teknolojisinin öğrenmenin ger-çekleştirilmesi için gerekli ortamların oluşturulması ve organizasyonunu içeren, çıkacak sorunların çözümü için eğitimlere yol gösteren, uygun araç ve gerecin seçiminin tasarlanmasını ve hazırlanmasını sağlayan bir süreç olduğu tespit edi-lebilir.

Öğrencileri eğitim programında öngörülen hedef davranışlara ulaştırmak, öğretmen ya da eğitimcinin görevidir. Bunun için, öğretmen ya da eğitimcinin öğrencilerine önceden belirlenmiş yaşantıları kazandırması, bunu sağlamak için de eğitimin yapıldığı çevreyi bu yaşantıları kazandıracak şekilde düzenleyip ayarlaması gereklidir (Çilenti, 1979: 85).

Öğretim, öğrenmelerin gerçekleşmesi için bilginin ve ortamın düzenlen-mesi olarak tanımlanabilir. Ortam denilince yalnızca öğretimin yapılacağı yer değil, bilginin aktarılmasında ve (öğrenen) bireylere çalışmalarına rehberlik edilmesinde kullanılacak yöntemler, araç-gereçler ve materyaller de kastedilmektedir. Bireye kazandırılacak bilgi ile ortam arasındaki ilişki öğretim hedeflerine göre değişebilmektedir. Örneğin, öğretim hedefi eğer bir video çekimi yapılmasını gerekli kılıyorsa öğretim ortamı da bunun gereklerini yerine getirecek şekilde düzenlenir.

Öğrenme, bireyin bilgi ve çevresiyle etkileşimi sonucunda yeni bilgi, beceri veya tutum geliştirmesi demektir. Öğrenme her an gerçekleşebilir. Birey olarak, yolda yürüdüğümüzde çevremizi gözlemlerken, televizyon seyrederken veya birisiyle konuşurken bir şeyler öğreniriz. Ancak eğitimcileri asıl ilgilendiren bu tür öğrenmeler değil de öğretimsel çabalar sonucu gerçekleşen öğrenmelerdir. Öğretimi nasıl tasarladığımız yalnızca neler öğrenildiğini değil aynı zamanda bireyin öğrendiklerini nasıl kullanacağını (uygulayacağını) da etkilemektedir. Bu yüzden, öğretme-öğrenme süreci, seçme, düzenleme, uygun bir ortamda bilgiyi aktarma ve bireyin bu bilgi ile etkileşimini içermektedir.

Öğretim Teknolojileri ve Materyal Tasarımı 14

Öğrenci, eğitim sırasında öğretmenle ya da eğitimciyle ve onun düzenlediği çevre ile etkileşimde bulunur. Öğretmenin bir konu ile ilgili hedef-davranışları öğrencilerine kazandırmaya çalışması, o konuyla ilgili olarak kendisinde bulu-nan daha önce kazanmış olduğu fikir, bilgi, tutum, haber, duygu ve becerileri; daha doğrusu, bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor davranışları öğrencileriyle pay-laşması, yani bu davranışların öğrencilerinde de oluşmasını sağlamaya çaba gös-termesi demektir. Davranış değişikliği meydana getirmek üzere fikir, bilgi, ha-ber, tutum, duygu ve becerilerin paylaşılması süreci iletişim olarak tanımlandı-ğına göre; öğretmenin öğrenmenin gerçekleşmesi için öğrencileriyle iletişim kurması gerektiği sonucuna varılacaktır (Çilenti, 1979: 25).

Öğretim teknolojisinde iletişim ise; 1. Bu disiplinin kuramsal bir boyutu olarak iletişim kuramları ile, 2. Öğrenme-öğretme süreçlerindeki etkinlikler için iletişim, süreç, mo-

del, yöntem ve teknikleri ile, 3. Öğretim etkinliklerinde kullanılacak iletişim araçları ile, 4. Öğrenme-öğretme sürecine katılan tüm insan gücü kaynaklar arası

ilişkiler için iletişim becerileri kazandırma yolu ile, 5. Öğrenme-öğretme süreçlerinin başarısı için gerekli davranışların ka-

zandırılması ile, 6. Öğrenme-öğretme sürecinde sağlıklı iletişimi engelleyici faktörlerin

giderilmesine yönelik çözüm önerilerinin geliştirilmesi ile

önemli bir çalışma alanıdır. Başka bir deyişle, çağdaş eğitim teknolojisi anlayışı içinde iletişim kavramının incelenmesini gündeme getiren zorunluluk; öğren-me-öğretme süreçlerinde gerçekleştirilen tüm etkinliklerin temelde birer ileti-şim etkinliği olmasından kaynaklanmaktadır (Ergin, 1995: 25).

İletişim Süreci

İletişim, genel anlamıyla iki birim arasındaki mesaj alış-verişi olarak ta-nımlanmaktadır. Bir iletişimde etkili olan beş değişkenden söz edebiliriz: Bun-lar; “Kaynak, Mesaj, Kanal, Alıcı ve Dönüt” dür (Demirel, 2000; Cüceloğlu, 1997: Çilenti, 1984).

Öğretmen Öğrenci Kanal Mesaj

Yöntem

Şekil 1.3: İletişim Süreci

Eğitim, Öğretim Teknolojisi ve İletişim 15

İletişim sürecinde “kanal” mesajı alıcıya iletme görevini üstlenir.

• Kaynak, bilgiyi yani mesajı ileten birimdir. Bu birim, kitap, gazete, dergi, radyo, televizyon ya da yüz yüze iletişim etkinliğinde olduğu gibi bir insan olabilir.

• Mesaj iletişimin içeriğidir. İletilmek istenen bilgi, fikir, mesajı oluştu-rur.

• Kanal mesajın sunuluş biçimidir. Mesaj, sözlü ya da yazılı olarak sunu-labilir.

• Alıcı mesajın gönderildiği birimdir. Mesajı okuyan, dinleyen, izleyen kişidir.

• Dönüt ise, alıcının mesaja verdiği tepkidir, alıcının mesajı nasıl yorum-ladığını gösterir.

KAYNAK MESAJ KANAL ALICI

Davranışlar • Fikir

• Bilgi

• Duygu

• Tutum

• Beceri

Semboller • Gerçek

Eşya

• Modeller

• Resim

• Yazı

• İşaretler

• Hareket

• Ses

• Çizim

İletici Araç ve Yöntemler • Sözsüz iletişim

• Ses ileten araçlar

• Sözlü iletişim

• Resim ileten araçlar

• Basılı ve yazılı araçlar

• Yöntemler

Davranışlar • Fikir

• Bilgi

• Duygu

• Tutum

• Beceri

Dönüt (Geri Bildirim)

Şekil 1.4: İletişim Sürecinin Temel Ögeleri

Dönüt, iletişim sürecinde alıcının olumlu ya da olumsuz tepkilerinin bilin-mesi açısından oldukça önemlidir. Bu tepkilerin bilinmesi iletişimin başarısı açısından yararlar sağlayacaktır. Dönütün en iyi alındığı iletişim durumu, yüz yüze olanıdır. Çünkü yüz yüze iletişimde kaynak, alıcıda yarattığı etkiyi doğru-dan gözleyebilir.

İletişim sürecini açıklamak üzere birçok görsel ve matematiksel modeller geliştirilmiştir. Yukarıda temel ögeleri belirten model şu şekilde çalışmaktadır.

Bir mesaj, örneğin, gözün yapısının nasıl olduğunu anlatan bir ifade bilgi-nin kaynağı olarak öğretmen veya öğrenci tarafından seçilir.