Perica Špehar - Materijalna kultura iz ranovizantijskih utvrđenja na Đerdapu

INSTITUT ARCHÉOLOGIQUE, BELGRADECahiers des Portes de Fer

Monographies 7

IZDAVAČ / PUBLISHED BY

Arheološki institutBeograd, Knez Mihailova 35

ZA IZDAVAČA / FOR THE PUBLISHER

Slaviša Perić

UREDNIK / EDITOR

Vujadin Ivanišević

RECENZENTI / REVIEWED BY

Miloje VasićVujadin Ivanišević

CRTEŽI / DRAWINGS

Aleksandar Kapuran

FOTOGRAFIJE / PHOTOGRAPHS

Perica ŠpeharJasna Cizler

LEKTOR / LANGUAGE EDITOR

Milena Bogdanović

PREVODILAC REZIMEA / TRANSLATED BY

Tamara Rodwell-Jovanović

GRAFIČKA OPREMA KNJIGE / GRAPHIC DESIGN BY

Martina Ristić

ŠTAMPA / PRINTED BY

Excelsior

TIRAŽ / PRINTED IN

800 primeraka / copies

Štampanje ove publikacije omogućilo je Ministarstvo za nauku i tehnološki razvoj

Republike Srbije (projekat 147004)

Beograd 2010

IZ RANOVIZANTIJSKIHUTVRĐENJA U ĐERDAPU

MATERIJALNA KULTURA

Perica Špehar

Knjiga predstavlja delimično izmenjenu magistarsku tezu

Materijalna kultura ranovizantijskih utvrđenja na širem

prostoru Đerdapa : od ušća Porečke reke do ušća Timoka,

odbranjenu decembra 2004. godine na Filozofskom fakultetu

u Beogradu. Komisiju su činili: mentor, prof. dr Mihailo

Milinković, prof. dr Aleksandar Jovanović, prof. dr Radivoje

Radić i dr Dušica Minić. Njihove primedbe i saveti bili su

mi od velike pomoći pri izradi ove knjige, zbog čega im se

iskreno zahvaljujem.

Beograd, mart 2010. godine

UVOD

ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA

ĐERDAP: GEOGRAFSKE ODLIKE I KOMUNIKACIJE

ADMINISTRATIVNE PODELE U RIMSKOM I VIZANTIJSKOM PERIODU

UTVRĐENJA NA DESNOJ OBALI DUNAVA U ĐERDAPU UŠĆE POREČKE REKE VELIKO GOLUBINJE MALO GOLUBINJE HAJDUČKA VODENICA TEKIJA (TRANSDIERNA) SIP KARATAŠ (DIANA)DONJE BUTORKE PONTES RTKOVO − GLAMIJA I KORBOVO VAJUGA−KARAULA MILUTINOVAC LJUBIČEVAC−GLAMIJA BRZA PALANKA (EGETA ) UŠĆE SLATINSKE REKE MIHAJLOVAC−BLATO MORA VAGEI BORĐEJ AKVE (AQUAE) RADUJEVAC–KARAMIZAR UŠĆE TIMOKA

SADRŽAJ

13589

10121213151618202122252525262731333435363838

POKRETNI NALAZI

POSUDE OD STAKLA / pehari na stopi, boca, balsamarijumi / DELOVI ODEĆE I NAKIT / kopče, pojasni jezičak, fi bule, igle za odeću, prstenje, narukvice, naušnice, perle, privesci, delovi torbica / PREDMETI OD KOSTI I ROGA VAGE I TEGOVI / novčarske vage, tegovi / GRAĐEVINSKA OPREMA / klinovi, klamfe, baglama, brave, katanac, ključevi, šarka, prozorska okna /OPREMA ZA OSVETLJAVANJE / nosači svetiljki, staklene svetiljke, keramičke lampe, bronzana lampa / ALAT I PRIBOR / poljoprivredne alatke, alat za obradu drveta, alat za obradu kamena, alat za obradu metala, alat i pribor za obradu vune i kože, pribor za ribolov, alat i pribor za obradu hrane, kozmetički pribor, brusevi, kresivo, stilusi, medicinski instrumenti, alat nepoznate namene / ORUŽJE / mač, štitovi, koplja, tribulusi, luk i strele / KONJSKA OPREMA RAZNO NOVAC / ostava iz Akva, ostava iz Hajdučke vodenice, ostava sa ušća Slatinske reke, ostava iz Tekije, pojedinačni nalazi novca /

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

SPISAK PREUZETIH CRTEŽA

SUMMARY

BIBLIOGRAFIJA

3939-4343-64

65

68-7172-78

79-85

85-115

116-121122122

124-133

135146147157

11

Dunav je kao prirodna granica oduvek imao izu zetan strateški značaj, pa su i Rimljani u

po slednjim decenijama 1. i početkom 2. veka na nje-govim obalama uspostavili limes. Da bi se sprečili prodori varvara, pogranična utvrđenja dodatno su ojačana krajem 3. i u prvoj polovini 4. veka. Severne oblasti Carstva bile su ponovo ugrožene migraci-jama raznih naroda u poslednjoj četvrtini 4. veka, a granica je konačno probijena sredinom 5. veka, kada su Huni i njima potčinjena plemena osvojili i porušili brojne tvrđave na dunavskom limesu i gradove u unutrašnjosti (Prisci Fragmenta 1; 1b; 7−8: ВИИНЈ I 2007: 9−12; Lemerle 1954: 279−280).

Ova pustošenja ostavila su velike posledice i tek kada je na presto došao Anastazije I (491−517) započeo je oporavak Carstva u severnim delovima Ilirika. Tome je doprinela osnažena državna bla-gajna, ali i vojne reforme u okviru kojih su ponovo ojačane odbrambene linije na granici, i to obnavlja-njem oštećenih i podizanjem novih utvrđenja. Takvu politiku uspešno su nastavili i Anastazijevi naslednici, pa su za vreme Justinijanove vladavine (527−565) vraćeni izgubljeni položaji na desnoj obali Dunava, što pokazuju ostaci mnogobrojnih utvrđenja iz ovog perioda.

Oporavak Romejskog carstva nije, međutim, bio dugog veka i samo nekoliko decenija kasnije Avari, koji su u međuvremenu naselili Panoniju (Lemerle 1954: 288; Pohl 1988: 50−51), zajedno sa Slovenima su počeli da ugrožavaju severne gra-

nice Carstva u Iliriku. Po osvajanju Sirmijuma 582. godine, sa plemenima koja su im bila pot -či njena, u nekoliko navrata su napali teritoriju Carstva. Pisani izvori i arheološki materijal poka-zuju da je u poslednjoj deceniji 6. veka gotovo sigurno došlo do kratkotrajnog sloma limesa (Th eophylacti Simocattae historiae VII 12: ВИИНЈ I 2007: 121−122; Lemerle 1954: 291−292; Popović, V. 1975: 463−464; Popović, V. 1979: 623−624).

Romejska vojska je pod Priskovom koman-dom već 600. godine započela veliki i uspešan pohod na teritoriju Avara sa leve strane Dunava (Th eophylacti Simocattae historiae VII 3: ВИИНЈ I 2007: 123−124). U sukobu kod Viminacijuma na -redne godine Romeji su odneli značajnu pobedu, posle koje je slom Avara izgledao neizbežan. Nakon neuspelih operacija pod komandom Petra, u romej-skoj vojsci je 602. godine izbila pobuna, a presto u Konstantinopolju uzurpirao je Foka (602−610). Pošto su gotovo sve vojne snage povučene u pre-stonicu zbog rata sa Persijom i mogućnosti novih pobuna, severne granice su ostale bez zaštite, pre-puštene na milost i nemilost varvarskih pleme na (Th eophylacti Simocattae historiae VIII 5−6: ВИИНЈ I 2007: 124−126; Баришић 1956: 74).

Novi napadi Avara i Slovena usledili su u prvoj četvrtini 7. veka, kada su uništeni ostaci ro -mejske uprave u Iliriku. O tome, između ostalog, svedoče i pojedinačni nalazi Iraklijevog novca, koji je na ovom prostoru bio u opticaju do 615.

UVOD

12

1 U tom poslu veoma su mi pomogli Jelena Rankov, muzejski savetnik u Narodnom muzeju u Beogradu, Gordan Janjić, direktor Muzeja Krajine u Negotinu, Valentina Vujaković iz Muzeja Đerdapa u Kladovu, kao i studenti arheologije Jovana Mijatović i Milan Milosavljević. Za prikupljanje analogija od velike koristi bio mi je uvid u nepublikovani materijal sa značajnih ranovizantijskih lokaliteta Caričin grad i Gradina na Jelici, i to zahvaljujući ljubaznosti rukovodilaca istraživanja dr V. Ivaniševića i dr M. Milinkovića.

godine. Posle neuspešne opsade Konstantinopolja 626. godine, Avari su se povukli u matične oblasti severno od Dunava, dok su Sloveni zaposeli terito-riju Balkana (Popović, V. 1975: 489−490; Popоvić, V. 1979: 627−631; Pohl 2003: 594).

Iz istorijskih izvora se vidi da je dunavski limes u severnom Iliriku bio poprište burnih do ga -đaja od kraja 5. do prve polovine 7. veka, koji se nisu odrazili samo na Romejsko carstvo već i na susedna varvarska plemena. Stanovništvo pograničnih utvrđenja, uglavnom vojnici i poljopri-vrednici, suočavalo se sa brojnim izazovima usled neposredne blizine ne prijatelja i skromnih eko-nomskih mogućnosti.

Ova knjiga predstavlja pokušaj da se na jed-nom mestu publikuju svi poznati i dostupni ranovi-zantijski pokretni nalazi, izuzimajući keramiku, otkriveni u utvrđenjima na desnoj obali Dunava od ušća Porečke reke do ušća Timoka. To je bila pogranična zona provincije Dakije Ripenzis (Dacia Ripensis) na teritoriji današnje Srbije, dugačka približno 200 km, gde su arheološki evidentirane i istražene 22 fortifi kacije različite veličine i značaja.

Višedecenijskim iskopavanjima otkriven je niz utvrđenja u kojima je, osim ostataka bedema, stambene arhitekture i nekropola, konstatovana i znatna količina predmeta koji pripadaju materijal-noj kulturi iz ranovizantijskog perioda. Nažalost, mada predstavlja osnovni izvor informacija, teren-

ska dokumentacija mahom je nepotpuna, pa veliki broj nalaza nije precizno stratigrafski određen. S druge strane, iako su pojedina arheološka istra-živanja okončana još pre više decenija, gra đa i rezultati iskopavanja nisu publikovani u za do-voljavajućoj meri, već samo u vidu terenskih izve-štaja. Osim toga, budući da su pojedina iskopavanja završena još pre više od četrdeset godina, usled neadekvatnog tretmana deo materijala je uništen ili izgubljen.

I pored svih poteškoća, nastojali smo da pri -ku pimo građu, da je katalogizujemo i interpretira mo kako bi se osvetlila društveno-ekonomska struk-tura stanovništva đerdapskih pograničnih utvr đenja. Prema nameni, ranovi zan tijski pokretni na lazi raz vrstani su u nekoliko opštih grupa, a zatim je usledila njihova tipologizacija, kao i upoređivanje sa analognim ili sličnim predmetima. Takav kom-parativni metod omogućio je poređenje materijal ne kulture u pograničnim i drugim delo vima Carstva. Osim toga, zahvaljujući pouzdano datovanim ana -logijama, ponekad su nalazi sa šireg pro stora Đer-da pa preciznije hronološki oprede ljeni. U ilu stra-tivnim prilozima nisu predočeni svi nalazi, već samo tipološki reprezenti određene vrste materi-jala. Osim crtežima, čija numerička oznaka odgo-vara kataloškom broju predmeta, u pojedinim slu-čajevima nalazi su dokumentovani i fotografi jama.1

13

Oblast Đerdapa se zbog povoljnog vojno-geo-grafskog položaja veoma rano našla u središtu

naučnog interesovanja. Budući da je Dunav činio prirodnu granicu između dva velika, a sukobljena carstva, turskog i austrijskog, bilo je potrebno da se prouče njegove obale i gazovi, kao i tragovi starih utvrđenja kako bi se izradile pouzdane mape. Obi-šavši srednje Podunavlje, grof Marsilji je dao preg -led antičkih i ranovizantijskih utvrđenja i, ukoliko je to bilo moguće, njihove osnove (Marsigli 1726).

Po oslobođenju od turske vlasti, proučava-njem prošlosti su počeli da se bave i srpski naučnici. U potrazi za arheološkim lokalitetima, J. Šafarik je 1846. godine obilazio ondašnju Srbiju. O svojim zapažanjima je izvestio nadležno ministarstvo, nagla šavajući da su na nekim nalazištima, među kojima je i Pontes, neophodna arheološka iskopa-vanja (Милинковић 1985а: 77−78). Tri dece nije kasnije, 1876. godine, u Beogradu je objavljeno delo M. Milićevića, pod nazivom Kneževina Srbija, uglavnom sa skromnim, ali pouzdanim sve do čan-stvima o arheološkim lokalitetima u Srbiji. Neki od tih podataka odnose se i na pojedina ka sno-antička utvrđenja na desnoj obali Dunava.

F. Kanic je krajem 19. veka obišao ne samo Podunavlje već gotovo i čitavu Srbiju kako bi upo -znao njene geografske i klimatske odlike, ali i dru-štvene, ekonomske i političke prilike. Rezultati nje-govog obimnog i studioznog istraživanja dopunili su i obogatili postojeća saznanja o polo žaju, osno-vama i stepenu očuvanosti đerdap skih utvrđenja (Kanitz 1892).

Posle Kanicovog poduhvata usledila je pauza zbog balkanskih ratova, a zatim i Prvog svetskog rata. Novi pomak u proučavanju prošlosti Đerdapa učinjen je 1938. godine, kada je E. Svoboda objavio sintezu do tada poznatih i raspoloživih podataka o utvrđenjima sa teritorije Gornje Mezije (Swo-boda 1939). Iste godine je V. J. Fjuks obišao prostor između Gvozdenih vrata i Timoka, gde je konsta-tovao ostatke nekoliko kasnoantičkih utvrđenja (Fewkes 1939: 9−11).

Prve korake u arheološkom istraživanju Đer -dapa preduzeli su stručnjaci Arheološkog insti-tuta u Beogradu, koji su petogodišnjim planom rada predvideli, između ostalog, i proučavanje ove oblasti. Terenske radove započeli su 1958. godine, i to sondažnim iskopavanjima na lokalitetu Veliki Gradac kod Donjeg Milanovca, a 1959. godine i na lokalitetu Akve u Prahovu. Do 1960. godine reko-gno sciran je pojas od Beograda do Radujevca, a svi lokaliteti između Rama i granice sa Bugarskom su kartirani i kotirani.2 Iste godine sprovedeno je iskopavanje nalazišta Veliki i Mali Gradac kod Do njeg Milanovca, kao i sondiranje u okolini Negotina.

Na Međunarodnom simpozijumu o limesu 1960. godine zaključeno je da proučavanje granica Rimskog carstva i Vizantije koje su se nalazile na teritoriji Jugoslavije kasni u odnosu na druge ze mlje. Zbog toga je JAZU 1961. godine organizo-vao Međunarodni kongres o limesu, a Savet akade-mija nauka SFRJ obrazovao je poseban Odbor za istraživanje limesa. U Arheološkom institutu u Beo gradu je 1962. godine za potrebe Zavoda za una pređenje komunalne delatnosti SR Srbije izra-đen elaborat Prikaz arheološko-kulturno-istorij skih spomenika na priobalnom području Dunava, od Beograda do rumunske i bugarske granice i predlozi za njihovu zaštitu. Do kraja te godine sprovedena su istraživanja na lokalitetima Ušće Porečke reke, Tekija i Brza Palanka (Egeta).

Ubrzo potom, u Arheološkom institutu je izrađen novi elaborat − Spomenici kulture u Đer-dapu i organizacija sedmogodišnjih arheoloških zaštitnih iskopavanja, kojim je bilo predviđeno iskopavanje na potesu Sip−Kulič, i to od 1964. do 1970. godine. Sredinom iste godine, Potkomisija za zaštitu arheoloških spomenika na Đerdapu Re -publičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture SR Srbije prihvatila je ovaj elaborat i iskopavanja poverila Arheološkom institutu, dok je zaštita spo-menika kulture preneta u nadležnost Instituta za arhitekturu i urbanizam.

ISTORIJAT ISTRAŽIVANJA

2 Utvrđivanje nadmorske visine na kojoj se nalaze pojedine fortifi kacije bio je prvi korak u određivanju stepena njihove ugroženosti usled podizanja brane, a samim tim i prioriteta u daljim istraživanjima.

14

Iskopavanja su započeta 10. oktobra 1964. godine, kada su obezbeđena fi nansijska sredstva. Najugroženiji lokaliteti bili su Sip, i to usled podi-zanja nivoa Dunava, Karataš (Diana), zbog radova u majdanu kamena, a Kladovo, Egeta i Mihajlovac zbog proširenja puta. Lokalitet u Kladovu bio je dodatno ugrožen izgradnjom teretnog pristaništa (Vučković-Todorović 1964: 49−51).

Radi očuvanja ovih nalazišta, u oktobru i novembru iste godine obavljena su zaštitna iskopa-vanja duž Dunava, koja je organizovao Arheološki institut u saradnji sa Narodnim muzejom Krajine u Negotinu. Komisiju koja je vodila projekat činili su Đ. Bošković, B. Gavela i D. Vučković-Todorović, a učestvovao je veći broj institucija, kao što su Filo-zofski fakultet u Beogradu, Arheološki muzej u Zagrebu, Vojni muzej JNA, Muzej Srema u Srem-skoj Mitrovici, Narodni muzeji iz Bora, Titovog Užica i Svetozareva (Vučković-Todorović 1964: 49).

Zaštitna iskopavanja su nastavljena i na -red nih godina, a tri godine kasnije, po nalogu Re publičke komisije za naučno proučavanje i za -šti tu spomenika kulture i prirodnih retkosti na Đer dapu, odnosno njene Potkomisije za arheo lo-giju i Komisije Arheološkog instituta za Đerdap, prerasla su u sistematska istraživanja. Kadrovima i sredstvima radove su pomogli Vojni muzej JNA, Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu i Narodni muzej iz Vršca (Bošković, Đ. 1966: 67−68; Bošković, Đ. 1967: 53).

U fi nansiranje projekta je 1968. godine uključena hidroelektrana Đerdap, tako da se obim istraživanja povećao. Iskopavanja u Čezavi po mogao je Vojni muzej JNA, a u Lepenskom viru, Sapaji i Tekiji Odeljenje za arheologiju Filo-zofskog fakulteta, mada je u istraživanjima Sapaje učestvovao i Narodni muzej iz Vršca. U Malom Golubinju ostvarena je saradnja sa Narodnim mu zejom iz Beograda, a na mnogim lokalitetima (Ravna, Bosman, Tekija, Kožica) učestvovao je i Muzej grada Beograda. Radovima su doprineli i stručnjaci iz muzeja u Sremskoj Mitrovici, Po -žarevcu, Boru, Zaječaru, Nišu Negotinu, kao i iz Geomagnetnog instituta iz Beograda na loka-litetima Lepenski vir, Padina i Pesača. Osim toga, angažovana su dva mađarska antropologa, Janoš Nemeškeri i Suzana Kiš. Tokom 1969. godine u istraživanjima su uče stvovali i Republički i Pokra-jinski SAVP, Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Institut za proučavanje istorije Vojvodine, Balkanološki institut i drugi (Bošković, Đ. 1968: 55; Bošković, Đ. 1969: 85). Radovi su na -stavljeni i kasnije, ali u manjem obimu.

Do novog zamaha došlo je u vreme izgrad-nje hidroelektrane Đerdap II, koja je započeta 1979. godine. Podizanje brane izazvalo je dalji rast Dunava, pa su mnogi lokaliteti bili ugroženi. Zbog toga su organizovana proučavanja utvrđenja na nalazištima Karataš, Pontes, Korbovo, Vajuga, Rtkovo, Milutinovac, Ljubičevac, Ušće Slatinske reke, Mihajlovac, Mora Vagei i Borđej, koja se nalaze uzvodno od brane. Takva opasnost nije pretila utvrđenjima nizvodno od hidroelektrane Đerdap II, pa su u njima sprovedena uglavnom rekogno -sciranja, a u pojedinim slučajevima i manja son-dažna iskopavanja. Istraživanja u okviru izgradnje hidroelektrane Đerdap II završena su 1984. godine, mada su u Pontesu i Dijani nastavljena i kasnije, a u Dijani traju i danas.

Prikupljeni arheološki nalazi dugo su čuvani u nekoliko muzeja, kao što su Narodni muzej u Beo gradu i Muzej Krajine u Negotinu. Pre neko-liko godina odlučeno je, međutim, da se materijal sa iskopavanja pohrani u depo u Karatašu, a nje-gov manji deo izložen je u Arheološkom muzeju Đerdapa u Kladovu, osnovanom 1996. godine. Nalazi iz Prahova i sa prostora nizvodno od njega smešteni su u Muzej Krajine u Negotinu.

Još u prvoj fazi istraživanja objavljeni su nji-hovi rezultati, najpre u vidu sumarnih godišnjih izveštaja u časopisu Arheološki pregled. Kasnije, u vreme izgradnje hidroelektrane Đerdap II pokre-nuta je serija Ђердапске свеске, sa opširnijim izve-štajima, planovima, osnovama, profi lima i crtežima pokretnih nalaza, ali su, nažalost, izašle samo če -tiri sveske. Praznina je donekle popunjena dvo-brojem Старинаra iz 1984. godine,3 a nakon toga interesovanje za istraživanja u Đerdapu je opalo.

Uporedo sa Ђердапскim свесkama pokre-nuta je posebna serija monografi ja o pojedi nim lokalitetima. I druge publikacije su nasta le za -hvaljujući sistematskim istraživanjima u Đer dapu (Janković, Đ. 1981), a obilje podataka pružaju i neobjavljene magistarske teze odbranjene na Odeljenju za arheologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu (Кораћ 1980; Grbić 1994). Arheološki nalazi iz Đerdapa našli su mesto i u nekoliko mo -nografi ja o pojedinim vrstama materijala iz Srbi- je, odnosno o utvrđenjima na dunavskom li mesu (Popović, I. 1988; Ružić 1994; Petković 1995; Jeremić 2009), kao i u nizu manjih studija o ovoj tematici u raznim časopisima. Arheološkim istra-živanjima u Đerdapu posvećena je i izložba, kao i prateći katalog (Кондић, В. 1978).

3 Старинар XXXIII−XXXIV (н.с.), Београд 1984.

15

Balkansko poluostrvo je na severu omeđeno Kupom, Savom i Dunavom, a ostale grani ce

čine Jadransko, Jonsko, Egejskog, Mramorno i Crno more (Цвијић 1966: 6). Njegov centralni deo na severu je ograničen planinskim masivom Juž -nih Karpata, od koga se ka istoku prostire Vlaška nizija. Nakon mirnog toka Panonskom nizijom, na granici Rumunije i Srbije Dunav nailazi na obronke Južnih Karpata. Na levoj obali oni se javljaju naspram današnjeg Rama i pružaju se do Korbova. Sa desne strane reke planinski predeo započinje nizvodnije, odnosno kod Golupca, a nestaje nešto uzvodnije nego na levoj obali, tj. kod Sipa. Obronci Južnih Karpata, odnosno planinski venci Almašul i Mehedinci, na levoj obali Dunava dostižu visinu veću od 1000 m. Na desnoj obali Miroč se pruža u pravcu severoistok−jugozapad, a Veliki greben u pravcu sever−jug. Ove planine imaju nešto manju nadmorsku visinu, oko 700 m. Dunav potom ulazi u Vlašku niziju, koja se sa njegove desne strane pruža od Sipa, a sa leve počinje nešto nizvodnije, kod Korbova.

Protičući kroz jugozapadne obronke Južnih Karpata, Dunav je usekao korito mestimično duboko i 400 m, sa strmim stranama pod nagibom od 30 do 40 stepeni (Цвијић 1991: 277). Kako bi se lakše probila, između ušća Porečke reke i ušća Timoka reka više puta menja pravac, i to najpre pod uglom od gotovo 45 stepeni. Zatim se pruža ka severoistoku i pod nešto blažim uglom skreće kod Sipa i teče ka jugoistoku. Kod Korbova pravi široku i blagu krivinu, posle koje ide u pravcu zapad−jugo-zapad. Kod Brze Palanke Dunav ponovo skreće ka jugoistoku, zadržavajući uglavnom isti pravac do ušća Timoka (karta 2).

Deo desne obale Dunava zatvoren je planinama Miroč i Veliki greben, čije se padine spuštaju do same reke. One čine deo Đerdapske

klisure u kome je Dunav najuži, a protok vode najbrži, zbog čega je baš ovde podignuta hidro-elektrana. Nakon klanca, sa desne strane Dunava nalazi se plodna ravnica, odnosno deo Vlaške nizije, koja se dalje prostire ka istoku. Od Dunava ka zapadu ravnica je široka 20−30 km i dopire do istočnih obronaka planina Miroč, Veliki greben i Deli Jovan, čiji najviši vrh prelazi visinu od 1100 m. Desnu obalu čini nepristupačan i negostolju-biv kraj prekriven listopadnom šumom. Nasuprot tome, posle Đerdapske klisure se sa desne strane Dunava javlja plodni deo Negotinske Krajine, pogodan za naseljavanje.

Ovim radom obuhvaćena su arheološka istraživanja na desnoj obali Dunava, i to između Porečke reke, koja ka jugu prodire u dužini od približno 20 km, i Timoka, koji se pruža ka jugo-zapadu oko 50 km. Osim ovih velikih pritoka, nizvodno od Sipa do ušća Timoka u Dunav se, sa njegove desne strane, uliva veći broj manjih rečica koje se spuštaju sa istočnih padina Miroča, Velikog grebena i Deli Jovana, među kojima se veličinom izdvajaju Slatinska i Sikolska reka (karta 2).

Od ušća Porečke reke do ušća Timoka desna obala Dunava ima različite geografske odlike. Između Panonske nizije i Sipa su obronci Južnih Karpata, visoki od 700 m do više od 1100 m, dok se od Sipa do ušća Timoka prostire ravničarski predeo, na nadmorskoj visini manjoj od 100 m. To ipak nije dovelo do znatnih klimatskih razlika, pa je na ovom delu desne obale Dunava zastupljena umereno kontinentalna klima, sa dugim, hlad-nim i snežnim zimama, toplim letima i relativno malom količinom padavina.

Komunikacije između utvrđenja podignu-tih na ovom delu dunavske obale i urbanih centara u unutrašnjosti doprinosile su uspešnoj odbrani granice. Uočeno je više putnih pravaca. Prvi se

ĐERDAP: GEOGRAFSKE ODLIKE

I KOMUNIKACIJE

Karta 1. Granice provincija u Iliriku u 6. veku

17

Karta 2. Ranovizantijska utvrđenja na prostoru Đerdapa

18

pružao duž Save i Dunava (Sirmium−Singidunum−Viminacium−Ratiaria) i povezivao Panoniju II i Meziju I sa Priobalnom Dakijom. Drugi je vodio od doline Velike Morave ka severoistočnoj Bugarskoj, i to od Viminacijuma preko Naisusa do Serdike (Tabula Peutingeriana, seg. VI Codex Vindobone-sis 1976; Bavant 2004: 313). Taj pravac su koristili Avari i Sloveni i putem Arčar−Niš su stizali iz don-jeg Podunavlja u dolinu Velike Morave (Procopius – Bellum Gothicum III 39: ВИИНЈ I 2007: 45; Th e-ophylacti Simocattae historiae I 3; I 8: ВИИНЈ I 2007: 106, 109; Popović, V. 1975: 471−472). Bilo je i manje značajnih putnih pravaca, poput onog koji je duž Porečke reke vodio do rudnih oblasti u zaleđu, u kojima se i danas eksploatišu zlato, sre-

bro i bakar,4 ili između Ušća Porečke reke i Egete preko Miroča, tj. utvrde Gerulata (Петровић, П. 1984: 285).

Komunikacije su postojale i sa druge strane Dunava. Glavne su bile u Vlaškoj niziji i njima su stizala brojna varvarska plemena. Važna su bila i dva putna pravca duž pritoka Dunava Mrakonije i Černe, čiji su tokovi usečeni u jugozapadne obronke Južnih Karpata u pravcu sever−jug. Koliko su svi ti putevi bili značajni varvarima najbolje pokazuje podatak da se između Sipa i ušća Timoka, na delu gde je Dunav otvoren ka Vlaškoj niziji, nalazi 16 od 22 fortifi kacije, kao i činjenica da su utvrđenja na desnoj obali podignuta naspram ušća Mrakonije i Černe, u Hajdučkoj vodenici i Tekiji.

Veći deo Đerdapa veoma rano je dospeo pod vlast Rimljana, koji su osvojene teritorije, radi lakše kon-trole, podelili na provincije. Ubrzo po završetku panonskog rata 9. godine, na Balkanu je osnovana provincija Moesia, koja je proglašavanjem za carsku zvanično uključena u sistem uprave. Zbog velikog pritiska na dunavski limes nekoliko decenija kas-nije (86. godine), Mezija je podeljena na provincije Moesia Superior i Moesia Inferior (Mócsy 1970: 9−6; Mirković 1986: 35).

Sledeća reorganizacija administrativnog siste ma sprovedena je posle napuštanja provincije Dakije 272. godine, tokom Aurelijanove vladavine (270−275). Nakon toga, verovatno za vreme Proba (276−282), južno od Dunava osnovane su dve nove provincije − Priobalna i Sredozemna Dakija. Usled napada varvarskih plemena na granice i stalnih nemira u provincijama, Dioklecijan (282−302) je započeo niz reformi, pa i administrativnih. Cilj nove podele bio je stvaranje manjih teritori-jalnih celina radi lakšeg upravljanja i suzbijanja unutrašnjih nereda i prodora varvara. Reforme započete u vreme njegove vladavine završene su u 4. veku, kada su uspostavljene četiri prefekture,

najpre sa 12, a potom sa 14 dijeceza. Konačnom podelom na Istočno i Zapadno carstvo 395. godine formirana je prefektura Ilirik, koju su činile Dačka i Makedonska dijeceza. Dačka dijeceza je obuh-vatala provincije Moesia Prima (Viminacium), Praevalitana (Doclea), Dardania (Scupi), Dacia Ripensis (Ratiaria) i Dacia Mediterranea (Serdica). Novooformljena provincija Dacia Ripensis (Prio-balna Dakija) na severu je bila omeđena Dunavom, i to od Talijate do ušća reke Vit. Granica se potom spuštala ka jugu, prateći tok Vita. Zatim je sledila pravac planine Balkan ka severozapadu, a dalje je išla vododelnicom Velike Morave i Timoka, izbijajući ponovo na Dunav (karta 1) (Hieroclis – Synecdemus: Извори за Българската история III 1959: 93−94; Vetters 1950: 6−7; Bavant 2004: 307).

Ovom knjigom su obuhvaćena utvrđenja na desnoj obali Dunava od ušća Porečke reke do ušća Timoka, odnosno u široj oblasti Đerdapa, koja je administrativnom podelom u kasnoanti-čkom periodu pripala Priobalnoj Dakiji. Pošto se ova provincija prostirala na daleko većoj teritoriji, obra đen je deo limesa koji se nalazio na teritoriji današnje Srbije.

4 Pomenuti rudnici nalaze se kod Bora i Majdanpeka. Uporediti: Bavant 2004: 331.

ADMINISTRATIVNE PODELE U RIMSKOM I VIZANTIJSKOM PERIODU

19

Rimska ekspanzija na centralnom Balkanu za -vršena je u 1. veku n.e., kada su na desnu

obalu Save i Dunava izbile carske legije. Prvi vojni logori imali su bedeme od zemlje, sa palisad-nom zaštitom.5 Ubrzo su podignute fortifi kacije od kamena, kao što su Tekija, Pontes, Dijana i utvrđenje na ušću Slatinske reke (Kondić, Zotović 1971: 38). Osim sistematske izgradnje utvrđenja na dunavskom limesu, tokom 1. i 2. veka napravljen je i put duž desne obale Dunava, a podignut je i most (103−105. godine) koji je povezivao Drobetu i Transdrobetu. Kod današnjeg Sipa prokopan je kanal da bi se izbegli brzaci i plovidba bila lakša (Kondić, Zotović 1971: 39; Mirković 1968: 32).

Gotovo dva naredna veka Rimljani su spro-vodili osvajačku politiku. Tek u poslednjoj trećini 3. veka rimske trupe su prvi put morale da se povuku. Odlazak legija iz Dakije 272. godine omogućio je najezdu varvara na severne granice Carstva, što je dovelo do velike krize. Stoga su administrativnim reformama do sredine 4. veka uspostavljane nove granice provincija (Mócsy 1970: 9−16; Mirković 1986: 35). Pošto je broj raspoloživih vojnika stalno opadao, podizana su utvrđenja manjih dimen-zija, tzv. burgusi, čiju su posadu činili manji vojni odredi. Ovaj tip utvrđenja, karakterističan za period od kraja 3. do sredine 4. veka, konstatovan je na širem prostoru Đerdapa, na lokalitetima Hajdučka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo − Glamija I, Ušće Slatinske reke, Mihajlovac−Blato, Mora Vagei i Borđej (Тоmović 1987: 97). I pored toga, dunavski limes je pao kada su Huni između 441. i 447. godine osvojili brojna utvrđenja na Dunavu (Prisci Frag-menta 1, 1b, 7: ВИИНЈ I 2007: 9−12).

Na desnoj obali Dunava između Porečke reke i Timoka uočene su 22 fortifi kacije sa trago-vima života iz ranovizantijskog doba (karta 2). Uglavnom potiču iz ranijih perioda, ali su za vre -me Justinijanove obnove dodatno ojačane i po pra v-ljene, a neke od njih su tada i podignu te. Osim kula različitih tipova (poligonalne, polukružne, kružne, potkovičaste i sl.), radi što efi kasnije od brane korišćene su poterne, proteihizme, valu mi, kao i druga arhitektonska rešenja. Raznorodni karakter fortifi kacija (utvrđeni grad, kastrum, os ma tračnica) određivao je njihov oblik i dimenzije. Ponekad su se

u njima nalazili veći administrativni, vojni i religi-jski centri, a u nekim slučajevima podizana su samo za smeštaj manjih vojnih jedinica.

Kako su utvrđenja u ovoj oblasti imala vi -šestruku namenu, mesto za njihovo podizanje bi -rano je na osnovu nekoliko parametara. Njihova osnovna funkcija bila je zaštita puteva kojima su varvarska plemena mogla da prodru na terito-riju Carstva, a zatim kontrola gazova, mostova, kao i pristaništa preko kojih je dopremana neo-phodna roba, ali i vojna pojačanja iz unutrašnjosti (Petrović, Vasić 1996: 18).

Ako se raspored ranovizantijskih utvrđenja između ušća Porečke reke i ušća Timoka poveže sa geografskim odlikama ovog kraja, uočava se veliki uticaj topografi je terena na izbor mesta za njihovo podizanje. Daleko je manji broj utvrđenja na nepristupačnom delu Dunava, između ušća Porečke reke i Sipa, gde ih je zabeleženo samo šest. Pri tome, fortifi kacija na ušću Porečke re ke kon-trolisala je prolaz kroz dolinu ove reke, utvrđe-nja u Hajdučkoj vodenici i Tekiji kontrolisala su ušća Černe i Mrakonije na levoj obali Dunava, dok je sipska fortifi kacija, smeštena na izlazu iz Đerdapske klisure, štitila plovni kanal. Nasuprot tome, na delu dunavskog limesa koji je bio otvoren prema teritoriji koju su zaposeli varvari (Vlaška nizija), konstatovano je 16 utvrđenja na manjoj međusobnoj razdaljini (karta 2).

Mogućnost prodora varvara u unutrašnjost provincije zavisila je od veličine pritoka Dunava, tj. širine njihovih korita i dolina. Utvrđenja su nicala upravo na mestima gde je prelazak na teri-toriju Carstva bio lak, kao što su ušća Porečke reke, Slatinske reke i Timoka. Korišćena su i za kontrolu gazova preko Dunava, pa su utvrđenja u Dijani6 i Prahovu podignuta preko puta ade, a u Miluti-novcu naspram velikog peščanog spruda. Poseban slučaj je Pontes, smešten na mestu gde je Trajan (98−117) podigao most. Po završetku dačkih ratova gornji deo mosta je skinut (Mirković 1968: 32), pa u ranovizantijskom periodu most nije korišćen, mada su njegovi stubovi ometali plovidbu. Ipak, utvrda u Pontesu i dalje je bila značajna u sistemu odbrane limesa. Pošto je put duž Dunava prvenst-veno služio za romejske vojne pohode, na obali su

UTVRĐENJA NA DESNOJ OBALI DUNAVA U ĐERDAPU

5 Na prostoru provincije Mezije Superior, koja je obuhvatala i desnu obalu Dunava između ušća Porečke reke i ušća Timoka, tokom 1. veka n.e. boravile su legije IV Schitica, V Macedonica, VII Claudia i IV Flavia. Uporedidi: Mirković 1986: 35, sa navedenom literaturom.

6 Delovi ovog velikog ostrva mogu se videti i danas, čak i kada je vodostaj Dunava visok.

20

podignuta i pristaništa (Hajdučka vodenica, Dijana) za transport neophodne robe (Шасел 1983: 99−101). Kako je Dunav ovde prilično brz, Trajan je naložio da se njegov tok pomeri i brzaci izbegnu. Iznad reke je usečen put koji je služio i za vuču brodova, o čemu svedoče tragovi konopaca u steni (Бошковић, Ђ. 1983: 87−89, sl. 2; Jordović 1997: 257).

Arheološka istraživanja u Đerdapu pružila su nova saznanja o limesu, o načinu gradnje utvrđenja i materijalnoj kulturi njihovih stanovnika. Prime-ćuje se, međutim, da ona nisu ujednačena jer su pojedina utvrđenja istražena veoma sumarno (Veli - ko Golubinje, Radujevac, Ušće Timoka), dok su druga ispitivana dugi niz godina (Pontes, Hajdučka vodenica), a neka se proučavaju i danas (Dijana).

Približno 6 km nizvodno od Talijate (Donji Mila-no vac), koja predstavlja najistočniju tačku pro-vincije Mezije I na Dunavu, nalazi se lokalitet Ušće Porečke reke. Ime je dobio po istoimenoj reci, najvećoj pritoci Dunava u široj oblasti Đer-dapa. Sa obe strane Porečke reke, 20-ak km u unutrašnjost, prostire se široka i plodna ravnica. Antičko utvrđenje na ovom mestu bilo je značajna raskrsnica, od koje je put uz Dunav vodio na sever, drugi je preko Miroča (Gerulata) išao ka Brzoj Palanci (Egeta), a treći ka rudonosnim oblastima u unutrašnjosti provincije (Петровић, П. 1984: 285).

Ostatke nekada moćnog odbrambenog kom -pleksa prvi je uočio grof Marsilji krajem 17. veka (Marsigli 1726: fi g. XIX), koji je skicirao položaj bedema na levoj obali Porečke reke (sl. 1). Gotovo dva veka kasnije, F. Kanic je takođe obišao ovo mesto i zabeležio postojanje odbrambenog sistema. Na levoj obali potoka Zlatice video je kružnu kulu prečnika 5 m, sa zidovima širokim 0,60 m. Konsta-tovao je još jednu kružnu kulu, prečnika 10 m, čiji su zidovi bili debeli 1,5 m. Od nje se ka jugo istoku pružao bedem u dužini od 240 m, a ka istoku u dužini

od 40 m. Na drugoj strani Porečke reke, na uzvi-sini Caretina, takođe je uočio kulu, a na uzvišenju Ćetaća utvrđenje kvadratnog oblika, površine 40 x 40 m, čiji su bedemi bili široki 1,50 m, a očuvana visina iznosila je oko 3 m. Unutar utvrđenja, uz njegov istočni zid, Kanic je konsta tovao i kružnu kulu (Каниц 1985: 448−449). Forti fi kacioni sistem na ušću Porečke reke potvrdio je zatim i E. Svo-boda (Swoboda 1939: 38). Na osnovu prikupljenih podataka, Arheološki institut iz Beograda je 1962. godine sproveo manja son dažna iskopavanja, a 1966. godine i sistemat ska istraživanja, koja su okončana 1970. godine (Vučković-Todorović 1967: 62−63; Петровић, П. 1984: 285).

Na ovom lokalitetu konstatovan je složen odbrambeni sistem (sl. 2). Pošto se Porečka reka odlikuje veoma širokom i lako pristupačnom doli-nom, koja omogućava lak prodor u unutrašnjost provincije, vojni arhitekti morali su da nađu način za zaustavljanje varvara. Stoga su podignuti pre-gradni zidovi (klaustre) ojačani kulama, kao i utvrđenje za smeštaj vojne posade. Ušće Porečke reke je kompleksan vojno-arhitektonski sistem,

UŠĆE POREČKE REKE

Sl. 1. Ušće Porečke reke, prema Marsigli 1726, Fig. XIX

21

sastavljen iz nekoliko celina. Najstariji arheološki tragovi potiču iz prvih vekova rimske prevlasti, što pokazuju ostaci ranorimske nekropole s kraja 1. i početka 2. veka, otkriveni u temeljima utvrđenja (Петровић, П. 1984: 286−288).

Zbog prelaska na defanzivnu taktiku, dva veka kasnije limes je dodatno utvrđen. Budući da je dolina Porečke reke bila idealan pravac za nadi-ranje varvara, ovde je na prelazu 3. u 4. vek podig-nuta klaustra dugačka 470 m (sl. 2/1). Deo bedema uz levu obalu, oštećen izlivanjem reke, istražen je na nekoliko mesta upravno postavljenim son-dama. Nađena je veća količina krovnih opeka, koje ukazuju na postojanje stambenih objekata (Vučković-Todorović 1967: 63−64; Петровић, П. 1984: 285−286, 290), mada su i kule možda imale krovni pokrivač.

Kula kružne osnove, sa prečnikom od 10 m, nalazi se na bregu Glavica (sl. 2/2). Očuvan je samo njen južni polukružni zid, usečen u breg, dok je ostali deo uništen prosecanjem puta, tako da nije ustanovljena njena veza sa bedemom, kao ni ulaz. Kula najverovatnije potiče iz istog vremena kao i klaustra, odnosno s kraja 3. i početka 4. veka (Петровић, П. 1984: 285, 290).

Istovremeno sa klaustrom i kulom je i utvr-đenje kvadratne osnove, dimenzija 60 x 60 m, pri-slonjeno uz bedem na desnoj obali reke. Nije kon-statovan njegov zapadni bedem, koji su verovatno uništile rečne bujice. U utvrđenje se ulazilo kroz ka piju na južnom bedemu, široku oko 4 m. Na se -vernom bedemu bila je manja kapija ili poterna, široka oko 2 m. Očuvane su i dve isturene uga-

one kule četvorougaone osnove, i to jugoistočna, površine od 16 m², i severoistočna, sa površinom od 15 m²,7 koja je imala ulaz na zapadnoj strani, širok 0,90 m (sl. 2/3) (Петровић, П. 1984: 286).

U unutrašnjosti utvrđenja nisu konstatovani objekti, mada na njih možda ukazuje velika kon-centracija polomljenog crepa uz istočni bedem, kao i manji broj ulomaka pitosa i amfora. Iznad jedva uočljivog horizonta naseljavanja nalaze se slojevi mrke sterilne zemlje, koji se smenjuju sa slojevima naplavine . Kako iznad nivoa naseljavanja nisu uočeni tragovi materijalne kulture, može se zaključiti da utvrđenje kasnije nije obnavljano niti nastanjivano (Петровић, П. 1984: 286). Budući da je jednim delom podignuto na nekropoli s kraja 1. i početka 2. veka i da su na njegovim temeljima u 4. veku izgrađene terme, nastanak utvrđenja može okvirno da se smesti u kraj 3. i početak 4. veka (Петровић, П. 1984: 290).

Kule-stražare ovog fortifi kacionog sistema nalaze se iza klaustre na desnoj strani reke. Nji-hova osnova je kvadratna (5 x 5 m), a međusobno su udaljene 15 m (sl. 2/4). Nalazima novca datovane su u vreme Konstantina (306−337) ili Konstancija II (337−361) (Петровић, П. 1984: 288).

Naredni građevinski horizont uočen je unutar fortifi kacije. Na temeljima jugoistočne uga one kule i bedema podignute su terme (sl. 2/5), najverovatnije posle napuštanja tvrđave krajem 4. veka. Ovoj fazi pripadaju i dve građevine, dimenzija 15 x 9 i 16 x 9 m, možda skladišta hrane i opreme pre dalje distri-bucije (sl. 2/6) (Петровић, П. 1984: 286−289).

Sl. 2. Ušće Porečke reke, prema Petrović P. 1984, sl. 3 (razmera 1:2000)

7 Pošto nisu objavljeni podaci o dimenzijama kula, smatramo da je površina veće kule iznosila 4 x 4 m, dok su zidovi druge bili nešto kraći.

22

Sudeći prema rezultatima skromnih istra-živanja, klaustra i utvrđenje nisu obnovljeni u vre me Justinijana I, već je odbranu ovog mesta vero vatno preuzelo utvrđenje poligonalnog oblika na bregu Ćetaće. Tu su 1970. godine bile vidljive konture utvrđenja, a rekognosciranjem je u njemu sakupljen arheološki materijal opredeljen u 5. i 6. vek (sl. 2/7).8

Život na ušću Porečke reke nastavljen je u kasnijim epohama. O tome svedoče ostaci naselja iz 14−15. veka, registrovani na površini od oko 200 m2 između južne kapije i jugoistočne kule starijeg utvrđenja. Osim toga, na vrhu Caretine delimično je istraženo utvrđenje takođe iz 14−15. veka, gde su prikupljeni i nalazi iz 16. i 17. veka (Vučković-Todorović 1969: 105; Minić 1968; Минић 1984).

8 Ova fortifi kacija nije bila direktno ugrožena porastom nivoa Dunava zbog izgradnje brane, pa na pomenutom prostoru nisu sprovedena arheološka iskopavanja. Uporediti: Петровић, П. 1984: 291.

Približno 8 km nizvodno od ušća Porečke reke, u današnjem selu Golubinju registrovana su dva loka-liteta, Veliko i Malo Golubinje. Pošto su arheološka istraživanja obuhvatila uglavnom Malo Golubinje, na lokalitetu Veliko Golubinje obavljena su samo

manja sondažna iskopavanja, kada su otkrivene antičke opeke sa natpisom DRP DIERNA, kao i delovi antičkog bedema. Ovi nalazi svedoče o arhitekturi, najverovatnije vojnog karaktera, o kojoj se, nažalost, ne može ništa više reći (Поповић, Љ. 1984a: 297).

VELIKO GOLUBINJE

Lokalitet Malo Golubinje prvi je obišao F. Kanic i ustanovio da se radi o manjem utvrđenju, dimen-zija 50 x 50 m, na kome je našao i opeke sa pečatima DIERNA i DRP DIERNA (Каниц 1985: 451). I M. Valtrović obaveštava o dve opeke sa identičnim pečatima, nađene prilikom izgradnje puta u Malom Golubinju 1887. godine. Meštani su tada delimično iskopali objekat orijentisan u pravcu severozapad−jugoistok, čija je širina iznosila 4 m, a dužina od 4 do 6 m (Валтровић 1888: 19−20).

Arheološka istraživanja započeta su 1965. godine, i to rekognosciranjima koja je sproveo V. Kondić. Konstatovan je kasnoantički kastel koji se jednim delom nalazio na trasi seoskog puta, dok se njegov istočni bedem naslanjao na karaulu.

Ostaci arhitekture, odnosno kamen, malter i opeka uočeni su i prilikom izgradnje obližnje seoske kuće (Kondić, V. 1965: 83).

Sondažnim istraživanjima dve godine kas-nije registrovana su dva zida, i to jedan polukružni, načinjen od pritesanog kamena i maltera, a drugi, od opeke i maltera, pružao se u pravoj liniji. Većina pokretnih nalaza opredeljena je uglavnom u 3−4. vek, dok je manji deo datovan u 6. vek (Popović, Lj. 1968: 68−69; Поповић, Љ. 1984a: 297).

Sistematska iskopavanja preduzeta su 1968. i 1969. godine, kada je otkopana severozapadna ugaona kula kružne osnove, prečnika 5,40 m. Od nje je ka severoistoku ispraćen istočni bedem u dužini od 70 m, na čijem kraju se nalazila još jedna

Sl. 3. Malo Golubinje, prema Popović, Lj. 1984: sl. 1 (razmera 1:500)

MALO GOLUBINJE

23

kružna kula, izgrađena tehnikom opus mixtum. Na unutrašnjoj strani bedema uočeni su ostaci stepeništa (sl. 3). Delimično je istražen i jedan veći objekat, a u sloju gorenja nađena su tri folisa. Najmlađi je kovan 556/557. godine (Popović, Lj. 1968: 68−69; Поповић, Љ. 1984a: 297) i daje termi-nus post quem za sloj destrukcije. Ostali pokretni nalazi ne pružaju dovoljno podataka o eventu-

alnoj kasnijoj obnovi i ponovnoj upotrebi ovog utvrđenja nakon njegovog osvajanja, mada se tako nešto može očekivati.

U blizini Malog Golubinja, oko 1,4 km niz-vodno, na potesu Nešin potok istražen je objekat kvadratne osnove, dimenzija 8,53 x 8,53 m, koji je najverovatnije imao funkciju osmatračnice (Поповић, Љ. 1984a: 297).

Nizvodno od Malog Golubinja i približno 12 km uzvodno od Tekije, ispod litica Malog Štrpca u Malom kazanu nalazi se lepezasti plato čiji središnji deo, poznat pod imenom Ćetaće, zauzimaju ostaci antičkog utvrđenja. Prvi ih je konstatovao F. Kanic (Kanitz 1892: 39), a zatim i E. Svoboda (Swoboda 1939: 55−56). Izuzetan položaj omogućavao je zaštitu puta pored koga se fortifi kacija nalazila, ali i reke, jer je ovo mesto bilo najpogodnije za podizanje pristaništa u Malom kazanu. Posada utvrde mogla je da kontroliše i dolinu reke Mra-konije na suprotnoj, levoj obali Dunava, kojom su nadirala varvarska plemena (Јовановић, А. 1984: 319). Ovo značajno utvrđenje na dunavskom limesu M. Mirković je protumačila kao Iulii Vala (Mirković 1968: 112), dok ga je Đ. Janković pois-tovetio sa ranovizantijskim utvrđenjem Ducepra-tum (Јанковић, Ђ. 1981: 32).

Sondažna istraživanja započeo je V. Kondić 1965. godine (Kondić 1965), a u vreme izgrad-nje hidroelektrane Đerdap I 1966. godine sprove-dena su sistematska iskopavanja (Petrović, Pavlović 1966: 99−100), koja su trajala četiri naredne godine (Čerškov 1967: 57−59; Čerškov 1968: 65−67; Petrović, N. 1969: 98−100; Petrović, N. 1970: 54−56).

Fortifi kacija je približno kvadratne osnove, sa isturenim kružnim kulama na uglovima i petougaonom kulom na sredini istočnog bedema. Ulazilo se kroz tzv. ulaz na etaž, koji se nalazio na severnom bedemu. Njene unutrašnje dimen-zije iznose 43 x 41 m, debljina bedema 2,30−3,40 m, dubina temelja oko 3 m, a unutrašnji prečnik kula 3,8 m. Konstatovana su i dva spoljna zida sa kružnim kulama na krajevima, koja se pružaju ka obali Dunava radi zaštite pristaništa (sl. 4). U unutrašnjosti utvrđenja istražena je kula kvadratne osnove, sa spoljašnjim dimenzijama 12,5 x 11,8 m, a unutrašnjim 9,1 x 8,7 m, dok širina zidova iznosi 1,50 m. Iznad severnog dela ove konstrukcije konstatovani su ostaci jednobrodne sakralne gra-đevine, podignute u vreme kada utvrđenje više nije korišćeno u vojne svrhe (Јовановић, А. 1984: 319).

Utvrđenje je izgrađeno tehnikom opus mix-tum, pri čemu se opeka javlja u zonama sa pet redova. U mlađoj fazi primenjena je drugačija tehnika, pa su zidovi koji opasuju kule A i C napravljeni od kame-nih blokova tehnikom opus quadratum. Kula u središnjem delu utvrđenja podignuta je od kamena i samo je na uglovima ojačana sa više libažnih redova opeke (Јовановић, А. 1984: 319−320).

Nažalost, iz terenske dokumentacije se ne vidi struktura profi la, ali se stratigrafi ja lokaliteta može ustanoviti analizom pokretnog materijala. Prva faza se izdvaja nalazima iz rimskog perio da, pomešanim sa predmetima dačkog porekla i opre deljenim od sredine 1. do početka 2. veka. Naredna dva veka su arheološki nedovoljno doku-mentovana; nađena su samo tri primerka novca kovana za vreme Aleksandra Severa (222−235), Tacita (275−276) i Maksimina Daje (305−311). Sle -deća sigurno konstatovana faza obuhvata drugu polovinu 4. veka i njoj pripada veliki broj nalaza, pre svega ulomaka keramike (Јовановић, А. 1984: 322−325). Pokretnim materijalom najbogatija je faza iz 6. veka. Najznačajnija je svakako ostava zlatnog novca (29 solida i 1 tremis), pohranjena u keramičkoj posudi zajedno sa vagom, tegovima i koštanim zatvaračem torbice (Јовановић, А. 1984: 325−328; Kondić, V. 1984).

Iako arheološki materijal ukazuje na nekoliko horizonata, nedostatak tehničke dokumentacije i ne do voljno defi nisane arhitektonske faze ostavlja ju izvesne nedoumice. Stoga je problem datovanja utvr-đenja u Hajdučkoj vodenici dugi niz godina iza zivao veliku pažnju istraživača, koji su često nudili oprečna mišljenja.9 Na osnovu svih raspoloživih po dataka, A. Jovanović je predložio najverovatnije rešenje da je sredinom 4. veka podignuta kvadratna kula, koja je za vreme Justinijanovih reformi obno vljena, a oko nje je sagradjeno veće utvrđenje. Dalja građevinska delatnost vezuje se za poslednju trećinu 6. veka, kada su podignuti zidovi oko kula A i C, deo bedema i petougaona kula (Јовановић, А. 1984: 329).

HAJDUČKA VODENICA

24

Na vreme izgradnje središnje kule ukazuju prvenstveno keramika, novac, opeka sa pečatom DRPDIERNA, zatim sličnost nalaza sa prilozima iz grobova u okolini utvrđenja, kao i tehnika grad-nje koja nije primenjivana u vreme Justinija nove obnove. Prema epigrafskim spomenicima koji sve -do če o graditeljskoj delatnosti Valentinijana I i Va lensa, kao i odgovarajućim analogijama, A. Jo va nović u središnjoj kuli s pravom prepoznaje utvrđenje tipa burgus, karakteristično za ovaj pe -riod. Usled opasnosti od Gota, kula je napuštena najverovatnije krajem 4. i početkom 5. veka (Јова-новић, А. 1984: 329).

Za vreme Justinijana kula je obnovljena, a zatim je opasana većim utvrđenjem sa isturenim kružnim kulama. Uočivši različite elemente arhi-tekture (kvadratna osnova sa kružnim isturenim ugaonim kulama, levkasti ulazi u njih, tehnika opus mixtum sa zonama opeke u pet redova, re šenje platformi uz bedeme, ulaz na etaž), isti autor je veće utvrđenje datovao u prvu polovinu 6. veka. Obnov-ljenu i ojačanu utvrdu varvari su osvojili najvero-vatnije između 544. i 550. godine, o čemu svedoči i pomenuta ostava novca. Na osnovu numizmatičkih

podataka i istorijskih izvora, pretpostavlja se da je utvrđenje stradalo za vreme kutrigurskog upada 544. godine ili slovenskog napada oko 550. godine. Autor dalje smatra da je utvrđenje ponovo zaposela carska vojska za vreme Justina II, kada su podignuta ojačanja oko kula A i C, kao i spoljni bedemi sa kulama koji su štitili pristanište. Na vreme napuštanja utvrđenja možda ukazuje i najmlađi primerak novca, kovan 589/590. godine, koji dopušta pretpostavku da su ga Avari i Sloveni konačno osvojili između 593. i 595. godine, kao i većinu fortifi kacija na ovom prostoru. Ipak, ostaje i mogućnost da je palo tek početkom 7. veka, kada je potpuno slomljena romejska vlast na centralnom Balkanu (Popović, V. 1975: 463−464; Popović, V. 1979: 623−624; Јовановић, А. 1984: 229−330).

Pošto je izgubilo primarnu, vojnu funkciju, život u utvrđenju je zamro. Obnovljeno je tek posle dužeg vremena, što pokazuju nalazi sred-njovekovne keramike (najviše u kulama), ostaci jednobrodne crkve, kao i jednobrodne crkve i srednjovekovne nekropole u neposrednoj blizini, koji se mogu opredeliti u period od 12. do 15. veka (Ерцеговић-Павловић 1984: 333−335).

9 Za detaljniju raspravu o vremenu nastanka utvrđenja u Hajdučkoj vodenici uporediti Јовановић, А. 1984, sa navedenom literaturom.

Sl. 4. Hajdučka vodenica, prema Jovanović 1984: sl. 1 (razmera 1:500)

25

Nastavljajući desnom obalom Dunava, 12 km niz-vodno od Hajdučke vodenice nalazi se selo Tekija, u čijem su ataru konstatovani ostaci utvrđenja. Ovde je, na levoj strani Dunava, nasuprot ušća Černe na desnoj obali, podignuta fortifi kacija radi kon-trole doline Černe, koja je bila pogodna za prelazak varvara preko Južnih Karpata.

Fortifi kaciju kvadratne osnove (27 x 27 m) prvi je na brdovitom terenu nedaleko od Tekijskog potoka konstatovao L. F. Marsilji. Sagrađena je od zemlje i opeke, sa četiri kružne kule i rovom oko nje (sl. 5) (Marsigli 1726: T. VI, fi g. 25). Nove podatke je posle duže pauze dao F. Kanic, koji je na des-noj obali Tekijskog potoka uočio veću građevinu sa više odaja, čiji se južni zid pružao u dužini od 36 m. Tragajući za utvrđenjem koje pominje Mar-silji, na levoj obali potoka Kanic je pronašao kas-tel dimenzija 100 x 84 m (Каниц 1985: 504−505). Godine 1934. na ovom mestu je podignuta zgrada Đerdapske rečne uprave, kada su otkriveni i ostaci utvrđenja. Na osnovu građevinskih planova zgra - de i usmenog saopštenja nadzornika radova, E. Svoboda je doznao da su to bili ostaci građevine dimenzija 30 x 30 m, čime su potvrđeni Marsiljijevi podaci (Swoboda 1939: 60). Neki autori smatraju da

su postojale dve utvrde, i to starija na desnoj obali Tekijskog potoka, iz Trajanovog vremena, dok je ona na levoj obali mlađa, i da se obe mogu identi-fi kovati kao antička Transdijerna (Mirković 1968: 110). Drugi pak na ovo mesto smeštaju utvrdu Caput Bovis (Јанковић, Ђ. 1981: 32).

TEKIJA (TRANSDIERNA)

Sl. 5. Tekija, prema Marsigli 1726: Fig. XXV

Sl. 6. Tekija, prema Cermanović-Kuzmanović 1984: sl. 3 (razmera 1:500)

26

Da bi se našli odgovori na mnoga pitanja, započeta su arheološka proučavanja. Najpre je 1962. godine sprovedeno rekognosciranje, a zatim i sistematska iskopavanja prilikom izgradnje hi -droelektrane Đerdap I. Na desnoj obali Tekij-skog potoka uočeni su ostaci bedema, a stotinak me ta ra uzvodno od Tekije tragovi veće građevine i žrtvenik sa natpisom (Цермановић-Кузмановић 1984: 337−338). Posle manjih radova 1968. go di ne (Cermanović-Kuzmanović 1968), usledila su si -ste matska iskopavanja 1969−1970. Go di ne 1969. istraživan je prostor na desnoj obali potoka, a sledeće godine pažnja je posvećena levoj obali jer je Dunav već preplavio desnu obalu. Ubrzo je poplav-ljena i leva obala, čime su dalja istraživanja bila onemogućena (Cermanović-Kuzmanović 1969).

Na levoj obali Tekijskog potoka konstatovano je utvrđenje koje je na osnovu pokretnih nalaza datovano u 1. vek, odnosno u vreme dola ska rimske vojske na ove prostore. Pošto nisu ustanovljeni areal utvrđenja i elementi fortifi ka cije, o životu na ovom mestu svedoče, pre svega, ostaci građevina različitih dimenzija i tragovi urba ne infrastruktu re (ulice, vodovod, kanalizacija) (Cermanović-Kuzmanović, Jovanović, 2004: 19−32).

Dimenzije fortifi kacije na desnoj obali Teki-jskog potoka razlikuju se od Marsiljijevih i Kani-

covih podataka. Utvrđenje tipa burgus, izgrađeno tehnikom opus mixtum, zauzimalo je površinu 32 x 25 m (sl. 6), dok je maksimalna oču va na visina zidova iznosila 1,88 m. Kule su imale različite dimenzije,10 pri čemu se najveća (9,10 x 8,50 m) nalazila na južnoj strani. Osim nje, delimično su očuvane severna (5,90 x 5,90 m) i zapadna kula (5,90 x 5,80 m), dok je istočna bila gotovo potpuno uništena. Istražen je i deo bedema sa stepeništem i odvodom za vodu, na čijoj se severozapadnoj stra ni nalazila kapija široka 1,75 m. Na moguće postojanje dvostrukog bedema (proteihizma) uka-zuje ojačanje debljine 3 m, konstatovano kod se ve-rozapadnog bedema. Ovu pretpostavku ipak treba prihvatiti sa rezervom budući da je drugi bedem ustanovljen samo na jednom delu utvrđenja. Ana-liza sakupljenog materijala pokazuje da je utvrda verovatno podignuta u vreme Dioklecijana. Neki nalazi pripadaju horizontu iz sredine 4. veka, kao i horizontu iz perioda ranovizantijske obnove, naj-verovatnije tokom vladavine Anastazija I (Цер ма-новић-Кузмановић 1984: 338; Томовић 1984а; Cermanović-Kuzmanović, Jovanović, 2004:35−51). Pošto su istraživanja bila skromna, ne može se pouzdano utvrditi šta se događalo sa ovim utvr-đenjem u 6, odnosno početkom 7. veka.

SIP

10 Dimenzije ugaonih kula preuzete su iz monografi je o tekijskom utvrđenju, iako su znatno manje nego u ranijim izveštajima sa arheoloških istraživanja. Uporediti: Cermanović-Kuzmanović, Jovanović, A. 2004, 35−51.

Na ostatke utvrđenja u Sipu, 7 km nizvodno od Tekije, najpre je naišao Marsilji (Marsigli 1726: 17−20), a potom i Kanic, koji je uočio idealan po -ložaj ovog mesta za prokopavanje kanala kako bi se zaobišli dunavski brzaci. Kanal je iskopan 101. godine, 150 m od obale, i činio je impozantnu struk turu dugačku 3,22 km, sa širinom dna od 57 m. Na obe njegove strane nalazio se nasip visok 10, odnosno 14 m, a radi zaštite od izlivanja potoka Kosovice i Kašajne podignuta su tri zida od kame - na (sl. 7) (Kanitz 1892: 50−51; Каниц 1985: 500). Na osnovu očuvanih istorijskih podataka utvrđenje

kod Sipa je identifi kovano kao Ducis pratum (Mirković 1968: 112), što treba primiti sa rezervom.

I ovde su najpre započeta zaštitna iskopa-vanja prilikom izgradnje hidroelektrane Đerdap I. Sproveo ih je Arheološki institut iz Beograda, i to na potesu Sip − Brza Palanka, 1964. i 1967. godine. U obe kampanje istraživanja su bila manjeg intenziteta, pa utvrđenje nije potpuno proučeno (Jovanović, B. 1964: 57).

Ostaci kastela kvadratne osnove, sa isturenim ugaonim kulama pravougaonog oblika, konstato-vani su na relativno močvarnom tlu uzvodno od

Sl. 7. Sipski kanal, prema Kanic 1985: 501 (razmera 1:2000)

27

današnjeg ulaza u Sipski kanal, zapadno od ušća rečice Kašajne. Njegove strane su nejednake dužine i iznose 31 m (severna), 29,95 m (zapadna), 29,60 m (južna) i 28,80 m (istočna). Kastel je prilično ošte-ćen, a kule i bedemi su gotovo uništeni (sl. 8). Na uglovima su se nalazile isturene pravougaone kule različitih dimenzija: kula A (severozapadni ugao) dimenzija 4,90 x 3,80 m, kula B (severoistočni ugao) 3,40 x 3,10 m, kula C (jugoistočni ugao) 4,75 x 2,37 m i kula D (jugozapadni ugao) 2,27 x 1,70 m. Između kule D i šetne staze na južnom bedemu nalazila se kapija široka 5,25 m. Po površini koju je zauzimalo, ovo utvrđenje spada u grupu ma njih fortifi kacija u Đerdapu, iako je imalo izuzetan strateški položaj. Prvenstveno je služilo za kon-trolu plovidbe Dunavom, tj. Sipskim kanalom, zbog čega nije podignuto na uzvisini, već na ulazu u kanal (Jovanović, B. 1964: 58; Милошевић 1984: 357, 359−361).

Unutrašnjost utvrde istražena je sa dve di -ja gonalno postavljene sonde, dimenzija 53 x 2 i 52 x 2 m. Slojevi su uglavnom bili sterilni, mada je oko kule B nađen nekompaktan šut, a ispod njega premaz od belog krečnog maltera (pod-nica), debljine 5−8 cm. Ispod podnice se nalazio sloj rušenja starije građevine, debeo 0,35−0,80 m, a ispod njega trag još jednog belog krečnog sloja, debljine 5−6 cm. Stariji objekat, nedefi nisanog oblika, ima površinu od približno 50 m² i dužom stranom je orijentisan u pravcu sever−jug. Uz kulu

A, između kanala na zapadnom bedemu i početka šetne staze na severnom bedemu, konstatovan je sloj crvene zapečene zemlje, čija debljina iznosi između 7 i 30 cm. U blizini kule C uočen je tanak sloj beličastog maltera, debeo 2-3 cm, a uz kulu D ognjište prečnika 2 m (Милошевић 1984: 360).

U unutrašnjosti kastela nisu konstatovane faze starije od 6. veka, mada pojedini pokretni nalazi možda svedoče o njima. To su, pre svega, primerci novca Aleksandra Severa, kao i fragmen-tovani žižak sa drškom u obliku ljudske maske i motivima rozete i koncentričnih krugova na disku, koji se vezuje za 4. vek. To potkrepljuje i Prokopijev podatak da je utvrđenje Iulii Vala, koje se možda nalazilo na ulazu u Sipski kanal, obnovljeno za vreme Justinijana. Izneto je, međutim, i mišljenje da je podignuto kasnije, oko 550. godine, i da je bilo veoma brzo izgubljeno, najverovatnije oko 585/586. godine. Ostatke materijalne kulture iz ranovizantijskog perioda uglavnom čini keramika, mada je nađeno i nekoliko metalnih predmeta i komada bronzanog novca (Јанковић, Ђ. 1981: 186; Милошевић 1984: 360−361).

Približno 3,5 m istočno od kastela istražena je manja pravougaona građevina od opeka, dimen-zija 6 x 3,8 m. Ispod nje je nađen sistem za zagre-vanje, koji ukazuje na ciglarsku peć podignutu za potrebe kastela (Милошевић 1984: 361), mada se možda radi i o pekarskoj peći.

Sl. 8. Sip, prema Milošević 1984: sl. 1 (razmera 1:500)

28

Lokalitet Dijana nalazi se na uzvišenju pri bližno 300 m nizvodno od đerdapske brane, na samoj obali Dunava. Prvi ga je obišao i opisao Kanic, napominjući da je preko puta naselja Gura Vaj, na rumunskoj obali Dunava, primetio veliko utvrđenje dimenzija 172 x 100 m, sa bedemima širokim 2 m, koji su ponegde očuvani i do visine od 8 m (sl. 9) (Kanitz 1892: 49). Lokalitet je uočen i tokom kasnijih rekognosciranja šireg prostora Đerdapa. Zahvaljujući nalazu epigrafskog spome-nika, fortifi kacija je sigurno identifi kovana kao antička Diana (Kondić, V. 1965: 85; Kondić, V. 1987: 43−44).

Pošto je u blizini Dijane otvoren kameno-lom za potrebe izgradnje brane, 1964. godine se pri stupilo sondažnom istraživanju ugroženog pro-stora. Istraženi su deo istočnog bedema, kapela sa kriptom i deo nekropole. Iskopavanja su nastavljena 1971. godine, kada je istražen još jedan deo forti-fi kacije, kao i deo ne kropole. Arheološki radovi, započeti skromnim fi nansijskim sredstvima, vre-menom su prerasli u sistematska iskopavanja, koja se sprovode i danas.11

Dosadašnji rezultati pokazuju da je Dijana sigurno bila jedan od rimskih logora podignu-tih na desnoj obali Dunava tokom 1. veka n.e., sa zemljanim bedemima i palisadom. Kamena forti-fi kacija, približnih dimenzija 140 x 134 m (sl. 10), izgrađena je krajem 1. i početkom 2. veka, i to od grubo pritesanog kamena povezanog malterom. Za kasnije faze karakteristična je primena tehnike opus mixtum, sa pet nivelacionih redova opeke. Do sada su istražene južna i zapadna kapija, širine 3,50 i 3,40 m, koje su bile ojačane sa po dve pravougaone kule dimenzija 3,40 m x 4,50 m. Kule na zapadnoj

kapiji imale su po jednu isturenu nišu dimenzija 1,75 x 1 m. Radi što efi kasnije odbrane, kule su bile postavljene tako da formiraju propugnakulum. Osim ovih kula, koje su branile ulaz u utvrđenje, konstatovane su uvučene i isturene ugaone kule pravougaone osnove (Ранков 1980: 53−60; Ранков 1984: 7−10; Ранков 1987: 5−7).

Ranovizantijskoj fazi pripada obnova zapa-d ne kapije, izvedena u tehnici opus mixtum. Za ovaj period vezuje se i sloj B, bogat fragmentima amfora sa češljastim i kanelovanim ornamentom. Ovaj sloj se nalazio neposredno ispod humusa uz zapadni bedem. Ispod njega je uočen nivo poda I, protumačen kao ranovizantijski, a ispod su bili i stariji slojevi (Ранков 1980: 55−56).

Analiza pokretnog materijala je pokazala da nastanak zemljanog logora sa palisadama može da se opredeli u 1. vek. Sledeća faza vezuje se za kraj 1. i početak 2. veka, odnosno za Trajanova osvaja-nja, kada je podignuto kameno utvrđenje, o čemu svedoče i unutrašnje ugaone kule. Zbog prelaska na defanzivnu vojnu strategiju, krajem 2. i početkom 3. veka promenjen je i sistem fortifi kacija. Naredne dorade bedema potiču s kraja 3, odnosno početka 4. veka. Pošto su ga krajem 4. veka varvari osvojili, što pokazuje sloj paljenja i rušenja pripisan Goti - ma, utvrđenje je obnovljeno, a zatim su ga porušili Huni sredinom 5. veka. Život u njemu, međutim, nije zamro i za vreme Justinijana I ušlo je u sa stav odbrambenog sistema na ovom delu dunavskog limesa. O tome, između ostalog, svedoči znatan broj pokretnih nalaza iz 6. i prve polovine 7. veka. Kao i u Pontesu, i ovde ranovizantijskom periodu najverovatnije pripadaju dva horizonta naselja-vanja (Ранков 1980: 60; Ранков 1987: 8−13).

KARATAŠ (DIANA)

Sl. 9. Dijana, prema Kanic 1985: 498 (razmera 1:2000)

11 Dijana je jedino utvrđenje na ovom delu Dunava koje se i danas istražuje.

29

Sl. 10. Dijana, prema Kondić, J. 1996: Fig. 1 (razmera 1:750)

30

U blizini Kladova, nizvodno od Dijane i oko 500 m uzvodno od zapadnog bedema Fetislama, preko puta rumunskog sela Skela nalazi se kasnoantički kastel, smešten na samoj obali Dunava. I njega je prvi konstatovao i opisao Kanic, koji je ustanovio da je reč o četvorougaonoj fortifi kaciji zaobljenih uglova, dimenzija 55 x 24 m (Каниц 1985: 493).

Arheološka istraživanja započeta su 1964. godine, kada je lokalitet bio ugrožen izgradnjom pristaništa i postrojenja brodoremonta. Manja is -ko pavanja zaštitnog karaktera tada su preduzeta na nekropoli u neposrednoj blizini utvrđenja, čiji je veći deo bio uništen. Tokom građevinskih radova 1972. godine buldožerom je izvađen spomenik sa očuvanim natpisom i tek tada su pokrenuta arheološka istraživanja na širem prostoru oko ut -vr đenja, kojima su obuhvaćeni rimski kastel, pra-istorijsko naselje uzvodno od njega i kasnosrednjo-vekovna nekropola na prostoru utvrđenja i južno od njega. Ustanovljeno je postojanje manjeg, stari-jeg utvrđenja, oko koga je podignuta mlađa fortifi -kacija veće površine.

U središnjem delu mlađe utvrde nalazi se starija građevina, unutrašnjih dimenzija 18,5 x 19 m, a spoljašnjih 19 x 19,5 m, čije karakteristike od-go varaju utvrđenju tipa burgus. U njoj su konstato-vana četiri stupca, od kojih je zapadni bio oštećen ukopavanjem jame koja je sadržala fragmente gle-đosane keramike, žlebljenih amfora, imbreksa i opeka sa natpisom DIANA i DARDIANA. U juž-nom stupcu nađena je ploča sa natpisom, koja je korišćena kao spolija (Цермановић-Кузмановић 1979, 127−130).

Oko burgusa kasnije je nikao kastel unu-trašnjih dimenzija 46 x 45 m, odnosno 58 x 57 m sa isturenim kružnim kulama na uglovima. Zbog bli-zine Dunava, istočna kula je na spoljašnjoj strani bila ojačana sa tri zrakasto raspoređena stupca dugačka 1,50 m i široka 1 m (sl. 11). Ulaz u utvrđenje nalazio se na jugozapadnom bedemu. Zajedno sa proširenjem od 1,30 m, bedem je kod ulaza bio širok 3,50 m. Proširenje je bilo dugačko 23 m. Nje-gov početak bio je 11,5 m udaljen od južne kule, od koje se pružalo ka zapadnoj kuli. Na unutrašnjoj

DONJE BUTORKE

Sl. 11. Donje Butorke, prema Cermanović-Kuzmanović 1979, sl. 1 (razmera 1:500)

31

strani bedema simetrično su postavljena četiri pilastra različitih dimenzija (od 4 x 1 do 1,5 x 1,5 m), koja su formirala kapiju. Na bočnim pilastrima nalazile su se stepenice do kruništa bedema, dok su centralni pilastri nosili šetnu stazu. Severozapadni bedem očuvan je u dužini od 34 m; ispod sokla bio je širok 2,20 m, a iznad njega 1,90 m. Ostali bedemi su nešto širi, mada se i kod njih razlikuje debljina temeljnih i gornjih zona (2,25 i 2 m, odnosno 2,10 i 1,85 m). Temelji su načinjeni od kamena zalive-nog malterom, a njihov gornji deo od opeka. Pri izgradnji bedema korišćeni su i šipovi, kojima su povećani stabilnost i nosivost temeljne zone. Ista tehnika primenjena je i kod jugoistočnog bedema. Na njemu je, 11 m od unutrašnjeg ugla južne kule, konstatovano proširenje dugačko 21 m, koje je sa pilastrima činilo građevinu (kulu) sa apsidalnim završetkom, dimenzija 5,5 x 3,20 m. Pilastri su bili deo stepeništa, što znači da je kula imala i sprat. Tavanica prizemlja kule bila je zasvedena, a o krovu na spratu svedoče ulomci imbreksa (Цермановић-Кузмановић 1979: 129).

Južna i zapadna kula imale su kružnu os -no vu, sa spoljašnjim prečnikom od 6,30 m i unu-trašnjim od 3,20 m. Južnoj kuli, koja je bolje očuvana i istražena, prilazilo se hodnikom levka-stog oblika, dužine 3 i širine 1,20 m, koji je bio popločan kamenom zalivenim malterom, dok su zasvedeni zidovi načinjeni od opeka, od kojih su

očuvana samo tri reda. U kuli su nađeni tragovi gareži i zapečena zemlja, a iznad njih je bio sloj sa mnogobrojnim ulomcima tegula i keramike. Podnica kule se nalazila 1 m ispod sokla i bila je načinjena od opeka postavljenih na sloj peska i šljunka, dok je temeljni deo bio od kamena vezanog malterom. U zapadnoj kuli nije očuvan nivo poda, a prilaz ka njoj, takođe u vidu levka, bio je zatrpan kamenjem. Na osnovu očuvanih arhitektonskih elemenata može se zaključiti da je prvobitna visina ove kule iznosila oko 8 m. Mnoštvo ulomaka keramike iz obe kule ukazuje da su u nekim peri-odima korišćene i za stanovanje (Цермановић-Кузмановић 1979: 127−128).

Kule su bile nastanjivane i pošto su izgubile odbrambenu funkciju, pre svega zbog očuvanosti zidova, koji su bili postojaniji nego bedemi. Takav slučaj je zabeležen u kružnoj kuli u Mogorjelu, gde je nađena ranokarolinška pojasna garnitura (Wer-ner 1961: 241−242), a na lokalitetu Bregovina slo-vensko prisustvo u kuli I potvrđuju pokretni nalazi, pre svega keramika (Jeremić, Milinković 1997: 221).

Na osnovu svega što je do sada poznato može se zaključiti da je oko burgusa, podignutog najverovatnije 294. godine, kasnije nastalo utvr-đenje sa kružnim ugaonim kulama i jednom ku lom sa apsidom, koje sigurno pripada Justi nijano voj graditeljskoj obnovi (Цермановић-Кузмановић 1979: 131−133).

PONTES

U selu Kostol, približno 5 km nizvodno od da -našnjeg Kladova, nalaze se ostaci Trajanovog mo sta, podignutog između 103. i 105. godine, kao i kastela Pontes (Transdrobeta), koji je sa utvr-đenjem Drobeta na suprotnoj obali Dunava činio jedinstven sistem za zaštitu mosta. Na desnoj obali Dunava Marsilji je prvi konstatovao objekat dimenzija 89 x 89 m, što gotovo potpuno odgo-vara situaciji na terenu (sl. 12). Pri obilasku doline nekadašnje pritoke Dunava, Kanic je video tra-gove mosta i ostatke utvrđenja koje ga je branilo (Каниц 1985: 485−491).

Zbog izgradnje hidroelektrane Đerdap II, 1979. godine započeta su zaštitna arheološka istra-živanja na ovom prostoru. Na desnoj obali presahle reke konstatovana je utvrda dimenzija 112 x 120 m (sl. 13). Pošto su meštani delimično prekopali za -padni deo fortifi kacije, na površini su bili vidljivi tragovi jedne uvučene ugaone kula, a na levoj obali nekadašnje reke nalazilo se znatno manje utvrđenje, dimenzija 50 x 30 m (Гарашанин, Васић 1980: 7−8).

U većem utvrđenju, nizvodno od mosta, prikupljeni su nalazi iz perioda od 1. do 6. veka. Budući da su podignuti na peščanom bregu, bedemi su duboko fundirani drvenim šipovima. Istražena je istočna kapija, fl ankirana sa dve kule unutrašnjih dimenzija 2,25 x 2,25 m, kao i zapadna kapija, ojačana sa dve kvadratne kule unutrašnjih dimenzija 2 x 2 m. Iskopavanjem je obuhvaćen i južni bedem, na kome je delimično očuvana kapija, kao i kula dimenzija 5,25 x 2 m, uz koju je kasnije dozidana kasnoantička kula spoljašnjih dimenzija 8,30 x 4,30 m, a unutrašnjih 4,50 x 2,15 m. Potpuno je ispitan severni bedem, kao i jugozapadna uga-ona kula pravougaonog oblika, dimenzija 5 x 4,5 m na spoljašnjoj i 2,3 x 2,3 m na unutrašnjoj strani (Гарашанин, Васић 1980: 17−18; Гарашанин, Васић, Марјановић-Вујовић 1987: 74).

Pokretni nalazi i arhitektonski elementi ukazuju na nekoliko građevinskih faza. Prva je vezana za vreme podizanja kastruma i opredeljena je u 1−2. vek. Drugoj fazi pripada graditeljska

32

aktivnost tokom 2. veka, dok je treća faza dato-vana u 2−3. vek. Rušilački napadi varvara u 4. veku ostavili su tragove unutar fortifi kacije, a pokret-nim nalazima iz sloja rušenja defi nisana je četvrta faza. Peta je obuhvatala period obnove posle pro-dora Huna sredinom 5. veka, o kome svedoči mala ostava novca sa pet solida Teodosija II (408−450), koji pokazuju da je dunavski limes, pa i Pontes, osvojen između 441. i 443. godine (Васић 1983: 99, 107, 110). Naredna faza je opredeljena u 6. vek, odnosno u vreme Justinijanove obnove utvrđenja na limesu, o čemu obaveštavaju i istorijski izvori (Procopius – De aedifi ciis IV 4: ВИИНЈ I 2007: 69), a posvedočena je, pre svega, brojnim jamama čija dubina dostiže i 2 m. Možda se mogu izdvojiti dva ranovizantijska horizonta. Ovaj prostor je i kasnije bio naseljavan, što pokazuje arheološki materijal iz ranog srednjeg veka (9−10. vek), kao i iz perioda od 12. do 14. veka (Гарашанин, Васић, Марјановић-Вујовић 1984: 25−27, 44−47; Vasić 1997: 150; Vasić 1999: 34−35).

Preko puta rumunskog sela Hinova, 3 km niz-vodno od sela Rtkova, između Korbova i Velike vrbice nalazi se lokalitet Rtkovo − Glamija I. Utvrđenje je smešteno na najdominantnijoj tački prirodnog uzvišenja. Njegove ostatke prvi je uočio Marsilji (Marsigli 1726: 23), a potvrdio ih je i Kanic (Kanitz 1892: 44). Rekognoscirajući ovu oblast, M. Vasić pominje selo Rtkovo, ali ne i utvrđenje (Gabričević 1986: 71). Na osnovu sakupljenih po -dataka, reljefa i tragova destrukcije, mogao je da se pretpostavi položaj utvrde, pa se pristupilo sistematskim arheološkim istraživanjima od 1980. do 1982. godine. Otkriveno je manje utvrđenje okruženo mlađom i većom fortifi kacijom (sl. 14).

Spoljašnje dimenzije manjeg utvrđenja iznose 18,5 x 18,5 m, a unutrašnje 14,5 x 14,5 m. Kapija se nalazila na zapadnom bedemu. U sre-dini utvrđenja konstatovane su četiri simetrično raspoređene supstrukcije kvadratne osnove, na kojima je počivala kula stražara. Mnogobrojni kli-novi i spojnice pokazuju da je u gornjim zonama za građenje korišćeno i drvo, a prema ulomcima tegula i crepova raznih dimenzija zaključeno je da je kula imala krov, mada su i drugi objekti možda bili pokriveni na taj način. Tragovi gareži iznad prvobitnog poda predstavljaju najstariji sloj nase-ljavanja, ali i destrukcije. Analizom pokretnih nalaza izdvojene su dve faze. Starija, bolje očuvana faza datovana je novcem Valentinijana I (364−375), Gracijana (375−383), Teodosija I (379−395), Hono-

Sl. 12. Trajanov most, prema Kanic 1995: 488-489 (razmera 1:2000)

RTKOVO − GLAMIJA I

33

rija (395−423) i Arkadija (395−408), dok je mlađi i siromašniji horizont opredeljen kovanjima Anastazija I i Justinijana I (Gabričević 1986: 72).

Pokretni nalazi pokazuju da je starije utvrđenje zbog male površine prvenstveno služilo za osmatranje. Ova osmatračnica je porušena u 5. veku, za vreme napada varvara, a posle izvesnog vremena delimično je obnovljena, i to u vreme Anastazija I (Gabričević 1986: 73), a možda i tokom Justinijanove vladavine.

Obnovom limesa u 6. veku fortifi kacija je okružena i ojačana novim bedemima. Podignuto je veće utvrđenje, koje je delimično istraženo. Negove

dimenzije iznose 55 x 51 m, a na severozapadnom i jugoistočnom uglu nalaze se isturene kule kružne osnove, čiji spoljašnji prečnik iznosi 7−7,50, a unutrašnji 4,40 m. Kao i većina drugih utvrda iz ovog perioda, građeno je tehnikom opus mixtum, pri čemu su korišćene opeke različitih dimenzija. Kako arheološkim istraživanjima duž bedema nisu konstatovani tragovi šuta, pretpostavlja se da je izgradnja zbog opasnosti naglo prekinuta i da mlađa fortifi kacija nikada nije završena, niti je postala deo odbrambenog sistema na limesu (Gabričević 1986: 73−74).

Sl. 13. Pontes (razmera 1:750)

34

Sl. 14. Rtkovo − Glamija I, prema Gabričević 1986: plan I (razmera 1:500)

35

Konfi guracija terena kod današnjeg Korbova, na samoj obali Dunava, ukazuje da je na ovom mestu postojalo utvrđenje kvadratne osnove, sa stranama dugačkim od 50 do 100 m.12 Prve podatke o tome pružio je M. Milićević, smatrajući da je u pitanju grad Ćetaće (Милићевић 1876: 954), a delimično

ih je potvrdio Kanic, uočivši fortifi kaciju dugačku 24 m (Kanitz 1892: 44). Mišljenje da se ovaj loka-litet može identifi kovati kao antička Sussian-a treba prihvatiti sa rezervom (Јанковић, Ђ. 1981: 39). Prikupljeni materijal je opredeljen u 6. vek.

12 Podaci o dimenzijama utvrđenja preuzeti su bez provere situacije na terenu, tako da je njegov gabarit i dalje neodređen. Uporediti: Јанковић, Ђ. 1981: 39

KORBOVO

Sl. 15. Vajuga, prema Kanic 1985: 583 (razmera 1:2000)

VAJUGA−KARAULA

Utvrđenje je smešteno na malom platou iznad Dunava, na potesu Karaula, kod današnjeg groblja u blizini sela Vajuge. Obilazeći Podunavlje prvi ga je uočio i zabeležio Kanic, koji navodi da je njegova osnova približno kvadratna, dimenzija 86 x 80 m. Na sredini južnog bedema konstatovan je manji pravougaoni dodatak dimenzija 44 x 22 m (sl. 15). Zbog podizanja karaule, teren na kome se nalazilo antičko utvrđenje je nivelisan (Каниц 1985: 482; Поповић, Љ. 1984: 109). Tokom naknadnih reko-gnosciranja primećeni su obrisi tvrđave veličine 90 x 60 m (sl. 16), podeljene bedemom na gornji i donji grad, a sakupljena keramika opredeljena je u period od 4. do 6. veka (Јанковић, Ђ. 1981: 41).

Prilikom iskopavanja 1980. godine otkri-ven je severni zid sa ostacima kapije, a manja istraživanja sprovedena su i na istočnom bedemu. U unutrašnjosti utvrđenja nalazila se nekropola sa više od 20 grobova, ali je publikovan samo grob br. 18. Zahvaljujući prilozima protumačen je kao istočnogermanski, najverovatnije ostrogot ski, i da tovan je u prvu polovinu, odnosno sredinu 5. veka. Unutar utvrđenja otkrivena je i manja bazi-lika od kamena i opeka povezanih malterom, što je karakteristično za 6. vek. Takvo datova-nje potvrđuje i ranovizantijski novac nađen na podu ove građevine (Popović, V. 1987: 129−132; Milinković 2006).

Znatna količina pokretnog materijala sve-doči o životu u utvrđenju od 1. do 6. veka, ali i o kasnijim naseljavanjima u srednjem veku, kada je u severozapadnom delu formirana nekropola (Поповић, Љ. 1984: 109).

MILUTINOVAC

U ataru današnjeg Milutinovca nalaze se ostaci kasnoantičke fortifi kacije dimenzija 50 x 60 m, sa zidovima očuvanim i do 2 m visine, koje je prvi konstatovao Kanic (Каниц 1985: 481). Podignuta je na izuzetno povoljnom mestu, gde je Dunav najuži, što je omogućavalo kontrolu velikog spruda u blizini, idealnog za prelazak preko Dunava. Kako je lokalitet bio ugrožen rastom vodostaja Dunava zbog izgradnje hidroelektrane Đerdap II, 1981. i 1982. godine pristupilo se njegovom istraživanju (Milošević, Jeremić 1986: 245).

Defi nisana je osnova utvrđenja u obliku tra-peza, unutrašnjih dimenzija 48−49,50 x 54 m, a spoljašnjih 51,80−53,30 x 57,80 m (sl. 17). Ugaone kule imale su elipsastu, odnosno kružnu osnovu (kula C). Na sredini bedema okrenutog ka Dunavu nalazila se četvorougaona kula, koja je najverovat-nije činila ulaz u utvrđenje. Iako su osnove ugaonih kula bile sličnog oblika, njihove dimenzije se razli-kuju. Veći unutrašnji prečnik zapadne kule bio je 4, a manji 3,60 m, dok su njeni zidovi bili debeli 1,25 m. Nasuprot tome, dimenzije istočne kule iznosile

36

Sl. 16. Vajuga, prema Milinković 1998: T. 92 (razmera 1:750)

37

su 4,40, odnosno 4,05 m, a debljina zidova 1,30−1,40 m. Kula kružne osnove je, međutim, nešto veća i njen spoljašnji prečnik iznosi 7,4 m, a unutrašnji 3,10 m, dok je debljina zidova bila 1,25 m. Površina kvadratne kule je 6,40 x 4 m. Na unutrašnjoj strani severozapadnog i jugoistočnog bedema konsta-tovani su tragovi stepeništa, i to na jugoistočnom bedemu kod ulaza u utvrđenje. Bedemi su bili debeli 1,90−1,95 m, a rađeni su, kao i zidovi kula, tehnikom opus mixtum, sa po tri-četiri reda kame-nih kvadera i pet libažnih redova opeke različitih dimenzija (Milošević, Jeremić 1986: 246−247).

Pošto su bile poznate dimenzije kapije, kao i gabarit pravougaone kule utvrđenja, rekonstrui-

san je izgled stepeništa i ustanovljeno je da se šetna staza nalazila na visini od 6,60 m. To je omogućilo pretpostavku da su zupci bedema iznad šetne staze dostizali visinu od 8,30 m, a da je kula bila visoka 12,30 m. Ako se doda i krovna konstrukcija, uku-pna visina kule iznosila je 14,30 m (Milošević, Jeremić 1986: 248−249).

U severnom uglu utvrđenja uočeni su ostaci dačke građevine od kamena, dimenzija 30,80 x 12,90 m, datovane u širok period od 2. veka p.n.e. do sredine 1. veka n.e. U unutrašnjosti utvrđenja nađen je novac Justina II (565−578) (Milošević, Jeremić 1986: 250−251).

Sl. 17. Milutinovac, prema Milošević, Jeremić 1986: Fig. 1 (razmera 1:500)

38

Ostatke antičke fortifi kacije približno 0,5 km niz-vodno od sela Ljubičevca prvi je konstatovao Mar-silji (Marsigli 1726: 23), a zatim je na rečnoj terasi visokoj 12 m Kanic uočio tvrđavu dimenzija 52 x 60 m (Каниц 1985: 481). Zbog izgradnje hidro-elektrane Đerdap II i porasta nivoa Dunava, 1980. godine pristupilo se zaštitnim iskopavanjima. Istraženo je manje utvrđenje, oko koga je kasnije podignuta veća fortifi kacija (Korać 1996: 105−107).

Spoljašnje dimenzije manjeg utvrđenja (kvadriburgijuma) iznose 19,8 x 19,8 m, a unutraš -nje 13,8 x 13,8 m. U njegovom središnjem delu nalazila se kula na četiri pilastra kvadratne osnove, dimenzija 2,40 x 2,40 m. Ovaj tip fortifi kacija vezuje se uglavnom za kraj 3, odnosno za 4. vek i sreće se na mnogim lokalitetima. Izgrađen je oko 290. godine, što pokazuje Dioklecijanov (284−305) novac nađen u temelju bedema, kovan 289/290. godine. U nemirnim vremenima koja su usledi la, kvadriburgijum je u prvoj polovini 4. veka porušen.

Obnovljen je ubrzo, odmah posle 350. godine, a ponovo je bio porušen u napadu Gota. Utvrđenje je obnovljeno još jednom, tokom vladavine Teodosija II, ali je vrlo brzo doživelo zlu sudbinu, i to za vreme pro-dora Huna (Korać 1996: 105−109; Tomović 1987: 94).

Konsolidaciju Romejskog carstva u 6. veku ovde potvrđuje podizanje većeg utvrđenja, čije spo-ljašnje dimenzije iznose 55,50 x 55,60 m, a unu -traš nje 52,30 x 52,40 m (sl. 18). Odlikuje se istu-renim ugaonim kulama kružnog oblika, visine između 7,20 i 7,60 m, a debljine zidova od 1,50 do 1,60 m. Kapija kroz koju se ulazilo u utvrđenje nije registrovana, mada se najverovatnije nalazila na bedemu okrenutom ka obali Dunava. Na tom delu je zabeležena i najveća širina bedema (3 m), koja ukazuje na postojanje šetne staze, ali i stepeništa. Bedemi, debljine između 2 i 3 m, građeni su te hni-kom opus mixtum, uobičajenom za ovaj period, ponegde u kombinaciji sa tzv. pseudomixtum te -hnikom, sa četiri ili pet nivelacionih redova ka mena.

LJUBIČEVAC−GLAMIJA

Sl. 18. Ljubičevac, prema Tomović 1987: 93 (razmera 1:500)

39

U unutrašnjosti utvrđenja otkriveni su pokretni nalazi iz ranovizantijskog perioda. Za hronološko opredeljenje najznačajniji su primerci novca Justi-nijana I i Justina II, a pre svega Justinijanov folis kovan u Solunu 548. godine, nađen u temelju kule (Korać 1996: 105−108), koji omogućava datovanje utvrde u sredinu ili drugu polovinu 6. veka.

Iako je Justinijanovom graditeljskom dela tno-šću dunavski limes znatno ojačan, utvrđenje ipak

nije izdržalo sve žešće napade varvara. Kona čno su ga i osvojili oko 584/585. godine, što potvrđuje najmlađi otkriveni primerak novca, kovan 576/577. godine (Korać 1996: 109), mada su ga možda i ra -nije, 578/579. godine, osvojili Sloveni (Menandar - Еxcerpta de legationibus, 209−210: ВИИНЈ I 2007: 90−92; Максимовић 1964: 267−268; Popović, V. 1975: 452).

Na prostoru Brze Palanke, u blizini crkve, nalaze se ostaci antičke Egete, a na uzvišenju iznad naselja smešteno je utvrđenje (Vučković-Todorović 1962: 208−210). Zbog položaja na raskrsnici puteva, Egeta se kao značajan grad pominje veoma rano, a tračko poreklo njenog imena pokazuje da je ovo mesto bilo naseljeno i u predrimsko doba (Mar-sigli 1976: 23, fi g. XXXV). Njena lokacija sigurno je ustanovljena zahvaljujući Antoninovom itine-rariju, po kome je 21 milju udaljena od Talijate, što približno odgovara današnjem rastojanju između Donjeg Milanovca i Brze Palanke, kao i Tabuli Pojtingerijani, na kojoj ta razdaljina iznosi 20 milja (Тabula Peutingeriana seg. VI: Codex Vindobo-nensis 1976; Петровић, П. 1984а: 153).

Ostatke ovog značajnog grada na obali Dunava prvi je zabeležio Marsilji. On je uočio utvrđenje kvadratne osnove (sl. 19), sa zapad-nom kulom i delom antičkog puta popločanog kamenom, koji je u pravcu zapada vodio ka Talijati, kao i ka Trajanovom mostu na severu (Петровић, П. 1984а: 153). Gotovo dva veka kasnije, obilazeći srpski deo Podunavlja, F. Kanic je na ovom mestu video ostatke tri utvrde i naselja. Prema njegovim podacima, kastel A je imao dimenzije 106 x 94 m, kastel B 54 x 26 m, dok je kastel C već tada bio prilično oštećen. Osim njih, oko današnje crkve je registrovao i tragove naselja gotovo kružne osnove, čiji je prečnik iznosio 170 m, kao i puta koji je od njega vodio ka kastelu A (Каниц 1985: 454−455).

Iako kratkotrajna, zaštitna iskopavanja koja su 1962. godine sproveli Arheološki insti-tut iz Beograda i Muzej Krajine iz Negotina dala su neočekivano bogate rezultate pošto je, između ostalog, otkriveno i svetilište Jupitera Dolihena (Vučković-Todorović 1962: 208−210).

Nastavak radova usledio je posle gotovo dva-deset godina. U okviru izgradnje hidroelektra ne Đerdap II, 1980. godine sprovedena su i obimna arheološka istraživanja, a radi njihovog lakšeg iz vo -đenja prostor je podeljen na pet sektora (sl. 20). Sek-tor I je obuhvatao ranorimsku nekropolu i obalu

Dunava na južnoj periferiji Brze Palanke. Sektor II je činilo civilno naselje na obali Dunava, kod današnje crkve, dok je sektoru III pripadao kas-tel II, na levoj obali Crkvenog potoka. Sektor IV je pokrivao kastel III, severno od kastela II, na bregu iznad mezulane, a sektor V kasnoantičku nekropolu na desnoj obali Crkvenog potoka (Петровић, П. 1984а: 155).

Kastel II, smešten na bregu iznad leve obale Crkvenog potoka, okružen je sa tri strane strmim padinama i prilaz je bio moguć samo sa zapadne strane. Njegov položaj bio je izuzetan jer je sa vrha ovog dominantnog brega postojala vizuelna komunikacija sa Grabovicom na severu, kao i sa utvrđenjem iznad ušća Slatinske reke na istoku. Utvrđenje je bilo pravougaone osnove, dimen-zija 84 x 33 m (sl. 21), sa isturenim kružnim uga-onim kulama i malim pravougaonim proširenjem na zapadnom bedemu, koje najverovatnije pred-stavlja kapiju. Najveći deo keramike otkrivene u zoni temelja severoistočne kule potiče iz praisto-rijskog perioda, dok je antički materijal malobro-jan i uglavnom se vezuje za 1. vek n.e. Sve to ipak ne pruža dovoljno podataka o vremenu nastanka utvrđenja (Петровић, П. 1984а: 157−158).

BRZA PALANKA (EGETA )

Sl. 19. Egeta, prema Marsigli 1726: Fig. XXXV

40

Sl. 20. Egeta, prema Petrović, P. 1984: sl.141 (razmera 1:2000)

Sl. 21. Egeta, prema Petrović, P. 1984a: sl. 142 (razmera 1:500)

41

Severno od kastela II istražen je kastel III, čija osnova nije zabeležena na Kanicovom planu iako se nalazi između kastela B i C. Prili kom arheoloških iskopavanja praćen je deo bedema u pravcu sever−jug, dugačak 8 m. Pošto su iskopavanja bila vre-menski i fi nansijski ograničena, dalji pravac pru-žanja bedema, kao i oblik utvrđenja, ustanovljen je samo prema konfi guraciji tla. Konstatovano je da se bedem dalje ka jugu pruža u dužini od oko 70 m, a zatim pod oštrim uglom skreće na istok, ka Dunavu. Na osnovu toga je zaključeno da se radi o utvrđenju trougaone osnove, za koje se najbliža analogija sreće na Bosmanu (Кондић, В.

1984b: 137−138). Isturena kružna kula u severnom uglu utvrđenja delimično je istražena, a delom je potvrđena konfi guracijom tla. Mestimično oštećen bedem, širok 3,40 m, građen je tehnikom opus mixtum, sa pet redova opeke (Петровић, П. 1984а: 158−159). U kastelu III prikupljena je manja količina pokretnih nalaza, zahvaljujući kojima je opredeljen u 6. vek, mada nije isključeno ni posto-janje starije faze.

U okviru civilnog naselja u blizini kastela konstatovana je i srednjovekovna keramika, zatim deo srednjovekovne nekropole, kao i dve kružne peći iz turskog perioda (Петровић, П. 1984а: 156−157).

Na ušću Slatinske reke u Dunav Kanic je zabeležio dve utvrde. Prema njegovim podacima, na malom jezičastom platou iznad leve obale Slatinske reke, neposredno iznad puta koji spaja Brzu Palanku (Egeta) i Prahovo (Aquae), nalazio se kastel dimen-zija 30 x 30 m. Drugi kastel, 280 m uzvodno od ušća Slatinske reke, bio je kvadratne osnove, ali nešto većih dimenzija, koje su iznosile 55 x 55 m (Kanitz 1892: 53−54).

Zaštitna arheološka istraživanja sprovedena su 1980−1982. godine, u okviru projekta izgradnje hidroelektrane Đerdap II. Na različitim lokacija ma konstatovano je nekoliko faza života (sl. 22). Prvu predstavlja naselje na obali Dunava, iz perioda od 1. veka p.n.e. do 1. veka n.e. (sl. 22/2), kao i istovre-mena obližnja nekropola, udaljena oko 1,1 km ka jugu. Sledeća faza opredeljena je u 4. vek, kada je u neposrednoj blizini starog niklo novo naselje (sl.

22/5), kao i kvadriburgijum na brdu Čolak, iznad leve obale Slatinske reke (sl. 22/4). Potom je u 6. veku, na mestu nekadašnje nekropole podignut paleovizantijski kastel (sl. 22/7), dok je pored kas-tela, na potesu zvanom Dunav, u ranom sred njem veku nastalo naselje (sl. 22/1, 3, 6) (Jovanović, Ko -rać, Janković, 1986: 378, 380−381).

Kvadriburgijum ima dimenzije 19 x 18,40 m, dok su bedemi debeli 1,60 m. U njemu su otkrivena četiri stuba dimenzija 1,40 x 1,40 m, koja su no sila kulu. Utvrđenje je podignuto u drugoj polovini 4. veka, o čemu svedoče nalazi novca Konstancija II (337−361) i Valentinijana II (375−392). Osvojeno je krajem 4. ili početkom 5. veka, a u 6. veku je obnovljeno. U naselju su istražene samo dve poluu-kopane kuće sa pećima i podom od zapečene zem-lje, na kome je nađen novac Valerijana (253−260), Florijana (276), Tacita (275−276) i Dioklecijana,

UŠĆE SLATINSKE REKE

Sl. 22. Ušće Slatinske reke, prema Jovanović, Korać, Janković 1986: fi g. 1 (razmera 1:1000)

42

dok je tokom čišćenja zida kuće otkriven novac Aurelijana (270−275) (Jovanović, Korać, Janković, 1986: 380−381).

Unutrašnje dimenzije ranovizantijskog ut vr -đenja iznose 56,2 x 43,8 m, a spoljašnje 61 x 48,8 m. Osim kružnih ugaonih kula sa levkastim ulazom, na severnom bedemu nalazila se isturena pravo ugaona kula (sl. 23). Kružne kule su bile slič nih dimenzija, sa spoljašnjim prečnikom 7 do 8 m, dok je unutrašnji iznosio 4 m. Bedemi su bili široki između 2,20 i 2,75 m, a na unutrašnjoj strani severnog bedema, u dužini od 9 m, konstatovan je ispust širok 1,2 m, koji je bio deo stepenišne konstrukcije kakva se javlja i na istočnom bedemu. Na južnoj strani utvrđenja otkriveni su pilastri od opeke, koji najverovatnije pripadaju ulazu etažnog tipa. Sudeći prema obliku, položaju i tehnici gradnje (opus mitum), utvrđenje može da se poveže sa Justinijanovom obnovom. Iako tehnika opus mixtum dominira, na zapadnoj i istočnoj kuli uočava se i tehnika opus incertum (Јовановић, Кораћ 1984: 191; Jovanović, A, Korać, Janković, 1986: 381−384).

Novcem Anastazija I, Justina I, Justinijana I i Justina II, utvrđenje je pouzdano opredeljeno u 6. vek. Varvari su ga verovatno osvojili krajem osme decenije 6. veka, o čemu svedoči i ostava sa 22 folisa i polufolisa, pohranjena u keramički lonac. Najmlađi primerak kovan je 575/576. godine u Solunu, što potvrđuje pomenuto datovanje u vreme kada je na centralnom Balkanu postojala opasnost od napada Slovena (Maksimović 1964: 263; Popović, V. 1975: 467, 476). Kastel je ubrzo obnovljen, najverovatnije za vreme Mavrikija, što pokazuje intervencija na jugoistočnoj kuli, kao i izgradnja kvadratne kule na severnom bedemu, na mestu gde su zidine bile oštećene (Јовановић, A, Кораћ 1984: 191; Jova-nović, 1984a: 31−35; Korać 1996: 109)

Oko ušća Slatinske reke život nije potpuno zamro posle sloma ranovizantijskog limesa krajem 6. i početkom 7. veka. Relativno brzo niklo je naselje površine 600 x 250 m, od koga je do sada istraženo oko 3500 m². Prema dosadašnjim rezultatima iskopavanja, radi se o slojevima iz 7. i 8. veka, zatim iz 9. i 10. veka, kao i o poznijim ukopima iz 17. i 18. veka (Jovanović, Korać, Janković, 1986: 384−387).

Sl. 23. Ušće Slatinske reke, prema Jovanović, Korać 1984, sl. 183 (razmera 1:500)

43

Približno 3,5 km severozapadno od današnjeg Mi hajlovca, na uzvišenom platou sa desne strane puta Negotin−Kladovo, na lokalitetu Blato uda-lje nom oko 300 m od Dunava, konstatovano je kasnoantičko nalazište smešteno u centru pot ko-vičaste doline koja se spušta ka reci. Ovaj prostor prvi put je istraživan 1964. godine, kada je useca-njem trase puta Negotin−Kladovo uništen zapadni bedem, kao i delovi severnog i južnog bedema. Tada su sprovedena samo manja iskopavanja kako bi se odredio gabarit utvrđenja. Na sredini istočnog bedema otkriven je deo stepeništa, pored koga su se nalazila dva skeletna groba, a u središnjem delu

utvrde građevina dimenzija 17,90 x 19,45 m. Na osnovu dobijenih rezultata kastel je opredeljen u 3. i 4. vek, mada ima nalaza i iz 6. veka (Prodanović, Zotović 1964: 55−57). Pošto su istraživanja bila manjeg obima, 1981. godine preduzeta su nova is ko -pavanja, kojima je obuhvaćena površina od 193 m² (Tomović 1984: 401−402).

Konstatovano je da jezgro kasnoantičke for -ti fi kacije čini kvadriburgijum dimenzija 19,32 x 19,32 m, unutar koga se nalazila kula osmatračnica postavljena na četiri stuba dimenzija oko 1,70 x 1,70 m (sl. 24). Samo je jugoistočni ugao potpuno istražen, dok je pravac pružanja ostalih delova

MIHAJLOVAC−BLATO

Sl. 24. Mihajlovac, prema Tomović 1986: fi g. 1 (razmera 1:500)

44

ustanovljen na osnovu negativa. Na taj način je na istočnom bedemu otkriven i ulaz u kvadriburgi-jum, širine 2,30 m, od severozapadnog ugla udaljen 8,75 m. Zbog neposredne ratne opasnosti ili pri-likom obnove, kapija je zazidana (Tomović 1984: 403−404; Tomović 1987: 94).

Utvrđenje je potom okruženo većim zidi-nama, od kojih su konstatovane tri (istočna, severna i južna). Iako je samo istočni bedem očuvan celom dužinom, može se sigurno zaključiti da je površina većeg utvrđenja iznosila 36 x 36 m. Bedemi su bili izgrađeni od lomljenog kamena i oblutaka pove-zanih malterom. Kao i kod manjeg utvrđenja, na sredini istočnog bedema nalazila se kapija široka 2,50−2,60 m (Tomović 1984: 404).

Analizom pokretnog materijala izdvojena su tri horizonta naseljavanja, i to na prostoru oba

utvrđenja. Unutrašnje utvrđenje je, kako se čini, podignuto u 4. veku na sterilnom zemljištu, o čemu najbolje svedoče primerci novca Valensa (364−378) i Valentinijana I (364−375). Najverovatnije je strada - lo u velikom požaru krajem 4. ili početkom 5. veka, na šta upućuje moćan sloj crvene i mrke zapečene zemlje, debeo 0,4−0,8 m. Sloj gorenja omogućava pretpostavku da su ga varvari osvojili samo privre-meno, pošto nalazi amfora sa češljastim ornamen-tom, lonaca i drugog materijala tipičnog za 6. vek pokazuju da su utvrđenje ponovno zaposeli Ro -meji, iako to ne potvrđuju očuvani delovi arhitek-ture. Posle sloma dunavskog limesa utvrđenje je napušteno. Znatno kasnije ovaj prostor je ponovo bio korišćen, ali kao nekropola, jer je unutar većeg utvrđenja konstatovano osam grobova iz perioda 10−12. veka (Tomović 1984: 402−404).

Antičko utvrđenje na lokalitetu Mora Vagei (Stara vodenica) nalazi se 2,5 km istočno od Mihajlovca, na putu ka Negotinu, sa leve strane Kameničkog potoka, na mestu gde se uliva u Dunav. Prvi ga je uočio Kanic, koji je registrovao kasnoantičko utvrđenje i rimsku fortifi kaciju udaljenu oko 100 m (Каниц 1985: 459).

Septembra 1981. godine, zbog početka iz -grad nje hidroelektrane Đerdap II, sprovedena su zaštitna iskopavanja, koja su nastavljena i naredne godine. Pošto je ovo mesto korišćeno od neolita do kraja 6. veka n.e., odlikuje ga bogata stratigra fi ja.13 U 1. veku, odmah po dolasku Rimljana, na oba-lama Kameničkog potoka podignuto je veće, a kra-jem 3. ili početkom 4. veka manje utvrđenje, koje je dva puta rušeno i obnavljano, poslednji put u 6. veku (Cermanović-Kuzmanović, Stanković 1986: 453−454).

Kasnoantičko utvrđenje tipa burgus deli mi-čno je podignuto na osnovi rimskog utvr đe nja iz 1. veka, tačnije na njegovom se ve ro istočnom uglu. Imalo je kvadratnu osnovu, dimenzija 18,50 x 18,50 m, a u njemu se nalazila kula (sl. 25). Otkriveni su bedemi široki 2 m, kao i kapija na sredini zapad-nog bedema, široka 1,80 m, koja je najpre preprav-ljana, a potom i zazidana. Pored kapije u severo-zapadnom uglu utvrđenja naknadno je postavljeno stepenište, od koga su očuvana tri stepenika. U sredini utvrđenja nalazila se kula dimenzija 6 x 6 m, podignuta na stubovima u obliku slova

L, ispod koje je bio podrum. Zanimljivo je da su u podrumu nađeni mnogobrojni predmeti koji ukazuju na poljoprivrednu delatnost. Kada je u 4. veku deo utvrđenja porušen, teren je nivelisan. Tom prilikom ukopano je šest pitosa otkrivenih in situ, koji najverovatnije potiču iz horizonta 6. veka. Utvrđenje je bilo okruženo rovovima širokim 3,30 m, koji su od spoljašnjeg lica bedema bili udaljeni 15, odnosno 22,63 m (Cermanović-Kuzmanović, Stanković 1986: 454−455).

Dosadašnji rezultati iskopavanja pokazuju da je u 1. veku podignuta velika fortifi kacija od kamena. U poslednjim decenijama 3. i početkom 4. veka sagrađena je nova tvrđava, i to samo delimično na prostoru prethodne. Kastel je vrlo brzo postao meta neprijatelja, koji su ga u krat-kom vremenskom razmaku dva puta osvojili i spalili. Najpre su ga zaposela germanska plemena, o čemu svedoči gotska keramika nađena iznad sloja rušenja, mada ovi fragmenti možda da uka-zuju i na prisustvo federata. Posle uspostavljanja romejske vlasti utvrda je obnovljena, a najverovat-nije je ponovo uništena prilikom prodora Huna. Obnovljena je, međutim, još jednom, u 6. veku, što pokazuje veoma tanak i nepotpuno istražen kulturni sloj. Napuštena je posle konačnog sloma limesa. Ovaj prostor opet je korišćen tek u 11. i 12. veku, kada je uz zapadni bedem kvadriburgijuma formirana nekropola (Cermanović-Kuzmanović, Stanković 1986: 455).

MORA VAGEI

13 Bogatstvom nalaza najviše se isticao sloj žutobrdske kulture.

45

Na desetom kilometru puta od Negotina ka Kla-dovu, na dominantnom brežuljku sa njegove leve strane, nalazi se kasnoantičko utvrđenje. Tokom 1980. godine istraženo je sa tri sonde orijentisane u pravcu severozapad−jugoistok. Pošto je otkriven deo južnog bedema spoljašnjeg, kao i jugoistočni ugao i severni bedem unutrašnjeg utvrđenja, po -stavljena je kvadratna mreža dimenzija 4 x 4 m, sa dva središnja kvadrata u kojima su konstatovana dva stupca unutrašnjeg utvrđenja (Цермановић-Кузмановић, Станковић 1984: 217).

Dimenzije unutrašnjeg utvrđenja su 19,6 x 19,6 m. U njemu se nalaze četiri pilastra pravou-gaone osnove, dimenzija 1,80 x 2 m, koja su nosila kulu osmatračnicu. Širina bedema iznosila je 1,80 m. Oko njega naknadno je nikla veća fortifi kacija bez kula, koja je zauzimala površinu od 36 x 36 m. Novi bedemi bili su široki 0,70 (sl. 26). Supstrukcija u donjim zonama starije utvrde sastoji se od dva reda opeka, zatim od reda tesanika, pa od pet redova opeka i, konačno, od naizmeničnih slojeva sitni-

Sl. 25. Mora Vagei, prema Cermanović-Kuzmanović, Stanković 1986: fi g. 1 (razmera 1:500)

BORĐEJ

Sl. 26. Borđej, prema Cermanović-Kuzmanović, Stanković 1984: sl. 208 (razmera 1:500)

46

jeg i krupnijeg kamena. Iznad temelja spoljašnjeg utvrđenja konstatovan je moćan sloj nepravilnog, delimično pritesanog kamena sa malterom, a iznad njega nekoliko redova opeka. Nađene su mnogo-brojne opeke različitih dimenzija, od kojih su neke imale pečate: D(acia) R(i)P(ensis), AQIS, DIERNA, CO (hors) I, kao i DRP, AQUIS CO I, DRP i AQUIS (Цермановић-Кузмановић, Станковић 1984: 217; Tomović 1987: 96).

Pokretni materijal zastupljen je prvenstveno ke ramikom, koja je često gleđosana. Izdvaja se i ko -štani češalj karakterističan za germansku popula-

ciju, kao i fragmentovana krstasta fi bula. Novcem Valensa, Valentinijana I i Justinijana I utvrđenje je da tovano u period između 4. i 6. veka, pri čemu su uočene dve faze. Stariji, odnosno postdiokle ci ja nov-ski period obuhvata manje, unutrašnje utvr đenje, dok spoljašnje utvrđenje pripada Justi ni janovom dobu. Kao i u Donjim Butorkama i Mi hajlovcu, po -četkom 4. veka podignuto je manje utvr đenje. Posle rušilačkih pohoda varvara u 5. veku, obnovljeno je i opasano dužim zidinama u 6. veku (Цермановић-Кузмановић, Станковић 1984: 217−218).

Ostatke kasnoantičkog grada u današnjem Prahovu konstatovao je najpre F. Kanic. Obilazeći Podunav-lje, on je na jugozapadnoj ivici sela, sa leve strane puta Negotin−Prahovo, uočio deo bedema dugačak 47 m, širok 1,90 m i maksimalne očuvane visine od 3,50 m (Каниц 1985: 474). O moćnom utvrđenju sa kvadratnom osnovom i dvostrukim bedemima na prostoru Prahova govori i M. Milićević, koji ga je nazvao Deč (Милићевић 1876: 954−955).

Na osnovu rimskih pisanih izvora od 2. do 4. veka, kao i očuvanih itinerarija, lokalitet je identifi kovan kao antičke Akve, koje su se nala-zile 16, odnosno 18 milja nizvodno od Egete (Mir-ković 1968: 85). Veliki značaj Akve su stekle zbog položaja na raskršću puteva koji su vodili duž Dunava i Timoka, kao i na manje značajnoj komu-nikaciji ka Porečkoj reci. Osim toga, utvrda je kon-trolisala prelaz preko Dunava jer se u blizini nalazi Veliko ostrvo.

Pošto se ostaci antičkih Akva nalaze ispod današnjeg Prahova, sondažnim istraživanjima uočena je osnova utvrđenja u vidu nepravilnog pravougaonika, sa dužom stranom okrenutom ka Dunavu. Ustanovljeno je da je bila dugačka 840 m, a široka 485 m u središnjem i 135 m u istočnom delu (sl. 27). Osim glavnog, konstatovani su ostaci još jednog, spoljašnjeg bedema, kao i tragovi rova kojim je tvrđava bila opasana. Budući da je grad u antičkom periodu imao značajnu vojnu i trgovačku ulogu, pretpostavlja se da je na obali Dunava posto-

jalo i utvrđeno pristanište (Vučković-Todorović 1961: 138; Јанковић, Ђ. 1981: 43−45).

Skromna iskopavanja duž zidina utvrđenja pokazuju da su lica bedema građena od tesanika veličine 1,25 x 0,25 m, dok je jezgro punjeno trpan-cem. Manji tesanici slagani su tako da formiraju nizove kvadrata dimenzija 1,75 x 1,75 m. U neke zidove umetane su spolije iz perioda od 4. do 6. veka, koje svedoče o kasnijim prepravkama.

U unutrašnjosti utvrđenja konstatovani su ostaci apside sa dve podnice, odnosno dve arhi-tektonske faze. Najmlađe tragove naseljavanja čine ulomci slovenske keramike, nađeni na prostoru od samo 25 m², ispod kojih se javlja ranovizantijski, a potom i rimski horizont. U neposrednoj blizini, sa spoljašnje strane istočnog bedema, otkrivena je rimska nekropola biritualnog karaktera, na kojoj su dugo sahranjivani stanovnici Akva (Vučković-Todorović 1961: 138−139).

Raspoloživi podaci omogućavaju zaključak da su veoma rano nastali rimsko naselje, utvrđenje i nekropola, koji su u nemirnom razdoblju 4−5. veka najverovatnije podelili zlu sudbinu ostalih utvrđenja na desnoj obali Dunava. Posle ponovnog uspostavljanja romejske vlasti za vreme Justini-jana I, utvrda je obnovljena. O tome svedoči velika ostava novca sa 579 folisa i 20 polufolisa kovanih u vreme Anastazija I, Justina I i Justinijana I, po svoj prilici zakopana ubrzo posle 537/538. godine (Popović, V. 1984: 58).

AKVE (AQUAE)

47

Sl. 27. Akve, prema Janković, Đ. 1981: sl. 16 (razmera 1:4000)

48

RADUJEVAC–KARAMIZAR

Između Prahova i ušća Timoka, oko 0,5 km uz -vodno od Radujevca, na potesu Karamizar nalazi se manje utvrđenje približnih dimenzija 60 x 60 m, koje je prvi primetio i opisao Kanic (Kanitz 1892: 56; Kondić 1965: 88). Sondažnim iskopavanjima 1960. godine konstatovana je utvrda kvadratne osnove, dimenzija 50 x 50 m, sa isturenim kružnim kulama na uglovima, od kojih je jedna istražena

(sl. 28). Bedemi su nejednake širine i u donjim zonama građeni su od kamena, a u gornjim kom-binacijom kamena, opeke i maltera. Na osnovu manjeg broja pokretnih nalaza, elemenata vojne arhitekture (kružna kula) i tehnike gradnje (opus mixtum), fortifi kacija je opredeljena u period 4−6. veka (Јанковић, Ђ. 1981: 45).

UŠĆE TIMOKA

Sl. 28. Radujevac–Karamizar, prema Janković, Đ. 1981: sl. 17 (razmera 1:500)

Na levoj obali Timoka, neposredno iznad njegovog ušća u Dunav, nalazi se utvrđenje koje arheološki nije istraživano. Marsilji ga pominje pod imenom Deč, a Kanic navodi da je oko 2,5 km udaljeno od ušća Timoka. On govori i o bedemu dugačkom 120 m, koji se završava kružnom kulom (Marsigli

1726: 23, fi g. XV; Kanitz 1892: 58). Iako ovi podaci svedoče o postojanju fortifi kacije na ušću Timoka, rekognosciranjem terena 1991. godine ostaci arhi-tekture i tragovi materijalne kulture nisu konstato-vani (Бошковић, Јанковић, 1991: 146−147).

49

Arheološkim istraživanjima na desnoj obali Duna-va, na potesu između ušća Porečke reke i ušća Timoka, osim ostataka vojne, stambene i crkvene arhitekture sakupljeni su i pokretni nalazi koji, na-žalost, u većini slučajeva ne potiču iz stratigrafski jasno određenih celina. Osim toga, uglavnom nisu kataloški obrađeni, niti su uključeni u relativno skro mna saznanja o materijalnoj kulturi iz rano vi-zan tijskog perioda na ovom delu dunavskog limesa.

S obzirom da je prošlo dosta vremena od njihovog otkrića, neki nalazi su zbog oštećenosti i neadekvatnih uslova čuvanja nepovratno uništeni i izgubljeni. Ni terenska dokumentacija, koja čini osnovni izvor informacija, u većini slučajeva ne pru-ža neophodne podatke o uslovima nalaza, a po nekad potpuno nedostaju opisi i ilustracije predmeta.14

Usled spleta nesrećnih okolnosti raspolaže-mo samo delom izvorno sakupljene arheološke građe, pa je neophodna kombinacija nekoliko me-to doloških pristupa za njenu katalogizaciju. Jedan od njih je opis materijala iz prve ruke, pri čemu su izdvojeni i nacrtani reprezenti određenih tipova nalaza,15 a ilustrativni prilozi dobili su broj čane

oznake istovetne kataloškim brojevima. U rad su uključeni u međuvremenu izgubljeni predmeti koji su na osnovu crteža sa C−kartona opredeljeni u ra-novizantijski period zahvaljujući analogijama, kao i pojedini objavljeni, takođe izgubljeni nalazi.

Kod nekih predmeta sa lokaliteta Ljubičevac i Ušće Slatinske reke primorani smo da se osloni mo gotovo isključivo na podatke iz neobjavljene magi-starske teze M. Koraća (Кораћ 1980), a pošto za pojedine nisu navedeni tačni podaci o mestu pro-nalaska, ponudili smo oba lokaliteta.

U katalogu su predmeti iz ranovizantij-skog horizonta u đerdapskim utvrđenjima prema nameni razvrstani u nekoliko grupa. U posebne grupe, po opšte prihvaćenim podelama, izdvojene su posude od stakla, delovi odeće i nakit, crkveni mobilijar, predmeti od kosti, oprema za merenje i tegovi, građevinska oprema, alat i pribor, oružje, konjska oprema, predmeti neodređene namene, oprema za osvetljavanje i novac. Pri tome, neki predmeti od kosti su prema funkciji svrstani u de-love odeće ili u alat i pribor.

POKRETNI NALAZI

14 Nedostatak osnovnih podataka o nalazima sa pojedinih lokaliteta ponekad je posledica i gubitka terenske dokumentacije.15 Predmete je nacrtao Aleksandar Kapuran 16 Neobjavljeno, inv. br. 4/75; С−42/81; С−19/82.

Rimska tradicija u proizvodnji stakla negovana je u mnogobrojnim radionicama i tokom rano vi zan tij skog perioda. Ipak, stalni sukobi između Car stva i varvar-skih plemena, koji su obeležili kraj 4. i prvu polovinu 5. veka, doveli su do opšteg osiromašenja stanovništva, koje se ogledalo i u iz ra di staklenih po suda, mahom jednostavnog oblika (Plesničar-Gec 1975: 51). Iako tipološki pojednostavljena i sve više vezana za lo-kalne ra di onice, produkcija stakla se odvijala u znat-nom obimu. Najčešće su izrađivani predmeti za sva-

kodnevni ži vot, kao što su posude za konzumiranje pića, svetiljke i prozorska okna (Yelda Olcay 2001: 86).

Iz utvrđenja u Đerdapu potiče znatan broj staklenih posuda karakterističnih za ranovizantij-ski period, poput pehara na stopi (kat. br. 1−39) ili boca sa konkavnim dnom (kat. br. 40), koje se jav-ljaju još od 4. veka (Isings 1957: 139, 162). Česti su i balsamarijumi sa ravnim dnom (kat. br. 41−44), kao i staklene svetiljke sa levkasto oblikovanim donjim delom (kat. br. 335−352).

POSUDE OD STAKLA

PEHARI NA STOPI Najbrojniju vrstu čine pehari na stopi, koji su na teritoriji Romejskog carstva izrađivani od 4. do 8. veka (Shepherd 1999: 373). Nađeni su isključivo njihovi fragmenti, i to svega nekoliko delova oboda, dok su stope znatno češće.

Obodi su žućkaste i žućkastozelenkaste boje, a prema njihovom obliku pehari su razvrstani u dva tipa. Prvi tip čine primerci sa ravnim i neprofi lisanim obodom, kakvi su nađeni u Pontesu (kat. br. 1) i Dijani (kat. br. 2). Analogije za njih poznate su iz Caričinog grada, gde su datovane u 6. i početak 7. veka.16

Drugi tip su pehari sa prstenastim i zadebljanim obodom, takođe iz Pontesa (kat. br. 3) i Dijane (kat. br. 4), ali i iz Mihajlovca (kat. br. 5). Slični primerci iz jugozapadne Srbije, sa lokaliteta Zlatni kamen, protumačeni su kao lampe, odnosno kandila (Иванишевић

50

1990: 13, sl. 4.), kao i nalazi iz Caričinog grada, datovani u 6. i početak 7. veka (Bavant 1990: 211, cat. nº 113, pl. XXXII/113). Kako su obodi sa Đerdapa veoma fragmentovani, nije isključeno da i oni pripadaju kandilima-lampama.

Stope pehara se odlikuju raznovrsnim oblikom, kao i različitim dimenzijama, sa prečnikom od 3,5 do 4,7 cm. Izrađene su od providnog stakla zelene, bele, žute ili plave boje. Prema obliku stope izdvojeno je više tipova i varijanti pehara.

U prvi tip spadaju tri pehara sa kupastom stopom, ukrašenom radijalno raspo-ređenim urezima, nađena u Pontesu (kat. br. 6−8). Analogije su poznate iz ranovizantij-skih slojeva u Salamini na Kipru (Chavane 1975: pl. 63/160) i Nikopolisu (Sheperd 1999: 339−340, cat. no. 274, 293, fi g. 11.12).

Drugom tipu pripadaju pehari sa stopom čije bočne strane i baza formiraju tup ugao (kat. br. 9−14). Javlja se u dve varijante. Kod prve varijante, poznate iz Dijane (kat. br. 9) i Pontesa (kat. br. 10), bočne ivice stope lome se pri prelasku u nogu. U drugoj vari-janti, reprezentovanoj nalazima iz Dijane (kat. br. 11), Pontesa (kat. br. 12−13) i Miluti-novca (kat. br. 14), stopa direktno prerasta u nogu. Primerci slični prvoj varijanti sreću se u Caričinom gradu,17 kao i na lokalitetima Čečan i Gornji Streoc na Kosovu (Ivanišević, Špehar 2006: 143, fi g. 4/12). Iz Caričinog grada potiču i pehari na stopi slični drugoj vari-janti ovog tipa.18 Analogije za obe varijante opredeljene su u 6. i početak 7. veka.

Treći tip pehara na stopi predstavljen je primerkom iz naseobinskog sloja utvrđenja Mora Vagei, koji ima tordiranu nogu (Ružić 1994: 53, kat. br. 1117) (kat. br. 15). Sličan pehar, ali bez tordirane noge, sreće se u ranovizantijskom sloju Caričinog grada (Bavant 1990: 210, cat. nº 93, pl. XXXII/93).

Četvrti tip je zastupljen peharima sa reljefno obrađenom kupastom stopom, koja se završava višom i užom (kat. br. 16−18) ili kraćom i širom nogom (kat. br. 19−23). Prvu varijantu ovog tipa predstavljaju nalazi iz Dijane (kat. br. 17) i Pontesa (kat. br. 16, 18), a slični primerci potiču iz Caričinog grada (Bavant 1990: 210, cat. nº 95, pl. XXXII/95). Drugu varijantu takođe čine nalazi iz Dijane (kat. br. 19−20) i Pontesa (kat. br. 21−23), a njihove analogije poznate su iz Caričinog grada19 i Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 63/166). Poput prethodnih tipova, i ovaj se vezuje za 6. i početak 7. veka.

Pehari petog tipa odlikuju se visokom konusnom stopom sa konkavnim stranama (kat. br. 24−33), a javljaju se u dve varijante. Prvu varijantu čine jednostavni primerci, nađeni u Hajdučkoj vodenici (kat. br. 24) i Pontesu (kat. br. 25−29), a njihove paralele sreću se u ranovizantijskim slojevima Caričinog grada (Bavant 1990: 210, cat. nº 97, pl. XXXII/97), Feliks Romulijane (Јанковић, Ђ. 1983: 103, sl. 77/4), Nikopolisa (Sheperd 1999: 339, cat. no. 279, fi g. 11.12) i Salamine (Chavane 1975: pl. 18/157), dok sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji potiče sličan nalaz (Bierbrauer 1987: typ 1b, T. 139/32). Drugu varijantu predstavljaju pehari sa debljim, reljefno obrađenim stranama stope, koji potiču iz Hajdučke vodenice (kat. br. 30), Pontesa (kat. br. 31−32) i Egete (kat. br. 33), a njihove analogije poznate su iz Caričinog grada, i to iz sloja 6. i početka 7. veka.20

U šesti tip svrstan je pehar na stopi malog prečnika, otkriven prilikom istraživanja Dijane (kat. br. 34). Stopa je konveksno oblikovana i niska, a njene strane znatno su de-blje nego kod prethodnih tipova. Identični primerci poznati su iz ranovizantijskih slojeva Caričinog grada21 i Čezave (Васић 1984: sl. 20/14).

Sedmi tip čine pehari na niskoj stopi čije su strane gotovo pravolinijske, kao što je slučaj kod primeraka iz Pontesa (kat. br. 35−38) i Milutinovca (kat. br. 39). Slični nalazi sreću se u Italiji, na lokalitetu Invilino Ibligo, mada su njihovi zidovi nešto deblji (Bier-brauer 1987: typ 1с, T. 141/17), kao i u Caričinom gradu.22

17 Neobjavljeno, С−25/89; С−26/89. 18 Neobjavljeno, С−24/88; С−31/00. 19 Neobjavljeno, inv. br. 36/65.20 Neobjavljeno, С−41/84. 21 Neobjavljeno, С−95/84. 22 Neobjavljeno, С−107/97.

KATALOG

1. Pehar na stopi od providnog žućkastog stakla,od koga su očuvani samo neprofi lisan, ravno izveden obod i deo vrata. Fragmentovan.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 1,5 cm, prečnik 4 cm.

Pontes, 1984, kv. M/13, sloj BC, C−16 (T. I/1). Smeštaj: Karataš, depo.

2. Isto kao kat. br. 1. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

očuvana visina 2,4 cm, prečnik 6,6 cm. Dijana, 1981, sonda 32/82, zapadna kapija,

unutar bedema, ispod osnove III, C−564. Smeštaj: Karataš, depo.

51

.

3. Pehar na stopi sa prstenasto zadebljanim obodom, načinjen od providnog žućkastog stakla. Fragmentovan.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 5 cm, prečnik 8 cm.

Mihajlovac–Blato, 1981, kv. G/IV, o.s. II (T. I/3). Smeštaj: Karataš, depo.

4. Pehar na stopi sa prstenasto zadebljanim obodom, načinjen od providnog žućkastozelenkastog stakla. Fragmentovan.Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 3,9 cm, prečnik 8 cm. Pontes, 1981, kv. F/11, sloj B, C−235 (T. I/4).Smeštaj: Karataš, depo.

5. Isto kao kat. br. 4. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 2,5 cm, očuvana dužina 2,5 cm.

Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum – jama, C−39. Smeštaj: Karataš, depo.

6. Pehar na koničnoj stopi, načinjen od providnog bezbojnog stakla. Stopa je ukrašena radijalno raspoređenim urezima. Fragmentovan.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 6 cm, prečnik trbuha 8 cm, prečnik stope 4,8 cm.

Pontes, 1986, C−86 (T. I/6). Objavljeno: Ružić 1994: 53, kat. br. 1118, T. XL/10.

7. Isto kao kat. br. 6. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 4,2 cm, prečnik stope 4,5 cm.

Pontes. Objavljeno: Ružić 1994: 53, kat. br. 1125.

8. Isto kao kat. br. 6. Fragmenti više posuda zelene i svetloplave boje.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja;očuvana visina 3,2−5,6 cm, prečnik stope 4,5−5 cm.

Pontes. Objavljeno: Ružić 1994: 53, kat. br. 1119−1123, T. XL/11.

9. Pehar od providnog stakla zelene boje,od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa. Fragmentovan.


Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum – južni ugao, C−24. Smeštaj: Karataš, depo.

10. Slično kao kat. br. 9, ali od providnog plavičastozelenkastog stakla. Fragmentovan.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 3,7 cm, prečnik 4,7 cm.

Pontes, 1985, kv. M/15, sloj C, nivo B, C−384 (T. I/10). Smeštaj: Karataš, depo.

11. Pehar od providnog zelenkastog stakla,od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; visina 3,2 cm, prečnik 4,9 cm.

Dijana, 1980, sonda 19/80, C−353. Smeštaj: Karataš, depo.

12. Slično kao kat. br. 11, ali od providnog plavog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

očuvana visina 2,2 cm, prečnik 3,6 cm. Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C−94 (T. I/12). Smeštaj: Karataš, depo.

13. Slično kao kat. br. 11, ali od providnog žućkastog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

visina 2,9 cm, prečnik 3,7 cm. Pontes, 1981, kv. G/12, jama 38`, C−372. Smeštaj: Karataš, depo.


visina 2 cm, prečnik 4,3 cm. Milutinovac, 1981−1982. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Milošević, Jeremić 1984: fi g. 14/j.

15. Pehar od providnog svetloplavog stakla, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa sa tordiranom nogom.


Mora Vagei (T. I/15). Objavljeno: Ružić 1994: 53, kat. br. 1117, T. XL/9.

16. Pehar od providnog žutog stakla, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 2 cm, prečnik 4,5 cm.

Pontes, 1985, kv. M/13, sloj C, C−614 (T. I/16). Smeštaj: Karataš, depo.

17. Slično kao kat. br. 16, ali od providnog žutozelenog stakla.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 3 cm, prečnik 6 cm.

Dijana, 1986, zapadni bedem, C−1487a. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 1,1 cm, prečnik 4,7 cm. Pontes, 1986, kv. L/13, jama 357`, C−36. Smeštaj: Karataš, depo.

19. Pehar od providnog stakla tamnozelene boje, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.


Dijana, 1995, sonda 74/95, osnova I, C−66. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 2,9 cm, prečnik 3,8 cm. Dijana, 1995, sonda 75/94, C−159. Smeštaj: Karataš, depo.

21. Slično kao kat. br. 19, ali od providnog žutog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

očuvana visina 2 cm, prečnik 4 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj II, C−120 (T. I/21). Smeštaj: Karataš, depo.

52


očuvana visina 1,3 cm, prečnik 3,9 cm. Pontes, 1986, kv. L/13, profi l bc, C−14. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 1,3 cm, prečnik 4 cm. Pontes, 1989, kv. L/13, jama 343`, C−77. Smeštaj: Karataš, depo.

24. Pehar od providnog zelenkastog stakla, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.


Hajdučka vodenica, 1969 (T. I/24). Smeštaj: Karataš, depo, kesa 52.


očuvana visina 2,2 cm, prečnik 4,8 cm. Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C−108. Smeštaj: Karataš, depo.


visina 1,4 cm, prečnik 4 cm. Pontes, 1985, kv. M/15, sloj C, C−562. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 2,5 cm, prečnik 4,3 cm. Pontes, 1986, kv. N/14, jama 370a, C−70. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 2,2 cm, prečnik 4,2 cm. Pontes, 1986, kv. GH/12, jama 82`, C−176. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 2 cm, prečnik 4 cm. Pontes, 1986, kv. 13/b, sloj b, C−211. Smeštaj: Karataš, depo.

30. Pehar od providnog zelenkastog stakla, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.


Hajdučka vodenica, 1970, kv. G-9, oko 1,00 m južno od zida crkve, kesa 303 (T. I/30).

Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 1,3 cm, prečnik 4,8 cm. Pontes, 1983, kv. GH/13, jama 114`, C−219

(T. I/31). Smeštaj: Karataš, depo.

32. Slično kao kat. br. 30, ali od providnog žutog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

očuvana visina 1 cm, prečnik 4,7 cm. Pontes, 1989, kv. N/15, jama 438`, C−83. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 1,5 cm, prečnik 4,4 cm. Egeta, 1964, nekropola, slučajni nalaz. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

34. Pehar od providnog zelenog stakla, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.


Dijana, 1986, sonda 58/86, crvenkastomrka zemlja, sloj III, osnova II, C−1397 (T. I/34).


35. Pehar od providnog stakla zelene boje, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.


Pontes, 1982, kv. S/19, sloj A, C−290 (T. I/35). Smeštaj: Karataš, depo.

36. Slično kao kat. br. 35, ali od providnog plavog stakla. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

očuvana visina 2,9 cm, prečnik 3,7 cm. Pontes, kv. F/16, jama 48`, 1982, C−84. Smeštaj: Karataš, depo.

37. Pehar od providnog zelenog stakla, od koga je očuvana kupasto oblikovana stopa.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 1 cm, prečnik 4,5 cm.

Pontes, 1986, kv. M/13, jama 375`, C−78 (T. I/37). Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 4,5 cm, prečnik 5 cm. Pontes, 1982, kv. N/19, sloj A, C−252. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 0,9 cm, prečnik 3,1 cm. Milutinovac, 1981−1982. Objavljeno: Milošević, Jeremić 1984: fi g. 14/k.

53

BOCAZa staklenu bocu sa konkavnim dnom, koja je nađena u Pontesu (kat. br. 40), analogije se sreću na nalazištima Gradina na Jelici (Milinković 2002: Abb. 36), Caričin grad (Bavant 1990: 211, cat. nº 110−112, pl. XXXII/110−112; 212, cat. nº 123, pl. XXXIII/123) i Hios (Balance 1989: fi g. 50/15d), gde su datovane u 6, odnosno u prvu polovinu 7. veka.

BALSAMARIJUMI Balsamarijumi sa ravnim dnom, izrađeni od stakla zelenkaste boje, potiču iz Pontesa (kat. br. 41−44), Hajdučke vodenice (kat. br. 9) i Dijane (kat. br. 10). Za ovu vrstu posuda analogije su poznate sa lokaliteta Invilino Ibligo (Bierbrauer 1987: T. 157/9), a slični primerci sa Gradine na Jelici (Гавриловић 1988: T. I/3) i iz Caričinog grada23 datovani su u 6. i početak 7. veka.

23 Neobjavljeno, С−13/98.

O izgledu odeće u ranovizantijskom periodu naj-više podataka pružaju likovni izvori pošto ostaci tkanina, vune i kože uglavnom nisu očuvani. Ipak, tokom istraživanja mnogobrojnih lokaliteta, pre svega nekropola, sakupljeni su delovi odeće od metala i kosti, kao i predmeti od stakla i drugih materijala, čiji položaj na skeletu pokojnika takođe ukazuje na način odevanja u Istočnom carstvu. Sve to pokazuje da su Romeji praktikovali rimski način odevanja, pa su i dalje nosili tunike, mada su muškaraci koristili i pantalone, koje su još ranije bile preuzete od varvara.

Pridržavanjem određenih normi u odevanju izražavana je pripadnost etničkoj ili socijalnoj gru pi. Pojedine delove odeće ne treba, međutim, vezivati isključivo za jednu populaciju jer su ih zbog procesa akulturacije i trgovačkih veza mogli koristiti i pripadnici drugih naroda. Osim toga, prihvatanje stranog načina odevanja ponekad je

bilo i vid političkog protesta (Phillips 1992: 25, 31; Милинковић 2004: 185−186).

Isto važi i za nakit koji, strogo uzevši, nije deo odeće, mada zajedno sa njom čini nošnju, odslikava trenutnu modu i poimanje lepog, a ujedno je i simbol statusnog izdvajanja. Zavisno od ekonomskog polo-žaja vlasnika, izrađivan je od zlata, srebra, bronze ili gvožđa, a korišćena je i kombinovana tehnika uz primenu različitih materijala, kao što su kost, staklo, dragi i poludragi kamen, koji su nakitu davali lepši izgled i veću vrednost.

Tokom arheoloških istraživanja đerdapskih utvrđenja na desnoj obali Dunava sakupljena je znatna količina predmeta ove vrste, koji su gru-pisani prema funkciji, pa se izdvajaju kopče za pojas i obuću, fi bule, igle za odeću, prstenje, narukvice, naušnice, perle i privesci. Posebnu grupu čine de -lo vi torbica, koji se mogu razvrstati u okove, za tva-rače i kopče.

DELOVI ODEĆE I NAKIT

KATALOG

KATALOG

40. Boca sa konkavnim dnom od providnog žućkastog stakla.


Pontes, 1988, kv. M/13, jama 414`, C−16 (T. I/40). Smeštaj: Karataš, depo.

41. Balsamarijum sa zaravnjenim dnom, od providnog zelenkastog stakla.


Pontes, 1979, kv. K/7, sloj II, C−290 (T. I/41). Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 3,1 cm. Pontes, 1981, kv. G/12, jama 38`, C−373. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 1,3 cm, prečnik 4,1 cm. Hajdučka vodenica, 1970, kv. G-9,

1 m od južnog zida crkve, kesa 303. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 4,7 cm, prečnik 1,7 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, vojničke barake,

prostorija 2, ispod osnove II, C−1843. Smeštaj: Karataš, depo.

54

/ KOPČE TIPA SUČIDAVA / Kopče tzv. tipa Sučidava načinjene su od bronze. Izvesno vreme se smatralo da su karakteristične samo za priobalni pojas donjeg Dunava i širu oblast Đerdapa (Vinski 1974: 38). Rezultati novijih istraživanja, međutim, potvrdili su njihovo prisustvo i na prostoru koji nije ulazio u sastav Romejskog carstva, što znači da su ih, osim romejske populacije, koristili i pripadnici raznih plemena, kod kojih ponekad čine jedini nalaz u grobovima žena. Osim od bronze, ove kopče su izrađivane od srebra (Varsik 1992: 79, T. VI; Schulze-Dörrlamm 2002: 149−150, Abb. 54).

U Dijani su nađene tri kopče ovog tipa. Dva primerka su ukrašena veoma stilizovanom predstavom ljudske maske, izvedenom tehnikom prolamanja (kat. br. 48−49). Ovom tipu možda pripada i primerak sa pravougaono prolomljenim donjim delom, podeljenim poprečnom trakom (kat. br. 50).

Kopče ovog tipa karakteristične su za drugu polovinu 6. i prvu polovinu 7. veka, što pokazuju mnogobrojni nalazi iz tog perioda. Ipak, pojedini autori ih datuju isključivo u

KOPČEPojas od kože ili tkanine, koji su nosili i muškarci i žene, zakopčavao se pomoću kopče koja je imala okov za učvršćivanje ili je bila jednostavne izrade. Stoga su izdvojene kopče tipa Salona-Histrija i tipa Sučidava, kao i jednostavne kopče pravougaonog, kružnog ili ovalnog oblika. Izrađivane su od raznovrsnog materijala, najčešće od metala, bronze ili gvožđa, dok su pojedini primerci napravljeni od kosti.

/ KOPČE TIPA SALONA-HISTRIJA / Na širem prostoru Đerdapa nađene su tri kopče sa okovima, koje pripadaju tzv. tipu Salona-Histrija. One su karakterističan ranovizantijski proizvod iz druge polovine 6. i prve polovine 7. veka. Iako se prvenstveno vezuju za Romeje, koristili su ih i pripadnici drugih naroda (Vinski 1974: 24; Varsik 1992: 80, T. VI; Garam 2001: 109). Đerdapski primerci načinjeni su od bronze i identičnog su oblika, sa petljasto izvedenim zadnjim krajem u vidu pravougaonika, koji je sa telom kopče liven iz jednog dela (kat. br. 45−47).

24 Neobjavljeno, inv. br. 19/53.

Analogije za pomenute primerke nalazimo u Saloni (Vinski 1974: 24, T. XVII/1−3; Buljević i dr. 1994: 236, kat. br. 32), na gepidskoj nekropoli iz vremena avarske dominacije Kelked − Feketekapu A (Kiss 1996: 67, T. 50/A223/6), kao i na nekropolama Čakberenji−Ordonpusta (Garam 2001: 109, T. 75/2) i Kelked − Feketekapu B (Kiss 2001: 65−66, T. 41/132/14). Kopče sa teritorije Mađarske opredeljene su u kraj 6. i prvu trećinu 7. veka. Slični primerci, koji na zadnjem kraju nemaju petlju, sreću se u Caričinom gradu,24 potom u Rumuniji (Varsik 1992: Т. 1/11; Oanţă-Margitu 2006: 347, T. I/1) i na lokalitetu Sarahčane u Istanbulu (Harrison 1986: 265, Cat. No. 565). Slična kopča, kod koje je petlja na zadnjem delu izvedena savijanjem krajeva, a ne livenjem, potiče iz avarskog groba u Lovćencu, koji je novcem Iraklija (610−641) i njegovog sina Iraklija Konstantina datovan u period između 613. i 641. godine (Vinski 1958: 23, T. VII/20−25; Mrkobrad 1980: T. LXIX/6; Garam 1992: 144, T. 50/3). Kopče ovog tipa činile su inventar grobova s kraja 6. i iz prve trećine 7. veka (Garam 2001: 109, T. 75/3−9).

KATALOG

45. Kopča sa telom u obliku pravougaone šipke polukružnog preseka, čiji se zadnji deo završavaupravno postavljenom pravougaonom petljom, a prednji kvadratnim proširenjem sa konveksnim bočnim stranama koje prelaze u polukružni pre dnji deo sa ovalnim otvorom. Od kvadratnog, kru žno perforiranog proširenja pruža se profi lisan i povijen trn. Na donjoj strani kopče nalaze se dve vertikalno postavljene petlje kvadratnog oblika, koje su kružno perforirane, a na gornjoj strani petljasto izvedenog zadnjeg dela urezana je cik-cak linija.

Bronza, livenje; dužina 4,1 cm, širina 1,6 cm. Sip, 1965, kvadrant B2, sonda 1, inv. br. 37,

muz. inv. br. 777−778 (T. II/45). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

46. Isto kao kat. br. 45. Bronza, livenje; dužina 4,1 cm, širina 1,6 cm. Dijana, 1984, C−967a. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 204, kat. br. 466, T. 51/12.

47. Slično kao kat. br. 44, osim što gornja strana petljasto izvedenog zadnjeg dela nije ukrašena.

Bronza, livenje; dužina 4 cm, širina 1,5 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. K−12, uz zapadni

deo krivine severoistočnog zida, inv. br. 113.

55

vreme od sredine do kraja 6. veka (Schulze-Dörrlamm 2002: 246), mada gornju granicu, kako se čini, treba prihvatiti sa rezervom.

Analogije za prva dva primerka potiču iz groba muškarca sa teritorije Bavarske (Schulze-Dörrlamm 2002: 235, Abb. 89/3), zatim iz Kranja (Bitenc, Knifi c 2001: 62, kat. br. 187), sa gepidske nekropole na lokalitetu Hođmezevašarhelji, gde je u grobu broj 65 nađena gvozdena kopča (Bóna, Nagy 2002: T. 17/65/4, T. 75/8), iz Caričinog grada25 i sa Donjičkog brda kod Kragujevca (Јовановић, А. 1978: 71, кат. бр. 4, сл. 149). Identični primerci poznati su sa avarske nekropole Dešk G, iz groba br. 25 (Garam 2001: Taf. 61/8), sa lokaliteta Mokranjske stene (Сретеновић 1984: 223−224, sl. 216/5), kao i sa eponimnog lokaliteta u Rumuniji (Tudor 1974: fi g. 34/1). Paralele se sreću i u Maloj Aziji (Schulze-Dörrlamm 2002: 148, cat. no. 115). Slične su im kopče iz Batajnice (Јанковић, М. 1997: 338, кат. бр. 595), Caričinog grada (Дероко 1950: sl. 35), Čezave (Васић 1984: sl. 22/10), kao i iz Bugarske, sa nalazišta Sadovec – Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 12/1, 5, 7) i Pernik (Любенова 1981: 177, oбр. 119/3−4). Kopče istog tipa, ukrašene listolikim motivom krsta, poznate su sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 15/5) i iz Caričinog grada (Кондић, Поповић, 1977: 193−194, кат. бр. 26−27, Т. XI/1−2).

/ PRAVOUGAONA KOPČA SA KRUŽNIM PROŠIRENJEM / Na lo ka-litetu Ljubičevac−Glamija nađena je kopča izrađena tehnikom prolamanja, koja se sastoji od jednog pravougaonog i jednog kružnog dela (kat. br. 51). Analogni primerci poznati su iz Caričinog grada (Кондић, Поповић, 1977: 193, кат. бр. 24, Т. X/1) i sa lokaliteta Selenča, i to iz ostave ili groba, a opredeljeni su u prvu polovinu 7. veka (Vinski 1958: 23; Bugarski 2006: 170−171).

25 Neobjavljeno, С−138/02; 173/02

Sl. 29. Kopča (kat. br. 52)

KATALOG

KATALOG

KATALOG

48. Kopča sa polukružnim okovom i pravougaonom pređicom. Okov je tehnikom prolamanja ukrašen u vidu krstolikog motiva. Donji deo vertikalnog kraka krsta uokviren je sa dva kružna otvora, dok se ispod krsta nalazi polumesečasti ornament. Na spoljnoj strani donjeg dela kopče je loptasto ojačanje. Pravougaoni deo pređice ima lučno oblikovane strane i izvučene uglove. Trn nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 5,3 cm, širina 2,8 cm. Dijana, 1979, C−153 (T. II/48). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: kat. br. 464, 204, T. 51/11.

49. Isto kao kat. br. 48. Bronza, livenje; dužina 5 cm, širina 2,3 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, južno proširenje,

građevina sa apsidama, C−55. Smeštaj: Karataš, depo.

50. Kopča sa polukružnim donjim i pravougaonim gornjim delom. Prednji kraj je pravougaono prolomljen, a zadnji je prolomljen u vidu dva otvora, od kojih je jedan polukružni, a drugi pravougaoni. Kopča ima povijen trn.

Bronza, livenje; dužina 3,6 cm, širina 2 cm. Ljubičevac−Glamija, sonda IV – proširenje, C−87

(T. II/50). Objavljeno: Кораћ 1980: 98, T. XXVI/LXXXVII.

51. Kopča sa pravougaonim gornjim i kružnim donjim delom. Trn nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4 cm, širina 2,6 cm. Ljubičevac−Glamija, 1982, kv. H-8, sonda XVI/82 (T. II/51).

Objavljeno: Кораћ 1980: 98, T. XXVI/XXXVI.

/ KOPČA KVADRATNOG OBLIKA / U Dijani je nađena kvadratna kopča sa blago naglašenim uglovima, izrađena tehnikom prolamanja (kat. br. 52). Istovetan primerak iz Feliks Romulijane datovan je 4. i prvu polovinu 5. veka (Живић 2003: 174, кат. бр. 396), što treba prihvatiti sa rezervom.

52. Kopča pravougaonog oblika, sa lučnom prednjom ivi com i blago naglašenim uglovima. Na sredini je su že na i podeljena na dva dela, pri čemu je zadnji deo perforiran u obliku slova T, a prednji u obliku pravougaonika sa jednom lučnom stranom. Trn nedeostaje.

Bronza, livenje; dužina 3,7 cm, širina 3,3 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, južna kapija, osnova II/III,

C−46 (T. II/52, sl. 29). Smeštaj: Karataš, depo.

56

/ SRCOLIKA KOPČA / Za srcoliku kopču iz Dijane (kat. br. 53) paralele su poznate iz Caričinog grada,26 Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 46/465) i Sarda (Crawford 1990: E11, fi g. 354).

/ KOPČA U OBLIKU SLOVA D / Iz Dijane potiče i kopča u obliku slova D (kat. br. 54), čije se analogije sreću na lokalitetu Lečevci u okolini Splita (Mrkobrad 1980: T. XXVIII/13), dok sličan primerak potiče sa Gradine na Jelici.27


/ OVALNA KOPČA SA GLAVAMA ŽIVOTINJA / Na lokalitetu Dijana, u sloju iz ranovizantijskog perioda, nađena je ovalna kopča čiji se prednji deo završava u vidu dve konfrontirane životinjske glave. Kopča je popravljana, što pokazuje naknadno dodat trn (kat. br. 55).

/ KOPČA PRAVOUGAONOG OBLIKA / Ovaj tip kopče je konstatovan u Dijani (kat. br. 56), a sličan primerak potiče iz ranovizantijskog utvrđenja Gradina na Jelici.28

26 Neobjavljeno, С−46/02. 27 Neobjavljeno, С−5/86. 28 Neobjavljeno, С−4/96.

KATALOG

KATALOG

KATALOG

KATALOG

53. Kopča srcolikog oblika, čiji je prednji kraj izveden u vidu trougaonog ojačanja. Trn nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 3,5 cm, širina 2,7 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, kv. 1, konstrukcija sa

malterom i opekom, C−7 (T. II/53). Smeštaj: Karataš, depo.

54. Kopča u obliku slova D, kružnog preseka, sa zadebljanim prednjim krajem. Trn nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 3 cm, širina 2 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, mrka rastresita zemlja,

ispod osnove I, C−168 (T. II/54). Smeštaj: Karataš, depo.

55. Kopča ovalnog oblika, čija se prednja strana završava u vidu glava životinja okrenutih jedna ka drugoj. Na zadnjem, valjkasto oblikovanom delu nalaze se naknadno stavljen trn i manji ovalni, sada oštećen okov.

Bronza, livenje; dužina 1,9 cm, širina 3,4 cm. Dijana. Smeštaj: Karataš, depo (T. II/55, sl. 30).

56. Kopča pravougaonog oblika i preseka, sa lučno oblikovanim uglovima na jednom kraju. Na suprotnom kraju kraci pređice su perforirani jer je kroz njih prolazila valjkasta osovina. Kopča je na sredini ojačana rebrom pravougaonog preseka, od koga se ka valjkastom delu pruža trn sa pravougaonim presekom i povijenom glavom.

Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm, širina 4,5 cm. Pontes, 1985, kv. M/15, sloj BC, C−281 (T. II/56). Smeštaj: Karataš, depo

57

/ KOPČE OVALNOG OBLIKA / U utvrđenjima na širem prostoru Đerdapa nađeno je nekoliko ovalnih kopči (kat. br. 57−61). Analogni primerci za kat. br. 57−60 potiču sa nekropole iz Rakovčana (Miletić 1970: Т. V/51), zatim iz Novih Banovaca, gde je kopča bila u vlasništvu pripadnika germanske populacije (Mrkobrad 1980: T. XXXVIII/4), kao i iz Caričinog grada.29 Za kopču iz Ušća Porečke reke (kat. br. 61) analogije se sreću na prostoru Galije (Kazanski 2002: pl. 13/1041/14−15, pl. 38/2135/13), kao i u Sadovecu, na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 9/16).

29 Neobjavljeno, С−82/81. 30 Neobjavljeno, С−60/98.

/ KOPČE ZA OBUĆU / Posebnu vrstu čine kopče manjih dimenzija, koje su naj-verovatnije služile za zakopčavanje obuće (kat. br. 62−65), a možda i za pričvršćivanje raznog remenja (Claus 1989: 491−603; Мartin 1995: 629−680). Na prostoru Đerdapa saku pljeno je nekoliko ovakvih predmeta, koji podsećaju na pojasne kopče jednostavnog oblika.

Poznata je kopča u obliku slova D (kat. br. 62), kao i kvadratna (kat. br. 63), kružna (kat. br. 64) i ovalna (kat. br. 65) kopča. Svi primerci potiču iz Dijane, osim ovalne kopče (kat. br. 65) sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I. U Caričinom gradu nađena je nešto masivnija kopča, slična kvadratnim kopčama.30

KATALOG

57. Kopča ovalnog oblika i preseka, sa trnom čiji je zadnji kraj petljasto izveden, dok je prednji povijen.

Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm, širina 3 cm. Hajdučka vodenica, 1967, kula A, šut,

inv. br. 25 (T. II/57). Smeštaj: Karataš, depo.

58. Kopča ovalnog oblika i pravougaonog preseka, bez trna. Gvožđe, kovanje; dužina 6,5 cm, širina 3,2 cm. Mihajlovac−Blato, 1964, kv. EF, sonda III,

o.s. 6 (T. II/58). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

59. Kopča ovalnog oblika i kružnog preseka, sa trnom pravougaonog oblika i preseka, koji se na donjem kraju petljasto završava, dok mu je vrh povijen i naleže na zadebljani prednji kraj pređice.

Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm, širina 4 cm. Dijana, sonda 24/81, kaldrma VI veka, C−401 (T. II/59). Smeštaj: Karataš, depo.

60. Isto kao kat. br. 60. Gvožđe, kovanje; dužina 6,5 cm, širina 3,4 cm. Dijana, sonda 66/89, tamnomrka zemlja

iznad osnove I, C−14. Smeštaj: Karataš, depo.

61. Kopča ovalnog oblika i kružnog preseka, sa trnom pravougaonog oblika i preseka, čiji se donji kraj petljasto završava.

Gvožđe, kovanje; najveći prečnik 5 cm. Ušće Porečke reke, sektor termi, 1968, inv. br. 98 (T. II/61). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

KATALOG

62. Mala kopča u obliku slova D, sa ojačanim zadnjim delom i očuvanim trnom pravougaonog oblika i preseka, koji je povijen i duži od pređice. Na prednjem delu pređice nalazi se motiv u vidu koncentričnih krugova.

Bronza, livenje; dužina 2,3 cm, širina 2,4 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, tamnomrka zemlja,

osnova II, C−1 (T. II/62). Smeštaj: Karataš, depo.

63. Mala kopča kvadratnog oblika i preseka, sa očuvanim trnom.

Bronza, livenje; dužina 2 cm, širina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C−1414 (T. II/63). Smeštaj: Karataš, depo.

64. Mala kopča kružnog oblika i preseka, sa trnom čiji je donji kraj petljasto oblikovan.

Bronza, livenje; prečnik 2 cm. Dijana, 1982, sonda 32/82, zapadna kapija,

ispod osnove II, C−553 (T. II/64). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 204, kat. br. 461, T. 51/9.31

65. Mala kopča ovalnog oblika i kružnog preseka, bez trna.

Bronza, livenje; dužina 2,5 cm, širina 2,2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 2I, C−33. Smeštaj: Karataš, depo.

58

/ KOŠTANE KOPČE / Na širem prostoru Đerdapa nađene su i kopče izrađene od životinjskih kostiju. Mogu biti pravougaone, kao što je primerak iz Pontesa (kat. br. 66), ili u obliku slova D (kat. br. 67), poput nalaza sa lokaliteta Mora Vagei.

Pravougaono oblikovanoj koštanoj kopči (kat. br. 66) sličan je nalaz sa lokaliteta Svetinja kod Viminacijuma (Поповић, М. 1987: sl. 20/1). Iz Mađarske potiče masivnija kopča nešto grublje izrade, sa poprečnim otvorom ispod donje strane T izreza (Rosner 1999: 32, T. 15/193/7), koja možda pokazuje da naš primerak nije dovršen i da predstavlja poluproizvod. Slična pravougaona kopča sa zaobljenim uglovima poznata je iz Caričinog grada, mada se na njenoj gornjoj strani nalazi nekoliko otvora koji formiraju motiv veoma stilizovane ljudske maske.32 Slični primerci iz Sibira i istočnoevropskih stepa opredeljeni su u širi period od kraja 6. do 10. veka (Могильников 1981: 40, рис. 19/25, 26, 74, 75, 24/11, 27/71), a nekoliko kopči iz grobova na Gornjem Altaju datovano je u 7−8. vek (Гаврилова 1965: 24, T. XV/13; 25, XIX/20; 26, XXI/8, 9).

31 Nalaz je publikovan sa pogrešno navedenim brojem C kartona (С−533). 32 Neobjavljeno, С−90/01. 33 Neobjavljeno, С−34/02. 34 Neobjavljeno, С−213/84

POJASNI JEZIČAK Na pojasu se ponekad nalazio i jezičak od različitih vrsta metala, kao što su zlato, srebro, bronza i gvožđe, a ponekad je korišćena i kost. U Hajdučkoj vodenici su nađena tri primerka od pozlaćenog srebra, pravougaonog oblika, sa jednom lučnom stranom i dve perforacije za pričvršćivanje (kat. br. 68). Sudeći po materijalu od koga su načinjeni, njihovi vlasnici su imali veliki ugled. Dva slična bronzana jezička, sa četiri,33 odnosno jednom perforacijom za pričvršćivanje, poznata su iz Caričinog grada.34


FIBULE Kao današnje sigurnosne igle, fi bule su služile za pričvršćivanja odeće. Bile su jednostavne, izrađene od gvožđa, ili nešto složenije, dobijene livenjem bronze. Koristile su ih žene, prvenstveno za učvršćivanje gornjeg dela odeće, pri čemu je kod Romeja nošena uglavnom jedna fi bula na grudima (Милинковић 2004: 192).

Prema opšte prihvaćenim podelama, fi bule iz šire oblasti Đerdapa svrstane su u tri tipa. Prvi tip su bronzane fi bule sa posuvraćenom nogom i obmotajem, drugi čine fi bule od bronze ili gvožđa, sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem, dok je treći tip zastupljen lučnom fi bulom sa prstastim ukrasima na glavi.

KATALOG

66. Kopča pravougaonog oblika i polukružnog preseka, sužena u gornjem delu. Suženje je perforirano jer kroz njega prolazi nosač trna, koji nedostaje. Glava pređice izrezana je u obliku slova T.

Kost; dužina 6 cm, širina 3 cm. Pontes, 1985, kv. N/13, jama 268à, C−470

(T. II/66, sl. 31). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 87−88, kat. br. 424, T. XXV/8.

67. Kopča u obliku slova D. Trn nedostaje. Kost; dužina 4,7, širina 2,3 cm. Mora Vagei (T. II/67). Objavljeno: Petković 1995: 88, kat. br. 425,

T. XXV/9.

68. Jezičak pravougaonog oblika, čiji je donji kraj zaobljen, a gornji je zupčasto ornamentisan. Na sredini oplate, ispod gornjeg ornamentisanog dela, nalaze se dva kružna otvora. Nedostaje nitna za pričvršćivanje. Tri komada.

Srebro, zlato, iskucavanje; dužina 2,6 cm, širina 1,6 cm. Hajdučka vodenica, kv. E-10, 1969, inv. br. 138 (T. II/68).

59


Stratigrafski podaci i mnogobrojne analogije sa teritorije nekadašnjeg Istočnog carstva omogućavaju datovanje fi bula iz Đerdapa u 6. i 7. vek. Fibule sa obmotajem i fi bule sa pseudoobmotajem istovremene su sa kopčama tipa Sučidava i Salona-Histrija i jedan su od elemenata tipičnih za ranovizantijsku materijalnu kulturu.

/ FIBULE SA POSUVRAĆENOM NOGOM I OBMOTAJEM / Nešto su sta rije bronzane fi bule sa posuvraćenom nogom i obmotajem. Prema načinu ukrašavanja i odnosu širine stope i luka, izdvojene se tri razvojne faze, tj. tri varijante (Uenze 1992: 146−154), mada postoje i drugačije tipologije (Teodor 1997).

U najstariju varijantu spadaju primerci čiji su luk i stopa približno iste širine, a dekorisana je prvenstveno stopa. Stopa fi bule iz Dijane ukrašena je koncentričnim kru-govima (kat. br. 69), što je poznato i sa drugih lokaliteta. Sličan primerak otkriven je u Sadovecu, na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 3/1).

U razvoju ovih fi bula uočava se i prelazna forma, odnosno širina luka se postepeno povećava, a ukrašeni su ravnomerno i stopa i luk (kat. br. 70−87), i to tačkastim linijama (kat. br. 69−72), koncentričnim krugovima povezanim kosom linijom (kat. br. 76), kom-binacijom pravolinijskih ureza i krsta nejednakih krakova (kat. br. 77), urezanim krstom nejednakih krakova (kat. br. 78), cik-cak linijama, ponekad sa tačkastim ornamentom (kat. br 80−82), i utisnutim ovalnim motivima (kat. br. 82, 87). Karakteristični su i urezi u vidu slova H (kat. br. 83), sedmokraki, zrakasto raspoređeni ukrasi (kat. br. 84) i rozeta (kat. br. 86).

Kako je upotreba fi bula ove varijante bila veoma rasprostranjena, analogije i slični primerci poznati su sa mnogih lokaliteta. Sa nalazišta Budinarci u Gradištu (Bunigrad) u Makedoniji potiče gvozdena fi bula datovana u period od 3. do 6. veka (Mikulčić 2002: 200, Abb. 95/2), koja je po obliku slična primercima sa tačkastim linijama, otkrivenim na lokalitetima Dijana (kat. br. 70), Akve (kat. br. 71) i Mora Vagei (kat. br. 72). Iz Makedoni-je je poznata i fi bula iz 6−7. veka (Микулчиќ, Лилчиќ 1995: T. I/10), analogna primerku iz Dijane (kat. br. 75). Dve fi bule iz Pernika u Bugarskoj slične su primerku iz Dijane (kat. br. 76) ukrašenom koncentričnim krugovima, pri čemu jedna ima identičan ornament na luku, dok je druga neornamentisana (Любенова 1981: 168−169, oбр. 107/2, 108). Ovom primerku iz Dijane slične su i fi bule sa lokaliteta Gradište u Makedoniji (Mikulčić 2002: 300, Abb. 199/1), kao i iz Rumunije (Tudor 1974: fi g. 36/1; Teodor 1997: fi g. 3/4). Za fi bulu ukrašenu urezanim linijama, takođe iz Dijane (kat. br. 77), analogije potiču iz Feliks Romulijane (Јанковић, Ђ. 1983а: 136, кат. бр. 194), dok je u Sloveniji nađena fi bula slična nalazu iz Akva, koja je na luku ukrašena cik-cak linijom, a na stopi urezanim krstom (kat. br. 78). Primerak iz okoline Ljubljane, osim ovog ukrasa, na luku ima natpis VMM (Bi-tenc, Knifi c 2001: 58, kat. br. 169). Na prostoru Akva slučajno su nađene fi bule sa cik-cak ornamentom (kat. br. 80−81), analogne primercima iz Pernika (Любенова 1981: oбр. 109, 110/1), dok je fi buli iz Dijane (kat. br. 82) sličan primerak iz Caričinog grada.35 Mo-tiv rozete javlja se na primerku iz Pontesa (kat. br. 86), ali i iz Caričinog grada, dok je neornamentisana stopa fi bule iz ranovizantijskog sloja tvrđave Ras sličnog oblika kao na primercima iz Pontesa (kat. br. 86) i Akva (kat. br. 87) (Popović, M. 1999: 111, 314, kат. br. 63, sl. 58/2).

U poslednjoj fazi razvoja fi bule ovog tipa imaju širi, raznovrsno ornamentisan luk. Sa šireg prostora Đerdapa samo jedna gvozdena fi bula možda pripada ovoj varijanti (kat. br. 88). Slični nalazi, opredeljeni u 6. vek, poznati su sa lokaliteta Sadovec – Golemanovo Kale u Bugarskoj (Uenze 1992: T. 3/1−4).

Specifi čna je fi bula iz Akva, sa natpisom V+IN, koji je razrešen kao VIVO IN + (Јанковић, Ђ. 1981: 174). Zbog fragmentovanosti se ne može svrstati u određenu vari-jantu (kat. br. 79). Sličan joj je primerak iz okoline Ljubljane, na čijoj se stopi nalazi krst sa proširenim kracima, uokviren tačkastom linijom, a na luku natpis VMM (Bitenc, Knifi c 2001: 58, kat. br. 169).

Sa šireg prostora Đerdapa potiče i jedna neukrašena fi bula (kat. br. 75), koja možda predstavlja posebnu varijantu koja se ne javlja u podeli S. Uence. U Akvama je slučajno nađen primerak sa lukom i stopom približno iste širine (kat. br. 71), što znači da pripada

60

najstarijim fi bulama ove vrste, mada ima ukrašen luk, karakterističan za završnu fazu. Ovaj primerak najverovatnije predstavlja prelaznu varijantu, koja je imala i druge odlike osim onih koje navodi S. Uence.

Fibule su na širem prostoru Đerdapa uglavnom nađene u stratigrafski nedovoljno defi nisanim slojevima, pa su tipološki obrađene prema podeli S. Uence. Treba napomenuti da je nekoliko fi bula sa ornamentima na luku i stopi svrstano u drugu fazu (kat. br. 78, 83−85), iako znatno širi luk ukazuje na treću fazu. Stoga ovakvi primerci možda pred-stavljaju prelaznu formu između pomenutih faza.

Osim elemenata za utvrđivanje etapa razvoja ovih fi bula, postoje i indikatori za njihovo dalje razvrstavanje. Prema završetku luka u obliku izvijene (kat. br. 78, 80, 82), kružne (kat. br. 69−70, 72), spiralno izvedene petlje i sl., mogu da se izdvoje podvarijante zastupljene u svim fazama razvoja.

Sl. 32. Fibula (kat. br. 77)

KATALOG

69. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Gornja proširena površina luka trapezoidnog je oblika i neornamentisana, dok se na gornjoj površini stope nalaze tri koncentrična kruga postavljena u pravoj liniji. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 7,5 cm, širina 1 cm. Dijana, 1989, sonda 66/89, južni bedem,

ispod osnove II, C−51 (T. III/69). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 190, kat. br. 370, T. 41/6.

70. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka, kao i gornja površina stope, ukrašena je vertikal-nom, tačkastom linijom. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 6,5 cm, širina 0,9 cm. Dijana, 1984, C−981 (T. III/70). Smeštaj: Karataš, depo Objavljeno: Grbić 1994, 190, kat. br. 368, T. 41/5.

71. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem, delimično oštećena. Gornja proširena površina luka ukrašena je sa dve tačkasto izvedene linije. Nedostaju šarnir i igla.

Bronza, livenje; dužina 4,8 cm, širina 0,8 cm. Akve, p. br. 321/32 (T. III/71). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

72. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka ukrašena je sa dve paralelne, tačkasto izvedene linije, kao i sa dve poprečno urezane linije na do-njem kraju, dok je gornja površina stope dekorisana jednom tačkastom linijom. Luk se završava nešto većom kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 5 cm, širina 1 cm. Mora Vagei, inv. br. 101 ili 114 (T. III/72). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Cermanović-Kuzmanović, Stanković

1986: fi g. 10/9.

73. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk, koji je delimično oštećen. Gornja proširena površina luka ukrašena je tačkastom linijom. Donji deo gornje strane stope ukrašen je sa četiri rebra, grupisana po dva. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje, dužina 4,1 cm, širina 1 cm. Akve, p. br. 321/11 (T. III/73). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

74. Isto kao kat. br. 73. Bronza, livenje; dužina 4,6 cm, širina 0,8 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, C−59. Smeštaj: Karataš, depo.

75. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4,5 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, osnova I, C−59 (T. III/75). Smeštaj: Karataš, depo.

76. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Gornja proširena površina luka trapezoidnog je oblika i ukrašena nizom koncentričnih krugova, međusobno povezanih kosim linijama. Gornji deo sužene noge ukrašen je sa tri koncentrična kruga, uokvirena sa dve urezane linije. Stopa i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 5 cm, širina 1 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 3, C−1491

(T. III/76). Smeštaj: Karataš, depo.

77. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka ukrašena je sa tri linije, od kojih je središnja prava, dok su bočne lučno izvedene. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište delimično sačuvanog šarnira. Na gornjem delu noge zrakasto su urezane četiri linije, grupisane po dve, između kojiih je motiv krsta. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 6,5 cm, širina 1,9 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, ispod

osnove III, C−566 (T. III/77, sl. 32). Smeštaj: Karataš, depo Objavljeno: Grbić 1994: 190, kat. br. 369, T. 41/4.

61

KATALOG78. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem.

Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Na gornjoj proširenoj površini luka vertikalno je postavljeno rebro koje deli luk na dva dela, ukrašena sa po jednom cik-cak linijom uokvirenom urezanim linijama. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Gornji deo noge je trapezoidnog oblika i ukrašen je urezanim krstom, koji je uokviren sa dve paralelno urezane linije duž ivica. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 5,3 cm, širina 1,4 cm. Akve (T. III/78). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 173−174, T. XVI/5.

79. Fibula sa delimično očuvanom stopom na kojoj se nalazi natpis V+IN. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; očuvana dužina 2,1 cm, širina 1,2 cm. Akve. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 173−174, T. XVI/4.

80. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka je po vertikalnoj osi plastičnim rebrom podeljena na dva dela, koja su ukra šena sa po jednom urezanom cik-cak linijom uokvirenom sa dve horizontalne linije. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4,3 cm, širina 1,2 cm. Akve, ul. knj. 176 (T. III/80). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981, 173−174, T. XVI/6.

81. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem, fragmentovana. Gornja proširena površina luka je po vertikalnoj osi plastičnim rebrom podeljena na dva dela, koja su ukrašena sa po jednom urezanom cik-cak linijom u čijim temenima se nalaze plastična ispup če nja. Gornja površina stope ukrašena je duž ivica urezanim linijama, između kojih je vertikalna tačkasta linija.

Bronza; dužina 3,9 cm, širina 1 cm. Akve, p. br. 321/31 (T. III/81). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

82. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka ukrašena je sa po jednom paralelnom cik-cak linijom smeštenom uz ivice, u čijim temenima se nalaze tačkasti motivi. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Gornji deo noge ukrašen je utisnutim ovalnim motivom, u čijem centru je tačkasti ornament od koga se zrakasto pružaju urezane linije. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4,3 cm, širina 0,8 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem, C−1247

(T. III/82). Smeštaj: Karataš, depo

83. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka ukrašena je sa dve paralelne cik-cak linije smeštene uz ivice, u čijim temenima se nalaze tačkasti motivi. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Gornji deo noge ukrašen je sa pet pravolinijski poređanih motiva u obliku slova X. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 6,3 cm, širina 1,5 cm. Korbovo (T. III/83). Objavljeno: Janković, Đ. 1981: sl. 70.

84. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka ukrašena je sa dve paralelne cik-cak linije smeštene uz ivice, u čijim temenima se nalaze tačkasti motivi. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Gornji deo noge ukrašen je sa pet sedmokrakih motiva poređanih u pravoj liniji. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4 cm, širina 0,9 cm. Akve (T. III/84). Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 173, T. XVI/3.

85. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina profi lisanog luka ukrašena je sa dve paralelne cik-cak linije smeštene uz ivice, u čijim temenima se nalaze tačkasti motivi. Luk se završava kružnom kukom, ispod koje je ležište šarnira. Donji kraj gornjeg dela noge ima kvadratno proširenje sa urezanim motivom u obliku slova X. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4,5 cm, širina 1,2 cm. Akve (T. III/85). Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 173−174, sl. 69/E.

86. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka ukrašena je sa dve paralelne, horizontalno urezane linije. Gornji deo noge ornamentisan je sa dve paralelne linije, između kojih je utisnuta osmokraka rozeta. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 3,4 cm, širina 0,8 cm. Pontes, 1986, slučajni nalaz, C−512 (T. III/86). Smeštaj: Karataš, depo

87. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko jednostrukog namotaja vezana za visoko izvijen luk. Gornja proširena površina luka ornamentisana je sa dve paralelne, horizontalno urezane linije. Gornji deo noge ukrašen je utisnutim ovalnim motivom, u čijem centru se nalazi tačkasti ornament od koga se zrakasto pružaju urezane linije. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 3,9 cm, širina 0,9 cm. Akve (T. III/87). Objavljeno: Janković, Đ. 1981: T. XV/16.

62


/ FIBULE SA POSUVRAĆENOM NOGOM I PSEUDOOBMOTAJEM / Iz kasnoantičkih utvrđenja na desnoj obali Dunava u Đerdapu potiče i znatan broj fi bula sa posuvraćenom stopom i pseudoobmotajem. Za razliku od prethodnog tipa, ove fi bule su livene izjedna i na prelazu vrata u luk imaju imitaciju namotaja u vidu plastičnih rebara, tj. pseudoobmotaje. Izrađene su od bronze (kat. br. 89−126) ili gvožđa (kat. br. 127−129). Ova vrsta je nastala od tzv. zapadnobalkanskog tipa fi bula sa posuvraćenom nogom, koji se sreće i na lokalitetu Akve (kat. br. 73). Kasnije se od njega razvila prelazna forma (kat. br. 89−90), a zatim i prave fi bule sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem (kat. br. 91−129) (Uenze 1992: 154−159, Abb. 8), mada postoji i drugačija tipologija ovih fi bula (Teodor 1997; Mădgearu 2008).

Livene bronzane fi bule ovog tipa odlikuju se različitim brojem plastičnih rebara na prelazu luka u stopu, dok su ornamenti, i to gotovo isključivo na luku, raznovrsni. Javlja ju se tačkaste linije izvedene radlom (kat. br. 89−92, 101−102), cik-cak motivi (kat. br. 94), valovnice (kat. br. 95−96), lučni (kat. br. 97−98) i pravolinijski urezi (kat. br. 99−100, 104−105). Prisutni su i ornamenti u obliku slova H (kat. br. 106) i koncentričnih krugova (kat. br. 103), a poznati su i neukrašeni primerci (kat. br. 107−121, 124−125), koji ponekad imaju krstoliko proširenu stopu (kat. br. 122−123). Nasuprot luku, koji je ukrašen raznovrsnim motivima, gornja strana stope uglavnom je neornamentisana, mada se na nekim primercima javljaju plastična rebra. Poseban tip čine gvozdene neornamen-tisane fi bule, iako su one znatno ređe (kat. br. 127−129).

Fibule iste ili slične primercima iz Đerdapa svedoče o širokoj rasprostranjenosti ovog tipa. Fibuli iz Akva (kat. br. 95) sličan je primerak sa lokaliteta Gornji Streoc na Kosovu, ukrašen polukružnim ornamentom na luku, ali sa pet simetrično postavlje nih koncentričnih krugova (Ivanišević, Špehar 2006: 138, fi g. 3/4). Primerak sličan fi buli slučajno nađenoj u Akvama (kat. br. 96), koja na luku ima motiv isprekidanih valovnica uokvirenih tačkastim linijama, potiče iz Caričinog grada.36 Za fi bule iz Akva (kat. br. 99) i Pontesa (kat. br. 104, 105) poznate su analogije iz Gornjeg Streoca (Ivanišević, Špehar 2006: 138, fi g. 3/3). Nalazu iz Dijane (kat. br. 101) slična je fi bula iz Feliks Romulijane, ukrašena sa po tri kružića na krajevima vertikalne linije, koja je datovana u 6. vek (Живић 2003: 184, кат. бр. 433). Iz Caričinog grada potiče nalaz sličan neukrašenoj fi buli iz Dijane (kat. br. 115) (Кондић, Поповић, 1977: 196, кат. бр. 36−38, Т. XIV/1-3). Neornamenti-sanim fi bulama iz Akva (kat. br. 118, 119) slični su primerci sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 3/14,16) i Caričin grad.37 Analogije za fi bule sa krstasto proširenom stopom iz Hajdučke vodenice i Dijane (kat. br. 122−123) poznate su iz Caričinog gra-da38 i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 4/1), a sličan primerak, sa nešto izraženijim krstom i bogato ornamentisanim lukom, sa lokaliteta Đerekari (Рашковић и др. 2000: 28, кат. бр. 28, сл. 18). Za gvozdene fi bule sa nalazišta Akve, Rtkovo − Glamija I i Dijana (kat. br. 127−129) paralele postoje u Hrvatskoj (Katić 1997: 358, sl. 6), na ne-kropoli u Rakovčanima (Miletić 1970: Т. II/7, T. V/48) i u Perniku (Любенова 1981: 169, oбр. 108). Poznate su i mnogobrojne fi bule sa pseudoobmotajima iz Niša, Jagodin male, Sočanice, sa Donjičkog brda kod Kragujevca (Јовановић, А. 1978: 55, кат. бр. 26−27, 31, 35, сл. 117−118, 124) i iz Feliks Romulijane (Јанковић, Ђ. 1983а: 136, кат. бр. 189, 192), koje se zbog nedostatka opisa i ilustracija ne mogu razvrstati u neku varijantu ovog tipa.

88. Fibula sa posuvraćenom stopom i obmotajem. Stopa je preko dvostrukog namotaja vezana za visoko izvijen široki luk. Šarnir nedostaje, dok je igla oštećena.

Gvožđe, kovanje; dužina 6,9 cm, širina 1,3 cm. Dijana (T. III/88, sl. 33). Smeštaj: Karataš, depo.

63

KATALOG

89. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa dve tačkaste linije. Šarnir, igla i deo stope nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 4,3 cm, širina 0.8 cm. Akve, p. br. 321/30 (T. IV/89). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

90. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, talasastoj strani ukrašen sa dve tačkaste linije koje povezuju jedan kružni i jedan trougaoni motiv. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa deset plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice. Gornja strana stope ima tri plastična rebra. Šarnir, igla i deo stope nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 5,5 cm, širina 0,9 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, ispod osnove II-III,

C−2244 (T. IV/90). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: kat. br. 372, 191.

91. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima delimično oštećeno dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan tačkastom linijom uokvirenom sa dve paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu je sužen i stanjen. Stopa je ukrašena sa dve vertikalne i jednom horizontalnom tačkastom linijom. Šarnir, igla i deo stope nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 4,5 cm, širina 0,8 cm. Akve, p. br. 321/13 (T. IV/91). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

92. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani duž spoljnih ivica ornamentisan sa dve tačkaste linije. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa deset plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Gornja strana stope uža je od donje. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 5,3 cm, širina 1,6 cm. Akve, p. br. 318/16 (T. IV/92). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

93. Isto kao kat. br. 92. Bronza, livenje; dužina 4,6 cm, širina 0,6 cm. Dijana. Smeštaj: Karataš, depo.

94. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa dve urezane linije, između kojih je urezan motiv pletenice. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa osam plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem kraju gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 4,5 cm, očuvana širina 1,2 cm. Pontes, 1982, kv. GH/12, jama 82`, C−175 (T. IV/94). Smeštaj: Karataš, depo.

95. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa po dve tačkaste linije duž spoljnih ivica, između kojih je cik-cak linija koja se na oba kraja završava potkovičastim motivom sa petljastim krajevima. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa devet plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na gornjoj strani stope nalaze tri rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 7 cm, širina 2,4 cm. Akve, p. br. 318/5 (T. IV/95). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 171, T. XIV/12.

96. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa po jednom tačkastom linijom duž spoljnih ivica, između kojih se nalazi cik-cak linija. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa devet plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na gornjoj strani stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku latiničnog slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 6 cm, širina 2 cm. Akve, p. br. 318/14 (T. IV/96). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

97. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa dve dvostruke, lučno urezane linije, koje su na donjem kraju spojene sa tri kružna motiva. Unutar lučnih linija urezan je motiv nepravilnog ovalnog oblika. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa osam plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 6,2 cm, širina 1,3 cm. Akve (T. IV/97). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 171, T. XIV/7.

64

98. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa četiri dvostruka, lučno izvedena ureza. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa sedam plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na gornjoj strani stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U i produžava se u vidu dva manja rebra pored držača igle. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 5 cm, širina 1 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-3, šut I, C−139 (T. IV/98). Smeštaj: Karataš, depo.

99. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa dve vertikalne, paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa sedam plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na gornjoj strani stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 6,3 cm, širina 2 cm. Pontes, 1982, kv. M/19, sloj A, C−238 (T. IV/99, sl. 34). Smeštaj: Karataš, depo.

100. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa dve dvostruke, vertikalno i paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa deset plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na gornjoj strani stope nalaze dva rebra. Stopa je izvedena u obliku slova U. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4,6 cm, širina 2 cm. Akve, p. br. 318/12 (T. V/100). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

101. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Visoko izvijen, širok i trapezoidno oblikovan luk ornamentisan je vertikalnom isprekidanom linijom izvedenom radlom, na čijim se krajevima i sredini nalazi po jedan kružni motiv. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa deset plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem kraju gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Šarnir i igla su polomljeni.

Gvožđe, kovanje; dužina 6,8 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, severna kapija,

ispod osnove I-II, C−22 (T. IV/101). Smeštaj: Karataš, depo.

102. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan tačkastom linijom. Na gornjoj strani stope nalaze se tri rebra, a na bočnim stranama luka po jedan upravno postavljen valjkasti dodatak. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 5,2 cm, širina 1 cm. Mora Vagei (T. IV/102). Objavljeno: Cermanović-Kuzmanović, Stanković

1986: fi g. 10/9.

103. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan koncentričnim krugovima raspoređenim u tri friza, pri čemu se u središnjem frizu nalazi veći krug, a u bočim dva manja. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa jedanaest plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, a donji deo gornje strane stope jednim rebrom. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Gornja strana stope uža je od donje. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 4,1 cm, širina 0,8 cm. Akve (T. IV/103). Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 169−171, sl. 69/A.

104. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa dve dvostruke vertikalne, paralelno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa četiri plastična rebra koja imitiraju namotaje žice, grupisana po dva na početku i kraju prelaza, dok se na zadnjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 6,5 cm, širina 2 cm. Pontes, 1984, kv. L/11, jama 190`, C−273 (T. V/104). Smeštaj: Karataš, depo.

105. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan ure za nom linijom. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa osam plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje.Bronza, livenje; dužina 4,4 cm, širina 1,6 cm.Pontes, 1985, kv. L/13, sloj C2 (iz profila), C−389 (T. V/105).Smeštaj: Karataš, depo.

106. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa tri utisnuta znaka u obliku slova H, uokvirena sa dve dvostruke linije urezane duž obe ivice. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa deset plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 4,5 cm, širina 1,6 cm. Akve, p. br. 318/13 (T. V/106). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 169, T. XIV/3.


65

107. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa četiri plastična rebra koja imitiraju namotaje žice, dok se na gornjoj strani stope nalaze četiri rebra, grupisana po dva na početku i kraju stope. Stopa je delimično oštećena, dok šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 6 cm, širina 1,2 cm. Akve, p. br. 318/30 (T. V/107). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

108. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa sedam plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Igla nedostaje.

Bronza, livenje; dužina 4,8 cm, širina 1,4 cm. Akve, p. br. 318/17 (T. V/108). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

109. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa šest plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Šarnir i igla nedostaju.


110. Isto kao kat. br. 109. Bronza, livenje; dužina 3,8 cm, širina 0,7 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, osnova I, C−153. Smeštaj: Karataš, depo.

111. Isto kao kat. br. 109. Bronza, livenje; dužina 4,3cm, širina 0,7 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, ispod

osnove I, C−1206. Smeštaj: Karataš, depo.

112. Isto kao kat. br. 109. Bronza, livenje; očuvana dužina 5,6 cm. Dijana, 1987, C−1852. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 190, kat. br. 367, T. 41/3.

113. Isto kao kat. br. 109. Bronza, livenje; dužina 5,5 cm, širina 1,2 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, iznad osnove I, C−40. Smeštaj: Karataš, depo.

114. Slično kao kat. br. 109, veoma korodirana. Bronza; dužina 6 cm. Dijana, 1985, sonda 48/84, severni bedem, mrka

osnova II, C−1200. Smeštaj: Karataš, depo.

115. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani neornamentisan. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa sedam plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalazi jedno rebro. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Gornja strana stope uža je od donje. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 4,1 cm, širina 0,7 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem,

tamnomrka zemlja, C−1295 (T. V/115). Smeštaj: Karataš, depo.

116. Isto kao kat. br. 115. Bronza, livenje; dužina 4,1 cm, širina 0,7 cm. Dijana, 1994, sonda 72/95, C−92. Smeštaj: Karataš, depo.

117. Isto kao kat. br. 115. Bronza, livenje; dužina 4 cm, širina 0,6 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, C−153. Smeštaj: Karataš, depo.

118. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Očuvan je samo deo luka, koji ispod otvora za držanje namotaja ima dugme za blokiranje opruge, a na gornjoj, proširenoj strani ovalno udubljenje. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa šest plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice. Šarnir, igla i stopa nedostaju.

Bronza, livenje; očuvana dužina 3 cm, širina 0,7 cm. Akve, p. br. 321/68 (T. V/118). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

119. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa deset plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice, dok se na donjem delu gornje strane stope nalaze dva rebra. Stopa je u obliku slova U, koje pored držača igle ima trougaono proširenje. Fragmentovana.

Bronza, livenje; očuvana dužina 3,3 cm, širina 0,7 cm. Akve, p. br. 321/54 (T. V/119). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

120. I sto kao kat. br. 119. Bronza, livenje; očuvana dužina 4,1 cm, širina 0,8 cm. Dijana, 1979, sonda 3/78, grob 1/78, C−184. Smeštaj: Karataš, depo.

121. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa dva rebra. Stopa je u obliku slova U. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 6,5 cm, širina 0,8 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj III, C−1406 (T. V/121). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 191, kat. br. 374, T. 41/1.

S

66

/ LUČNA FIBULA / U Dijani je nađena lučna fi bula od bronzanog lima (kat. br. 130), čija je glava ukrašena neorganizovanim kružnim motivima i sa pet radijalno raspoređenih i upravno postavljenih prstastih proširenja, od kojih su četiri očuvana. Njen oblik predstavlja posebnu pojavu među fi bulama sa prostora Đerdapa jer donekle podseća na fi bule tzv. Velesnica tipa (Kovačević 1960: 18). Takvi nalazi su protumačeni kao deo ženske nošnje, mada ima i drugačijih mišljenja (Vinski 1958: 31).

Fibule ove vrste, načinjene od bronze, srebra ili legure srebra, olova i cinka, još je J. Verner pripisao Slovenima i datovao ih u 7. vek. Delimična očuvanost omogućava da se fi bula iz Dijane svrsta u tipove B, C ili D, prema Vernerovoj podeli, u koje spadaju primerci ukrašeni koncentričnim krugovima na čitavoj površini. Sudeći prema veličini punktiranih krugova, odnosno malih kružića, nalaz iz Dijane najsličniji je tipu D (Werner 1950: 160–162, T. 37/10−11, T. 39−40).

Prema novijoj podeli, fi bule ove vrste, datovane u 6. i 7. vek, razvrstane su u veći broj tipova, ponekad i sa više varijanti. Tako su poznati tipovi K, L (tri varijante), M, N i O (dve varijante), P (tri varijante), Q, R (dve varijante) i S. Ova tipologija je zasnovana na obliku stope, načinu ukrašavanja i dimenzijama (Vagalinski 1994: 263–291).

Raspoložive analogije pokazuju da fi bula iz Dijane pripada tipu P, čija je odlika izdužena romboidna stopa, završena motivom ljudske maske ili životinjske glave, dok se duž njenih ivica nalaze tri mala dodatka. Glava uvek ima pet krakova, a srednja dužina fi bula iznosi 4,4 cm. Budući da je stopa fi bule iz Dijane polomljena, ne mogu se pronaći odgovarajuće analogije. Postoje, međutim, brojni slični primerci koji se vezuju za kraj 6, odnosno početak 7. veka (Vagalinski 1994).

122. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa dva rebra koja imitiraju namotaje žice. Stopa je u obliku slova U, a na gornjoj strani ima pravougaono proširenje koje joj daje izgled krsta. Šarnir i igla nedostaju.

Bronza, livenje; dužina 4,2 cm, širina 0,6 cm. Hajdučka vodenica, 1968, kv. D-10/11, Đ-10/11,

inv. br. 38 (T. V/122). Objavljeno: Jovanović, A. 1984: 325−326, T. III/9.

123. Isto kao kat. br. 122. Bronza, livenje; dužina 4 cm, širina 0,8 cm. Dijana, 1995, sonda 72/94, ispred ulaza u zapadnu

kulu, ispod osnove zidova horeuma, C−92. Smeštaj: Karataš, depo.

124. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Očuvana je samo stopa, za koju je pričvršćen bronzani lanac sa alkama u vidu osmice, koji se završava kukom.

Bronza, livenje; očuvana dužina 2 cm, širina 0,8 cm, dužina lanca 12 cm.

Akve, p. br. 321/52 (T. V/124). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 172, T. XIV/15.

125. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Očuvana je samo stopa u obliku slova U, čija je gornja strana ukrašena jednim rebrom.

Bronza, livenje; očuvana dužina 1,8 cm, širina 0,5 cm. Akve, p. br. 321/53 (T. V/125). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

126. Fibula sa posuvraćenom nogom i pseudoobmotajem. Ispod otvora za držanje namotaja luk ima dugme za blokiranje opruge, dok je na gornjoj, proširenoj strani ornamentisan sa dve lučno urezane linije. Prelaz luka u stopu ukrašen je sa pet plastičnih rebara koja imitiraju namotaje žice. Stopa je u obliku slova U i delimično je oštećena. Šarnir i igla nedostaju.


127. Fibula bez donjeg dela. Gvožđe, kovanje; dužina 6,2 cm, 0,9 cm. Akve, p. br. 321/99 (T. V/127). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

128. Isto kao kat. br. 127. Gvožđe, kovanje; dužina 6,5 cm, širina 1 cm. Rtkovo − Glamija I, 1982, kv. C−6, sloj sivomrke

zemlje, C−462. Smeštaj: Karataš, depo.

129. Isto kao kat. br. 127. Gvožđe, kovanje; dužina 7,6 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, severna kapija,

ispod osnove I−II, C−22. Smeštaj: Karataš, depo.

67

IGLE ZA ODEĆUIako su za pričvršćivanje odeće najviše korišćene fi bule, žene su upotrebljavale i igle specifi čnog oblika. Sa šireg prostora Đerdapa potiču igle čiji je donji deo bio savijen (kat. br. 131−134). Uglavnom su služile za spoljašnje delove odeće, odnosno ogrtače, koji su zbog debljine materijala mogli da se pričvršćuju samo masivnijim iglama.

Igle za odeću često se poistovećuju sa stilusima. Ove dve vrste predmeta sličnog su oblika, mada postoje i jasne razlike. Igle za odeću imaju valjkasto telo, koje se u donjem, ponekad povijenom delu špicasto završava. Gornji deo, na kome se katkad nalazi lančić, raznovrsno je oblikovan. I stilusi imaju valjkasto telo, ali je ono u gornjem delu, name-njenom za brisanje, trapezoidno raskucano, a u donjem delu se takođe špicasto završava (Milinković 2001: 127–128). Ipak, treba napomenuti da su stilusi ponekad sekundarno korišćeni kao deo nošnje, što dokazuju nalazi sa nekropole Burdelj (grob br. 63) u okolini Viminacijuma (Ivanišević, Kazanski, Mastykova 2006: 158, pl. 9/63/6).

Za igle sa lokaliteta Rtkovo – Glamija I i Dijana analogije su poznate iz Italije, gde su opredeljene u period od 5. do početka 7. veka (Bierbrauer 1987: 161, T. 49/14). Slični primerci sreću se u Rakovčanima (Miletić 1970: 140, T. XIV/1–4), na Gradini na Jelici, gde je nađena nešto bogatije ornamentisana igla sa lančićem za pričvršćivanje (Милинковић 2001: T. III/3, 4; Milinković 2002: Abb. 13), u Caričinom gradu, datovani u 6. i početak 7. veka (Кондић, Поповић, 1977: 201, кат. бр. 60, Т. XVI/5) i u Feliks Romulijani (Лаловић 1997: sl. 1–4).

131. Igla za odeću sa četvorostranom glavom; dve strane su ravne, a dve su polukružne. Telo igle je valjkastog oblika i špicasto se završava. Na jednoj polukružnoj stra ni tačkasto je izvedena vertikalna linija, dok su na hori zontalnoj osi iste strane dva naspramno postavljena kružna motiva. Na spoju glave i tela su četiri plastična rebra.

Bronza, livenje; dužina 13 cm, prečnik glave 9,6 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, površinski nalaz,

C−130 (T. VI/131, sl. 36). Smeštaj: Karataš, depo.

132. Igla za odeću kružnog preseka, čiji se gornji deo završava u obliku spatule, a donji, koji je savijen, špicasto. Gornji deo tela reljefno je obrađen i ukrašen astragalima, između kojih su urezane kose linije.

Bronza, livenje; dužina 12 cm. Dijana, 1983, kv. 4/83, centralni deo kastela,

tamnomrka zemlja, C−849 (T. VI/132). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 168, kat. br. 201, T. 25/1. Sl. 36. Igla za odeću (kat. br. 131)

130. Deo lučno oblikovane stope fi bule sa pet radijalno postavljenih krakova, od kojih je jedan polomljen. Gornja površina stope ukrašena je nizom utisnutih kružića.

Bronza, livenje; očuvana dužina 3,2 cm. Dijana, 1989, sonda 66/89, mrka zemlja,

ispod osnove I, C−36 (T. V/130, sl. 35). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 196, kat. br. 406, T. 46/5.


Novija saznanja dokazuju da se fi bule ove vrste donekle zaista mogu vezati za Slovene, ali i za Germane, čiji se uticaj jasno uočava u ornamentici, Turke (Kutrigure) i Sarmate (Alane) (Werner 1950: 150–172; Comşa 1975: 189–192; Айбабин 1990: 17–22; Vagalinski 1994: 264–265, 293–294; Vida, Völling 2000: 26–31, Abb. 9).

68

133. Igla za odeću kružnog preseka, čiji se gornji deo završava u obliku spatule, a donji špicasto. Gornji deo je ukrašen nizom plastičnih rebara.

Bronza, livenje; dužina 14,5 cm. Dijana, 1983, sonda 27/81, kv. I/83, svetlomrka

zemlja ispod osnove II, C−820 (T. VI/133). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 168, kat. br. 200, T. 25/2.

134. Igla za odeću kružnog preseka, čiji se gornji deo završava u obliku spatule, a donji špicasto. Gornji deo je ukrašen mrežastim motivom. Polomljena.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 13,1 cm. Dijana (T. VI/134). Smeštaj: Karataš, depo.

PRSTENJEPrstenje se na Đerdapu javlja u tri osnovna tipa. Prvi tip čine primerci izrađeni od trake bronzanog lima, ponekad ukrašene urezanim geometrijskim motivima, koji su otkriveni u Ušću Porečke reke i Mihajlovcu (kat. br. 135−136). Drugi tip obuhvata primerke sa pločastom glavom pravougaonog ili šestougaonog oblika, koji potiču iz Dijane (kat. br. 137−139). Treći tip čini prstenje jednostavne izrade, u obliku alke kružnog preseka (kat. br. 140−142), konstatovano u Ušću Porečke reke (kat. br. 140), Mihajlovcu (kat. br. 141) i Dijani (kat. br. 142). Sakupljeni primerci uglavnom su izrađeni od bronze, osim dva gvozdena prstena sa pločastom glavom (kat. br. 137−138).

Na osnovu pratećeg materijala, ali i zahvaljujući analogijama, prstenje je datovano u period od 5. do prve trećine 7. veka. Prstenu od trakastog lima (kat. br. 137) sličan je primerak iz groba 1 na nekropoli Rebeko di Orljio u Italiji, opredeljen u 4−5. vek (Riemer 2000: T. 42/4). Za prstenje sa pločastom glavom (kat. br. 137−139) paralele se sreću u Caričinom gradu, u sloju iz 6–7. veka,39 kao i u Sardu (Waldbaum 1983: pl. 47/815−816, 822, pl. 48/826).

135. Trakasti prsten od bronzanog lima kružnog oblika, sa polomljenom pravougaonom glavom, na kojoj se nalazi horizontalno urezana linija. Na obe strane glave izvedeni su polukružni urezi.

Bronza, iskucavanje; prečnik 2,2 cm. Ušće Porečke reke, 1970, relativna dubina 0,50 m,

inv. br. 38 (T. VI/135). Smeštaj: Karataš, depo.

136. Trakasti prsten od bronzanog lima kružnog oblika, neornamentisan.

Bronza, iskucavanje; prečnik 2 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. G/IV, o.s. II, inv. br. 35

(T. VI/136). Smeštaj: Karataš, depo.

137. Prsten sa pločastom glavom pravougaonog oblika, veoma korodiran.

Gvožđe, kovanje; prečnik 2,5 cm. Dijana, 1981, sonda 26/81, severna kapija, C−402

(T. VI/137). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 202, kat. br. 450, T. 50/6.

138. Isto kao kat. br. 137. Gvožđe, kovanje; prečnik 2,8 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, C−295. Smeštaj: Karataš, depo.

139. Prsten sa pločastom glavom pravougaonog oblika. Bronza, livenje; prečnik 2,5 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, kv. 1, osnova II, C−6


140. Prsten kružnog oblika i preseka. Bronza, livenje; prečnik 3 cm. Ušće Porečke reke, 1970, sonda 14,

relativna dubina 0,45 m, inv. br. 72 (T. VI/140). Smeštaj: Karataš, depo.

141. Isto kao kat. br. 140. Bronza, livenje; prečnik 2,3 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. G/IV, o.s. II. Smeštaj: Karataš, depo.

142. Isto kao kat. br. 140. Bronza, livenje; prečnik 1,9 cm. Dijana, 1988, sonda 60/87, ulica, C−2211. Smeštaj: Karataš, depo.


69

143. Narukvica otvorenog tipa, sa kružno raskucanim krajevima, od kojih jedan nedostaje. Na očuvanom kraju urezan je motiv krsta.

Bronza, livenje; prečnik 4,3 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, unutrašnja strana

zapadnog bedema, iznad poda I, C−540 (T. VI/143).


144. Narukvica otvorenog tipa, sa krajevima raskucanim u obliku kružnog proširenja, ukrašenog koncentričnim krugovima. Fragmentovana.

Bronza, livenje; prečnik 4,5 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, spoljna kula,

supstrukcija poda I, C−745 (T. VI/144). Smeštaj: Karataš, depo.

145. Narukvica otvorenog tipa, na jednom kraju raskucana u vidu kružnog proširenja sa talasastim ivicama. Iznad proširenja urezan je krug. Na bočnim stranama tela narukvice urezane su prave i cik-cak linije. Fragmentovana.

Bronza, livenje; prečnik 5 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem,

osnova III, C−1276 (T. VI/145). Smeštaj: Karataš, depo.

146. Narukvica otvorenog tipa, načinjena od šipke kružnog preseka koja na jednom kraju ima oblik pravougaone ploče, dok je drugi kraj polomljen. Pločasto proširenje ukrašeno je trougaonim urezanim linijama u vidu slova V. Prelaz između tela narukvice i raskucanog dela ukrašen je sa četiri paralelno urezane linije.

Bronza, livenje; prečnik 4 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, tamnomrka zemlja

sa ogromnom količinom šuta, C−284 (T. VI/146). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: kat. br. 442, 200−201, T. 48/3.

147. Narukvica načinjena od šipke polukružnog preseka, čija su oba kraja oštećena.

Bronza, livenje; prečnik 5 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, osnova V, C−2434


148. Isto kao kat. br. 147. Bronza, livenje; prečnik 5 cm. Dijana, 1985, sonda 49/85, severni bedem,


149. Narukvica kružnog oblika i ovalnog preseka, fragmentovana.

Bronza, livenje; očuvana dužina 7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, sonda 8, o.s. 3, C−172

(T. VI/149). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 23.

150. Isto kao kat. br. 149. Bronza, livenje; prečnik 5,4 cm. Dijana, 1982, sonda 34/82, ispod osnove III, C−666. Smeštaj: Karataš, depo.

151. Narukvica polukružnog preseka, od zelenog stakla, ukrašena stilizovanim fl oralnim motivima. Fragmentovana.

Staklo; očuvana dužina 3 cm. Pontes, 1983, kv. N/12, C−313 (T. VI/151). Smeštaj: Karataš, depo.

152. Narukvica kružnog preseka, od tamnozelenog, gotovo crnog stakla. Fragmentovana.

Staklo; prečnik 8 cm. Dijana, 1989, sonda 70/89, malterni šut

ispod osnove, C−525 (T. VI/152). Smeštaj: Karataš, depo.

NARUKVICENarukvice iz utvrđenja na desnoj obali Dunava izrađene su od bronze ili stakla. Prema ob-liku, primerci od bronze (kat. br. 143−150) razvrstani su u tri tipa. Prvom tipu pripadaju dve narukvice sa otvorenim, kružno raskucanim krajevima, od kojih je jedna ukrašena urezanim motivima u vidu krsta (kat. br. 143), a druga je neornamentisana (kat. br. 145). Oba primerka su nađena u Dijani. Slična narukvica, sa kružno raskucanim krajevima ukrašenim koncentričnim krugovima, potiče sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 32/5). Drugi tip je zastupljen narukvicom takođe iz Dijane, čiji se krajevi završavaju pra-vougaonim proširenjem sa urezanim ornamentima u vidu slova V (kat. br. 146). Sličan primerak otkriven je na nekropoli Onore u Italiji, u grobu br. 1 (Riemer 2000: Taf. 39/11−12). U treći tip, sa dve varijante, svrstane su zatvorene narukvice. Prvoj varijanti pripadaju primerci iz Dijane, načinjeni od šipke polukružnog preseka (kat. br. 147−148), a drugoj narukvica kružnog preseka sa lokaliteta Rtkovo – Glamija I (kat. br. 149).

Narukvice od stakla su zatvorenog kružnog oblika, kružnog, ovalnog i polukružnog preseka (kat. br. 151−163), pa su izdvojene tri varijante, ravnomerno zastupljene u Pon-tesu (kat. br. 151, 156−159) i Dijani (kat. br. 152−155, 160−163). Uglavnom su mono-hromne, mada ih ima u različitim bojama, a poznat je i polihromni primerak ukrašen fl oralnim motivom (kat. br. 151).

Znatan broj staklenih narukvica iz Đerdapa otvara neka pitanja, pošto u Caričinom gradu do sada nisu konstatovane. Buduća istraživanja će pokazati da li njihova pojava u đerdapskim utvrđenjima predstavlja lokalnu karakteristiku ili se radi o nečem drugom.

70

153. Slično kao kat. br. 152, crne boje. Staklo; očuvana dužina 4 cm. Dijana, 1987, sonda 43/84 i 45/84,

žutomrka zemlja unu tar građevine, spoljna strana središnjeg zida, C−1853a.


154. Slično kao kat. br. 152, zelene boje. Staklo; očuvana dužina 4,5 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, sivomrka zemlja ispod

osnove II, C−2306. Smeštaj: Karataš, depo.

155. Isto kao kat. br. 154. Staklo; očuvana dužina 6,4 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88,

crvenkastomrka zemlja, osnova II, C−2349. Smeštaj: Karataš, depo.

156. Isto kao kat. br. 154. Staklo; prečnik 6,9 cm. Pontes, 1980, kv. N/5, jama 56`, C−104. Smeštaj: Karataš, depo.

157. Slično kao kat. br. 152, plave boje. Staklo; očuvana dužina 5,3 cm. Pontes, 1980, kv. M/6, jama 86`, C−343. Smeštaj: Karataš, depo.

158. Isto kao kat. br. 157. Staklo; očuvana dužina 2,4 cm. Pontes, 1979, kv. K-4, sloj A, C−222. Smeštaj: Karataš, depo.

159. Isto kao kat. br. 157. Staklo; očuvana dužina 5,9 cm. Pontes, 1980, kv. I/1, jama 3`, C−384. Smeštaj: Karataš, depo.

160. Narukvica polukružnog preseka, od zelenog stakla. Fragmentovana.

Staklo; očuvana dužina 6 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum – spoljna

površina zapadnog zida, C−15 (T. VI/160). Smeštaj: Karataš, depo.

161. Slično kao kat. br. 160, crne boje. Staklo; prečnik 6 cm. Dijana, 1995, južna ulica, II otkopni sloj, C−52. Smeštaj: Karataš, depo.

162. Slično kao kat. br. 160, tamnoplave boje. Staklo; očuvana dužina 4,5 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, južna kapija,

osnova II/III, C−50. Smeštaj: Karataš, depo.

163. Isto kao kat. br. 162. Staklo; očuvana dužina 5,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, osnova III, C−23. Smeštaj: Karataš, depo.

NAUŠNICERaznolikošću oblika i materijala odlikovale su se i naušnice. U prvi tip izdvojene su tzv. kompozitne naušnice sa lokaliteta Pontes, Rtkovo – Glamija I i Hajdučka vodenica. Za njihovu izradu, osim bronzane žice i lima, ponekad je korišćeno i raznobojno staklo umetano u ležišta (kat. br. 164−166). Drugi tip predstavlja naušnica sa poliedarskim završetkom, koja potiče iz Dijane (kat. br. 167). Treći tip čine naušnice u vidu karičice, koje se javljaju u dve varijante. Prva varijanta je zastupljena naušnicama sa kružnim petljastim dodatkom, koje potiču sa nalazišta Rtkovo – Glamija I (kat. br. 168), Pontes (kat. br. 169) i Hajdučka vodenica (kat. br. 170−171), dok drugu čini primerak iz Egete, bez pomenutog dodatka (kat. br. 172).

Za naušnicu izrađenu od dve petljaste, međusobno povezane žice (kat. br. 164) direktnu analogiju srećemo u Caričinom gradu,40 odakle potiče i jedan sličan primerak (Кондић, Поповић, 1977: 197, кат. бр. 43, Т. XVI/1). Naušnica od bronzane žice sa pe -tljasto izvedenim krajevima, koja ima tri valjkasta dodatka (kat. br. 165), donekle je slična primerku sa dva valjkasta dodatka iz Caričinog grada (Кондић, Поповић, 1977: 198, кат. бр. 45, Т. XVI/2).

Primerci slični naušnici sa poliedarskim dodatkom (kat. br. 167) sreću se u Make-doniji, na lokalitetu Opila u Gradištu, gde su datovani u period od 4. do 6. veka (Mikulčić 2002: 245, Abb. 140/2). Osim toga, slične naušnice poznate su i sa nalazišta Somarkada i Sofi ja u Italiji, opredeljene u 5. i 6. vek (Riemer 2000: 43, Taf. 56/9, 10), zatim iz Pule (Marušić 1962: T. II/6, 7), Rakovčana (Miletić 1970: Т. I/2), Singidunuma, gde se vezuju za germanska plemena (Bjelajac, Ivanišević 1993: Fig. 6/2), Pernika, gde su datovane od 5. do početka 7. veka (Любенова 1981: 178, 180, oбр. 121, 122/6), kao i sa lokaliteta Gole-manovo Kale (Uenze 1992: T. 6/14). Naušnice sa poliedarskim dodatkom livenim izjedna nisu tipičan ranovizantijski proizvod, već su preuzete iz antičke tradicije.


71

Naušnicama sa karičicom, kakve srećemo u Rtkovu, Pontesu i Hajdučkoj vodenici (kat. br. 168−171), identičan je primerak sa prostora Singidunuma, opredeljen u 4. vek (Петровић, Б. 1997: 131, кат. бр. 156), dok slični primerci potiču iz kasnoantičkog sloja tvrđave Ras, takođe iz 4. veka (Popović, M. 1999: 316, kат. br. 78, sl. 58/17). Poznate su i naušnice sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji, datovane u 5−7. vek (Bierbrauer 1987: 152, T. 49/3), iz Pernika (Любенова 1981: oбр. 122/6) i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 5/11−12).

U Đerdapu se javljaju i jednostavne naušnice sa otvorenim krajevima (kat. br. 169), slične primercima sa nekropole Romans dÌsonko u Italiji, iz groba br. 113 (Riemer 2000: T. 26/7), kao i sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 32/1). S druge strane, analogije za jednostavne karičice sa zatvorenim krajevima (kat. br. 172) potiču iz Pernika (Любенова 1981: oбр. 122/2, 3).

164. Naušnica izrađena od dve petljaste, međusobno povezane žice, za koje je pričvršćen privezak u obliku nepravilne osmice, u kome se nekada nalazio umetak. Gornji deo priveska izveden je petljasto, sa spojenim izvijenim krajevima, ojačanim narebrenim valjkastim dodatkom od bakarnog lima. Naušnica se završava priveskom u obliku obruča od lima, u koji je umetnuto staklo bele boje.

Bronza, staklo; očuvana dužina 9 cm, prečnik 3 cm, prečnik staklenog umetka 1,3 cm.

Pontes, 1986, kv. N/14, sloj B/C, C−31 (T. VII/164). Smeštaj: Karataš, depo.

165. Naušnica od bronzane žice sa petljasto izvedenim krajevima. Na telu naušnice nalaze se tri dodatka u vidu malih valjaka.

Bronza, livenje; dužina 4 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. B-1,

relativna dubina 1,10 m, C−486 (T. VII/165). Smeštaj: Karataš, depo.

166. Naušnica od bronzane žice sa jednom petljom, za koju je zakačen privezak valjkastog oblika.

Bronza, livenje; prečnik 2 cm, dužina priveska 1,3 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. K-12, ulaz u kulu,

inv. br. 126 (T. VII/166).

167. Naušnica od bronzane žice kružnog preseka, u vidu male alke sa dodatkom u obliku poliedra na jednom kraju. Izlivena je izjedna.

Bronza, livenje; prečnik 1,5 cm. Dijana, 1989, C−166 (T. VII/167). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 197, kat. br. 413, T. 50/12.

168. Naušnica od bronzane žice u obliku karičice sa jednom petljom.

Bronza, livenje; prečnik 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. F-5, površinski sloj I

(šut I), C−252 (T. VII/168). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 23.

169. Slično kao kat. br. 168. Bronza, livenje; prečnik 1,8 cm. Pontes, kv. F/12, sloj A, 1981, C−173 (T. VII/169). Smeštaj: Karataš, depo.

170. Isto kao kat. br. 169. Bronza, livenje; prečnik 3,5 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. F-10, inv. br. 128.

171. Isto kao kat. br. 169. Bronza, livenje; prečnik 2,4 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. E/11, o.s. I, inv. br. 101.

172. Naušnica od srebrne žice nepravilnog kružnog oblika.

Bronza, livenje; prečnik 2,1 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 14,

relativna dubina 0,80–1,00 m, inv. br. 1 (T. VII/172).


PERLE Tokom arheoloških istraživanja u Dijani nađene su perle različitog oblika (kat. br. 173−178), koje su korišćene za izradu ogrlica. Najčešće su načinjene od jednobojnog stakla, mada je nađena i jedna polihromna perla (kat. br. 177). Bile su poluloptastog (kat. br. 173), loptastog (kat. br. 174−175) ili valjkastog oblika (kat. br. 177). Jedna valjkasta perla bila je izrađena od keramike (kat. br. 178).

Loptaste perle, narebrene u vidu kriški lubenice, poznate su sa avarske nekropole Tisaferd, iz grobova br. 256, 258 i 417, gde su datovane od sredine 7. do sredine 8. veka (Garam 1995: 290, 294, T. 78/256/3, T. 78/258/3, T. 89/417/4). Na Viminacijumu su ovakve perle svrstane u tip 33 i datovane u 530−580. godinu (Ivanišević, Kazanski, Mastykova 2006: 72, 73, 104, Fig. 67.52). Za valjkaste perle od polihromnog stakla analogije potiču iz Feliks Romulijane, opredeljene u 4. i 5. vek (Живић 2003: 104, кат. бр. 121) i Dinogecije

72


u Rumuniji, datovane u širi raspon od 4. do 7. veka (Comşa 1967: 322, Fig. 179/20). Slične perle javljaju se u Italiji (Bierbrauer 1987: T. 55/19) i u Salamini na Kipru (Chavane 1975: Pl. 45/459), a iz Caričinog grada je poznata perla sa nešto složenijim fl oralnim motivom (Мано-Зиси 1960: sl. 37/19), kao i perla manjih dimenzija.41 Identične perle sa nekropola Kelked − Feketekapu A (Kiss 1996: 70, 197, T. 57/A231/2) i Tisafi red datovane su u vreme od 800. do 1000. godine (Garam 1995: 298, T. 158/12190/4).

173. Perla poluloptastog oblika, rebrasto ukrašena i perforirana sa dve okrugle rupice.

Staklo; visina 1,5 cm, prečnik 3 cm. Dijana, 1985, sonda 54/85, svetlomrka zemlja

ispod osnove II, C−1329 (T. VII/173). Smeštaj: Karataš, depo.

174. Perla loptastog oblika, od plavičastog stakla, rebrasto ukrašena.

Staklo; visina 1,5 cm, prečnik 1,5 cm. Dijana, 1978, sonda 2/78, proširenje, C−78 (T. VII/174). Smeštaj: Karataš, depo.

175. Isto kao kat. br. 174. Staklo; visina 2 cm, prečnik 2 cm. Dijana, 1986, sonda 1/78, sloj II, C−1459. Smeštaj: Karataš, depo.

176. Perla valjkastog oblika, od tamnoplavog stakla, sa talasasto izvedenim ivicama.

Staklo; visina 0,8 cm, prečnik 0,4 cm. Dijana, 1986, profi l sa unutrašnje strane

zapadnog bedema, C−1458 (T. VII/176). Smeštaj: Karataš, depo.

177. Perla valjkastog oblika, načinjena od stakla sa plavim premazom.

Staklo; visina 2,1 cm, prečnik 1 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, prostorija 2, sloj III,

C−1431 (T. VII/177). Smeštaj: Karataš, depo.

178. Perla valjkastog oblika, načinjena od pečene zemlje.

Keramika; visina 1 cm, prečnik 1,7 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, severna kapija,

ispod osnove I−II, iznad vizantijske kaldrme, C−21 (T. VII/178).


PRIVESCI Na širem prostoru Đerdapa nađena su dva jednostavna priveska načinjena od zuba vepra, koja su bila nanizana na ogrlice (kat. br. 179−180), pa su, osim ukrasne, imala i funkciju amuleta. Slični privesci od životinjskih zuba potiču sa Gradine na Jelici,42 gde se vezuju za germansku populaciju, kao i iz Viminacijuma i Ravne (Petković 1995: 88, kat. br. 432−434, T. XXVI/5−7).

179. Privezak od zuba vepra, kružno perforiran na sredini.

Zub; dužina 5,3 cm, prečnik perforacije 0,7 cm. Dijana, 1980, sonda 11/80, žuta rastresita zemlja,

C−202 (T. VII/179). Smeštaj: Karataš, depo.

180. Privezak od zuba vepra, kružno perforiran na gornjem kraju.

Zub; dužina 9 cm, prečnik perforacije 0,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, C−1515 (T. VII/180). Smeštaj: Karataš, depo.

DELOVI TORBICATorbice takođe ne spadaju u odeću, ali svakako čine deo nošnje. U njima su nošeni kresivo, trud i slični predmeti za svakodnevnu upotrebu. Kako su vremenom uništene tkanina i koža od kojih su bile načinjene, na korišćenje torbica upućuju polukružni gvozdeni okovi, pravougaoni koštani zatvarači sa zaobljenim, kružno perforiranim uglovima, koji su često bili ornamentisani, kao i bronzane kopče. / OKOVI ZA TORBICE / Sa ranovizantijskih lokaliteta na čitavoj teritoriji Istočnog carstva sakupljeni su mnogobrojni okovi torbica, koji su često pogrešno identifi kovani kao kresiva.

Gvozdeni okovi (kat. br. 181−185) sa kružno povijenim perforiranim krajevima konstatovani su u Dijani (kat. br. 181−182), Borđeju (kat. br. 183) i Ljubičevcu (kat. br. 184−185). Direktne analogije sreću se u zapadnoj Srbiji (Милинковић 1985: Т. II/3), a slični nalazi potiču iz Rakovčana (Miletić 1970: Т. II/10, T. IV/43), sa lokaliteta Pčinja u Gradištu u Makedoniji (Mikulčić 2002: Abb. 33/1), Golemanovo Kale u Sadovecu, gde je

73

nađen bogatije ornamentisan primerak (Uenze 1992: T. 9/7), kao i sa nepoznatog nalazišta u Maloj Aziji (Schulze-Dörrlamm 2002: 127, Abb. 46/6). Nešto jednostavnije izrađeni okovi su na teritoriji Galije datovani od 450. do 600/630. godine (Kazanski 2002: 84, pl. 9/753). Slični primerci otkriveni su u Kranju (Bitenc, Knifi c 2001: 71, kat. br. 225/2), a okov sa Bleda, pogrešno protumačen kao kresivo, datovan je u drugu polovinu 6. i na početak 7. veka (Bitenc, Knifi c 2001: 46, kat. br. 124/10). Sa lokaliteta Rudna u Sloveniji poznat je bogatije izrađen gvozdeni okov, ukrašen životinjskim glavama na povijenim krajevima (Bitenc, Knifi c 2001: 74, kat. br. 240).

43 Za ilustrativni primer upotrebe ove vrste nalaza uporediti: Uenze 1992, Abb. 16. 44 Neobjavljeno, С−186/96. 45 Neobjavljeno, С−128/00. 46 Neobjavljeno, NMLK 4773. 47 Neobjavljeno, С−210/01.

Sl. 37. Okov za torbicu (kat. br. 182)

181. Okov za torbicu polukružnog oblika, sa lučno, nagore povijenim krajevima, koji su petljasto izvedeni i ukrašeni trougaonim urezima duž spoljne ivice. Središnji deo je delimično oštećen, tako da se na njemu ne vidi otvor, ali se uočava urezana linija duž donje ivice, kao i dve dvostruke, paralelno urezane linije na mestu prelaza tela okova u petljasto izvedene krajeve.

Gvožđe; dužina 8,7 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1989, južni bedem, tamnomrka zemlja,

ispod osnove I, C−43 (T. VII/181). Smeštaj: Karataš, depo.

182. Okov za torbicu polukružnog oblika, sa lučno, nagore povijenim krajevima, koji su petljasto izvedeni. Na središnjem delu nalazi se pravougaoni otvor, kao i jedan manji kružni otvor ispod njega.

Gvožđe; dužina 9,5 cm, širina 1,6 cm. Dijana, 1984, sonda 44/84, C−1011 (T. VII/182, sl. 37). Smeštaj: Karataš, depo.

183. Okov za torbicu polukružnog oblika, sa lučno, nagore povijenim krajevima. Na središnjem delu nalazi se delimično oštećeno pravougaono proširenje.

Gvožđe; dužina 9 cm, očuvana širina 1,8 cm. Borđej, sonda A, 1980, inv. br. 13 (T. VII/183). Smeštaj: Karataš, depo.

184. Isto kao kat. br. 183. Gvožđe; dužina 10,5 cm, očuvana širina 2 cm. Ljubičevac−Glamija, jugoistočni profi l, C−70.

185. Isto kao kat. br. 183. Gvožđe; očuvana dužina 7,5 cm, očuvana širina 0,8. Ljubičevac−Glamija, sonda XV, C−146.

/ ZATVARAČI ZA TORBICE / Koštani zatvarači za torbice takođe su često pogre-šno interpretirani. Pločice pravougaonog oblika, sa lučnim, blago proširenim i kružno perforiranim krajevima, bile su uglavnom ornamentisane koncentričnim krugovima, koji ponekad formiraju neki geometrijski motiv ili su bili raspoređeni u pravoj liniji.43

Najbogatije ukrašen primerak sa šireg prostora Đerdapa je zatvarač ornamentisan koncentričnim krugovima grupisanim po tri uz kružne otvore, dok je na sredini unakrsno postavljeno pet krugova (kat. br. 186). Nađen je u Hajdučkoj vodenici, zajedno sa ostavom zlatnog novca, novčarskom vagom (kat. br. 259), tegovima (kat. br. 263, 271, 272) i keramičkom posudom (Kondić, V. 1984: 179). Koštani zatvarač pokazuje da su ovi predmeti verovatno bili pohranjeni u kožnu ili vunenu torbicu, ali se to ne može sigurno utvrditi iz terenske dokumentacije. Krajevi sličnog zatvarača sa Gradine na Jelici ukrašeni su sa po četiri koncentrična kruga, od kojih su dva postavljena vertikalno, a dva horizontalno.44 Primerak iz Caričinog grada45 sličan je nalazu sa lokaliteta Donje Butorke, koji ima četiri koncentrična kruga postavljena u jednu liniju (kat. br. 187).46 Zatvaraču torbice sa tri koncentrična kruga u jednoj liniji, koji je nađen u ranovizantijskoj jami u Pontesu (kat. br. 188), slični su primerci iz Feliks Romulijane, gde su, kako nam se čini, pogrešno opredeljeni u 4. i 5. vek (Живић 2003: 118, кат. бр. 171), i iz ranovizantijskog sloja Caričinog grada,47 iz utvrđenja Petrus u srednjem Pomoravlju (Брмболић 2003: 282, Т. IV/1), Ravne (Petković 1995: 85, kat. br. 390, T. XXII/2) i Gornjeg Streoca (Ivanišević, Špehar 2006: 141, Fig. 3/10). Iz Dijane potiče zatvarač torbice ukrašen sa sedam koso raspoređenih koncentričnih krugova, između kojih je jedan samostalni krug (kat. br. 189). Analogni primerak poznat je iz Ravne (Petković 1995: 85, kat. br. 391, T. XXII/3), a sličan je nalaz sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 35/4, 5). Po funkciji, ovoj grupi predmeta pripadaju i primerci sa lokaliteta Sučidava u Rumuniji (Tudor 1974: fi g. 10/6).

74

Sl. 38. Zatvarač za torbicu (kat. br. 188)

Sl. 39. Zatvarač za torbicu (kat. br. 189)

186. Zatvarač za torbicu sa lučnim, kružno perforiranim kra jevima. Na prednjoj strani pločice, uz unutrašnju stranu oba otvora, nalaze se po tri koncentrična kruga. Na sre dini pločice je ornament u vidu pet koncentričnih krugova.

Kost; dužina 7,4 cm, širina 1,5 cm, prečnik otvora 0,7 cm.

Hajdučka vodenica, 1969, kv. E-10, relativna dubina 2,70 m od severoistočnog bedema, inv. br. 139 (T. VII/186).


187. Zatvarač za torbicu u vidu pravougaone pločice sa lučnim, kružno perforiranim krajevima. Između otvora se nalaze četiri motiva u vidu koncentričnih krugova.


Donje Butorke (T. VII/187). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 179, sl. 73/d.

188. Zatvarač za torbicu u vidu pravougaone pločice sa lučnim, kružno perforiranim krajevima. Između otvora se nalaze tri motiva u vidu koncentričnih krugova.


Pontes, 1982, kv. F/15, jama 54`, C−106 (T. VII/188, sl. 38). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: kat. br. 396, 85,

T. XXII/8.

189. Zatvarač za torbicu u vidu pravougaone pločice sa lučnim, kružno perforiranim krajevima. Između otvo ra nalaze se dve grupe od po tri koncentrična, koso po sta vljena kružića, a između njih je jedan koncentrični krug.


Dijana, 1988, sonda 61/88, ispod osnove II, C−2223 (T. VII/189, sl. 39).


190. Zatvarač za torbicu u vidu pravougaone pločice sa lučnim, kružno perforiranim krajevima. Uz otvore se nalazi po jedan koncentrični kružić, a na sredini pločice tri istovetna ornamenta grupisana u vidu trougla. Delimično oštečen.

Kost; očuvana dužina 5,9 cm, širina 1,4 cm, prečnik otvora 0,7 cm.

Dijana, 1979 sonda 1/79, kv. IV, C−158 (T. VII/190). Smeštaj: Karataš, depo.


/ KOPČA TIPA PAPA / Bronzane kopče tipa Papa (kat. br. 191) su ovalnog oblika, sa dve životinjske, ponekad ptičje glave. S. Uence ih je protumačila kao kopče za torbicu (Uenze 1966: 142). Ovaj tip se javlja ne samo u Panoniji, Rumuniji i Bugarskoj, kako su mislili pojedini autori (Uenze 1966: 149−179, Nr. 31−37, Abb. 5, 13; Хараламбиева 1993: 32, Taб. I/5; Garam 2001: 109, 110, Taf. 76/1−6), već i u severnom Iranu, na Krimu, kao i na čitavoj teritoriji nekadašnjeg Romejskog carstva, što nedvosmosleno pokazuje da je reč o proizvodu vizantijskih radionica, koji se datuje u kraj 6. i prvu polovinu 7. veka (Schulze-Dörrlamm 2002: 224−226).

Direktne analogije potiču iz svih oblasti Romejskog carstva (Schulze-Dörrlamm 2002: 224−225, Nr. 221−222). Sični primerci iz 6. veka poznati su sa mnogobrojnih nalazišta u Mađarskoj (Garam 2001: 109−111, T. 76/1−6) i Rumuniji (Măgureanu 2004: 342, fi g. 1; Oanţă-Margitu 2006: T. II/1, 3).

191. Kopča sa telom u obliku pravougaone šipke polukružnog preseka, čiji se zadnji deo završava upravno postavljenim petljastim završetkom pravougaonog oblika, a prednji kraj kvadratnim proširenjem sa konveksnim bočnim stranama koje prerastaju u polukružni prednji deo sa ovalnim otvorom. Od kvadratnog, kružno perforiranog proširenja pruža se profi lisan i povijen trn. Na donjoj strani tela nalaze se dve vertikalno postavljene, kružno perforirane kvadratne petlje.

Bronza, livenje; dužina 3,5 cm, širina 3,5 cm. Dijana (T. VII/191, sl. 40). Smeštaj: Muzej Đerdapa, Kladovo.

75

48 Za pomenuti predmet S. Petković tvrdi da je ispunjen crnom pastom. Uvidom u materijal utvrđeno je da se radi o tragovima prljavštine i kalcinacije. Uporediti: Petković 1995, 87, kat. br. 416, T. XXIV/5.

49 Neobjavljeno, C−297/00. 50 Neobjavljeno, NMLK 651, 1177. 51 Neobjavljeno, С−103/98.

52 O postojanju centra za obradu kosti na lokalitetu Mora Vagei to-kom ranovizantijskog perioda nema arheoloških svedočanstava, mada se ova vrsta delatnosti, prema rečima S. Petković, odvijala u rimskom periodu u kuli na pomenutom lokalitetu. Uporediti: Petković 1995, 17.

53 Neobjavljeno, С−14/86, 30/87.

PREDMETI OD KOSTI I ROGA

Zbog specifi čnih odlika životinjskih kostiju, u ra novizantijskom periodu su veoma često od njih izrađivani bogato ornamentisani predmeti. Iako je kost prilično čvrsta i postojana, potapanjem u vodu, kuvanjem ili parenjem omogućava se njeno sečenje i oblikovanje. Na širem prostoru Đerdapa sakupljena je znatna količina predmeta od kosti, i to raznovrsne namene. Izdvojene su ploče različitog oblika, alatka za drešenje čvorova, delovi nameštaja, drške, oprema za igru, svirale, predmeti nepoznate namene, kao i mogobrojni polufabrikati.

Među pločama se izdvaja bogato orna men-tisana oplata pravougaonog oblika i trapezo idnog preseka, nađena u Dijani (kat br. 192). Sa istog lo kaliteta potiče i predmet polukružnog oblika, orna mentisan kružnim i pravoilinijskim urezima (kat. br. 193).48 Tu spadaju i pravougaone pločice polukružnog preseka, možda nezavršeni zatvarači torbica ili delovi češljeva iz Dijane i sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 194−196). Treba po -menuti i deblju pločicu polukružnog preseka iz Mihajlovca (kat. br. 197), čiji je gornji deo kružno perforiran i ukrašen koncentričnim krugovima. U ovu grupu može se svrstati i alatka za drešenje čvorova, takođe iz Dijane (kat. br. 198). Slični pred-meti nađeni su na mnogobrojnim lokalitetima sa te -ritorije avarskog kaganata (Dimitrijević, Kovačević, Vinski 1962: sl. 61/2; Ерцеговић-Павловић 1975: 110, Т. II/1; Török 1975: 299; Daim 1987: 219; Daim 1996: 360), u Caričinom gradu49 i Feliks Romuli-jani (Živić 2003: 136, kat. br. 242). Predmet sličnog oblika i donekle sličnog ornamenta, opredeljen u 6. vek, potiče iz Gornjeg Streoca na Kosovu (Ivanišević, Špehar 2006: 141, fi g. 3/14).

Valjkasti, reljefno obrađen deo nameštaja nađen je u naseobinskim slojevima Dijane (kat. br. 199). Slični primerci, sa kvadratnim i kružno per-foriranim donjim delom, sreću se na lokalitetima Sučidava (Tudor 1974: fi g. 16/8) i Anemurijum (Russell 1982: 136, fi g. 2.16).

U posebnu vrstu predmeta svrstane su valj-kaste drške iz Ljubičevca ili Ušća Slatinske reke i Dijane (kat. br. 200−205). Neophodno je napome-nuti da je jedna drška (kat. br. 200) opredeljena, kako se čini pogrešno, u kraj 3. i prvu polovinu 4. veka (Petković 1995: 102). Drvena drška valjka stog oblika, ukrašena urezanim mrežastim motivom (kat. br. 202), tipičan je ranovizantijski proizvod, kakav srećemo na Gradini na Jelici (Milinković 2002: Abb. 35/13) i u Caričinom gradu.50

Na kockici za igru iz Dijane (kat. br. 206) nalaze se oznake od 4 do 6, i to dva puta, na na -s pramnim stranama. Identičan primerak potiče iz Brigecija (Borhy 2002: 55−58).

Dve nedovršene svirale valjkastog oblika na đene su na lokalitetima Rtkovo − Glamija I i Akve (kat. br. 207−208), mada su možda korišćene i kao pastirske pištaljke. Instrument sličan jednostavnoj valjkastoj svirali bez otvora za proizvođenje tonova (kat. br. 207) poznat je iz Caričinog grada.51

Predmeti nepoznate namene šestougaonog i petougaonog oblika, koji možda predstavljaju drške, nađeni su u Dijani, odnosno Ljubičevcu ili Ušću Slatinske reke (kat. br. 209−210).

Posebnu grupu čine poluproizvodi, odnosno odsečeni životinjski rogovi, više ili manje obrađeni (kat. br. 211−234). Potiču sa osam đerdapskih loka-liteta (Hajdučka vodenica, Dijana, Pontes, Rtkovo − Glamija I, Ljubičevac−Glamija, Ušće Slatinske reke, Mora Vagei i Akve)52 i ukazuju na postojanje zanatskih centara na ovom prostoru (Petković 1995: 13−14)

Poluobrađeni rog (kat. br. 211) možda je nedovršena svirala-pištaljka, za koju najbližu ana-logiju nalazimo na lokalitetu Svetinje (Поповић, М. 1987: sl. 20/4). Mnogobrojni polufabrikati, koji takođe ukazuju na radionice za obradu kosti, potiču sa Gradine na Jelici53 i iz Caričinog grada (Bavant 1990: cat. nº 308, 247, pl. XLIV/308).

76

192. Oplata u obliku pravougaone ploče trapezastog preseka, sa talasastim ivicama, koja je na dva mesta kružno perforirana. Površina oplate ukrašena je brojnim neorganizovano postavljenim koncentričnim krugovima, koso i lučno urezanim linijama i stilizovanom predstavom luka i strele.

Kost; dužina 10,6 cm, širina 3,5 cm, prečnik perforacije 0,5 cm.

Dijana, 1989, sonda 69/89, sredina logora, osnova I, C−149 (T. VIII/192).

Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 86, kat. br. 407, T. XXIII/4.

193. Predmet polukružnog oblika, koji na sredini ravne strane ima polukružni urez. Duž ravne ivice ukrašen je mrežasto urezanim linijama, a preostali deo koncentričnim krugovima, neorganizovanim i povezanim urezanim linijama.

Kost; dužina 10,4 cm, širina 2,9 cm. Dijana, 1980, profi l između sondi 9 i 10, žutomrka

zemlja sa šutom, C−235 (T. VIII/193, sl. 41). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 87, kat. br. 416, T. XXIV/5.

194. Pločica pravougaonog oblika i polukružnog preseka, kružno perforirana na krajevima.


Dijana, 1988, sonda 65/88, površina sa garom, ispod osnove IV, C−2381 (T. VIII/194).


195. Pločica pravougaonog oblika i preseka. Kost; dužina 4,8 cm, širina 1 cm. Rtkovo–Glamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 1, C−105

(T. VIII/195). Smeštaj: Karataš, depo.

196. Isto kao kat. br. 195. Kost; dužina 4,9 cm, širina 1,9 cm. Rtkovo–Glamija I, 1980, kv. A-5, o.s. 1, C−14. Smeštaj: Karataš, depo.

197. Predmet nepoznate namene u vidu pravougaone plo či ce lučnog preseka, koja je na jednom kraju kružno perforirana. Jedna polovina predmeta ukrašena je sa tri paralelna reda vertikalno postavljenih koncentričnih krugova.

Kost; dužina 12,5 cm, širina 1,7 cm, prečnik perforacije 0,5 cm.

Mihajlovac–Blato, 1981, kv. F/IV, o.s. II, inv. br. 42 (T. VIII/197, sl. 42).

Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Tomović 1986: fi g. 23/7; Petković 1995:

101, kat. br. 620, T. XXVII/2.

198. Koštana alatka valjkastog gornjeg dela, dok je donji lučno oblikovan i udubljen. U gornjem delu i na gornjoj strani nalazi se po jedna mala kružna perforacija. Alatka je ukrašena vertikalnim, horizontalnim i kosim linijama, kao i koncentričnim krugovima u vertikalnim, horizontalnim i kružnm nizovima.

Kost; dužina 14,6 cm, prečnik 1,7 cm, prečnik perforacije 0,3 cm.

Dijana (T. VIII/198, sl. 43). Smeštaj: Karataš, depo.

199. Predmet valjkastog oblika, reljefno obrađen. Najverovatnije je bio deo nameštaja.

Kost; očuvana dužina 5 cm, prečnik 1,2 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, osnova II, C−1191

(T. VIII/199). Smeštaj: Karataš, depo.

200. Drška valjkastog oblika i ovalnog preseka. Ukrašena je ornamentom u tri friza ograničena sa po dve paralelne, horizontalno urezane linije. U prvom i trećem frizu je mrežasti motiv, a u srednjem su tri vertikalno postavljena koncentrična kruga. Fragmentovana.

Kost; očuvana dužina 7,8 cm, prečnik 1,9 cm. Dijana (T. VIII/200, sl. 44). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 101, 102, kat. br. 621,

T. XXXVI/2.

Sl. 41. Oplata (kat. br. 193)

Sl. 42. Oplata (kat. br. 197)

Sl. 43. Alatka za odrešivanje čvorova (kat. br. 198)

Sl. 44. Drška (kat. br. 200)

77

Sl. 45. Drška (kat. br. 201)

201. Drška valjkastog oblika, čiji je gornji deo na spoljnoj strani ukrašen urezanim trouglovima ispunjenim kružićima, a donji deo nizom kružića spojenih kosom linijom.

Kost; dužina 4,6 cm, prečnik 1,8 cm. Dijana, 1979, sonda 3/79, kv. IV, C−174

(T. VIII/201, sl. 45). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 101, kat. br. 608,

T. XXXVI/4.

202. Deo polomljene valjkaste drške, čija je spoljašnja strana ukrašena nizom frizova u kojima se smenjuju kose linije, koncentrični krugovi i mrežasti motiv.

Kost; dužina 4,6 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, ispod osnove II,

C−16 (T. VIII/202). Smeštaj: Karataš, depo.

203. Deo polomljene drške valjkastog oblika, čija je spoljašnja strana ukrašena koso urezanim linijama u vidu mrežastih motiva.

Kost; očuvana dužina 2,2 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (T. VIII/203). Objavljeno: Кораћ 1980: T. XLVIII/CDXX.

204. Drška valjkastog oblika. Kost; dužina 3,1 cm, prečnik 1,8 cm. Ljubičevac−Glamija, 1981, južni profi l, C−118

(T. VIII/204).

205. Isto kao kat. br. 204. Kost; dužina 14,5 cm, prečnik 3 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, proširenje,

crvenkasta raspadnuta opeka, C−1819. Smeštaj: Karataš, depo.

206. Kockica za igru sa oznakama vrednosti 4, 5 i 6 u vidu urezanih koncentričnih kružića, koje se javljaju dva puta.

Kost; dimenzije 0,7 x 0,7 x 0,7 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, svetlomrka zemlja,

C−329 (T. VIII/206). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 104, kat. br. 648, T. XL/10.

207. Svirala valjkastog oblika, uglačana sa spoljne strane. Nedovršena.

Kost; dužina 9 cm, prečnik 0,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 2,

C−104 (T. IX/207). Smeštaj: Karataš, depo.

208. Svirala čija gornja strana ima kružnu i ovalnu perforaciju. Spolja je uglačana.

Kost; dužina 8 cm, prečnik 1,2 cm. Akve (T. IX/208). Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 178, 79/d.

209. Predmet nepoznate namene, čiji je gornji deo izveden u vidu šestougla, a donji ima kružni presek i špicasto se završava.

Kost; dužina 9 cm. Dijana, 1978, sonda 2/78, zapadni bedem,

C−10 (T. IX/209). Smeštaj: Karataš, depo.

210. Predmet nepoznate namene, čiji je gornji deo petougaon, a donji je kružnog preseka i špicasto se završava. Svih pet strana ukrašeno je vertikalnim nizom od devet koncentričnih krugova.

Rog; dužina 10,5, širina 1,6 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (T. IX/210). Objavljeno: Кораћ 1980: T. XLVII/CDXIV.

211. Polufabrikat od roga, uglačanih strana. Vrh jedne strane nekoliko puta je zarezan.

Rog; dužina 11,1 cm, prečnik 2 cm. Hajdučka vodenica, 1970, kv. D-8,

relativna dubina 0,80 m, C−199 (T. IX/211). Smeštaj: Karataš, depo.

212. Isto kao kat. br. 211. Rog; dužina 5,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 1, C−22. Smeštaj: Karataš, depo.

213. Polufabrikat od roga, zarezan pri vrhu jedne strane. Rog; dužina 9 cm, prečnik 3 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum – spoljna

površina istočnog zida, sloj crne nagorele zemlje, C−11 (T. IX/213).


214. Polufabrikat od jelenjeg roga, u gornjem delu zasečen na dve strane.

Rog, dužina 10,5 cm, prečnik 2,2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 2, C−134

(T. IX/214). Smeštaj: Karataš, depo.

215. Isto kao kat. br. 214. Rog, dužina 13,5 cm, prečnik 1,8 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980, T. XLVIII/CXXXVII.

216. Isto kao kat. br. 214. Rog; dužina 8,5 cm. Hajdučka vodenica, 1967, kv. E-11,

platforma kod stepeništa. Smeštaj: Karataš, depo.

217. Isto kao kat. br. 214. Rog; dužina 12 cm, prečnik 2,2 cm. Dijana, 1980, sonda 9/80, kvadrat I,

žućkastomrka zemlja sa malo šuta, C−201. Smeštaj: Karataš, depo.

78

54 O postojanju centara na obali Dunava u kojima je razmenjivana roba svedoče i pisani izvori. Naime, posle hunskih osvajanja sredinom 5. veka, Atila je zahtevao da se romejska granica, а samim tim i pogranično ilirsko sajmište, pomeri na pet dana hoda južno od Dunava, tj. u Naisus. Uporediti: Prisci Fragmenta 7: ВИИНЈ I 2007: 12−13.

VAGE I TEGOVI

218. Isto kao kat. br. 214. Rog; dužina 7 cm, prečnik 1,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-7, šut 1, C−159. Smeštaj: Karataš, depo.

219. Isto kao kat. br. 214. Rog; dužina 9 cm, prečnik 2,3 cm. Dijana, 1986, sonda 59/86, spoljna strana zapadnog

zida i profi la cd, svetložućkasta zemlja, sloj IV, C−1514.


220. Isto kao kat. br. 214. Rog; dužina 6,2 cm, prečnik 1,8 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, južna kapija, mrka

zemlja sa šutom, osnova II/III, C−45. Smeštaj: Karataš, depo.

221. Isto kao kat. br. 214. Rog; dužina 13,5 cm, prečnik 2,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 2, C−1500. Smeštaj: Karataš, depo.

222. Polufabrikat od roga. Rog; dužina 14 cm, prečnik 2,2 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum – spoljna

površina istočnog zida, sloj crne nagorele zemlje, C−12 (T. IX/222).


223. Isto kao kat. br. 222. Dva primerka. Rog; dužina 10,7 cm i 10,5 cm, prečnik 3,5 i 2,4 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, južna kapija, mrka

zemlja sa šutom, osnova II/III, C−45. Smeštaj: Karataš, depo.

224. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 12,5 cm, prečnik 2,7 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, ispod osnove II,

u prostoriji II, C−1856. Smeštaj: Karataš, depo.

225. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 7 cm, prečnik 2 cm. Dijana, 1986, sečenje profi la sa unutrašnje strane

zapadnog bedema, C−1455. Smeštaj: Karataš, depo.

226. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 16 cm, prečnik 3 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XLVIII/CLXXIX.

227. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 19 cm, prečnik 2,2 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XLVIII/CXXIX.

228. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 13 cm, prečnik 3,3 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XLVIII/CCX.

229. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 7 cm, prečnik 2,5 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, žutomrka zemlja, sloj IV,

C−1486. Smeštaj: Karataš, depo.

230. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 13 cm, prečnik 2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, mrka zemlja sa pepelom,

garom i šutom, sloj V, C−1482. Smeštaj: Karataš, depo.

231. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 5,5 cm, prečnik 1,4 cm. Dijana, 1986, sloj IV, C−1446. Smeštaj: Karataš, depo.

232. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 8,1 cm, prečnik 1,8 cm. Pontes, 1979, kv. L/6, sloj A, C−341. Smeštaj: Karataš, depo.

233 Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 14,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-7, o.s. 2, C−50. Smeštaj: Karataš, depo.

234. Isto kao kat. br. 222. Rog; dužina 14,5 cm, 5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-7, šut I/gar I, C−94. Smeštaj: Karataš, depo.

U ranovizantijskim utvrđenjima na Dunavu, koja su prvenstveno služila za smeštaj vojnih posada, odvijao se i intenzivan ekonomski život.54 U njima je obavljana kupoprodaja importovanih, ali i lokalnih proizvoda, pa su postojale menjačnice za razmenu novca i njegovu proveru, kao i zamenu zlatnih moneta.

Osnovu monetarnog sistema Romejskog carstva činio je zlatni novac, čija je vrednost bila velika. Usled duge upotrebe ili odsecanja rubova njegova težina se smanjivala, a pojavljivali su se i falsifi kati. Stoga je nizom monetarnih reformi, započetih još za vreme Anastazija I, ustanovljen odnos između različitih novčanih jedinica na osnovu težine solida. Da bi se izračunala pojedinačna vrednost novca korišćene su precizne novčarske vage manjih dimenzija, kao i tegovi izrađivani tehnikom livenja, uglavnom od bronze, mada su poznati i primerci od stakla. Bez obzira na način izrade, svi su bili baždareni, tako da su vrednosti bile precizno naznačene (Buljević i dr. 1994: 279).

79

55 Neobjavljeno, С−76/02. 56 Neobjavljeno, inv. br. 10/64; С−144/02. 57 Neobjavljeno, С−57/97.

Osnovna jedinica za merenje težine ranovizantijskom periodu bila je libra, koja je teoretski iznosila 327,45 g, iako ima i drugačijih mišljenja (Schilbach 1970: 167). Od jedne libre mogla su da se iskuju 72 zlatnika, odnosno solida. Libra se delila na unce (27,28 g). Jedna unca bila je jednaka dvanaestom delu libre, a sastojala se od šest nomizmi težine 4,54 g. Ovakav sistem su od Romeja preuzela i pojedina varvarska plemena (Sams 1982: 207; Buljević i dr. 1994: 279).

Tegovi za proveru težine novca uglavnom su kvadratnog, ređe kružnog oblika. Na trgovačkim tegovima sreće se oznaka Γ, za jednu uncu (27,28 g), a na novčarskim tegovima oznaka N, za jednu nomizmu. Javljaju se i druge brojčane oznake, obeležene grčkim slovima (Sams 1982: 207; Buljević i dr. 1994: 279).

NOVČARSKE VAGEO menjačkoj delatnosti u utvrđenjima na prostoru Đerdapa svedoči, pre svega, bronzana vaga nađena u Hajdučkoj vodenici (kat. br. 236), i to u ostavi koju čine 29 solida i jedan tremis, tri tega (kat. br. 240, 248−249), koštani zatvarač za torbicu (kat. br. 186) i keramička posuda (Kondić, V. 1984: 179), kao i potpuno očuvana i fragmentovana vaga, iz Dijane (kat. br. 235, 237). Pokretni deo ovih vaga je u obliku slova T, sa horizontalnom, reljefno obrađenom cilindričnom šipkom čiji su krajevi u vidu kružnih petlji, kroz koje je provlačena žica za spajanje sa tasovima.

Poznate su mnogobrojne analogije sa većeg broja lokaliteta. Iz Intercise potiče identična vaga, koja je prema pratećem materijalu opredeljena u period od 4. do 6. veka (László et al. 1957: 236, kat. no. 119, T. XLV/3). Paralele iz 6, odnosno sa početka 7. veka sreću se u Kranju, i to kao deo grobnog inventara (Bitenc, Knifi c 2001: 63, kat. br. 189), zatim na Gradini na Jelici (Milinković 2002: Abb. 38/4), u Caričinom gradu55 i Gornjem Streocu (Ivanišević, Špehar 2006: 141, fi g. 4/1). Na avarskoj nekropoli Kunšetmarto u Mađarskoj nađena je identična vaga, opredeljena u kraj 6. i prvu polovinu 7. veka (Garam 2001: T. 120/1), a analogije su poznate i iz Pernika u Bugarskoj (Любенова 1981: oбр. 34/4−5). Datovanje u rasponu od gotovo dva veka za istovetno izrađene vage najverovatnije ukazuje na njihovo dugo trajanje. Poznati su i slični primerci iz 6. i sa početka 7. veka, i to iz ranovizantijskog sloja tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 321, kат. br. 160, sl. 67), iz Caričinog grada,56 sa lokaliteta Sarahčane u Konstantinopolju (Harrison 1986: 257, Cat. No. 467), iz Sarda (Waldbaum 1983: pl. 29/448, 459), kao i sa nalazišta Anemurijum (Russell 1982: 136, fi g. 1.6).

Iz utvrđenja Ljubičevac ili Ušće Slatinske reke potiče i jedan tas (kat. br. 238). Sličan primerak, ukrašen sa četiri kružne linije grupisane po dve, poznat je sa Gradine na Jelici.57

Sl. 46. Novčarska vaga (kat. br. 235)

235. Potpuno očuvana novčarska vaga. Pokretni deo ovih vaga je u obliku slova T, sa horizontalnom, reljefno obrađenom cilindričnom šipkom čiji su kra-jevi u vidu kružnih petlji, kroz koje je provla čena žica za spajanje sa tasovima. Na sredini horizontal-nog dela nalazi se vertikalni pravougaoni dodatak sa pravougaonim otvorom, čiji je gornji kraj relje-fno obrađen i petljasto završen. Kroz kružni otvor vertikalno postavljenog dodatka pro vučen je bron-zani lančić od osam karika u obliku slova S, kojima je vaga kačena na željeno mesto. Očuvana su i dva okrugla tasa sa po tri perforacije.

Bronza; dužina 17,5 cm, visina 7,9 cm. Dijana, sonda 67/89, svetlomrka zemlja ispod

osnove II, 1989, C−201 (T. X/235, sl. 46). Smeštaj: Karataš, depo.

236. Isto kao kat. br. 235. Bronza, bakar; dužina vage 16,5 cm, visina vage 5,5

cm, prečnik tasa 5 cm. Hajdučka vodenica, 1969, ostava, inv. br. 135. Objavljeno: Кондић, B. 1978: 70, kat. br. 60. Smeštaj: Muzej Đerdapa, Kladovo.

237. Deo terazija novčarske vage, izrađen od cilindrične bronzane šipke kružnog preseka, koja je na krajevima petljasto izvedena. Kroz jednu petlju provučena je mala kružna alka.

Bronza; dužina 16 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, osnova IV, C−2379

(T. X/237). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 163, kat. br. 167, T. 21/1.

238. Tas kružnog oblika, oštećen, sa dve kružne perforacije.

Bakar; prečnik 5,8 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (T. X/238). Objavljeno: Кораћ 1980, T. XXXIX/XX.

80

TEGOVI Prema brojnim nalazima iz različitih oblasti nekadašnjeg Istočnog carstva, ali i izvan njega, tegovi sa šireg prostora Đerdapa podeljeni su na trgovačke, novčarske i tegove za kantar, a opredeljeni su u 6. i prvu polovinu 7. veka. / TRGOVAČKI TEG / Od bronzanih tegova samo jedan je imao vrednost od jedne unce (kat. br. 239), i to teoretski, pošto nije bilo mogućnosti za njegovo merenje. Mnogobrojne analogije poznate su iz Salone (Buljević i dr. 1994: 281, kat. br. 7−8), sa Kosova (Ivanišević, Špehar 2002: 142, fi g. 5.1), iz Caričinog grada (Мано-Зиси 1960: sl. 38/15), odakle potiče i kružni teg iste težine,58 sa avarskog nalazišta Kunsetmarton u Mađarskoj (Garam 2001: T. 119/1), iz Salamine na Kipru (Chavane 1975: T. 61/128), kao i iz zbirke tegova iz Konstantinopolja (Гурулева 1999: Nº 1−2, T. I/1−2).

58 Neobjavljeno, NML 1173, 812. 59 Neobjavljeno, С−454/00. 60 Neobjavljeno, С−71/95. 61 Neobjavljeno, С−288/01.

239. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj je gornjoj površini najverovatnije bio urezan veliki krst na sredini, kao i jedno malo slovo G u donjem levom uglu. Iznad velike oznake i u donjem desnom uglu nalazi se manje slovo A. U gornjem levom i desnom uglu nalaze se po tri mala kružna ornamenta.

Bronza, livenje; dimenzije 2,1 x 2,1 cm. Hajdučka vodenica, 1969, ostava,

inv. br. 136 (T. X/239). Objavljeno: Кондић, B. 1978: 70, kat. br. 60.

/ NOVČARSKI TEGOVI / Tegovi iz đerdapskih utvrđenja najčešće su novčarski, sa vrednošću od tri (kat. br. 240), dve (kat. br. 241) i jedne nomizme (kat. br. 242−246), kao i vrednošću tremisa (kat. br. 247−249). Izrađeni su od bronze i stakla, a potiču iz Hajdučke vodenice i Akva.

Primerci slični kvadratnom tegu od zelenkastog stakla (kat. br. 240), u vrednosti od dve nomizme, sreću se na Caričinom gradu, odakle potiče i teg kružnog oblika iste vrednosti, ornamentisan sa četiri reljefna poprsja,59 kao i u zbirci tegova iz Konstantinopolja, u kojoj se nalazi i primerak od bronze (Гурулева 1999: 12, Nº 12, T. II).

Primerci identični tegovima za merenje jedne nomizme (kat. br. 244, 247) poznati su sa Kosova (Ivanišević, Špehar 2006: 142, fi g. 5.2−3) i iz Sarda (Crawford 1990: E14, fi g. 477−478; Waldbaum 1983: pl. 29/471), dok sličan teg, ali bez utisnutih kružića, potiče sa Gradine na Jelici.60 Primerku iz Аkva (kat. br. 248) sličan je nalaz iz Caričinog grada.61

Svi primerci iz đerdapskih utvrđenja koji bi teoretski trebalo da imaju vrednost jedne nomizme su izmereni, ali je kod svih dobijena težina manja od propisane (4,54 g) i iznosila je od 1,37 do 4,30 g. To je možda posledica njihove izlizanosti usled česte upotrebe ili pojave lažnih tegova, što je kod naših primeraka verovatnije s obzirom da su u pitanju velike razlike.

240. Pločasti teg kružnog oblika, od zelenkastog stakla. Na jednoj strani nalazi se monogram NG, dok je na drugoj strani nečitak.

Staklo, tehnika duvanja u kalup; prečnik 1,7 cm. Hajdučka vodenica, 1969, E-10, inv. br. 140 (T. X/240).

241. Pločasti teg kvadratnog oblika, od zelenkastog stakla. Uočava se tačkasto izvedeno slovo B, ispod koga su dve vertikalno urezane linije. Staklo, tehnika duvanja u kalup; dimenzije 1,1 x 1,1 cm.

Hajdučka vodenica, 1969, kv. E-10, inv. br. 136 (T. X/241). Objavljeno: Кондић 1978, 70, kat. br. 60.

242. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj jednoj strani je urezano jednostruko slovo N i utisnuto 12 kružića.

Bronza, livenje; dimenzije 1,3 x 1,2 cm, težina 3,95 g. Akve (T. X/242). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 166, T. XIX/9.

243. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj jednoj strani je urezano jednostruko slovo N i utisnuto 14 kružića.


81

244. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj jednoj strani je urezano dvostruko slovo N i utisnut jedan kružić.

Bronza, livenje; dimenzije 1,3 x 1,3 cm, težina 4,30 g. Akve (T. X/244). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin, depo Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 166, T. XIX/7.

245. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj jednoj strani je urezano pet kružića, kao i dve kose linije.

Bronza, livenje; dimenzije 1,3 x 1,3 cm, težina 4,30 g.

Akve (T. X/245). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 166, T. XIX/6.

246. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čije je obe strane urezano slovo X.


247. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj jednoj strani je urezano dvostruko slovo H.


Akve (T. X/247). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 166, T. XIX/8.

248. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj jednoj strani je urezano jednostruko slovo H.


249. Pločasti teg kvadratnog oblika, na čijoj jednoj strani je utisnuto pet kružića.


Akve (T. X/249). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 166.

/ TEGOVI ZA KANTAR / Iz utvrđenja sa područja Đerdapa potiče i nekoliko olovnih tegova različitog oblika, za merenje veće količine robe pomoću kantara. Kupasto oblikovan teg nađen je u Dijani (kat. br. 250), a pločasti teg ovalnog oblika u Mihajlovcu (kat. br. 251). Iz Dijane potiču i okrugli pločasti tegovi (kat. br. 252−253), kao i loptasto oblikovan primerak sa kružnom petljom za kačenje lanca na gornjem kraju (kat. br. 254).

Loptasti teg je poznat iz Feliks Romulijane (Живић 2003: 184, кат. бр. 433), zatim sa lokaliteta Gradac u Donjem Dubiču, u blizini Kruševca (Рашковић 2003: 95, sl. 412), iz Gornjeg Streoca (Ivanišević, Špehar 2006: 142, fi g. 4.2), Sarda, i to zajedno sa kantarom (Waldbaum 1983: pl. 28/436, 29/447), i sa broda potonulog kod Jasi Ade (Sams 1982: fi g. 10/19−20).

250. Teg u obliku kupe, perforiran u gornjem delu. Olovo; visina 10 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora, mrka

zemlja ispod osnove I, C−169 (T. X/250). Smeštaj: Karataš, depo.

251. Pločasti teg ovalnog oblika, sa kružnom perforacijom. Na gornjoj strani nalaze se neorganizovano urezane linije.

Olovo; prečnik 8 cm. Mihajlovac−Blato, velika sonda B, EF, o. s. 2, inv. br. 74

(T. X/251). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

252. Pločasti teg kružnog oblika, sa okruglom perforacijom.

Olovo; prečnik 3,3 cm. Dijana, 1988, sonda 64/88, osnova II, C−2274 (T. X/252). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

253. Isto kao kat. br. 252. Dva primerka. Olovo; prečnik 8 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94,

tamnomrka osnova I, C−2. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

254. Olovni teg u obliku lopte, sa gvozdenom kružnom petljom na gornjem delu, koja je oštećena.

Olovo; visina 5,5 cm, prečnik 5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, tamnomrka

zemlja ispod osnove I, C−8 (T. X/254). Smeštaj: Karataš, depo.

82

Najrasprostranjeniji način zidanja u ranovizan-tijskom periodu bila je tzv. opus mixtum tehnika, koja je podrazumevala upotrebu kamena i maltera, sa nivelacionim redovima opeke čiji broj na širem prostoru Đerdapa uglavnom iznosi pet, mada su u drugim oblastima poznate i građevine sa tri ili četiri libažna reda opeke. Osim zidova od kvalitet-nog materijala, većina objekata imala je i krovnu konstrukciju od drveta, na koju je polagan crep.

Nasuprot ofi cijalnim građevinama, objekti u kojima je živeo siromašniji sloj stanovništva podi-zani su od skromnijeg materijala, sa zidovima od komada neobrađenog i pritesanog kamena poveza-nih blatom, ali i od lepa i nepečene cigle. U nekim slučajevima čitav objekat je ozidan kamenom pove-zanim blatom, a ponegde je ta, tzv. tehnika suho-zida korišćena samo za prizemlje, dok je sprat bio

od drveta.62 Krovna konstrukcija takođe je bila od drveta i pokrivena crepom, čija je upotreba arheološki potvrđena na lokalitetima Ušće Porečke reke i Rtkovo − Glamija I (Петровић, П. 1984: 286; Gabričević 1986: 71−72).

O drvenim delovima objekata svedoče tragovi gorelih greda, okvira prozora i vrata, pragova, kao i različiti građevinski elementi izrađeni uglavnom od gvožđa. Pri ugradnji drvenih konstrukcija najvažniji je bio način njihovog povezivanja, koje se moglo oba-viti urezivanjem i uglavljivanjem ili pomoću drvenih, odnosno gvozdenih klinova. Budući da je metal daleko postojaniji i znatno čvršći, korišćeni su gvozdeni kli-novi, klamfe i baglame, čiji su veličina i oblik zavisili od funkcije i mesta na kome su se nalazili. U građevinsku opremu spadaju klinovi, klamfe, brave, ključevi, kao i prozorska okna od stakla ili pločica liskuna.

GRAĐEVINSKA OPREMA

KLINOVIZa povezivanje drvenih delova konstrukcija korišćeni su klinovi različite dužine i oblika glave, na osnovu čega su razvrstani u pet tipova. Njihov oblik je zavisio od načina upotrebe. Klinovima sa pločastom ili kupastom glavom različite veličine uglavnom su ukucavane daske u grede, dok su klinovi sa glavom u obliku slova T korišćeni za povezivanje greda. Primerci sa Đerdapa bili su upotrebljeni pri izgradnji arhitektonskih objekata, a neki možda i za izradu nameštaja i kovčega.

U prvi tip spadaju veliki gvozdeni klinovi sa piramidalnom glavom, čija dužina dostiže i 25 cm, otkriveni na lokalitetima Borđej i Rtkovo − Glamija I (kat. br. 255−256). Sličan klin potiče sa nalazišta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 40/12).

Drugi i najzastupljeniji tip su klinovi sa pločastom glavom kružnog (kat. br. 257−273) ili pravougaonog oblika (kat. br. 274−279). Izrađeni su od gvožđa, mada je jedan klin bio od bronze (kat. br. 294) i možda je služio za pravljenje nameštaja. Kli-novi sa okruglom glavom potiču iz Hajdučke vodenice, Dijane, Borđeja, Egete i Rtkova − Glamije I. Za takve klinove analogije su poznate sa Gradine na Jelici63 i iz Caričinog grada,64 a sličan im je nalaz iz ranovizantijskog sloja tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 117, 319, kат. br. 127−128, sl. 64/8−9). Klinu sa pravougaonom glavom analogan je primerak iz Caričinog grada65 i sa Gradine na Jelici.66

Treći tip obuhvata gvozdene klinove sa kupastom glavom, nađene u Hajdučkoj vodenici, Egeti, Dijani i na lokalitetu Rtkovo − Glamija I (kat. br. 280−285).

U četvrti tip svrstani su klinovi sa glavom postavljenom vertikalno u odnosu na telo (kat. br. 286−290), i to iz Hajdučke vodenice, Ljubičevca ili Ušća Slatinske reke, Dijane i Egete. Identični primerci poznati su sa Gradine na Jelici67 i iz Caričinog grada (Bavant 1990: 196, cat. nº 18, pl. XXVIII/18).

Poslednji tip čini primerak sa glavom u obliku slova T (kat. br. 291), nađen u Egeti, kome su analogni klinovi sa Gradine na Jelici68 i iz Caričinog grada (Bavant 1990: cat. nº 4−6, 195−196, pl. XXVII/4−6). Slični klinovi nađeni su na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 40/4143) i u Sardu (Waldbaum 1983: pl. 21/type 5).

62 O ovakvom načinu izgradnje svedoče iskopa-vanja na Caričinom gradu gde su, na prostoru jugozapadne četvrti Donjeg grada, konstatovani objekti sa tragovima intenzivnog gorenja, koji predstavljaju spratnu konstrukciju. Podatak je dobijen usmeno od dr V. Ivaniševića, rukovodioca iskopavanja

63 Neobjavljeno, С−2/89, 37/89. 64 Neobjavljeno, С−5/82. 65 Neobjavljeno, С−32/82, С−46/81, С−41/82. 66 Neobjavljeno, С−19/86. 67 Neobjavljeno, С−65/95. 68 Neobjavljeno, С−217/96. 69 Neobjavljeno, inv. br. 51/53.

83

255. Veliki masivan klin sa glavom u obliku piramide i telom pravougaonog preseka, koje se špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 25 cm. Borđej, 1980, sonda B, inv. br. 62 (T. XI/255). Smeštaj: Karataš, depo.

256. Isto kao kat. br. 255. Gvožđe, kovanje; dužina 12,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. B-7, sloj gara I. Smeštaj: Karataš, depo.

257. Klin sa okruglom pločastom glavom i telom kvadratnog preseka, koje se špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,8 cm, prečnik glave 3 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. E-7, šut I, C−202 (T. XI/257). Smeštaj: Karataš, depo.

258. Slično kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 6,5 cm, prečnik glave 2 cm. Rtkovo – Glamija I, kv. A-6, šut I, 1981, C−182 (T. XI/258). Smeštaj: Karataš, depo.

259. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 6,4 cm,

prečnik glave 1,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. C−5, o.s. 1, C−150. Smeštaj: Karataš, depo.

260. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 8 cm, prečnik glave 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. F-2, sloj crne zemlje. Smeštaj: Karataš, depo.

261. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 10 cm, prečnik glave 2,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. E-4, šut I. Smeštaj: Karataš, depo.

262. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 9,2 cm, prečnik glave 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-2, o.s. 2, C−59. Smeštaj: Karataš, depo.

263. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 8,5 cm, prečnik glave 3 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 2, C−40. Smeštaj: Karataš, depo.

264. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 5,5 cm, prečnik glave 1 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-4, o.s. 2, C−90. Smeštaj: Karataš, depo.

265. Isto kao kat. br. 257. Tri primerka. Gvožđe, kovanje; dužina 4,3−8,3 cm,

prečnik glave 1,3 cm. Hajdučka vodenica, 1970, kv. I-8,

relativna dubina 0,45 m od kočića J-8. Smeštaj: Karataš, depo, kesa 158.

266. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 8,5 cm, prečnik 2,1 cm. Borđej, 1980, sonda B, uz profi l AD,

relativna dubina 0,70 m, inv. br. 28. Smeštaj: Karataš, depo.

267. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; dužina 8,2 cm, prečnik glave 2,5 cm. Egeta, sektor II, 1981, sonda 10, relativna dubina

0,50 m, inv. br. 13. Smeštaj: Karataš, depo.

268. Isto kao kat. br. 257. Donji kraj polomljen. Gvožđe, kovanje; dužina 6,5 cm, prečnik glave 2 cm. Hajdučka vodenica, 1970, sonda J-8, relativna

dubina 1,20 m od kočića U-8. Smeštaj: Karataš, depo, kesa 254.

269. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 10 cm,

prečnik glave 1,6 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. A-5, o.s. 1, C−4. Smeštaj: Karataš, depo.

270. Isto kao kat. br. 257. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 6 cm,

prečnik glave 1,7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. A-8, šut I, C−193. Smeštaj: Karataš, depo.

271. Klin sa okruglom pločastom glavom i telom kvadratnog preseka, čiji je donji kraj polomljen.

Bronza; očuvana dužina 5,5 cm, prečnik glave 1,3 cm.

Dijana, 1983, sonda 49/85, severni bedem, žućkastomrka zemlja, prostorija 1, osnova III, C−1236 (T. XI/271).

Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 174, 175, kat. br. 253, T. 28/9.

272. Masivniji klin sa okruglom pločastom glavom, ojačanjem na vratu kvadratnog preseka i telom kvadratnog preseka, koje se špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 8 cm, prečnik glave 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-8, šut 1, C−191

(T. XI/272). Smeštaj: Karataš, depo.

273. Isto kao kat. br. 272. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 10,5 cm,

prečnik glave 2,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. A−8, gar 1, C−192. Smeštaj: Karataš, depo.

274. Klin sa pravougaonom pločastom glavom i telom kvadratnog preseka, koje se špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,5 cm, dimenzije glave 2 x 2 cm.

Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. C−5, o.s. 1, C−171 (T. XI/274).


275. Isto kao kat. br. 274. Glava je oštećena. Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm,

dimenzije glave 2,2 x 1,7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, C−5, o.s. 1, C−171 (T. XI/275). Smeštaj: Karataš, depo.


dimenzije glave 1,7 x 1,7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. B-5, površinski sloj, C−187. Smeštaj: Karataš, depo.

84

69 Neobjavljeno, inv. br. 51/53. 70 Neobjavljeno, С−54/87.


dimenzije glave 2,5 x 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. E-7, šut I, C−202. Smeštaj: Karataš, depo.


dimenzije glave 1,8 x 1,8 cm. Borđej, 1980, sonda B, uz profi l AD,



dimenzije glave 2 x 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. B-8, šut I, C−213

(T. XI/279). Smeštaj: Karataš, depo.

280. Klin sa kupastom glavom i telom kvadratnog preseka, koje se špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 9,2 cm, prečnik glave 2 cm.

Hajdučka vodenica, 1969, sonda H-11, relativna dubina 1,30 m (T. XI/280).

Smeštaj: Karataš, depo, kesa 98.

281. Isto kao kat. br. 280. Pet primeraka. Gvožđe, kovanje; dužina 6 cm, 6,5 cm, 7 cm, 8,2

cm, 9 cm, prečnik glave 2−2,5 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. I−8,

relativna dubina 1 m od kočića I−8. Smeštaj: Karataš, depo, kesa 90.

282. Isto kao kat. br. 280. Gvožđe, kovanje; dužina 5,5 cm, prečnik glave 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-3, o.s. 3, C−162. Smeštaj: Karataš, depo.

283. Isto kao kat. br. 280. Gvožđe, kovanje; dužina 5,7 cm, prečnik glave 1,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-5, šut I, C−2. Smeštaj: Karataš, depo.


prečnik glave 2,3 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 13,


285. Isto kao kat. br. 280. Gvožđe, kovanje; dužina 13 cm, prečnik glave 2 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 14,

relativna dubina 0,40 m, sloj I, inv. br. 1. Smeštaj: Karataš, depo.

286. Klin sa trougaonom pločastom glavom zabljenih uglova, postavljenom vertikalno u odnosu na telo pravougaonog preseka, koje se špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 16,2 cm. Hajdučka vodenica, 1970, kv. I−8, relativna dubina

0,45 m od kočića J−8, inv. br. 222 (T. XII/286). Smeštaj: Karataš, depo.

287. Isto kao kat. br. 286. Gvožđe, kovanje; dužina 12,7 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: 98, T. XXVII/XXXVI.

288. Isto kao kat. br. 286. Gvožđe, kovanje; dužina 16 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 2,

crvenkasta zemlja ispod osnove I, C−1319.

289. Isto kao kat. br. 286. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 11,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj III, C−1418.

290. Isto kao kat. br. 286. Gvožđe, kovanje; dužina 6−6,6 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 5, relativna dubina

0,25 m, inv. br. 42. Smeštaj: Karataš, depo.

291. Klin u obliku slova T, sa telom kvadratnog preseka koje se špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,2 cm, širina glave 2,5 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 9, sloj III, inv. br. 41

(T. XII/291). Smeštaj: Karataš, depo.

KLAMFEU đerdapskim utvrđenjima nađene su i klamfe različitog oblika i dimenzija (kat. br. 292−305), koje su takođe služile za spajanje građevinskih elemenata od drveta. Telo im je pravougaono ili ovalno, a od njega se vertikalno pružaju dva špicasta kraka, pa su uglavnom korišćene za spajanje dasaka ili greda na uglovima objekata. Prema obliku tela, u Đerdapu su izdvojena tri tipa klamfi .

Sa lokaliteta Borđej, Pontes, Rtkovo − Glamija I i Dijana (kat. br. 292−296) potiču klamfe pravougaonog tela, svrstane u prvi tip. Njihove analogije sreću se na nalazištu Liška ćava u zapadnoj Srbiji (Радичевић 2002: сл. 9/4) i u Caričinom gradu,69 a slični primerci nađeni su u ranovizantijskim slojevima tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 117, 310, kат. br. 137−138, sl. 64/18−19) i u Caričinom gradu.70

85

292. Klamfa sa pravougaonim telom i blago izvijenim kracima.

Gvožđe, kovanje; dužina 9,4 cm, širina 4,5 cm. Borđej, 1980, sonda D, kv. EG, inv. br. 214 (T. XII/292). Smeštaj: Karataš, depo.

293. Isto kao kat. br. 292. Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm, širina 1 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj I, C−103. Smeštaj: Karataš, depo.

294. Isto kao kat. br. 292. Gvožđe, kovanje; dužina 10 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 3, C−123. Smeštaj: Karataš, depo.

295. Isto kao kat. br. 292. Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. D-2, o.s. 2, C−141. Smeštaj: Karataš, depo.

296. Isto kao kat. br. 292. Gvožđe, kovanje; dužina 6,7 cm, širina 4 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem,

osnova IV, C−583. Smeštaj: Karataš, depo.

297. Klamfa sa nepravilnim ovalnim telom pravo ugaonog preseka i sa dva polukružno savijena kraka.

Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm, širina 2,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. C−5, šut I, C−167 (T. XII/297). Smeštaj: Karataš, depo.

298. Klamfa sa telom deltoidnog oblika i pravougaonog preseka, čiji su kraci polomljeni.

Gvožđe, kovanje; dužina 5,8 cm, širina 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. D-2, o.s. 1, C−26


299. Klamfa sa telom pravougaonog oblika i preseka, i sa dva polukružno savijena kraka.

Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm, širina 0,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. C−6, šut I, C−245


300. Isto kao kat. br. 299. Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm, širina 0,6 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. G/IV, o.s. II. Smeštaj: Karataš, depo.

301. Isto kao kat. br. 299. Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm, širina 0,8 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. G/IV, o.s. II. Smeštaj: Karataš, depo.

302. Isto kao kat. br. 299. Kraci su oštećeni. Gvožđe, kovanje; dužina 5,2 cm, širina 1 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 9,


303. Isto kao kat. br. 299. Gvožđe, kovanje; dužina 6,3 cm, širina 0,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E−7, o.s. 2, C−37. Smeštaj: Karataš, depo.

304. Isto kao kat. br. 299. Gvožđe, kovanje; dužina 5,5 cm, širina 1,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A−7, o.s. 1, C−11. Smeštaj: Karataš, depo.

305. Isto kao kat. br. 299. Gvožđe, kovanje; dužina 5,4 cm, širina 1,4 cm. Borđej, 1980, sonda I, inv. br. 102. Smeštaj: Karataš, depo.

Drugi tip predstavljaju klamfe sa telom nepravilnog ovalnog oblika, i to sa loka-liteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 297−298), kojima su slični primerci iz Caričinog grada.71

Treći tip čine klamfe pravougaonog tela, sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I, Mihajlo-vac−Blato, Egeta i Borđej (kat. br. 299−305). Slični nalazi sreću se na Gradini na Jelici,72 u Caričinom gradu73 i na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 39/41−44).

BAGLAMABaglame su služile za zatvaranje vrata i prozora, a načinjene su isključivo od gvožđa. Sa stoje se od dva ili više delova, pri čemu je jedan pričvršćivan za vrata ili prozor. Jedini primerak potiče iz Dijane (kat. br. 306).

306. Dvodelna baglama sastavljena od pločastog dela, čiji se jedan kraj završava u vidu kružne petlje, dok je drugi povijen pod uglom od 90 stepeni i izveden u obliku pravougaone petlje, koja je oštećena. Kroz kružnu petlju provučena je dvokraka oštećena šipka.

Gvožđe, kovanje; dužina 14,2 cm, širina 1,8 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C−1506 (T. XII/306). Smeštaj: Karataš, depo.


86

BRAVEU Dijani su nađeni i mehanizmi za zaključavanje, odnosno delovi kvadratne i kružne oplate za bravu (kat. br. 307−310), kao i deo brave koji je umetan u bočnu stranu vrata (kat. br. 311).

Kvadratna oplata brave izrađena je od bronzanog lima i na sredini prednje strane ima otvor za ključić, oko koga su urezani kružni motivi (kat. br. 307). Sličan primerak poznat je iz Intercise, mada se on vezuje za 4. vek (László et al. 1957: 331, kat. no. 32, T. LVIII/3). Prema načinu ornamentisanja, nalazu iz Dijane slična je oplata iz Caričinog grada (Bavant 1990: 203, cat. nº 59, pl. XXX/59), opredeljena u 6. i početak 7. veka. S druge strane, sa lokaliteta Liška ćava (Радичевић 2002: sl. 7/7) potiče analogija za kružnu oplatu od bronzanog lima, sa otvorom za ključ u vidu slova T, takođe iz Dijane (kat. br. 310). Na ovom lokalitetu nađen je i bronzani deo brave koji je umetan u bočnu stranu vrata (kat. br. 311). Analogni primerci, ali od gvožđa, javljaju se u Intercisi, gde su datovani u 4. vek (László et al. 1957: 335, kat. no. 60, T. LX/3), u Čečanu (Ivanišević, Špehar 2006: 148, fi g. 10.11), kao i u Caričinom gradu,74 odakle je poznat i sličan deo brave (Bavant 1990: 201, cat. nº 44, 45, pl. XXIX/44, 45).

307. Kvadratna oplata brave sa perforacijom neodređenog oblika na središnjem delu, koja najverovatnije predstavlja otvor za ključić. Ukrašena je kružnim motivom.

Bronza, livenje; dužina 11, širina 11 cm. Dijana, 1987, sonda 58/87, osnova II, C−1594

(T. XIII/307). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: kat. br. 93, 153, T. 13/1.

308. Pravougaona oplata brave sa perforacijom neodređenog oblika na središnjem delu, koja najverovatnije predstavlja otvor za ključić. Na tri očuvana ugla vidljive su kvadratne perforacije.

Bronza, livenje; dužina 6,8, širina 5,7 cm. Dijana, 1980, sonda 12/80, C−266 (T. XIII/308). Smeštaj: Karataš, depo.

309. Fragment oplate brave, na kome su očuvane tri kruž -ne perforacije, kao i motiv koncentričnih krugova.

Bronza, livenje; očuvana dužina 6,3 cm, očuvana širina 2,5 cm.

Dijana, sonda 12/80, 1980, spoljna strana bedema, iznad poda od opeka, sloj gareži, C−226 (T. XIII/309).

Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: kat. br. 117, 155, T. 14/4.

310. Kružna bronzana oplata brave, sa dugmetastim ispupčenjem u sredini, iznad koga se nalazi perforacija u vidu slova T, najverovatnije otvor za ključić. Na oplati su četiri simetrično raspoređene kružne perforacije za nitne. Površina je ukrašena koncentričnim krugovima.

Bronza, livenje; prečnik 4,7 cm. Dijana, 1980, sonda 9/80, kvadrat I, žućkastomrka

zemlja sa malo šuta, C−200 (T. XIII/310, sl. 47). Smeštaj: Karataš, depo.

311. Deo brave pravougaonog oblika, sa četiri kružna otvora nejednake veličine i jednim otvorom u vidu osmice.

Bronza, livenje; dužina 6 cm, širina 1,3 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, crvenkastomrka zemlja,

ispod osnove II, C−1883 (T. XIII/311). Smeštaj: Karataš, depo.


KATANACKatanac u obliku kvadra otkriven je u Dijani (kat. br. 312). Sličan primerak, datovan u 6. vek, potiče iz Feliks Romulijane gde je, kako nam se čini, pogrešno protumačen kao brava (Живић 2003: 162, кат. бр. 345). Analogni, ali i slični katanci, opredeljeni u 6. vek, potiču sa lokaliteta Golemanovo Kale u Sadovecu (Uenze 1992: Taf. 34/6b−14, 35/1a−3b).

Sl. 47. Oplata brave (kat. br. 310)

312. Katanac u obliku kvadra, sa ostatkom šipke pravougaonog preseka koja izlazi iz njega. Jedan deo šipke je polomljen.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 12, 7 cm, dimenzije mehanizma 5 x 2,3 cm.

Dijana, 1987, sonda 57/86, svetlomrka zemlja, ispod osnove II, C−1606 (T. XIII/312, sl. 48).

Smeštaj: Karataš, depo.Sl. 48. Katanac (kat. br. 312)

8787

KLJUČEVIIz đerdapskih utvrđenja poznati su i ključevi raznovrsnog oblika, koji mogu da se podele u dva osnovna tipa. Prvom tipu pripadaju ključevi sa četiri pera (kat. br. 313−315), dok drugi tip čine primerci čiji se donji deo račva u dva lučno savijena kraja (kat. br. 316−317).

Ključ sličan prvom tipu potiče iz Caričinog grada.75 Drugi tip je konstatovan u Mađarskoj, na nekropolama iz ranog avarskog perioda (Garam 2002: 164, Abb. 7).

313. Ključ jednostavnog oblika, sa telom u vidu trapezoidne šipke koja se u gornjem delu završava perforiranim kružnim proširenjem, dok se na donjem delu, savijenom ulevo pod pravim uglom, nalaze četiri pera.

Gvožđe, kovanje; dužina 6,9 cm, širina 2,8 cm. Dijana, 1983, kv. 1/83, svetlomrka zemlja,

ispod osnove II, C−821 (T. XIII/313). Smeštaj: Karataš, depo.

314. Isto kao kat. br. 313. Donji deo je polomljen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 5,8 cm, širina 1,6 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija,

unutrašnja strana bedema, iznad poda I, C−546. Smeštaj: Karataš, depo.

315. Isto kao kat. br. 313. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 4,3 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, zapadna kapija,

ispod osnove III, C−563. Smeštaj: Karataš, depo.

316. Ključ sa telom u obliku šipke pravougaonog preseka, koje se na jednom kraju račva u dva polukružno savijena kraka.

Gvožđe, kovanje; dužina 17,5 cm, širina 4,3 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 3, C−1492

(T. XIII/316). Smeštaj: Karataš, depo.


širina 5 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 10,



ŠARKAU građevinske elemente uslovno je svrstan i deo mehanizma za zatvaranje koji je najve-rovatnije pripadao manjem kovčežiću (kat. br. 318). To je šarka pravougaonog oblika, nađena u naseobinskom sloju Dijane. Analogije su poznate sa gepidske nekropole Kel -ked − Feketekapu A (grob br. 539), koja potiče iz vremena avarske dominacije (Kiss 1996: T. 94/26), kao i sa Hiosa (Balance 1989: fi g. 51/38).

318. Pravougaona šarka za manji kovčežić, čiji se jedan kraj završava u vidu kružnog perforiranog proširenja. Duž unutrašnje ivice kružnog dela simetrično su raspoređeni kružni motivi. Pravou-gaoni deo je po vertikalnoj osi ukrašen na isti način, kao i sa dve horizontalne linije od po tri kružića, čime se dobija krstasti motiv.

Bronza; dužina 4,5 cm, prečnik 1,7 cm Dijana, 1983, kv. 2/83, svetlomrka zemlja, ispod

osnove II, C−827 (T. XIII/318). Smeštaj: Karataš, depo.

PROZORSKA OKNAIzgradnja kuće završavana je postavljanjem vrata i ramova za prozore. Postojanje prozora konstatovano je posredno, zahvaljujući fragmentima okana. Osnovna uloga prozora bila je propuštanje svetlosti, ali i održavanje toplote. Zbog providnosti, staklo je bilo idea-lan materijal, a imalo je i estetsku vrednost jer je proizvođeno u različitim bojama (kat. br. 319−328). Fragmenti prozorskih okana sakupljeni na prostoru Đerdapa su od stakla zelene, žute i plave boje, pa se može samo zamisliti kolorit koji su sunčevi zraci stvarali u unutrašnjosti objekta.

88

76 Usmeni podatak dr V. Ivaniševića, rukovodioca iskopavanja. 77 Neobjavljeno, С−36/81, inv. br. 8/78. 78 Neobjavljenо, С−88/02, С−152/03. 79 Neobjavljeno, С−120/89.

Prozorska okna sa šireg područja Đerdapa rađena su tehnikom duvanja u cilindar, ali je korišćeno i livenje stakla u kalupima, kao i duvanje u krunu. Ipak, pokazalo se da je tehnika duvanja u cilindar bila najdelotvornija jer je tako dobijeno staklo bilo dva do četiri puta tanje, a samim tim i prozirnije od stakla izrađenog tehnikom duvanja u kalup (Fontaine, Foy 2005: 19−20).

U đerdapskim utvrđenjima nađen je veliki broj fragmenata prozorskog stakla, kao i u Donjem gradu na lokalitetu Caričin grad, i to na većini stambenih objekata,76 pa se može pretpostaviti da su staklena okna bila veoma često korišćena u ranovizantijskom periodu.

Analogije potiču iz ranovizantijskih slojeva Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 36), sa Kosova (Ivanišević, Špehar 2006: 143, fi g. 4.17−19), kao i iz Caričinog grada,77 gde su, osim jednostavnih okana u različitim bojama, nađeni i luksuzni primerci sa umet-nutim zlatnim folijama.78

Za izradu prozorskih okana korišćeni su i tanki listovi liskuna beličaste boje, koji su sečeni na pravougaone pločice manjih dimenzija, o čemu svedoči nalaz iz naseobin-skog sloja na lokalitetu Borđej (kat. br. 329). Pošto čitava površina okna nije mogla da se izreže odjednom, ove pločice su perforirane i povezivane olovnim zakivcima, a potom su stavljane u drvene okvire. Takav način zatvaranja prozorskih otvora najverovatnije je bio manje efi kasan i efektan od upotrebe stakla, ali je svakako bio delotvoran. Okno od liskuna, analogno našem primerku, nađeno je u Caričinom gradu.79

319. Fragment okna od providnog zelenkastog stakla, sa očuvanom ivicom koja je usađivana u ram.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 9,5 x 6 cm.

Pontes, 1986, kv. M/13, ukop 2, kuća 2, C−467 (T. XIII/319).



dimenzije 3,5 x 4,7 cm. Pontes, 1984, kv. GH/12, jama 82`, C−185. Smeštaj: Karataš, depo.


dimenzije 4 x 5 cm. Pontes, 1981, kv. F/11, sloj B, C−234. Smeštaj: Karataš, depo.

322. Isto kao kat. br. 319. Tri fragmenta. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

dimenzije 6,5 x 2,1 cm, 6 x 3,9 cm, 5,3 x 2,3 cm. Hajdučka vodenica, 1970, kv. G-9,

na 1 m od južnog zida crkve. Smeštaj: Karataš, depo.

323. Isto kao kat. br. 319. Više fragmenata. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

dimenzije 12,5 x 4,7 cm. Pontes, 1986, kv. M/13, jama 375`, C−76. Smeštaj: Karataš, depo.

324. Slično kao kat. br. 319. Providno staklo žućkaste boje. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

dimenzije 9 x 2,5 cm. Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C−73. Smeštaj: Karataš, depo.


dimenzije 4,5 x 3,5 cm. Pontes, 1985, kv. H/12, jama 256`, C−160. Smeštaj: Karataš, depo.


najveće dimenzije 6 x 4 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, jama 62`, C−205. Smeštaj: Karataš, depo.

327. Slično kao kat. br. 324. Providno staklo plavičaste boje.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; dimenzije 4,3 x 4 cm.

Hajdučka vodenica, 1967, kula A, šut. Smeštaj: Karataš, depo.


dimenzije 10 x 4,5 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum, spoljna

površina južnog zida, površinski šut, C−13. Smeštaj: Karataš, depo.

329. Dva fragmenta okna od liskuna, sa obrađenim ivi-cama koje su uglavljivane u ram i jednom manjom kružnom perforacijom.

Liskun; dimenzije 6 x 4,5 cm, 7 x 4 cm. Borđej, 1980, sonda A, inv. br. 1 (T. XIII/329). Smeštaj: Karataš, depo.

89

OPREMA ZA OSVETLJAVANJE

Oprema za osvetljavanje bila je deo kućnog mo bi-lijara, a prema načinu upotrebe deli se na sta tičnu i prenosnu. Prvoj grupi pripadaju razni nosači lam pi od gvožđa ili bronze, kao i staklene lampe. Druga, znatno brojnija grupa, obuhvata raznovrsne keramičke i bronzane lampe (žiške), koje su uglav-nom nošene u ruci, mada su mogle biti položene i na stalak. Žišci su imali recipijente različitog oblika,

sa najmanje dva otvora, od kojih je jedan služio za sipanje ulja, a drugi za umetanje fi tilja koji je, potopljen u ulje, postepeno goreo. U zavisnosti od potrebe, ponekad su izrađivani i primerci sa dva, tri ili više otvora, čime je pojačavan intenzitet svet-losti. Osim funkcionalnosti, prilikom njihove izrade poštovan je i estetski princip, pa su žišci bogato ukrašavani u skladu sa željama vlasnika.

Sl. 49. Nosač kandila (kat. br. 330)

NOSAČI SVETILJKIOvi predmeti su razvrstani u nekoliko tipova. U Dijani je nađen fragmentovan bronzani nosač polijeleja čiji je gornji deo kružnog pločastog oblika sa talasastim ivicama, na kome se nalazi sedam simetrično raspoređenih pravougaonih perforacija (kat. br. 330). Sa istog lokaliteta potiču i dva nosača svetiljki jednostavne izrade, načinjena od bronzane žice kružnog preseka, a iz Pontesa jedan primerak (kat. br. 331−333). Izdvaja se i nosač svetiljki konkavnog oblika, nađen u Dijani, za koji su bile prikačene tri žice ili lanca (kat. br. 334).

Slični, jednostavno izrađeni nosači kandila poznati su sa lokaliteta Gornji Streoc (Ivanišević, Špehar 2006: 142, fi g. 4/5), Caričin grad (Bavant 1990: cat. nº 69, 205, pl. XXXI/69; Bavant, Ivanišević 2003: 63, kat. br. 10) i Sard (Waldbaum 1983: pl. 38/600). U jugozapadnoj četvrti Donjeg grada u Caričinom gradu nosači kandila su nađeni u kućama i crkvama,80 pa su činili opremu domaćinstva ili deo crkvenog mobilijara.

330. Nosač polijeleja čiji je donji deo kružnog pločastog oblika, sa talasasto obrađenim ivicama. Na donjem delu nalazi se sedam simetrično raspoređenih pravougaonih perforacija, koje su u delu ka centralnoj kružnoj perforaciji kružno proširene. Pločasti deo je pričvršćen za tordiranu dršku, koja u donjem delu ima kvadratni, a u gornjem kružni presek. Donji deo drške reljefno je obrađen.

Bronza; dužina 19,2 cm, prečnik 6,2 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, C−45 (T. XIV/330, sl. 49). Smeštaj: Karataš, depo.

331. Nosač svetiljki od tanje tordirane žice, na jednom kraju petljasto izvedene i provučene kroz ravnokraki krst proširenih krajeva, koji je na dva mesta kružno perforiran. Horizontalni kraci krsta delimično su oštećeni.

Gvožđe; dužina žice 13,2 cm, dimenzije krsta 3,2 x 2,7 cm. Dijana, 1981, sonda 29/81, unutar bedema uz profi l

ab, prilikom rušenja zida 1 iz osnove I, C−448 (T. XIV/331, sl. 50).


332. Nosač svetiljki od četiri žice. Krak koji je kačen na tavanicu polukružno je savijen u gornjem delu, dok se u donjem delu petljasto završava. Na petljasti završetak zakačena su tri identična, na oba kraja petljasto izvedena kraka, koja na zadnjem kraju imaju po jednu kuku.

Bronza; dužina 25 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, jama 62`, C−201

(T. XIV/332, sl. 51). Smeštaj: Karataš, depo.


80 Usmeni podatak dr V. Ivaniševića, rukovodioca iskopavanja.


90

STAKLENE SVETILJKEStaklene svetiljke su bile statični deo opreme za osvetljavanje. Stavljane su u poseban nosač kružnog oblika – polijelej, koji je lancem kačen za tavanicu i koji je istovremeno nosio veći broj staklenih lampi u koje je sipano ulje i umetan fi tilj. Ove svetiljke, koje se javljaju od 4. do 13. veka, poznate su na čitavom Mediteranu, kao i sa teritorije kasnoantičkih provincija u unutrašnjosti Evrope (Hadad 2001: 63−64, 68).

U ranovizantijskim slojevima đerdapskih utvrđenja na desnoj obali Dunava nađeni su fragmenti staklenih svetiljki (kat. br. 335−352). Posude sa levkastim donjim delom, koje su služile za osvetljavanje prostorija, poznate su i sa drugih lokaliteta. Za primerke kat. br. 336−348 odgovarajuće analogije srećemo u Italiji, na lokalitetu Invilino Ibligo (Bierbrauer 1987: T. 157/1), a primerci slični kat. br. 349−351 potiču iz Sadoveca, sa loka-liteta Golemanovo Kale (Kuzmanov 1992: T. 50/14, 16).

333. Isto kao kat. br. 332. Bronza; dužina 20 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, iznad

nivoa poda I, C−544. Smeštaj: Karataš, depo.

334. Nosač svetiljki sa konkavnom okruglom pločom koja na donjoj strani ima tri pravilno raspoređene, upravno postavljene kružne alke.

Bronza; prečnik 7,8 cm. Dijana, 1980, sonda 9/80, žutomrka zemlja sa malo

šuta, C−218 (T. XIV/334). Smeštaj: Karataš, depo.

335. Svetiljka od svetlozelenog stakla, od koje je očuvan samo donji, levkasto oblikovan deo.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 4,6 cm.

Rtkovo − Glamija I (T. XIV/335). Objavljeno: Han 1986: 94, fi g. 25/8; Ružić 1994:

56, kat. br. 1180, T. XLIII/7.

336. Svetiljka od zelenkastog stakla, od koje je očuvan samo donji, levkasto oblikovan deo.


Pontes, 1985, N/15, ukop u kvadrant A, C−471 (T. XIV/336). Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 3 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9,

tamnomrka zemlja, ispod osnove I, C−5. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 4,1 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9,

ispod osnove I, C−18. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 2,3 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, žutomrka

rastresita zemlja sa šutom, ispod osnove III, C−24. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 3,2 cm. Dijana, 1981, sonda 28/81, kompleks južnog

bedema, iz lepa, pod I, C−419. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 4,1 cm. Pontes, 1981, kv. G/13, sloj V, C−62. Smeštaj: Karataš, depo.

342. Isto kao kat. br. 336. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 3 cm. Dijana, 1978, sonda 2/78, zapadni bedem,

proširenje, šut, C−31. Smeštaj: Karataš, depo.

343. Isto kao kat. br. 336. Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 3 cm. Dijana, sonda 55/86, sloj III, 1986, C−1408. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 2,5 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, osnova III, C−1850. Smeštaj: Karataš, depo.

345. Slično kao kat. br. 336. Žućkasto staklo. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

očuvana visina 2,3 cm. Dijana, 1998, sonda 59/98, sa spoljne strane južnog

bedema, C−8. Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 2,3 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, južna kapija,

osnova II/III, C−51. Smeštaj: Karataš, depo.

347. Slično kao kat. br. 336. Žućkastozelenkasto staklo. Staklo, tehnika slobodnog duvanja;

očuvana visina 2,6 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9,

mrka zemlja sa šutom ispod osnove II, C−17. Smeštaj: Karataš, depo.

91

348. Slično kao kat. br. 336. Više posuda od maslinastog i svetlozelenog stakla.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja. Mora Vagei. Objavljeno: Ružić 1994: 56, kat. br. 1172−1179,

T. XLIII/8−9.

349. Svetiljka od zelenkastog stakla, od koje je očuvan samo donji, levkasto izveden deo.

Staklo, tehnika slobodnog duvanja; očuvana visina 4,3 cm. Pontes, 1982, F/15, jama 53¢, C−107 (T. XIV/349). Smeštaj: Karataš, depo.


očuvana visina 11,2 cm. Pontes, 1982, F/15, jama 55`, C−33. Smeštaj: Karataš, depo.

351. Svetiljka od zelenog stakla, od koje je očuvan samo donji, levkasto izveden deo.


Pontes, 1982, F/15, kv. AC, jama 471, C−76 (T. XIV/351). Smeštaj: Karataš, depo.

352. Svetiljka od zelenkastog stakla, od koje je očuvan samo donji, levkasto izveden deo.


Sip, 1965, kvadrant B2, sonda 1, muz. inv. br. 777−778 (T. XIV/352).

Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

KERAMIČKE LAMPENegleđosane keramičke lampe iz ranovizantijskih slojeva sa šireg prostora Đerdapa raz-vrstane su u balkanski i maloazijski tip, zatim žižak ovoidnog oblika i lampe na stopi. Ukrašavane su pre pečenja različitim ornamentima.

/ LAMPE BALKANSKOG TIPA / U tzv. balkanski tip spadaju lampe sa bikoničnim recipijentom (Vitelli 1982: 190) gotovo kružnog oblika (kat. br. 353−360, 363−365), koji može biti i nešto izduženiji (kat. br. 361−362, 366−370). Ovaj tip se odlikuje masivnom drškom, vertikalno postavljenom na zadnjem delu, ponekad oblikovanom u vidu krsta.

Lampe sa krstolikim drškama iz Akva i Hajdučke vodenice (kat. br. 353−354) nisu retke na teritoriji Istočnog carstva. U Sučidavi (Tudor 1974: fi g. 32/2) i na lokalitetu Nove (Čičikova 1999: 108, fi g. 8) nađene su identične keramičke lampe. Poznati su i primerci sa istovetnom drškom, ali nešto užim i dužim recipijentom, i to iz Salone (Buljević i dr. 1994: 277, kat. br. 14) i antičkog grada Nove (Tudor 1974: fi g. 32/4).

Za žižak sa jednostavnom vertikalnom drškom, kod koga je površina oko otvora za sipanje ulja ukrašena radijalno raspoređenim urezima, a rame je ornamentisano valovni-com, koji je nađen u Pontesu (kat. br. 355), paralele potiču iz Feliks Romulijane (Јанковић, Ђ. 1983а: 132, кат. бр. 174). Lampi iz Hajdučke vodenice (kat. br. 356), sa po vršinom oko otvora za ulje ukrašenom kao kod prethodnog primerka i nizom ureza na ramenu, identičan je primerak sa lokaliteta Golemanovo Kale (Kuzmanov 1992: T. 45/16). Osim žižaka sa gotovo okruglim recipijentom, i primerci sa nešto izduženijim ovoidnim recipi-jentom, otkriveni u Hadučkoj vodenici (kat. br. 361, 363, 366), Pontesu (kat. br. 362) i Dijani (kat. br. 364, 365), takođe su raznovrsno ukrašeni. Ova varijanta, poput prethodne, poznata je sa prostora Podunavlja. Na lokalitetu Golemanovo Kale sreće se slična lampa sa četvorolisnim cvetnim motivom oko otvora za ulje, kombinovanim sa bobičastim orna-mentom, dok je rame ukrašeno valovnicom (kat. br. 361−362) (Kuzmanov 1992: T. 46/21).

353. Žižak od fi no prečišćene zemlje mrke boje, sa polomljenim kljunom. U sredini diska nalazi se kružni otvor za ulje, uokviren sa četiri dvostruka trougaona motiva između kojih su polukružni ornamenti. Na zadnjoj strani žiška koso je postav-ljena drška u vidu krsta.

Keramika; očuvana dužina 7,5 cm, prečnik diska 6,9 cm, prečnik otvora za ulje 1,2 cm, visina 4,9 cm.

Akve, 207 (T. XV/353). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 163, T. XI/2.

354. Isto kao kat. br. 353, ali od zemlje crvene boje. Vertikalno je postavljena mala drška. Fragmentovan.

Keramika; očuvana dužina 7,7 cm, visina 3 cm. Hajdučka vodenica, kv. F-11, kod apside, inv. br. 117.

92

Sl. 53. Keramička lampa (kat. br. 356)

355. Žižak od fi no prečišćene zemlje žućkaste boje, sa izduženim, delimično oštećenim kljunom na kome se nalazi veći kružni otvor za fi tilj, dok je u central-nom, spuštenom delu manji otvor za ulje, oko koga su polukružne, radijalno raspoređene linije. Na ra menu se nalazi S motiv. Donji deo je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu je veća, vertikalno postavljena drška u obliku kvadra.

Keramika; očuvana dužina 9 cm, prečnik diska 7,6 cm, prečnik otvora za ulje 1,7 cm, visina 3,9 cm.

Pontes, 1986, kv. M/13, ukop 2, kuća 2, C−431 (T. XV/355, sl. 52).


356. Žižak od fi no prečišćene zemlje žućkaste boje, sa oštećenim izduženim kljunom na kome se nalazi veći kružni otvor za fi tilj, dok je u spuštenom cen-tralnom delu manji ovalni otvor za ulje, oko koga su polukružne, radijalno raspoređene linije, dok je rame ukrašeno kosim paralelnim urezima i valovni-com sa potkovičastim krajevima. Donji deo žiška je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu žiška je veća, vertikalno postavljena drška u obliku kvadra, sa dve kanelure na prednjoj strani.

Keramika; dužina 9,1 cm, prečnik diska 7,1 cm, prečnik otvora za fi tilj 1,6 cm, prečnik otvora za ulje 1,2 cm, visina 3,9 cm.

Hajdučka vodenica, 1970, kv. N-4, relativna dubina 1,25 m od I-4, inv. br. 231 (T. XV/356, sl. 53).


357. Žižak od fi no prečišćene zemlje žućkaste boje, kome je kljun polomljen. U spuštenom centralnom delu je kružni otvor za ulje, oko koga je izveden S motiv. Na ramenu su paralelno raspoređeni ovalni urezi. Donji deo žiška je zaravnjen i neornamen-tisan. Na zadnjem delu žiška nalazi se veća, verti-kalno postavljena drška u obliku kvadra, ukrašena sa dve vertikalne kanelure.

Keramika; očuvana dužina 7,5 cm, prečnik diska 8 cm, prečnik kružnog otvora 2 cm, visina 3,9 cm.

Pontes, 1982, kv. F/16, sloj A, C−53 (T. XV/357). Smeštaj: Karataš, depo.

358. Slično kao kat. br. 357, zemlja sive boje. Fragmentovan.

Keramika; očuvana dužina 5,5 cm, visina 5 cm. Rtkovo–Glamija I, 1981, kv. E1/2-F1/2,

humus, C−211. Smeštaj: Karataš, depo

359. Slično kao kat. br. 357, zemlja crvenkaste boje. Očuvan je samo deo diska.

Keramika; očuvana dužina 5,5 cm, prečnik diska 6,8 cm, prečnik otvora za ulje 1,5 cm.

Pontes, 1979, kv. J/4, sloj I, C−74. Smeštaj: Karataš, depo.

360. Isto kao kat. br. 359. Keramika; očuvana dužina 6,7 cm,

prečnik diska 6,1 cm, visina 4,8 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, sloj C, C−164. Smeštaj: Karataš, depo.

361. Žižak od fi no prečišćene zemlje crvenkaste boje, sa izduženim kljunom na kome se nalazi ovalni otvor za fi tilj, dok je u spuštenom centralnom delu kružni otvor za ulje. Površina oko otvora za ulje ornamentisana je četvorolisnim cvetom sa po četiri bobičasta ukrasa između latica, dok je na ramenu voluta od S motiva. Donji deo žiška je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu žiška nalazi se veća, vertikalno postavljena drška u obliku kvadra, sa dve kanelure na prednjoj strani.

Keramika; dužina 10,7 cm, prečnik diska 7,2 cm, prečnik otvora za fi tilj 2 cm, prečnik otvora za ulje 1,6 cm, visina 5,5 cm.

Hajdučka vodenica, 1970, inv. br. 195 (T. XVI/361). Smeštaj: Karataš, depo.

362. Isto kao kat. br. 361. Keramika; dužina 9 cm, prečnik diska 7,6 cm,

prečnik otvora za fi tilj 2 cm, prečnik otvora za ulje 1,6 cm, visina 4,7 cm.

Pontes, 1982, kv. G/18, sloj D, C−253. Smeštaj: Karataš, depo.

363. Žižak sa izduženim kljunom na kome se nalazi veći kružni otvor za fi tilj, dok je u spuštenom centralnom delu manji kružni otvor za ulje, oko koga je dvostrukom valovnicom izveden motiv zvezde, čija je unutrašnjost ukrašena sa tri bobičasta ornamenta. Sa spoljne strane zvezde takođe se nalaze bobičasti ukrasi, dok je čitav disk uokviren valovnicom sa petljastim krajevima. Na ramenu žiška su paralelno urezane linije. Donji deo žiška je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu je vertikalno postavljena drška.

Keramika; dužina 9,5 cm, prečnik diska 6,3 cm, prečnik otvora za fi tilj 1,8 cm, prečnik otvora za ulje 1,1 cm, visina 4 cm.

Hajdučka vodenica, 1968, kv. V−6/7, G−6/7, inv. br. 78 (T. XVI/363).


93

Sl. 54. Keramička lampa (kat. br. 365).

364. Žižak od fi no prečišćene crvenkaste zemlje, sa oštećenim kljunom. U spuštenom centralnom delu je kružni otvor za ulje. Površina oko otvora za ulje ornamentisana je šestolisnim cvetom. Unu tar svake latice, kao i između njih, nalazi se jedan bobičasti ukras, dok je na ramenu voluta izvedena od S motiva, duž koje su vertikalno raspoređeni urezi. Donji deo žiška je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu nedostaje drška.

Keramika; očuvana dužina 8,5 cm, prečnik diska 7,3 cm, prečnik otvora za ulje 1,4 cm, visina 3,1 cm.

Dijana, 1988, sonda 28/81, površina sa garom, ispod nivoa XII, C−2225 (T. XVI/364).


365. Žižak od fi no prečišćene crvenkaste zemlje, sa oštećenim kljunom. U spuštenom centralnom delu nalazi se kružni otvor za ulje. Površina oko njega ornamentisana je šestolisnim cvetom. Unutar svake latice, kao i između njih, nalazi se po jedan bobičasti ukras. Na ramenu je voluta izvedena od S motiva, duž koje su vertikalno raspoređeni urezi. Donji deo žiška je zaravnjen i neornamentisan. Na zadnjem delu nalazi se vertikalno postavljena drška.

Keramika; dužina 8,4 cm, prečnik diska 6,3 cm, prečnik otvora za ulje 1,1 cm, prečnik otvora za fi tilj 1,6 cm, visina 2,9 cm.

Dijana, 1985, sonda C−1323 (T. XVI/365, sl. 54). Smeštaj: Karataš, depo.

366. Žižak od fi no prečišćene zemlje. U sredini oštećenog diska nalazi se kružni otvor za ulje, uok-viren sa dva dvostruka trougaona i dva dvostruka polukružna motiva, između kojih se nalaze bobičasti ornamenti. Rame recipijenta je ukrašeno valovnicom sa petljastim krajevima. Na zadnjoj strani žiška nedostaje drška.

Keramika; očuvana dužina 11 cm, prečnik otvora za fi tilj 1,3 cm, prečnik otvor za ulje 1,3 cm, visina 3,2 cm.

Hajdučka vodenica (T. XVII/366). Objavljeno: Jovanović, A. 1984: T. IV/3.

367. Žižak od fi no prečišćene crvenkaste zemlje, sa izduženim kljunom na kome se nalazi veći kružni otvor za fi tilj, dok je u spuštenom centralnom delu manji kružni otvor za ulje, oko koga je dvostruki srcoliki motiv okružen potkovičastim motivom sa petljastim krajevima. Na ramenu su paralelno ure-zane linije. Donji deo žiška je zaravnjen i neornamentisan, a na zadnjem delu je koso postavljena drška.


Akve, 104 (T. XVII/367). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

368. Slično kao kat. br. 367, sivomrka zemlja. Fragmentovan. Keramika; dužina 6 cm. Ušće Slatinske reke, 1980, kv. L−11.

369. Isto kao kat. br. 367. Fragmentovan. Keramika; očuvana dužina 9,5 cm, visina 3,5 cm. Hajdučka vodenica, 1968, kv. V−6/7, G−6/7,

inv. br. 79.

370. Isto kao kat. br. 367. Fragmentovan. Keramika; dužina 7,5 cm, prečnik diska 5,9 cm,

prečnik otvora za fi tilj 2 cm, prečnik otvora za ulje 1,6 cm, visina 3,3 cm.

Dijana, 1988, sonda plato uz perimetralni istočni zid, C−131/95.


/ LAMPE MALOAZIJSKOG TIPA / Keramičke lampe tzv. maloazijskog tipa (kat. br. 371−378) karakteristične su za 6. i početak 7. veka. Izdvojio ih je F. Miltner pri-likom proučavanja primeraka iz Efesa. Odlikuju se uzdignutom ivicom oko otvora za ulje, strmim ramenom i drškom koja se završava u vidu sidra ili ribljeg repa (Vitelli 1982: 190).

Sa šire teritorije Romejskog carstva potiču brojne analogije za primerke iz Đerdapa, i to iz Caričinog grada (Бјелајац 1990: 188, pl. XXIII/1), Feliks Romulijane (Јанковић, Ђ. 1983а: 132, кат. бр. 172), Sučidave (Tudor 1974: fi g. 61/17), Nove (Čičikova 1999: 105, fi g. 2) i Pernika (Любенова 1981: 140, oбр. 68/1−3). Poznate su i slične lampe iz Caričinog grada (Мано-Зиси 1960: сл. 37/20; Кондић, Поповић, 1977: 221, кат. бр. 163−164, Т. XXXIII/1−2;), sa lokaliteta Golemanovo Kale (Kuzmanov 1992: T. 44/8; 45/1), Hios (Balance 1989: fi g. 28/338), Sard (Crawford 1990: E17, Fig. 555; E12, Fig. 427) i Jasi Ada (Vitelli 1982: 193, L12, fi g. 9/3, 4).

94


/ LAMPA OVOIDNOG OBLIKA / Na širem prostoru Đerdapa nađen je i ne gleđosani žižak izduženog ovoidnog oblika i valjkastog preseka, sa malom vertikalnom drškom (kat. br. 379).

379. Žižak od crvene zemlje, ovoidnog oblika, sa izduženim kljunom na kome se nalazi ovalni otvor za fi tilj, dok je u spuštenom centralnom delu kružni otvor za ulje. Na zadnjem delu nalazi se koso postavljena manja drška.

Keramika; dužina 11 cm, širina 5 cm, prečnik otvora za fi tilj 1,8 cm, prečnik otvora za ulje 2,4 cm, visina 3,8 cm.

Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, unutrašnja strana bedema, supstrukcija poda I, C−547 (T. XVIII/379).


371. Žižak od fi no prečišćene žućkaste zemlje, ovalnog oblika, sa blago izduženim kljunom na kome se nalazi kružni otvor za fi tilj, dok je u centralnom delu žiška identičan otvor za ulje. Gornja strana ramena ornamentisana je većim brojem bobičastih ukrasa. Središnji deo donje, zaravnjene strane lampe orna-mentisan je kružnim medaljonom sa četiri kru žića, postavljena naspramno po dva. Od medaljona ka prednjem delu žiška pružaju se dve trake ispunjene kružnim motivom, dok se na zadnjoj strani nalazi stilizovani motiv krina. Na zadnjem delu žiška je niska i uska, vertikalno postavljena drška.


Hajdučka vodenica, 1970, inv. br. 196 (T. XVII/371). Smeštaj: Karataš, depo.

372. Isto kao kat. br. 371. Fragmentovan. Keramika; očuvana dužina 6,2 cm,

prečnik diska 6,5 cm, prečnik otvora za fi tilj 1,5 cm, prečnik otvora za ulje 2 cm, visina 3,2 cm.

Dijana, 1982, građevina sa apsidom, C−711. Smeštaj: Karataš, depo.

373. Isto kao kat. br. 371. Očuvan je samo gornji deo. Keramika; očuvana dužina 5,7 cm, prečnik diska

6,1 cm, prečnik otvora za ulje 1,4 cm. Dijana, 1995, sonda 69/88, C−151. Smeštaj: Karataš, depo.

374. Isto kao kat. br. 371. Očuvan je samo deo drške i gornje strane recipijenta.

Keramika; očuvana dužina 4,2 cm. Dijana, 1995, C−67/89, C−115. Smeštaj: Karataš, depo.

375. Isto kao kat. br. 371. Keramika; dužina 8,7 cm, prečnik diska 6 cm,

prečnik otvora za fi tilj, prečnik otvora za ulje 1,1 cm, visina 3,4 cm.

Pontes, 1986, kv. K/13, sloj C, C−349 (sl. 55). Smeštaj: Karataš, depo.

376. Slično kao kat. br. 371, mrka zemlja. Donja strana ornamentisana je urezima.

Keramika; dužina 7,6 cm, prečnik diska 6,1 cm, prečnik otvora za fi tilj, prečnik otvora za ulje 1,1 cm, visina 3,8 cm.

Pontes, 1982, kv. F/16, jama 47`, C−77. Smeštaj: Karataš, depo.

377. Slično kao kat. br. 371, braon zemlja. Očuvan je deo diska sa vratom. Keramika; dužina 3,5 cm. Ušće Slatinske reke, 1981, kv. L−13. Objavljeno: Кораћ 1980: 95, T. XXXIII/LXVII.

378. Slično kao kat. br. 371, crvenomrka zemlja. Fragmentovan.

Keramika; dužina 6 cm. Ušće Slatinske reke, 1980, kv. L−11. Objavljeno: Кораћ 1980: 95, T. XXXIII/V.

/ LAMPE NA STOPI / Negleđosane keramičke lampe ovog tipa, koje se odli kuje koničnim recipijentom na valjkastom i profi lisanom postolju, konstatovane su prilikom istraživanja u Dijani (kat. br. 380−383). One su relativno česte, pa su analogije poznate iz Trijera (Goethert 1997: 162−163, Abb. 101) i Salduma, gde su opredeljene u period 4−6. veka (Јеремић 2003: 120, кат. бр. 403−405, T. XLIX/403−405), kao i iz Pernika (Любенова 1981: 151, oбр. 74/1, 76).

95

380. Žižak sa blago izduženim oštećenim kljunom. U spuštenom centralnom delu je kružni otvor za ulje. Donji deo žiška je zaravnjen, neornamentisan i naleže na puno profi lisano valjkasto postolje. Na zadnjem delu nedostaje drška. Na disku se vide četiri pravilno raspoređene kružne perforacije.

Keramika; očuvana dužina 7,8 cm, prečnik diska 6,1 cm, prečnik otvora za fi tilj 2,5 cm, prečnik otvora za ulje 1,5 cm, prečnik stope 3,5 cm, visina 6,5 cm.

Dijana, 1988, sonda 64/88, u profi lu ispod zida 4, sivomrka zemlja, C−2415 (T. XVIII/380).


381. Postolje za žižak od fi no prečišćene sive zemlje, koničnog oblika, sa kupasto oblikovanom stopom. Dva primerka.

Keramika; očuvana dužina 12,5 cm, prečnik 8,5 cm. Dijana, 1989, sredina logora, osnova II, C−185

(T. XVIII/381). Smeštaj: Karataš, depo.

382. Isto kao kat. br. 381. Keramika; očuvana dužina 6,3 cm. Dijana, 1989, sredina logora, osnova II, C−185


383. Postolje za žižak valjkastog oblika. Fragmentovano. Keramika; očuvana dužina 12 cm, prečnik 7,8 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, horizont I, C−186


BRONZANA LAMPAU Dijani je nađena i dvodelna lampa livena od bronze, od koje je očuvan samo donji deo recipijenta (kat. br. 384).

384. Dvodelna lampa sa kružnim recipijentom i kraćim kljunom. Na prelasku diska u kljun nalazi se polukružno savijena šipka, na čijem temenu se uočavaju ostaci dela koji je nalegao na donju polovinu žiška. Na zadnjem delu žiška vidljivi su ostaci polomljenog gornjeg dela.

Bronza, livenje; dužina 11 cm; prečnik diska 8 cm. Dijana, 1985, sonda 54/85, prostorija 1, žutomrka

osnova III, C−1335 (T. XVII/384). Smeštaj: Karataš, depo.

Stanovnici Đerdapa su se bavili raznovrsnim de la -tnostima zbog sopstvenih potreba, ali i zbog obe-zbe đivanja dovoljnih količina robe za trgovi nu. Tokom arheoloških istraživanja đerdapskih utvr-đenja sakupljen je znatan broj različitih alatki, koje samo delimično prikazuju privrednu raznovrsnost kod Romeja jer potiču iz manjeg dela Imperije. Pri tome, treba imati na umu da je reč o alatu iz pograničnih utvrđenja, koja su imala prvenstveno vojnu, a ne privrednu funkciju.

Na osnovu opšte prihvaćenih podela, svi pri merci alata su prema funkciji razvrstani u nekoliko grupa. Izdvojene su poljoprivredne alatke, zatim alat za obradu drveta, kamena i metala, alat i pribor za obradu vune i kože, za ribolov, spremanje hrane, kozmetički pribor, brusevi, kresiva, stilusi, medicinski instrumenti, kao i alat ne poznate namene. Ova podela je rezultat konven cije, pa je treba prihvatiti uz izvesnu rezervu pošto su neki predmeti imali više namena, poput motika i budaka korišćenih u ratarstvu, ali i za kopanje rovova, kanala, temelja i sl., ili noževa sa univerzalnom funkcijom.

ALAT I PRIBOR

POLJOPRIVREDNE ALATKEAlatke upotrebljavane u ratarstvu i stočarstvu izrađivane su od gvožđa. U đerdapskim utvrđenjima nađene su tri motike za obradu zemlje (kat. br. 385−387), zatim dvozuba motika za okopavanje vinograda (kat. br. 388), dva budaka (kat. br. 389−391) i više kram-pova (kat. br. 392−397), oruđe za košenje trave (kat. br. 398−401), odnosno za žetvu (kat.

96

br. 402−409), kao i nekoliko kosira različitih dimenzija (kat. br. 410−417), od kojih su veći primerci najverovatnije služili za krčenje šume ili orezivanje voćnjaka, a manji za negu vinove loze. Posebnu vrstu predmeta predstavljaju zvona-klepetuše (kat. br. 418−419), koja direktno svedoče o postojanju stočarstva.

/ MOTIKE / Prema obliku sečiva, motike namenjene zemljodelstvu razvrstane su u tri tipa. U prvi tip spada motika sa širim povijenim sečivom trapezoidnog oblika, nađena u ostavi alata iz Dijane (kat. br. 385). Analogije za ovaj primerak potiču sa većeg broja loka-liteta na teritoriji Srbije, koje su pratećim materijalom opredeljene u širi period od 1. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 40, тип А, варијанта а, бр. 1−12, 15−18, Т. II/3; Лаловић 1987: 122, кат. бр. 20, Т. III/2), dok je sličan nalaz poznat iz Sarda (Crawford 1990: E10, fi g. 363).

Drugi tip čini motika sa trougaonim i povijenim sečivom, takođe iz Dijane, ali iz naseobinskog sloja (kat. br. 386). Kao i kod prethodnog tipa, veći broj analognih prime-raka nađen je na prostoru Srbije, a na osnovu pratećeg materijala datovani su u raspon od 4. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 41−42, тип B, варијанта b, бр. 1−12, 15−18, Т. II/3).

Motika trećeg tipa, koja se odlikuje uskim povijenim sečivom i kraćim pravouga-onim ojačanjem, potiče iz Dijane (kat. br. 387).

385. Motika sa širim povijenim sečivom trapezoidnog oblika, ojačanim vertikalno postavljenim rebrom na spoljnoj strani, sa konveksnom oštricom i kraćim ojačanjem kvadratnog oblika i preseka na zadnjoj strani kružnog otvora za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 23,5 cm, širina 16,5 cm, prečnik otvora 3,6 cm.

Dijana, 1978, ostava alata, br. 1 (T. XIX/385). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 40, T. II/3.

386. Motika sa povijenim sečivom trougaonog oblika, ojačanim vertikalnim rebrom na spoljnoj strani, sa konveksnom oštricom i kraćim ojačanjem kvadrat-nog oblika i preseka na zadnjoj strani kružnog otvora za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 29 cm, širina 18 cm, prečnik otvora 3,6 cm.

Dijana, 1983, C−867a (T. XIX/386). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 40, T. XXXVIII/5, T. II/6.

387. Motika sa uskim povijenim trapezoidnim sečivom, čija je oštrica konveksno izvedena, i kraćim ojačanjem pravougaonog oblika i preseka na zadnjoj strani kružnog otvora za nasađivanje.


Dijana, 1992, sonda 52/85, osnova I, C−28 (T. XX/387).


/ DVOZUBA MOTIKA / Dvozuba motika za okopavanje vinograda (kat. br. 388) nađena je u Sipu. Poznate su brojne analogije iz Gornjeg Streoca (Ivanišević, Špehar 2006: 145, fi g. 6.5), Caričinog grada (Bavant, Ivanišević 2003: 67, kat. br. 230), Majdanpeka (Поповић, И. 1988: 40, тип В, бр. 1, Т. IV/3), sa lokaliteta Raven−Kale u Makedoniji (Mikulčić 2002: 454, Abb. 371/1) i iz Pernika u Bugarskoj (Любенова 1981: 164, oбр. 103/2). U Caričinom gradu se jedan sličan primerak nalazio u ostavi alata.81 Ova vrsta predmeta je od 5. do 7. veka bila karakteristična za oblasti Carstva južno od donjeg Podu-navlja (Henning 1987: 77, Abb. 33).


388. Dvozuba motika sa ojačanim kružnim otvorom za nasađivanje drške. Gornji deo alatke polukružno je savijen i prerasta u dva paralelna kraka, od kojih jedan nedostaje, dok je drugi polomljen.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 20 cm, širina 16,2 cm, prečnik otvora 3,1 cm.

Sip, kula A, 1965, inv. br. 35, muz. inv. br. 776 (T. XX/388).

Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Popović, I. 1988: 46, T. IV/2.

97

/ BUDACI / Osim u ratarstvu, budaci su upotrebljavani za kopanje kanala, temelja, rovova i sl. Analogije za primerke sa trapezoidnim sečivom iz Pontesa (kat. br. 389−391) poznate su sa većeg broja lokaliteta u Srbiji, a pratećim materijalom su datovane od 3. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 37, тип B, варијанта а, бр. 2−5, Т. II/6; Milinković 2002: Abb. 28/12; Радичевић 2002: sl. 7/2). Slični primerci potiču sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 28/3), iz Gornjeg Streoca (Ivanišević, Špehar 2006: 143, fi g. 6.3), Caričinog grada82 i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 21/9).

82 Neobjavljeno, НМЛ 25. 83 Neobjavljeno, С−58/01.

389. Budak sa povijenim sečivom trapezoidnog oblika, čija je oštrica konveksno izvedena, i kraćim ojačanjem kvadratnog oblika i preseka na zadnjoj strani kružnog otvora za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 25,5 cm, širina 9,5 cm, prečnik otvora 4 cm.

Pontes, 1984, C−546 (T. XXI/389). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 37, T. I/4.

390. Isto kao kat. br. 389. Gvožđe, kovanje; dužina 23 cm, širina 10,2 cm,

prečnik otvora 3,8 cm. Pontes, 1984, C−50. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 37.

391. Isto kao kat. br. 389, zadnji deo je fragmentovan. Gvožđe, kovanje; dužina 20,4 cm, širina 4,8 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, C−681. Smeštaj: Karataš, depo (T. XXI/391).

/ KRAMPOVI / U utvrđenjima na desnoj obali Dunava nađeno je nekoliko krampova, razvrstanih prema obliku u tri tipa. Prvom i najbrojnijem tipu pripadaju primerci sa povijenim sečivom deltoidnog oblika i kraćim trougaonim šiljkom na zadnjoj strani otvora za nasađivanje drške (kat. br. 392−395). Drugi tip čini kramp sa uskim povijenim sečivom deltoidnog oblika i dugim uskim pravougaonim dodatkom na zadnjoj strani otvora za nasađivanje (kat. br. 396). Treći tip predstavlja primerak čije je sečivo identično kao kod prvog tipa, dok se na zadnjoj strani nalazi dvokraki dodatak (kat. br. 397).

Krampovi slični prvom tipu sreću se u Caričinom gradu83 i Gornjem Streocu (Ivanišević, Špehar 2006: 145, fi g. 6.4).

392. Kramp sa povijenim sečivom deltoidnog oblika, čija je oštrica konveksno izvedena, kraćim trougaonim šiljkom kvadratnog preseka i ojačanim kružnim otvorom za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 30 cm, širina 6 cm, prečnik otvora 3 cm.

Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (T. XXI/392).

Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXXVIII/LIV.


prečnik otvora 3,7 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 1, osnova II, C−1326. Smeštaj: Karataš, depo.

394. Isto kao kat. br. 392. Gvožđe, kovanje; dužina 31,5 cm, širina 7 cm,

prečnik otvora 3 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora,


395. Isto kao kat. br. 392. Gvožđe, kovanje; dužina 25,5 cm, širina 6,5 cm,

prečnik otvora 2,2 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 1, osnova II, C−1326. Smeštaj: Karataš, depo.

396. Kramp sa uskim povijenim sečivom deltoidnog oblika, čija je oštrica konveksno izvedena, dugim uskim šiljkom pravougaonog preseka i gotovo oval-nim otvorom za nasađivanje.


Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnove I, C−179. Smeštaj: Karataš, depo (T. XXI/396).

397. Kramp sa povijenim sečivom deltoidnog oblika, čija je oštrica konveksno izvedena, i dvokrakim dodatkom na zadnjoj strani kružnog otvora za nasađivanje.


Dijana, 1986, sonda 55/86, prostorija 1, sloj II, C−1425. Smeštaj: Karataš, depo (T. XXI/397, sl. 56).

Sl. 56. Kramp (kat. br. 397)

98

/ KOSE / Kose sa lučnim sečivom nađene su u Pontesu i Dijani. Držalica je nasađivana pomoću trna (kat. br. 398−399) ili tulca (kat. br. 400−401), na osnovu čega su izdvojena dva tipa. Iz Srbije je poznat veći broj analognih primeraka, i to za prvi tip sa lokaliteta Sala-kovac, Brović i Šanac, gde su datovani u period od 4. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 88, 89, тип B, бр. 1−9, Т. XV/2), kao i iz Gradišta u selu Puhovac, u blizini Kruševca (Рашковић 2003: 89, sl. 14), koji je pogrešno protumačen kao kosir. Kose identične drugom tipu, kod koga je držalica nasađivana preko tulca, srećemo na brojnim lokalitetima u Srbiji, a na osnovu pratećeg materijala datovane su u raspon od 2. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 87−88, тип A, бр. 1−11, 14−22, Т. XV/1; Рашковић 2003: 87−88, sl. 12).

398. Kosa dugog, blago povijenog sečiva trougaonog preseka, postavljenog pod tupim uglom u odnosu na pljosnat široki trn za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 34,5 cm, širina 4 cm. Pontes, 1980, C−15 (T. XXII/398). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 88, T. XV/2.

399. Isto kao kat. br. 398. Vrh je oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 27 cm, širina 3 cm. Pontes, 1982, C−174. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 88, T. XV/2.

400. Kosa dugog, blago povijenog sečiva trougaonog preseka, postavljenog pod tupim uglom u odnosu na okrugli tulac za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 24 cm, širina 2 cm. Pontes, 1982, C−273 (T. XXII/400). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 88, T. XV/1.

401. Isto kao kat. br. 400. Dosta oštećena. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 18 cm. Dijana, 1983, C−976. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 88.

/ SRPOVI / Srpovi za žetvu nađeni su u naseobinskim slojevima Pontesa i Dijane (kat. br. 402−409). Poznat je veći broj paralela u Srbiji, datovanih pratećim materijalom od 3. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 84−85, тип А, варијанта b, бр. 10−14, Т. XIV/4, 88−89, тип B, бр. 3−9, Т. XV/2; Bavant 1990: 226, cat. nº 227, pl. XXXIX/227; Popović, I. 1990: 278, typ A, nº 1, fi g. 186). Slični primerci potiču iz Gamzigrada, gde se jedan srp nalazio u ostavi iz poslednje četvrtine 4. i prve polovine 5. veka (Лаловић 1987: 124, кат. бр. 29, Т. IV/1), sa lokaliteta Zidani Gaber u Sloveniji, opredeljen u širi period od 5. do 7. veka (Bitenc, Knifi c 2001: 49, kat. br. 140/1−6), sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 27/11), kao i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 26/5, 6, 8).

402. Srp sa sečivom polukružnog oblika i trougaonog preseka, koje pod tupim uglom prelazi u trn za nasađivanje pravougaonog preseka. Vrh sečiva prelazi osu trna za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 31,5 cm, širina 4,5 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, ispod

osnove IV, C−582 (T. XXII/402). Smeštaj: Karataš, depo.

403. Slično kao kat. br. 402. Gvožđe, kovanje; dužina 23 cm, širina 2,5 cm. Pontes, 1983, C−92 (T. XXII/403). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 84, T. XIV/4.

404. Isto kao kat. br. 403. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 30 cm, širina 2,5 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora,

mrka zemlja, ispod osnova I i II, C−178. Smeštaj: Karataš, depo.

405. Isto kao kat. br. 403. Oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 23,5 cm, širina 2,5 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj IIIa, C−1419. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 78, T. XLIV/1.

406. Isto kao kat. br. 403. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 28 cm, širina 2,8 cm. Pontes, 1983, C−92. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 84, T. XIV/3.

407. Isto kao kat. br. 403. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 15 cm, širina 1,5 cm. Pontes, 1983, C−70. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 84, T. XIV/3.

408. Isto kao kat. br. 403. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 18,5 cm, širina 2 cm. Pontes, 1983, C−275. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 84, T. XIV/3.

409. Isto kao kat. br. 403. Oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 17,5 cm, širina 2,4 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnova I i II, C−117. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 78, T. XLIV/1.

99

/ KOSIRI / U zavisnosti od veličine, kosiri sa polukružnim sečivom imali su različitu funkciju. Veći primerci su korišćeni za krčenje šume ili okopavanje voćnjaka, a manji za uzgoj vinove loze. Prema nameni su izdvojena dva tipa.

Prvi tip predstavljaju veći primerci, koji se javljaju u tri varijante. Prvoj pripada kosir sa tulcem za nasađivanje drške i polukružnim sečivom, koji je otkriven u Dijani (kat. br. 410). Slični primerci sreću se u Caričinom gradu.84 Drugu varijantu čini kosir takođe iz Dijane, sa nešto širim polukružnim sečivom i tulcem za nasađivanje (kat. br. 411), kome je sličan primerak sa lokaliteta Čečan na Kosovu, opredeljen u 6. vek (Ivanišević, Špehar 2006: 145, fi g. 6/8). Treća varijanta obuhvata kosire identične prethodnim, ali sa pravouga-onim dodatkom na tupoj strani sečiva, koji su konstatovani u Hajdučkoj vodenici i Dijani (kat. br. 412−414). Sličan primerak potiče sa Gradine na Jelici, kod koga je prelaz drške u oštricu izveden pod blažim uglom (Milinković 2002: Abb. 27/8), zatim iz Caričinog grada, mada je luk pri vrhu nešto blaži, a ispust sa strane postavljen je pod pravim uglom,85 i sa lokaliteta Konopljar u selu Čitluk, u okolini Kruševca (Рашковић 2003: 89, sl. 15). Usled oštećenosti, dva fragmentovana kosira sa lokaliteta Mihajlovac–Blato i Dijana (kat. br. 415−416) ne mogu da se tipološki bliže opredele.

U drugi tip je izdvojen kosir manjih dimenzija nađen u Mihajlovcu (kat. br. 417), čija je analogija poznata sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: 84, Abb. 37/1). Poput dvo-zubih motika, ova vrsta oruđa bila je od 5. do 7. veka karakteristična za oblasti Carstva južno od donjeg Podunavlja, gde je nastavljena rimska tradicija uzgoja grožđa (Henning 1987: 93−94, Abb. 33).

84 Neobjavljeno, NMLK 462; С−29/97. 85 Neobjavljeno, С−91/84.

410. Kosir sa polukružnim sečivom trougaonog preseka, koje u donjem delu prerasta u tulac kružnog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 25 cm, širina 5,2 cm, prečnik tulca 2,3 cm.

Dijana, 1982, sonda 32/82, zapadna kapija, unutar bedema, žućkastomrka zemlja ispod osnove III; C−565 (T. XXIII/410).


411. Kosir sa polukružnim sečivom trougaonog preseka, koje je u gornjem delu savijeno gotovo pod pravim uglom. Donji deo prerasta u tulac kružnog preseka.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 23,8 cm, širina 4,9 cm, prečnik tulca 2,1 cm.

Dijana, 1980, sonda 19/80, C−341 (T. XXIII/411). Smeštaj: Karataš, depo.

412. Kosir sa polukružnim sečivom trougaonog preseka, koje u donjem delu prerasta u tulac kružnog preseka. Na tupoj strani sečiva nalazi se pravougaoni ispust.

Gvožđe, kovanje; dužina 30 cm, širina 7,5 cm. Hajdučka vodenica, 1969, ter. inv. 151 (T. XXIII/412). Objavljeno: Поповић, И. 1988: 84, T. XIV/3.

413. Isto kao kat. br. 412. Gvožđe, kovanje; dužina 30 cm, širina 4,5 cm. Dijana, 1979, ostava alata, br. 2, inv. br. 148. Objavljeno: Поповић, И. 1988: 78, T. XLIV/1.

414. Isto kao kat. br. 412. Gvožđe, kovanje; dužina 34,5 cm, širina 3 cm. Dijana, 1984, C−973. Objavljeno: Поповић, И. 1988: 78.

415. Kosir sa polukružnim sečivom trougaonog preseka, koje je fragmentovano.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 12 cm, širina 4,4 cm.

Mihajlovac−Blato, 1964, sonda III, o. c. 7, kesa 49 (T. XXIII/415).


416. Isto kao kat. br. 415. Gvožđe, kovanje; dužina 22 cm, širina 2,2 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem,

svetlomrka zemlja ispod zida 5, C−1339. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

417. Mali kosir sa polukružnim sečivom trougaonog preseka, čiji je vrh oštećen. Drška je kvadratnog preseka i petljasto se završava na donjem kraju.

Gvožđe, kovanje; dužina 11,2 cm, širina 2 cm. Mihajlovac−Blato, 1964, sonda III, o. c. 7, kesa 49

(T. XXIII/417). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

/ KLEPETUŠE / Posebnu vrstu opreme za poljoprivredu predstavljaju zvona-klepetuše iz Dijane (kat. br. 418–419), koja potvrđuju da se stanovništvo bavilo stočarstvom. Pošto su većih dimenzija, u pitanju je bio uzgoj krupne stoke. Njihove analogije su poznate sa loka-liteta Biograci-Lištice u Bosni i Hercegovini (Čremošnik 1989: T. VIII/6), iz groba br. 471 sa nekropole Kelked – Feketekapu A (Kiss 1996: T. 84/4, 6) i sa nalazišta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 27/5−6).

100

ALAT ZA OBRADU DRVETAAlat iz đerdapskih utvrđenja pokazuje da je značajna delatnost stanovništva bila i obrada drveta, koje je korišćeno za izgradnju stambenih i drugih objekata, izradu nameštaja, držalica za alatke i oružje, za ogrev i sl. Zbog njegove različite namene, razne vrste alata upotrebljavane su u pojedinim fazama obrade, počevši od obaranja stabla do izrade fi nal-nog proizvoda. Drvo je obarano ili cepano pomoću sekira (kat. br. 420–430), kojima je zatim grubo skidana kora. Za dalju obradu komada drveta korišćeni su potom strugači (kat. br. 431–433), strugači-dleta (kat. br. 434–442) i obična dleta (kat. br. 443–453), a posebnom alatkom su vađeni klinovi (kat. br. 454).

/ SEKIRE / Sekire iz đerdapskih utvrđenja prema obliku mogu da se razvrstaju u tri tipa. U prvi tip spadaju sekire sa lučno povijenim trapezoidnim sečivom, otkrivene na lokalitetima Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke, Hajdučka vodenica, Mihajlovac i Dijana (kat. br. 420–424). Brojne analogije sa prostora Srbije opredeljene su pratećim materijalom u vreme od 3. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 67, тип F, бр. 1, 3, 6−16, T. X/1; Bavant 1990: 225, cat. nº 218, pl. XXXVIII/218; Живић 2003: 147, кат. бр. 289). Slični primerci sreću se na nekoliko lokaliteta u okolini Kruševca (Рашковић 2003: 91−92, sl. 20–23), u Caričinom gradu,86 na lokalitetu Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 21/2) i u Perniku (Любенова 1981: 164, oбр. 103/2).

Drugi tip čini sekira sa nešto širim lučnim sečivom trapezoidnog oblika, nađena u Dijani (kat. br. 425), čije su paralele na prostoru Galije datovane u period od 530/550. do 600/630. godine (Kazanski 2002: 86, pl. 23/1437/11, pl. 39/2093/2). Oblikom sečiva slična joj je sekira sa Gradine na Jelici.87

Treći tip predstavljaju sekire sa sečivom upravno postavljenim na držalicu, koje su nađene u Dijani i Borđeju (kat. br. 426–430). U Srbiji postoji veliki broj analogija, koje su prema drugim nalazima datovane u širi raspon od 3. do 7. veka (Поповић, И. 1988: 73, тип B, варијанта b, бр. 2–7, 9–11, Т. XII/3; Bavant 1990: 225, cat. nº 216, 217, pl. XXX-VIII/216, 217; Живић 2003: 146, кат. бр. 285). Identični nalazi poznati su i sa teritorije Galije, opredeljeni u 450/475–530/550. godinu (Kazanski 2002: 85, pl. 17/1297/9), kao i sa lokaliteta Golemanovo Kale, gde se vezuju za 6. vek (Uenze 1992: T. 21/5).

418. Zvono u obliku zarubljene piramide, na čijem se vrhu nalazi delimično oštećena lučna drška.

Bronza, livenje; visina 8,6 cm, širina 6 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, mrka zemlja sa kame-

njem i opekom ispod osnove I, C−208 (T. XIII/418). Smeštaj: Karataš, depo.

419. Isto kao kat. br. 350. Oštećeno. Bronza, livenje; očuvana visina 8,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, mrka zemlja sa šutom,

ispod osnove II, C−15. Smeštaj: Karataš, depo.

86 Neobjavljeno, NML 1198. 87 Neobjavljeno, С−20/89.

420. Sekira sa povijenim trapezoidnim sečivom, lučno oblikovanim trapezoidnim vratom i konveksnom oštricom. Ima ojačanu kružnu ušicu sa okruglim otvorom za držalicu, na čijoj zadnjoj strani je mali pravougaoni dodatak kvadratnog preseka, sa lučno obrađenim stranama.


Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (T. XXIV/420).

Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXXVIII/LV.


prečnik otvora 3 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. D-9, inv. br. 119. Objavljeno: Popović, I. 1988: 67, T. X/1.


prečnik otvora 3 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. D-9, inv. br. 119. Objavljeno: Popović, I. 1988: 67, T. X/1.

423. Isto kao kat. br. 420. Gvožđe, kovanje. Mihajlovac. Objavljeno: Popović, I. 1988, 67, T. X/1.

424. Isto kao kat. br. 420. Gvožđe, kovanje; dužina 24,5 cm, širina 5 cm. Dijana, 1978, ostava alata, br. 1. Objavljeno: Popović, I. 1988: 67, T. X/1.

101

425. Sekira sa sečivom trapezoidnog oblika, čija je oštrica lučno izvedena. Ušica je oštećena.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 12 cm, širina 6,2 cm. Dijana, 1991, sonda 70/89, jugoistočni ugao

kod zida 5, crvenkasta zemlja sa šutom ispod osnove IV, C−550 (T. XXV/425).


426. Sekira sa lučnim sečivom, postavljenim upravno na okrugli otvor za nasađivanje, i konveksnom oštricom.

Gvožđe, kovanje; dužina 22,3 cm, širina 16,8 cm, prečnik tulca 3,9 cm.

Dijana, 1987, sonda 55/86, vojnička baraka, crvenkasta zemlja sa lepom, C−1802 (T. XXIV/426).


427. Isto kao kat. br. 426. Gvožđe, kovanje; dužina 19,4 cm, širina 15,4 cm,

prečnik otvora 2,9 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, ispod osnove I, C−3. Smeštaj: Karataš, depo.


širina 14,4 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, C−1803. Smeštaj: Karataš, depo.

429. Isto kao kat. br. 426. Gvožđe, kovanje; dužina 21 cm, širina 2,5 cm. Dijana, 1982, C−743. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 73, T. XLIII/4.

430. Isto kao kat. br. 426. Gvožđe, kovanje. Donje Butorke. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 178, sl. 72/b;

Popović, I. 1988: 73, T. XLIII/4.

/ STRUGAČI / U đerdapskim utvrđenjima nađeni su i brojni strugači različitog oblika, koji su služili za uklanjanje kore sa drveta, kao i za njegovu dalju obradu. U prvi tip svrstan je strugač iz Dijane, sa savijenim kracima za nasađivanje drške, koji su vertikalno postavljeni u odnosu na lučno sečivo (kat. br. 431). Poznate su mnoge analogije sa terito-rije Srbije, pratećim materijalom opredeljene u šire razdoblje od 4. do 7. veka (Поповић, И. 1988: 115, тип B, бр. 1−3, 5−10, Т. XXI/6; Popović, I. 1990: 284, typ B, fi g. 192/c). Slični primerci sreću se na lokalitetu Limberk u Sloveniji, i to u ostavi alata datovanoj u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knifi c 2001: 33, kat. br. 87/53), zatim na Gradini na Jelici,88 u Caričinom gradu (Дероко 1950: sl. 38) i Perniku (Любенова 1981: 164, oбр. 103/2).

Drugi tip čine strugači sa drškom i sečivom u istoj ravni, otkriveni na Ušću Porečke reke (kat. br. 431−432). Njima su slični primerci sa lokaliteta Grdavov hrib u Sloveniji, datovani u kraj 3. i početak 4. veka. Jedan od njih je potpuno očuvan, sa kružnom alkom za kačenje na jednom kraju (Bitenc, Knifi c 2001: 14, kat. br. 15/3). Slični su i strugači iz Gornjeg Streoca (Ivanišević, Špehar 2006: 147, fi g. 8.7), Feliks Romulijane, i to iz ostave alata datovane u poslednju četvrtinu 4. i prvu polovinu 5. veka (Лаловић 1987: 131−133, кат. бр. 55, 56, Т. VII/3, 4), dok je strugač sa lokaliteta Ajdovski gradec opredeljen u 5−6. vek (Bitenc, Knifi c 2001: 52, kat. br. 146/7), kao i primerak sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 27/11).

88 Neobjavljeno, С−18/89, 73/97.

431. Strugač sa lučnim sečivom, sa čije tupe strane polaze dva paralelna špicasta kraka.

Gvožđe, kovanje; dužina 10 cm, širina 2,5 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, C−56 (T. XXV/431). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 115.

432. Strugač sa drškom pravougaonog oblika i preseka, koja je dva puta savijena pod pravim uglom i prerasta u sečivo trougaonog preseka, koje je oštećeno.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 19 cm, širina 1,5 cm. Ušće Porečke reke, 1970, inv. br. 175 (T. XXV/432). Smeštaj: Karataš, depo.

433. Isto kao kat. br. 432. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 19 cm, širina 1,5 cm. Ušće Porečke reke, 1970, inv. br. 288. Smeštaj: Karataš, depo.

102

/ STRUGAČI-DLETA / Posebnu vrstu oruđa za obradu drveta čine višenamenske alatke, tzv. strugači-dleta,89 čiji je jedan kraj kašikasto izveden, a drugi je u vidu dleta različitog oblika. Korišćeni su za izdubljivanje i rezbarenje površine drveta. U zavisnosti od oblika, primerci iz đerdapskih utvrđenja svrstani su u nekoliko varijanti.

Prvu varijantu čine primerci sa trapezoidnim dletom, nađeni u Hajdučkoj vodenici, Dijani i Borđeju (kat. br. 434−438). Istovetan strugač sa lokaliteta Biograci−Lištice dato-van je u 6. vek (Čremošnik 1989: 97−98, T. VII/2), dok su brojne analogije sa prostora Srbije i Bugarske opredeljene u raspon od 3. do 7. veka (Любенова 1981: 164, oбр. 103/2; Поповић, И. 1988: 120−122, тип A, варијанта с, бр. 1−3, 8−22, Т. XXII/5; Bavant 1990: 226, cat. nº 221, pl. XXXIX/221; Живић 2003: 146, кат. бр. 283; Ivanišević, Špehar 2006: 146, fi g. 8.8−12). Poznati su i slični strugači, poput onog iz ostave sa lokaliteta Ajdovski gradec, koji je opredeljen u 5−6. vek (Bitenc, Knifi c 2001: 52, kat. br. 146/10), zatim iz ranovizantijskih slojeva Caričinog grada90 i sa lokaliteta Golemanovo kale (Uenze 1992: T. 22/1−7).

Za drugu varijantu, konstatovanu na lokalitetima Rtkovo − Glamija I, Dijana i Pontes, karakteristična su trouglasta dleta (kat. br. 439−441). U Srbiji se sreću brojne analogije, datovane od 2. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 122, тип A, варијанта d, бр. 1, 3−5, Т. XXII/6). Slični primerci, s kraja 3. i početka 4. veka, potiču iz ostave sa nalazišta Grdavov hrib (Bitenc, Knifi c 2001: 14−15, kat. br. 15/11−15), iz ostave sa lokaliteta Lim-berk, opredeljene u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knifi c 2001: 33, kat. br. 87/31, 33−34, 49−50), i iz Pernika (Любенова 1981: 164, oбр. 103/2).

89 Pojedini autori su ovu vrstu alata protumačili kao svrdlo. Uporediti: Поповић, И. 1988: 118 90 Neobjavljeno, inv. br. 7/65.

434. Strugač-dleto sa valjkastom drškom, na čijoj se jednoj strani nalazi dleto pravougaonog oblika i preseka, a na drugoj strugač u vidu kašike.

Gvožđe, kovanje; dužina 33,2 cm, širina 1,3 cm. Hajdučka vodenica, 1969, inv. br. 147 (T. XXVI/434). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Кондић 1978: 70, kat. br. 62;

Popović, I. 1988: 121, T. XLIX/5.

435. Isto kao kat. br. 434. Gvožđe, kovanje; dužina 40 cm, širina 3 cm. Dijana, 1979, ostava alata, br. 2, inv. br. 149. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988, 121.

436. Isto kao kat. br. 434. Fragmentovanо. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 33 cm, širina 2 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, C−59. Smeštaj: Karataš, depo.

437. Isto kao kat. br. 434. Fragmentovanо. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 29,5 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1992, sonda 71/92, C−5. Smeštaj: Karataš, depo.

438. Isto kao kat. br. 434. Gvožđe, kovanje; dužina 30 cm, širina 2,5 cm. Donje Butorke. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 178, sl. 72/v.

439. Strugač-dleto sa valjkastom drškom, na čijoj se jednoj strani nalazi dleto trougaonog oblika, a na drugoj strugač u obliku kašike.

Gvožđe, kovanje; dužina 20 cm, širina 1,7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. 2B,

žuta peskovita zemlja, C−514 (T. XXVI/439). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 122, T. XXII/6.

440. Isto kao kat. br. 439. Gvožđe, kovanje; dužina 32 cm, širina 5 cm. Pontes, 1984, C−341. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 120, T. XXII/4.

441. Isto kao kat. br. 439. Gvožđe, kovanje; dužina 17 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj V, C−1473. Smeštaj: Karataš, depo.

442. Strugač-dleto od koga je očuvan samo kraj u vidu manje kašike.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 7,8 cm, širina 0,9 cm.

Pontes, 1980, kv. G, sloj B, C−242. Smeštaj: Karataš, depo.

103

443. Dleto sa telom kvadratnog preseka, koje je u donjem delu trapezoidno prošireno. Oštećeno.

Gvožđe, kovanje; dužina 18 cm, širina 2 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C−16 (T. XXVI/443). Smeštaj: Karataš, depo.

444. Isto kao kat. br. 443. Gvožđe, kovanje; dužina 8 cm, širina 0,8 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, žutomrka zemlja sa

šutom ispod poda II, C−204. Smeštaj: Karataš, depo.

445. Isto kao kat. br. 443. Gvožđe, kovanje; dužina 29,8 cm, širina 2,3 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, osnova II, C−19.

446. Isto kao kat. br. 443. Gvožđe, kovanje. Hajdučka vodenica, 1967. Objavljeno: Popović, I. 1988: 132.


448. Dleto sa telom pravougaonog oblika, koje je u donjem delu trapezoidno prošireno.

Gvožđe, kovanje; dužina 11,5 cm, širina 1 cm. Dijana, 1984, C−974 (T. XXVI/448). Objavljeno: Popović, I. 1988: 132, T. XXV/3.

449. Isto kao kat. br. 448. Gvožđe, kovanje; dužina 14 cm, širina 1 cm. Dijana, 1984, C−975. Objavljeno: Popović, I. 1988: 132, T. XXV/3.

450. Isto kao kat. br. 448. Gvožđe, kovanje; dužina 9 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1983, C−812. Objavljeno: Popović, I. 1988: 132, T. XXV/3.

451. Dleto sa telom kružnog preseka, koje prerasta u veliko trapezoidno sečivo.

Gvožđe, kovanje; dužina 9,5 cm, širina 3,5 cm. Milutinovac (T. XXVI/451). Objavljeno: Popović, I. 1988: 133, T. XXV/5.


453. Dleto načinjeno od šipke pravougaonog preseka, sa blago proširenom radnom površinom. Posmatrana sa strane, alatka ima trougaoni oblik.

Gvožđe, kovanje; dužina 16,1 cm, širina 1,4 cm (T. XXVI/453).

Dijana, 1985, sa osnove 1, C−1198.

/ DLETA / Za obradu drveta korišćena su i obična dleta, koja su prema obliku tela podeljena u dva tipa. Prvi tip se javlja u tri varijante, koje obuhvataju primerke kvadrat-nog (kat. br. 443−447), pravougaonog (kat. br. 448−450) i kružnog preseka (kat. br. 451−452), i to iz Hajdučke vodenice, Dijane, Pontesa i Milutinovca. Analogni primerci iz Ravne i Caričinog grada (Поповић 1988: 118, Т. ХХII/1) datovani su u 6. vek. Drugi tip čini dleto iz Dijane, načinjeno od šipke pravougaonog preseka, sa blago proširenom rad-nom površinom, koje posmatrano sa strane ima trougaoni oblik (kat. br. 453). Analogni primerci iz Boljetina opredeljeni su u 4. vek (Поповић 1988: 134, Т. ХХVI/1). Predmeti sličnog oblika protumačeni su kao deo strugača (ascija) (Поповић 1988: 116).

/ ORUĐE ZA VAĐENJE KLINOVA / Na lokalitetu Dijana, u sloju naselja-vanja, nađena je alatka načinjena od šipke pravougaonog preseka, čiji je donji deo savijen i račva se u dva kraka, koja je najverovatnije služila za vađenje klinova (kat. br. 454). Sličan prime rak, sa nešto manjim kracima i petljasto oblikovanim gornjim delom, potiče sa lokaliteta Nađiharšani u Mađarskoj, iz groba br. 59, a E. Garam ga je protumačila kao ključ (Garam 2002: Аbb. 10/2).

454. Alatka za vađenje eksera načinjena od šipke pravougaonog preseka, koja je u donjem delu savijena pod pravim uglom. Radni deo alatke izveden je u vidu dva paralelna kraka.

Gvožđe, kovanje; dužina 11,4 cm, širina 1,8 cm. Dijana, sonda 63/88, središnji deo, osnova I, 1988,

C−2199 (T. XXVI/454). Smeštaj: Karataš, depo.

104

ALAT ZA OBRADU KAMENAPošto su utvrđenja podizana mahom od kamena, njegova obrada svakako je činila značajnu privrednu delatnost stanovništva na đerdapskom limesu. Nađena je, međutim, samo jedna alatka korišćena u tu svrhu. Izrađena je od šipke kvadratnog preseka, čiji je gornji kraj petljasto oblikovan, a donji je trapezoidan i savijen pod pravim uglom (kat. br. 455). Bila je deo sistema za nošenje kamena. U ureze na bočnim stranama većeg komada kamena ubacivani su nosači, a kroz petlju na njihovom gornjem kraju provlačena je šipka sa alkom na vrhu, koja je kačena na kuku za podizanje (Adam 2005: 44−53, fi g. 110). Ovaj primerak je možda služio i za prenos manjih komada kamena, koji su najverovatnije obrađivani u samom utvrđenju. Takav slučaj je konstatovan u Caričinom gradu, gde je nađen i deo arhitrava pripremljen za dalju obradu i sekundarnu upotrebu (Špehar 2008: 96−100, sl. 1). Slični predmeti poznati su sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 28/4) i iz Caričinog grada (Špehar 2008: 160, kat. br. 42−43).

455. Alatka čiji je gornji deo petljasto izveden, dok je donji deo trapezoidnog oblika i savijen pod pravim uglom.

Gvožđe, kovanje; dužina 9,7 cm, širina 2 cm. Sip, 1965, sonda 2, kvadrant B-5, muz. inv. br.

779−781 (T. XXVI/455). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

ALAT ZA OBRADU METALAIako iz đerdapskih utvrđenja potiču mnogobrojni predmeti od metala, arheološki nalazi ne ukazuju na radioničke centre za njegovu obradu. Nađena su samo dva probojca za metal (kat. br. 456−457), kojima su pravljeni otvori odgovarajućeg oblika i veličine, i to na lokalitetima Rtkovo − Glamija I i Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Sličan pri-merak sa poligonalnim telom poznat je iz ostave sa lokaliteta Limberk u Sloveniji, dato-vane u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knifi c 2001: 33, kat. br. 87/30).

Zbog malog broja nađenog oruđa za obradu metala, ali i nedovoljne istraženosti đerdapskih utvrđenja, stiče se utisak da se stanovnici nisu bavili kovačkim zanatom. Iako se izrada oruđa, oružja i drugih proizvoda od metala odvijala u velikim proizvod-nim centrima, ne može se ni zamisliti da u utvrdama nisu postojale makar radionice za popravku vojne opreme i neophodnog alata.91

456. Probojac sa telom poligonalnog preseka, koje se u donjem delu završava četvorostranim špicem.

Gvožđe, kovanje; dužina 18,5 cm, širina 1,4 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. C−6, humus, C−456

(T. XXVI/456). Smeštaj: Karataš, depo.

457. Isto kao kat. br. 382. Gvožđe, kovanje; dužina 21 cm, širina 1,6 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXXVII/III.

ALAT I PRIBOR ZA OBRADU VUNE I KOŽEOd vune je pravljena odeća, a njena obrada započinjala je šišanjem ovaca lučnim jed-nodelnim makazama (kat. br. 458−471). Posle pranja i sušenja, vuna je češljana pomoću grebena (kat. br. 472−477), a zatim je ispredana. Na kraju su pletenjem izrađivani fi nalni proizvodi, odnosno odevni predmeti. O tom procesu svedoče nalazi bronzanih preslica (kat. br. 478−495) i pršljenaka različitog oblika, načinjenih od keramike (kat. br. 496−512), olova (kat. br. 513), kamena (kat. br. 514−516) i kosti (kat. br. 517−530).

S druge strane, od životinjske kože su izrađivani delovi odeće i obuće, remenje, pojasevi i slično. Koža je čišćena pomoću specijalnih gvozdenih noževa sa vrhom povi-jenim nagore (kat. br. 531−541), nakon čega je sušena i dalje obrađivana. Od alata korišćenog za fi nalnu obradu, u utvrđenjima na Đerdapu nađeno je samo nekoliko gvozdenih probojaca za pravljenje kružnih otvora (kat. br. 542−545), kao i igle za šivenje (kat. br. 546−547).

91 Tokom dosadašnjih arheoloških iskopavanja u utvrđenjima na desnoj obali Dunava, na potesu između ušća Porečke reke i ušća Timoka nije konstatovano postojanje metalurških radionica, a raspoloživa dokumentacija ne pruža nikakve podatke o eventualnim nalazima zgure.

105

/ MAKAZE / Potpuno očuvane lučne makaze, sa trougaonim sečivom trougaonog preseka, potiču iz Dijane, i to dva primerka iz naseobinskog sloja (kat. br. 458−459), a treći iz ostave alata (kat. br. 460). Identične makaze sreću se na prostoru Galije (Kazanski 2002: pl. 9/754), kao i na brojnim lokalitetima u Srbiji, gde se datuju u period od 4. do 6. veka (Поповић, И. 1988: 97, тип A, варијанта а, бр. 3−6, 10−11, Т. XVII/4; Bavant 1990: cat. nº 166, 217, pl. XXXV/164, 166; Milinković 2002: Abb. 28/10; Живић 2003: 145−146, кат. бр. 281−282). Slični primerci potiču iz ratničkog groba u oblasti Vesthajm u Nemačkoj, zatim iz groba muškarca sa nekropole Romans dÌsonko u oblasti Friuli u Italiji (Riemer 2000: 131, Abb. 49/11, 183, Abb. 66/4), iz ostave sa lokaliteta Limberk, koja je datovana u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knifi c 2001: 33, kat. br. 87/59, 60), iz ostave sa nalazišta Tinje nad Loko, s kraja 6. veka (Bitenc, Knifi c 2001: 33, kat. br. 87/59−60), sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 28/10) i iz Caričinog grada.92 U Dijani su nađene i makaze sa omega drškom (kat. br. 461).

Pojedinačna sečiva makaza, kod kojih je prelaz trna u sečivo na unutrašnjoj strani izveden konkavno, a na spoljašnjoj ravno, konstatovana su u Ušću Porečke reke, Dijani, Pontesu i Hajdučkoj vodenici (kat. br. 462−469). Analogije za ovu vrstu nalaza potiču sa Kosova, sa lokaliteta Čečan i Gornji Streoc (Ivanišević, Špehar 2006: 147, Fig. 8.5−6), kao i iz Caričinog grada (Bavant 1990: cat. nº 168, 217, pl. XXXV/168). Osim toga, tokom istraživanja Ušća Porečke reke i Dijane nađena su i dva sečiva makaza kod kojih je prelaz trna u sečivo konkavan na obe strane (kat. br. 470−471).

458. Lučne jednodelne makaze sa sečivima trougaonog oblika i preseka, od kojih je jedno polomljeno. Prelaz drške u sečivo na unutrašnjoj strani je konkavan, a na spoljašnjoj ravan.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 28,7 cm, širina 4,2 cm, širina sečiva 2,8 cm.

Dijana (T. XXVII/458, sl. 57). Smeštaj: Karataš, depo.

459. Isto kao kat. br. 458. Fragmentovane. Gvožđe, kovanje; dužina 25 cm, širina 5 cm,

širina sečiva 3 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem,

osnova IV, C−580. Smeštaj: Karataš, depo.

460. Isto kao kat. br. 458. Gvožđe, kovanje; dužina 18,2 cm, širina 4,2 cm. Dijana, 1979, ostava alata, br. 2, inv. br. 150. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 97, T. XLVII/1.

461. Slično kao kat. br. 458, sa tzv. omega drškom. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 18,7 cm,

širina sečiva 2,5 cm. Dijana, 1995, sonda 75/95, osnova I,

C−43 (T. XXVII/461). Smeštaj: Karataš, depo.

462. Sečivo lučnih makaza trapezoidnog oblika i trou-gaonog preseka, sa delimično očuvanom drškom. Prelaz trna u sečivo na unutrašnjoj strani je konka-van, a na spoljašnjoj je izveden koso i pravolinijski.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 12,2 cm, širina 2,3 cm. Ušće Porečke reke, 1970, inv. br. 2. Smeštaj: Karataš, depo.

463. Isto kao kat. br. 462. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 6 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, okeržuta zemlja,

C−1834a. Smeštaj: Karataš, depo.

464. Isto kao kat. br. 462. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 13 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, svetlomrka zemlja,


465. Isto kao kat. br. 462. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 19 cm, širina 2,7 cm. Dijana, 1995, sonda 74/958, mrka zemlja

sa raspadnutom opekom, C−43. Smeštaj: Karataš, depo.

466. Isto kao kat. br. 462. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 18,5 cm, širina 2 cm. Pontes, 1980, C−74. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Popović, I. 1988: 97.

467. Isto kao kat. br. 462. Fragmentovano. Hajdučka vodenica, 1967. Gvožđe, kovanje. Objavljeno: Popović, I. 1988: 97.

Sl. 57. Makaze (kat. br. 458)


106

468. Isto kao kat. br. 462. Fragmentovano. Gvožđe, kovanje; Hajdučka vodenica, 1967. Objavljeno: Popović, I. 1988: 97.

469. Deo drške lučnih jednodelnih makaza. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 12 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, žutomrka zemlja sa

šutom, C−334. Smeštaj: Karataš, depo.

470. Sečivo lučnih makaza trapezoidnog oblika i trou-gaonog preseka, sa delimično očuvanom drškom. Prelaz trna u sečivo je konkavan.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 13 cm, širina 2 cm. Ušće Porečke reke, 1970, inv. br. 202. Smeštaj: Karataš, depo.

471. Isto kao kat. br. 470. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 20 cm, širina 2 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem,

mrka zemlja, C−1216. Smeštaj: Karataš, depo.

/ GREBENA / Višeredna grebena za češljanje vune i lana načinjena su od gvožđa. Najočuvaniji je primerak iz Dijane (kat. br. 472), za koji su analogije poznate iz Caričinog grada.93 U Pontesu i Dijani sakupljeni su i zubi grebena (kat. br. 473−477), čije se analogije takođe sreću u Caričinom gradu.94

93 Neobjavljeno, inv. br. 3/65. 94 Neobjavljeno, inv. br. 77/66; С−12/82. 95 Neobjavljeno, С−76/84.

472. Grebena od kojih su očuvana četiri zuba kvadratnog preseka, koja se u donjem delu špicasto završavaju.

Gvožđe, kovanje; dužina 11 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, tamnomrka zemlja sa

šutom, C−292 (T. XXVII/472). Smeštaj: Karataš, depo.

473. Zub grebena od šipke kvadratnog preseka, koji se u donjem delu špicasto završava.

Gvožđe, kovanje; dužina 12,8 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C−23 (T. XXVII/473). Smeštaj: Karataš, depo.

474. Isto kao kat. br. 473. Gvožđe, kovanje; dužina 11,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj III, C−1434. Smeštaj: Karataš, depo.

475. Isto kao kat. br. 473. Gvožđe, kovanje; dužina 9,2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, osnova IV, C−1423. Smeštaj: Karataš, depo.

476. Isto kao kat. br. 473. Dva primerka. Gvožđe, kovanje; dužina 10 cm, 11 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj III, C−1401. Smeštaj: Karataš, depo.

477. Isto kao kat. br. 473. Dva primerka. Gvožđe, kovanje; dužina 12,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj II, osnova I, C−1393. Smeštaj: Karataš, depo.

/ PRESLICE / Za namotavanje ispredene vune korišćene su ručne preslice od drveta i bronze, mada su poznati i gvozdeni, koštani i stakleni primerci. Bronzane preslice obično su izrađivane od valjkasto oblikovane šipke, koja je ponekad reljefno obrađena i ornamen-tisana urezima. Donji deo se završavao u vidu obruča, pomoću koga su preslice stavljane na prst, dok je gornji deo bio u obliku krsta ili ptice (petao, golub).

Zbog pojave hrišćanskih simbola, pojedini istraživači su pogrešno interpretirali namenu preslica, prepoznajući u njima kultne predmete (Vetters 1948). Tako su vezivane za pripadnike Bonusove jeresi (Јанковић, Ђ. 1981: 176−177) ili su tumačene kao oprema za miropomazanje (Живић 2003: 129, кат. бр. 215; 170−172, кат. бр. 380−386), ali i kao kozmetički štapići za nanošenje mirišljavih ulja ili masti na telo (Petković 1995: 35−36).

Problem namene razrešen je zahvaljujući likovnim predstavama iz ranovizantijskog perioda. Njihovom analizom ustanovljeno je da se radi o ručnim preslicama nastalim još u vreme ranog Rimskog carstva, koje su bile ukrašene predstavom stidljive Venere (Ven-era pudicitia). Stavljane su na mali prst leve ruke, a pridržavane su sa tri prsta, dakle bez palca (König 1987: 130−132, 136−137, Abb. 113, 118−119).

U đerdapskim utvrđenjima nađen je znatan broj preslica načinjenih gotovo isključivo od bronze (kat. br. 478−495), osim primerka iz Dijane (kat. br. 495), koji je izrađen od gvožđa. Poznate su brojne paralele sa raznih lokaliteta. Preslici iz Akva, sa krstasto ukrašenim gornjim delom (kat. br. 478), sličan je primerak iz Caričinog grada, čiji gornji deo ima oblik ravnokrakog krsta,95 kao i sa nepoznatog lokaliteta na teritoriji Singidunuma (Крунић 1997: 258, кат. бр. 439). Osim preslica sa krstolikim proširenjem

107

ispod predstave ptice, poznati su i primerci sa pločastim pravougaonim, ponekad ukrašenim proširenjem. Ta varijanta konstatovana je i u drugim oblastima. Primerku sa lokaliteta Mora Vagei (kat. br. 479) slična je preslica iz Gamzigrada (Јанковић, Ђ. 1983а: 132, кат. бр. 176), kao i preslica iz Sadoveca, na čijem je gornjem delu izvedena pred-stava petla (Uenze 1992: T. 6/2). Analogija za preslicu iz Dijane (kat. br. 482) potiče iz Caričinog grada, mada je taj nalaz, budući da je u donjem delu oštećen, protumačen kao igla pribadača (Кондић, Поповић, 1977: 201, кат. бр. 59, Т. XVI/4). Ovom primerku slična je i preslica iz Gamzigrada (Јанковић, Ђ. 1983а: 136, кат. бр. 187). Nešto jed-nostavniji oblik imaju preslice sa tankim pločastim proširenjem ispod predstave ptice, otkrivene u Donjim Butorkama (kat. br. 484) i Dijani (kat. br. 485), kojima su slični nalazi iz Caričinog grada.96 U Dijani su nađene i preslice sa predstavom ptice na vrhu, ukrašene koncentričnim krugovima (kat. br. 486−487), kojima su slični primerci sa lokaliteta Gole-manovo Kale (Uenze 1992: T. 5/3), odakle potiče i primerak sličan preslici sa nalazišta Ljubičevac−Glamije ili Ušće Slatinske reke (kat. br. 490) (Uenze 1992: T. 5/2, 6).

96 Neobjavljeno, NML-104.

478. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice, ispod koje se nalazi krstoliko proširenje. Središnji deo tela preslice ukrašen je sa pet rebara, dok je donji deo polomljen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 17,9 cm, širina 2 cm, prečnik 2,1 cm.

Akve, br. 479 (T. XXVIII/478). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 176−177, T. XVIII/1.

479. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice ukrašene koncentričnim krugovima. Ispod ptice, kao i na središnjem delu preslice, nalazi se pravougaono reljefno proširenje, ukrašeno motivima u vidu linije, romba i koncentričnih krugova. Donji deo preslice ima proširen petljasti kružni završetak, na čijoj se donjoj strani nalazi reljefno obrađen dugmetasti kraj.

Bronza, livenje; očuvana dužina 22 cm, širina 2,2 cm, prečnik 2,1 cm.

Mora Vagei, inv. br. 101 ili 114. (T. XXVIII/479). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

480. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice, koja je oštećena, a sa strane je ukrašena koncentričnim krugovima. Ispod predstave ptice nalazi se proširenje u obliku kvadra, dok je telo preslice na sredini reljefno obrađeno. Donji deo je polomljen.


Dijana, 1990, C−326 (T. XXVII/480). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994, 177: kat. br. 278, T. 30/5.

481. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice ukrašene koncentričnim motivima, ispod koje se nalazi pravougaono pločasto proširenje sa šest paralelnih horizontalnih rebara. Donji deo preslice je polomljen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 7,9 cm, širina 2,3 cm. Akve (T. XXVII/481). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

482. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice, ispod koje se nalazi pravougaono pločasto proširenje. Telo preslice je reljefno obrađeno. Donji deo je u vidu proširenog petljastog okruglog završetka, koji je polomljen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 17 cm, očuvana širina 1,5 cm.

Dijana, 1995, sonda 75/95, mrka zemlja sa fragmen-tima opeke, osnova I, C−61 (T. XVIII/482).


483. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji je donji deo u vidu petljastog okruglog završetka, koji je delimično oštećen.


Dijana, 1987, C−1710 (T. XXVIII/483). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 177, kat. br. 279, T. 30/6.

484. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice sa koncentričnim krugovima, ispod koje se nalazi tanko pločasto proširenje. Središnji deo preslice reljefno je obrađen, dok je donji deo u vidu proširenog petl-jastog kružnog završetka, koji je polomljen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 17,3 cm, širina 2 cm, prečnik 2 cm.

Donje Butorke, p. br. 1026 (T. XXIX/484). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 176−177, T. XVIII/7.

485. Isto kao kat. br. 484. Bronza, livenje; očuvana dužina 21,5 cm,

širina 3 cm, prečnik 2,2 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, kv. 2, žutomrka

(svetlomrka) zemlja, C−5. Smeštaj: Karataš, depo.

486. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice sa koncentričnim krugovima, ispod koje se nalazi tanko pločasto proširenje. Donji deo nedostaje.

Bronza, livenje; očuvana dužina 16,7 cm, širina 2 cm. Dijana, 1979, C−5 (T. XXVIII/486). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 177, kat. br. 277, T. 30/4.

108

487. Isto kao kat. br. 486. Bronza, livenje; očuvana dužina 3,6 cm, širina 2,4 cm. Dijana, 1988, sonda 62/88, žućkastomrka zemlja,

ispod osnove IV, C−2188. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994, 177, kat. br. 275, T. 30/2.

488. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice. U središnjem delu telo preslice je ukrašeno sa pet plastičnih rebara. Donji deo je u vidu proširenog petljastog okruglog završetka, koji je delimično oštećen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 16 cm, širina 2,4 cm, prečnik 1,6 cm.

Dijana, 1988, sonda 65/88, površina sa garom ispod osnove IV, C−2382 (T. XXIX/488).

Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: 177, kat. br. 276, T. 30/3.

489. Isto kao kat. br. 488. Bronza, livenje; dužina 22 cm, širina 4 cm, prečnik 2,2 cm. Dijana, 1988, sonda 62/88, žućkastomrka zemlja,

ispod osnove IV, C−2281. Smeštaj: Karataš, depo.

490. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice (golub). Donji deo preslice je u vidu proširenog petljastog kružnog završetka, koji je delimično oštećen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 20 cm, širina 3 cm, prečnik 2,7 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (T. XXIX/490).

Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXIV/CC.

491. Donji deo tela preslice kružnog preseka, sa pravou-gaonim proširenjem, ispod koga je kružni završetak koji na donjoj strani ima reljefno obrađen dodatak.

Bronza, livenje; očuvana dužina 4,2 cm, prečnik 2 cm. Akve (T. XXVIII/491). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 176−177,

T. XVIII/11.

492. Isto kao kat. br. 491. Bronza, livenje; očuvana dužina 11,2 cm, prečnik 2,2 cm. Dijana, sonda 72/94, žućkasta zemlja ispod osnove

IV, 1994, C−17. Smeštaj: Karataš, depo.

493. Isto kao kat. br. 491. Bronza, livenje; očuvana dužina 5,3 cm, prečnik 2,5 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXIV/CCVIII.

494. Isto kao kat. br. 491. Bronza, livenje; očuvana dužina 3,8 cm, prečnik 2,1 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, vojničke barake, ispod

osnove I, C−1577. Smeštaj: Karataš, depo.

495. Preslica sa telom u obliku šipke kružnog preseka, čiji se gornji deo završava predstavom ptice (golub). Donji deo preslice je u vidu proširenog petljastog kružnog završetka, ispod koga se nalazi manji vertikalni dodatak.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 23,2 cm, širina 3,9 cm, prečnik 2,5cm.

Dijana (T. XXIX/495). Smeštaj: Karataš, depo.

/ PRŠLJENCI / Tokom ispredanja i pletenja vune korišćeni su pršljenci, koji su davali zamajac vretenu i sprečavali upredanje niti. O načinu njihove upotrebe najbolje svedoči vreteno sa lokaliteta Vranje kod Sevnice u Sloveniji, čiji je donji kraj bio provučen kroz pršljenak (Knifi c 1991: 21, kat. br. 32). Pršljenci nađeni na prostoru Đerdapa izrađeni su od keramike, olova, kamena ili životinjskih kostiju.

// KERAMIČKI PRŠLJENCI // Keramički pršljenci su bikoničnog (kat. br. 496−506), poluloptastog (kat. br. 507) i pločastog oblika (kat. br. 508−511), a ponekad i u vidu zarubljene kupe (kat. br. 512).

Pojedini bikonični pršljenci, poput primerka iz Dijane (kat. br. 496), ornamentisani su motivom valovnice. Direktne analogije nisu poznate, mada se neornamentisani primerak sličnog oblika sreće u Caričinom gradu.97 Sa ovog nalazišta,98 kao i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 15/14, 15), potiču primerci slični bikoničnom pršljenku sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 498). Za bikonične pršljenke blaže profi lacije, konstatovane u Pontesu (kat. br. 500) i Dijani (kat. br. 501−505), analogije su poznate iz Caričinog grada99 i Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 27/268), a slični primerci sa Gradine na Jelici,100 iz Caričinog grada101 i sa lokaliteta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 15/14−15). U grupu bikoničnih pršljenaka spada i primerak iz Dijane, koji je na trbuhu ukrašen kraćim verti-kalnim urezima (kat. br. 506). Njemu donekle nalikuje primerak iz Caričinog grada, mada je nešto drugačije ornamentisan.102 Za poluloptasti pršljenak iz Dijane (kat. br. 507) paralele potiču iz Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 27/276), a sličan, nešto manji pršljenak iz Caričinog grada.103 Pločasti pršljenci, kakvi su poznati iz Dijane (kat. br. 508−511), sreću se i u ranovizantijskom sloju tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 322, kат. br. 181−182, sl. 70/10−11). Pršljenak u obliku zarubljene kupe konstatovan je na lokalitetu Rtkovo − Glamija I (kat. br. 512), a njegova analogija potiče sa nalazišta Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 14/44).

97 Neobjavljeno, С−16/84. 98 Neobjavljeno, inv. br. 19/53. 99 Neobjavljeno, С−2/84. 100 Neobjavljeno, С−228/97. 101 Neobjavljeno, inv. br. 56/54; С−44/03. 102 Neobjavljeno, С−36/88. 103 Neobjavljeno, inv. br. 109/55; С−267/00.

109

496. Pršljenak valjkastog oblika, ornamentisan motivom valovnice.

Keramika; visina 1,5 cm, prečnik 3,2 cm, prečnik otvora 0,8 cm.

Dijana, 1989, sonda 62-63/89, C−134 (T. XXX/496).


497. Pršljenak valjkastog oblika, izrađen od zemlje sive boje i ornamentisan paralelnim vertikalnim urezima i jednim horizontalnim urezom.

Keramika; visina 2 cm, prečnik 2,8 cm, prečnik otvora 0,9 cm.

Dijana, sonda 78/01, kv. E8/9, čišćenje osnove II, 2001, C−12 (T. XXX/497).


498. Bikonični pršljenak od sive zemlje. Keramika; visina 2,8 cm, prečnik 4 cm,

prečnik otvora 1 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. C−4, gar I, C−189

(T. XXX/498). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 24.

499. Slično kao kat. br. 498, načinjen od svetlomrke zemlje.


Dijana, 1997, sonda 75/95, C−18. Smeštaj: Karataš, depo.

500. Slično kao kat. br. 498, načinjen od mrke zemlje. Keramika; visina 2,5 cm, prečnik 3,6 cm,

prečnik otvora 1,2 cm. Pontes, 1988, kv. N-14, jama 370, C−93

(T. XXX/500). Smeštaj: Karataš, depo.

501. Isto kao kat. br. 500. Keramika; visina 2 cm, prečnik 1,8 cm,

prečnik otvora 0,7 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj IV, C−1489. Smeštaj: Karataš, depo.

502. Isto kao kat. br. 500. Keramika; visina 1,9 cm, prečnik 4,5 cm,

prečnik otvora 1,8 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, mrka zemlja, C−148. Smeštaj: Karataš, depo.


prečnik otvora 0,8 cm. Dijana, 1995, sonda 75/94, mrka zemlja

sa šutom iznad osnove I, C−39. Smeštaj: Karataš, depo.


prečnik otvora 1 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, žućkastomrka zemlja

ispod osnove II−III, C−248. Smeštaj: Karataš, depo.

505. Isto kao kat. br. 500. Keramika; visina 3 cm, prečnik 3,7 cm,

prečnik otvora 1,1 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, osnova II, C−18. Smeštaj: Karataš, depo.

506. Bikonični pršljenak ornamentisan kratkim vertikalnim, paralelno izvedenim urezima na trbuhu.


Dijana, sonda 78/01, kv. E8/9, čišćenje osnove II, 2001, C−12 (T. XXX/506).


507. Pršljenak poluloptastog oblika, na donjoj i bočnim površinama ornamentisan urezanim kružnim linijama.

Keramika; visina 1,8 cm, prečnik 2,4 cm, prečnik otvora 0,8 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, sivomrka zemlja, C−147 (T. XXX/507).


508. Pločasti pršljenak kružnog oblika. Keramika; prečnik 4 cm, prečnik otvora 1,6 cm. Dijana, 1980, sonda 20/80, mrkožuta zemlja,

C−316 (T. XXX/508). Smeštaj: Karataš, depo.


prečnik otvora 0,9 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnove II, C−196. Smeštaj: Karataš, depo.

510. Isto kao kat. br. 508. Keramika; visina 0,7 cm, prečnik 4 cm,

prečnik otvora 1 cm. Dijana, 1996, sonda 74/95, C−148. Smeštaj: Karataš, depo.

511. Pločasti pršljenak kružnog oblika, sa uzdignutim ivicama. Keramika; prečnik 3,5 cm, prečnik otvora 0,4 cm. Dijana, 1980, unutrašnja strana zida 1,

svetlomrka rastresita zemlja, C−302 (T. XXX/511).


512. Pršljenak od zemlje tamnomrke boje, u obliku zarubljene kupe.

Keramika; visina 1,8 cm, prečnik baze 3 cm, prečnik vrha 2 cm, prečnik otvora 1,1 cm.

Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-2, gar I, C−42 (T. XXX/512).


110

// OLOVNI PRŠLJENAK // U Dijani je nađen pločasti pršljenak od olova (kat. br. 513), kome je donekle sličan primerak iz Caričinog grada.104

104 Neobjavljeno, С−1/97. 105 Neobjavljeno, С−345/00. 106 Neobjavljeno, С−14/96. 107 Neobjavljeno, С−47/02.

513. Bikonični pršljenak. Olovo; visina 0,9 cm, prečnik 2,5 cm,

prečnik otvora 1 cm. Dijana, 1985, sonda 51/85, severni bedem,

tamnomrka zemlja, C−1242 (T. XXIX/513). Smeštaj: Karataš, depo.

// KAMENI PRŠLJENCI // Pršljenci su izrađivani od kamena, pa čak i od mermera. Pločastog (kat. br. 514) i bikoničnog su oblika (kat. br. 515), mada je poznat i primerak u vidu zarubljene kupe (kat. br. 516). Pršljenci od kamena nisu osobenost đerdapske oblasti, što pokazuje sličnost primeraka sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 514) i Golemanovo Kale (Uenze 1992: T. 14/31), a zelenom pršljenku iz Dijane (kat. br. 516) slični su nalazi iz ranovizantijskih slojeva tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 322, kат. br. 173, sl. 70/2) i Caričinog grada.105

Sl. 58. Pršljenak (kat. br. 514)

514. Pločasti pršljenak beličaste boje. Mermer; visina 1,4 cm, prečnik 2,6 cm,

prečnik otvora 0,4 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-7, šut I, C−45

(T. XXIX/514, sl. 58). Smeštaj: Karataš, depo.

515. Bikonični pršljenak crne boje. Kamen; visina 2 cm, prečnik 4 cm, prečnik otvora 1,1 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. F-6, o.s. 3, C−165

(T. XXIX/515, sl. 59). Smeštaj: Karataš, depo.

516. Pršljenak u obliku zarubljene kupe, od fi no obrađenog i uglačanog kamena zelene boje. Na donjoj strani ukrašen je sa dve, a na bočnim stranama sa tri paralelno urezane linije.

Kamen; visina 1,5 cm, prečnik 1 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum – iz južnog

profi la, intenzivan šut, C−38 (T. XXIX/516). Smeštaj: Karataš, depo.

// KOŠTANI PRŠLJENCI // Pršljenci izrađeni od kosti (kat. br. 517−530) najčešće imaju oblik polulopte, dok su pločasti znatno ređi (kat. br. 529). Donja strana poluloptastih primeraka uglavnom je ravna, a samo ponekad konkavna (kat. br. 517, 521). Poluloptasti pršljenci odlikuju se raznovrsnom i bogatom ornamentikom u vidu koncentričnih kru-gova različite veličine i paralelno urezanih linija ili njihovih kombinacija. Pošto koštani pršljenci sa teritorije nekadašnjeg Romejskog carstva imaju raznolike motive u skladu sa lokalnim tradicijama, poznat je mali broj analogija.

Poluloptastom pršljenku iz Dijane (kat. br. 519), koji na donjoj strani ima ornament u vidu sedam koncentričnih krugova, sličan je primerak sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji (Bierbrauer 1987: T. 56/1). Donja strana koničnog pršljenka iz Pontesa ukrašena je sa četiri simetrično raspoređena krstasta motiva, izvedena sa pet koncentričnih krugova, pri čemu se po tri kruga nalaze u vertikalnoj osi (kat. br. 521). Na sličnom primerku iz Sadoveca nalaze se dva kružića na vertikalnoj osi (Uenze 1992: T. 13/31). Poluloptastim i bikoničnim pršljencima iz Dijane, Pontesa i Hajdučke vodenice (kat. br. 520−522) sličan je primerak iz Gamzigrada, ukrašen sa tri grupisana koncentrična kruga (Живић 2003: 129, кат. бр. 215). Neornamentisani primerak sa lokaliteta Ljubičevac−Glamija (kat. br. 529) identičan je pršljencima sa Gradine na Jelici106 i iz Caričinog grada.107


111

517. Pršljenak poluloptastog oblika. Bočna strana je duž spoljne ivice ornamentisana sa dve urezane linije, kao i sa osam parova koncentričnih krugova, međusobno povezanih sa po tri urezane prave linije.

Kost; visina 1,2 cm, prečnik 3 cm, prečnik otvora 0,7 cm (T. XXX/517).

Dijana, 1987, sonda 55/86, svetlomrka zemlja, ispod osnove II, C−1842.


518. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane duž spoljne ivice, kao i sa 12 pravilno raspoređenih koncentričnih krugova. Bočne strane su ukrašene sa dve paralelno urezane linije, koje se nalaze u donjem delu.

Kost; visina 0,8 cm, prečnik 2,4 cm, prečnik otvora 0,3 cm (T. XXX/518).

Dijana, kv. 1/83, svetlomrka zemlja, 1983, C−814. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 91, kat. br. 464, T. XXIX/7.

519. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina je ornamentisana sa dve paralelne linije urezane uz spoljnju ivicu i sa šest neorganizovano raspoređenih koncentričnih krugova. Od vrha pršljenka zrakasto se prostire osam grupa od po tri paralelne linije, koje bočnu stranu dele na osam delova. Unutar svakog dela nalazi se po jedan koncentrični krug.

Kost; visina 1,6 cm, prečnik 2,8 cm, prečnik otvora 0,8 cm.

Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, osnova IV, C−570 (T. XXX/519).

Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: kat. br. 463, 91, T. XXIX/10.

520. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina ornamentisana je urezanom linijom duž spoljne ivice, kao i sa šest pravilno raspoređenih motiva u vidu tri grupisana koncentrična kruga. Bočne strane ukrašene su sa tri paralelno urezane linije, koje se nalaze u donjem delu.

Kost; visina 1,3 cm, prečnik 3 cm, prečnik otvora 0,8 cm (T. XXX/520).

Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj IV, C−1463. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: kat. br. 485, 92, T. XXXI/4.

521. Pršljenak poluloptastog oblika. Na donjoj, konično ispupčenoj i zaglačanoj strani urezane su po dve linije uz spoljnu ivicu i uz ivicu otvora. Između njih, bliže spoljnoj ivici, je još jedna urezana linija. Na istoj strani su i četiri, dva po dva naspramno postavljena T motiva, izvedena koncentričnim kru -govima raspoređenim po tri u vertikalnoj i po dva u horizontalnoj osi ornamenta. Bočna strana pršljenka ukrašena je sa dve paralelno urezane linije.


Pontes, 1985, kv. M/15, sloj B1, C−356 (T. XXX/521, sl. 60).


522. Pršljenak poluloptastog oblika i uglačane površine. Oštećen je i neornamentisan. Na donjoj, blago ispupčenoj površini urezane su dve paralelne linije uz spoljnu ivicu, a uz perforaciju tri paralelne linije. Ovaj deo pršljenka ukrašen je i sa tri pravilno raspoređena motiva u vidu tri grupisana koncentrična kruga. U donjem delu bočnih strana urezane su tri paralelne linije.

Kost; visina 1,6 cm, prečnik 3 cm, prečnik otvora 0,9 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. G-12, šut, inv. br. 84


523. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina, koja je oštećena, ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane duž spoljne ivice, kao i sa tri grupe od po tri koncentrična kruga. Bočne strane su ukrašene sa dve paralelno urezane linije.

Kost; visina 1,6 cm, prečnik 4 cm, prečnik otvora 0,8 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. K-12, šut, inv. br. 125


524. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina je neornamentisana, dok je bočna strana ukrašena sa po tri paralelne linije urezane u gornjem i donjem delu, kao i sa osam ovalnih koncentričnih motiva grupisanih u četiri grupe po dva ispod paralelnih linija u gornjem delu.

Kost; visina 1,5 cm, prečnik 2,8 cm, prečnik otvora 0,8 cm. Milutinovac, 1981−1982 (T. XXXI/524). Objavljeno: Milošević, Jeremić 1986: fi g. 14/h.

525. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina ornamentisana je sa osam paralelno urezanih linija grupisanih po dve, dok su bočne strane ukrašene sa četiri paralelno urezane linije u donjem delu i tri u središnjem delu.

Kost; visina 1,7 cm, prečnik 3,3 cm, prečnik otvora 1 cm. Dijana, 1981, sonda 28/81, unutar bedema,

mrkožuta rastresita zemlja, C−418 (T. XXX/525). Smeštaj: Karataš, depo.

526. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina je neornamentisana. Od temena se zrakasto pruža jedanaest dvojnih paralelnih linija. Na bočnim površinama, u donjem delu, urezane su dve paralelne linije.

Kost; visina 1,2 cm, prečnik 3,4 cm, prečnik otvora 0,8 cm (T. XXX/526).

Dijana, 1988, sonda 63/88, sivomrka zemlja, ispod osnove V, C−2384.

Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 91, kat. br. 467, T. XXX/2.


112

527. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane duž spoljne ivice, a gornja površina i bočne strane nizom kosih, paralelno urezanih linija.


Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (T. XXX/527). Objavljeno: Кораћ 1980: T. XLVI/VII.

528. Pršljenak poluloptastog oblika. Donja površina ornamentisana je sa dve paralelne linije urezane duž spoljne i jednom duž unutrašnje ivice, a između njih se nalazi 11 neravnomerno raspoređenih koncentričnih krugova. Gornja površina je podeljena na sedam nejednakih delova dvostrukim pravim urezanim linijama, koje se uz spoljnu ivicu na obe strane završavaju sa po tri koso urezane linije. Prostor između dvostrukih linija ispunjen je sa tri koncentrična kruga.

Kost; visina 0,9 cm, prečnik 2,5 cm, prečnik otvora 0,6 cm. Mora Vagei (T. XXX/528). Objavljeno: Cermanović-Kuzmanović, Stanković

1986, sl. 8/4.

529. Pršljenak poluloptastog oblika. Neornamentisan.


Ljubičevac−Glamija, 1981, južni profi l, C− 117 (T. XXX/529).

530. Pršljenak pločastog kružnog oblika. Kost; visina 1,4 cm, prečnik 3,4 cm,

prečnik otvora 0,9 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, ispod osnove II, C−16


/ NOŽEVI I STRUGAČI ZA OBRADU KOŽE / Prema veličini i obliku, noževi i strugači za primarnu obradu kože svrstani su u dva tipa (kat. br. 531−541). Kod prvog tipa sečivo i drška su postavljeni u istu ravan. Prva varijanta ovog tipa, konstatovana na loka-litetima Donje Butorke (kat. br. 531) i Pontes (kat. br. 532), odlikuje se širokim sečivom i tordiranom drškom. Sličan primerak, datovan u 4. i prvu polovinu 5. veka, potiče iz Feliks Romulijane (Живић 2003: 142, кат. бр. 268), dok je nož iz Caričinog grada opredeljen u 6. i početak 7. veka.108 U drugu varijantu, sa uskim sečivom i trnom za nasađivanje, spada primerak sa Ušća Porečke reke (kat. br. 533). Drugom tipu pripadaju primerci koji su najverovatnije imali dva sečiva naspramno postavljena na tordiranu dršku. Takav nož potiče iz Akva (kat. br. 534).

Strugači imaju trapezoidno sečivo i konveksnu oštricu (kat. br. 535−541). Zavisno od veličine sečiva i dužine drške, izdvojena su tri tipa. Prvom tipu, kod koga je mali povijen trn nasađivan na dršku, pripadaju primerci sa lokaliteta Mihajlovac (kat. br. 535), Pontes (kat. br. 536), Ljubičevac−Glamija (kat. br. 537) i Dijana (kat. br. 538−539). Analogije su poznate sa lokaliteta Grdavov hrib u Sloveniji, gde je u ostavi nađen strugač sa nazubljenom oštricom, datovan u kraj 3. i početak 4. veka (Bitenc, Knifi c 2001: 14, kat. br. 15/5), iz Caričinog grada (Popović, I. 1990: 280, typе В, nº 1, fi g. 188/b) i Feliks Romulijane (Живић 2003: 145, кат. бр. 278−279), gde se vezuju za 6. i početak 7. veka. Slični primerci potiču iz ostave sa lokaliteta Limberk, datovane u vreme oko 400. godine (Bitenc, Knifi c 2001: 33, kat. br. 87/54), i iz Caričinog grada (Bavant 1990: 220, cat. nº 205, pl. XXXVII/205). Drugi tip predstavlja strugač iz Dijane sa vertikalno postavljenom i tordiranom drškom (kat. br. 540). U treći tip spada strugač iz Sipa, sa vertikalno postav-ljenom drškom na kojoj se nalazi tulac za nasađivanje otvorenog tipa (kat. br. 541). Sličan primerak sreće se na lokalitetu Šarski krš u jugozapadnoj Srbiji, gde je datovan u 4. vek (Поповић, М. 1983: 11, Т. IV/4), kao i u Caričinom gradu.109

108 Neobjavljeno, inv. br. 19/53. 109 Neobjavljeno, NMLK 672.

531. Nož za obradu kože sa lučno oblikovanim, nagore povijenim sečivom i tordiranom, na zadnjem delu polukružno raskucanom drškom. Na dršci se nalaze dve gvozdene alke, od kojih je jedna oštećena.

Gvožđe, kovanje; dužina 22 cm, širina 2,5 cm. Donje Butorke, 1972, sonda 5, o.s 1 (T. XXXI/531). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin. Objavljeno: Popović, I. 1988: 94.

532 Isto kao kat. br. 531. Gvožđe, kovanje; dužina 19,6 cm, širina 2,4 cm. Pontes, 1981, C−262. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 178, sl. br. 72/g;

Popović, I. 1988: 94.

113

533. Nož za obradu kože sa ravnom gornjom ivicom sečiva i polukružnom oštricom. Vrh noža je povijen nagore, dok je trn trapezoidnog oblika i pravougaonog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 17,5 cm, širina 1,5 cm. Ušće Porečke reke, 1970, inv. br. 196 (T. XXXI/533). Smeštaj: Karataš, depo.

534. Nož za obradu kože sa lučnim, nagore povijenim sečivom i tordiranom drškom, koja je najverovatnije na drugoj strani imala još jedno sečivo, danas polomljeno. Na tordiranoj dršci se nalaze dve gvozdene alke.

Gvožđe, kovanje; dužina 22 cm, širina 2,5 cm. Akve, 307s (T. XXXI/534). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

535. Strugač za kožu sa trapezoidnim sečivom i konveksnom nazubljenom oštricom. Sečivo se u gornjem delu postepeno sužava i prerasta u dršku pravougaonog oblika i preseka, koja je savijena pod pravim uglom.

Gvožđe, kovanje; dužina 5 cm, širina 7 cm. Mihajlovac−Blato, 1964, sonda III, o. c. 7, inv. br. 49

(T. XXXI/535). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

536. Isto kao kat. br. 502. Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm, širina 6 cm. Pontes, kv. L/13, jama 343 ,̀ 1989, C−29 (T. XXXI/536). Smeštaj: Karataš, depo.

537. Isto kao kat. br. 536. Gvožđe, kovanje; dužina 4,5 cm, širina 4,5 cm. Ljubičevac−Glamija, južni profi l, 1981, C−120.

538. Isto kao kat. br. 536. Gvožđe, kovanje; dužina 4 cm, širina 8,1 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija,

unutrašnja strana bedema, iznad poda I, C−545. Smeštaj: Karataš, depo.

539. Isto kao kat. br. 536. Gvožđe, kovanje; dužina 5,2 cm, širina 7,9 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, C−598. Smeštaj: Karataš, depo.

540. Strugač za kožu sa drškom pravougaonog preseka, čiji je gornji kraj petljasto izveden, dok je donji kraj tordiran i prerasta u vertikalno postavljeno polukružno sečivo.

Gvožđe, kovanje; dužina 21,9 cm, širina 10,1 cm. Dijana, 1989, sredina logora, osnova II, C−180

(T. XXXII/540). Smeštaj: Karataš, depo.

541. Strugač za kožu sa trapezoidnim sečivom i lučnom oštricom na koju je vertikalno postavljen otvoreni tulac kružnog oblika, sa očuvanim okruglim otvorom za zakivak.


Sip, 1964, istočni bedem, muz. inv. br. 847-849 (T. XXXII/541).


/ PROBOJCI / Probojci za kožu iz đerdapskih utvrđenja različitog su oblika. Prvi tip čine primerci sa valjkastim telom i deltoidnom, špicasto završenom radnom površinom, koji su nađeni na lokalitetima Rtkovo − Glamija I (kat. br. 542), Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (kat. br. 543) i Dijana (kat. br. 544). Iz Caričinog grada potiču slični primerci, koji imaju nešto širu radnu površinu (Popović, I. 1990: 288, typе D, variante b, nº 1, fi g. 196/c). U drugi tip spada nešto veći probojac iz Borđeja, sa valjkastim telom čiji se donji deo završava špicasto (kat. br. 545).

542. Probojac sa valjkastim telom, čiji donji deo prerasta u deltoidnu radnu površinu sa savijenim bočnim ivicama, tako da se alatka završava špicasto.

Gvožđe, kovanje; dužina 11 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. C−6, šut 1, C−480


543. Isto kao kat. br. 542. Gvožđe, kovanje; dužina 11 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXVII/XVII.

544. Isto kao kat. br. 542. Gvožđe, kovanje; dužina 11,5 cm. Dijana, 1981, sonda 23/81, čišćenje ulice, C−400. Smeštaj: Karataš, depo.

545. Probojac sa valjkastim telom koje se špicasto završava, dok se u gornjem delu nalazi tulac kružnog oblika.

Gvožđe, kovanje; dužina 10,3 cm, prečnik tulca 2,7 cm. Borđej, 1980, sonda D, kv. EG, inv. br. 212


/ IGLE / Igle za obradu kože napravljene su od bronze ili životinjskih kostiju (kat. br. 546−547). Bronzana igla valjkastog oblika, sa eliptičnim otvorom za uvlačenje konca, potiče iz Dijane (kat. br. 546), a sličan primerak poznat je iz Caričinog grada.110 Koštana igla sa lokaliteta Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (kat. br. 547) odlikuje se specifi čno obrađenom glavom, odnosno ima dva paralelna horizontalna otvora.


114


546. Igla valjkastog oblika, čiji je gornji deo ovalno perforiran.

Bronza, livenje; dužina 10 cm. Dijana, 1987, sonda 56/87, vojničke barake,

osnova II, C−1568 (T. XXXII/546). Smeštaj: Karataš, depo.

547. Igla valjkastog oblika, čiji je gornji deo vertikalno perforiran. Dva paralelna, horizontalno postavljena kružna otvora nalaze se pri vrhu.

Kost; dužina 5,5 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke

(T. XXXII/547). Objavljeno: Кораћ 1980, T. XLVII/XXIX.

PRIBOR ZA RIBOLOVU đerdapskim utvrđenjima, na obali velike reke, ribolov je sigurno bio značajna privredna delatnost, a nalazi pokazuju da je obavljan na dva načina. Prvi je bio uobičajeni ribolov pomoću mreža, najverovatnije iz čamca. Mreže nisu nađene zbog trošnosti materijala od koga su napravljene, ali o njima indirektno svedoče koštane i gvozdene igle pomoću kojih su pletene i popravljane (kat. br. 548−552), mada su identične gvozdene igle korišćene i u kožarskom zanatu. Na ovakav način ribolova ukazuju i keramički tegovi za mreže, koji su mogli da služe i kao tkački tegovi (kat. br. 551−560). Pecanje pomoću štapa potvrđuju gvozdene udice (kat. br. 561−567), kao i jedan olovni teg za plovak (kat. br. 568).

Koštane igle za pletenje mreža, čiji je jedan kraj špicast, a drugi se račva, potiču sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 549) i Hajdučka vodenica (kat. br. 548). Donekle im je sličan predmet sa lokaliteta Golemanovo Kale, protumačen kao deo opreme za tkanje (Uenze 1992: T. 16/9). Analogija za veću gvozdenu iglu iz Dijane (kat. br. 550) poznata je iz Caričinog grada,111 a za gvozdene udice sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 561), Dijana (kat. br. 562−566) i Ljubičevac ili Ušće Slatinske reke (kat. br. 567) iz ranovizantij-skih slojeva tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 114, 318, kат. br. 116, sl. 61/15) i sa nalazišta Anemurijum (Russell 1982: 136, fi g. 1.2) i Hios (Balance 1989: pl. 31/69).

548. Igla za pletenje mreže, čiji je jedan kraj špicast, a drugi račvast.

Kost; dužina 6 cm, širina 0,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-3, šut I, C−151

(T. XXXIII/548, sl. 61). Smeštaj: Karataš, depo.

549. Isto kao kat. br. 548. Kost; dužina 4,7 cm, širina 0,8 cm. Hajdučka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8,

inv. br. 75.

550. Igla za pletenje mreže, sa većom ušicom izduženog trougaonog oblika i pravougaonog preseka, čiji je vrh polomljen.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 6,4 cm, širina 1,2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, crvena pečena zemlja,

radionički deo uz peć 3, C−1502 (T. XXXIII/550). Smeštaj: Karataš, depo.

551. Teg za mrežu u obliku kupe, u gornjem delu perforiran. Keramika; visina 11 cm, prečnik 7,2 cm. Dijana, 1981, sonda 31/81, zapadna kapija,

osnova III, C−554 (T. XXXIII/551). Smeštaj: Karataš, depo.

552. Isto kao kat. br. 551. Keramika; visina 12 cm, prečnik 6 cm. Dijana, 1986, sečenje profi la sa unutrašnje strane


553. Teg za mrežu u obliku zarubljene kupe, perforiran po vertikalnoj osi. Na donjoj strani ukrašen je urezanim cik-cak linijama, a sa strane vertikalnim pravolinijskim urezima.

Keramika; visina 3,5 cm, prečnik 4,5 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, sivomrka zemlja sa sitnim

šutom, ispod osnove II, C−37 (T. XXXIII/553). Smeštaj: Karataš, depo.

554. Isto kao kat. br. 553. Perforiran po horizontalnoj osi. Fragmentovan.

Keramika; visina 10,7 cm, prečnik 7,4 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, osnova III, C−555

(T. XXXIII/554). Smeštaj: Karataš, depo.

555. Pločasti teg za mrežu nepravilnog kružnog oblika, sa kružnim otvorom u sredini.

Keramika; prečnik 8,5 cm. Dijana, 1982, sonda 31/82, zapadni bedem,

iznad osnove V, C−586 (T. XXXIII/555). Smeštaj: Karataš, depo.

Sl. 61. Igla za pletenje mreže (kat. br. 548)

115

Sl. 62. Teg za plovak (kat. br. 568)

ALAT I PRIBOR ZA OBRADU HRANEPrema nameni, alat i pribor za spravljanje hrane iz đerdapskih utvrđenja podeljeni su na vedrice, alat za obradu mesa, alat korišćen pri pravljenju hleba i noževe sa univerzalnom, odnosno višestrukom namenom.

/ DRŠKE / U pribor za spremanje hrane uvrštene su i gvozdene drške metalnih kotlića za kuvanje ili drvenih vedrica za zahvatanje vode, hranjenje životinja i sl. (kat. br. 569−570). Gvozdene drške sa lokaliteta Sip i Rtkovo − Glamija I imaju analogije na Gradini na Jelici112 i u Caričinom gradu.113


569. Drška izrađena od šipke pravougaonog preseka, sa polukružnim krajevima.

Gvožđe, kovanje; dužina 26,7 cm. Sip, 1965, sonda 2, kvadrant B5,

muz. inv. br. 779−781 (T. XXXIV/569). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

570. Drška od lučno oblikovane šipke pravougaonog preseka. Krajevi su petljasto izvedeni, pri čemu je jedan polomljen. Na bočnim stranama se naziru kružni motivi izvedeni punktiranjem. Fragmentovana.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 19,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. B−1, šut I, C−492

(T. XXXIV/570). Smeštaj: Karataš, depo.

556. Isto kao kat. br. 555. Keramika; prečnik 3,8 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, proširenje sonde,

sloj tamnomrke zemlje u okviru zidova, C−33. Smeštaj: Karataš, depo.

557. Isto kao kat. br. 555. Keramika; prečnik 12 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, žućkastomrka zemlja,


558. Isto kao kat. br. 555. Keramika; prečnik 6,2 cm. Dijana, 1980, sonda 20/80, svetlomrka zemlja, C−311. Smeštaj: Karataš, depo.

559. Isto kao kat. br. 555. Keramika; prečnik 3,9 cm. Dijana, 1988, sonda 64/88, mrka zemlja ispod

osnove II, C−2298. Smeštaj: Karataš, depo.

560. Isto kao kat. br. 555. Keramika; prečnik 6 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, C−8. Smeštaj: Karataš, depo.

561. Udica sa telom pravougaonog preseka, koje u gornjem delu ima oblik proširene kružne petlje. Vrh udice je zaoštren i ima zalizak.

Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. E-1, peskovita zemlja,

C−367 (T. XXXIII/561). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 22/9.

562. Isto kao kat. br. 561. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 8 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem,

ispod osnove IV, C−577. Smeštaj: Karataš, depo.

563. Isto kao kat. br. 561. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 14 cm. Dijana, 1986, kv. 2−4, čišćenje, C−1443. Smeštaj: Karataš, depo.

564. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 5 cm. Dijana, 1980, sonda 18/80, tamnomrka zemlja

sa ogromnom količinom šuta, C−285. Smeštaj: Karataš, depo.

565. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 9,3 cm. Dijana, 1988, sonda 65/88, žućkastomrka zemlja sa

raspadnutim malterom, ispod osnove IV, C−2418. Smeštaj: Karataš, depo.

566. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 6,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, mrka zemlja

sa šutom, ispod osnove II, C−14. Smeštaj: Karataš, depo.

567. Isto kao kat. br. 561. Gornji deo je oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 8 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XLI/CCCII.

568. Teg za plovak, valjkasto oblikovan i kružno perforiran po vertikalnoj osi.

Olovo; dužina 3,2 cm, prečnik 0,9 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A−4, o.s. 3, C−61

(T. XXXII/568, sl. 62). Smeštaj: Karataš, depo.

116

/ MESARSKI ALAT / O mesarskom zanatu svedoče gvozdena satara (kat. br. 571) i čengele (kat. br. 572) iz Dijane. Slične čengele, protumačene kao ključ, potiču iz ostave sa lokaliteta Ajdovski gradec u Sloveniji, opredeljene u 5−6. vek (Bitenc, Knifi c 2001: 52, kat. br. 146/10), i iz Caričinog grada.114

114 Neobjavljeno, С−82/98. 115 Neobjavljeno, inv. br. 75/1, 53/2, 55/105. 116 Za identifi kaciju ove vrste nalaza uporediti: Guillou 1986, 117−118.

Sl. 63. Čengele (kat. br. 572)

/ PEKARSKI ALAT I PRIBOR / Nekoliko predmeta iz đerdapskih utvrđenja ve zuje se za pravljenje hleba. Pre svega, izdvaja se kameni pločasti žrvanj (kat. br. 573) za mlevenje zrna žitarica.

Zatim slede delovi kamenog mortarijuma (kat. br. 574−575), koji spada u kuhinjsku opremu ranovizantijskih domaćinstava, što je potvrđeno i na lokalitetu Jatrus u Bugarskoj (Stančev 1995: 129, Kat. No. 33−34, T. 14/32−33), a korišćen je i pri spravljanju lekova, šminke itd. Slični mortarijumi poznati su sa Gradine na Jelici (Милинковић 1986: Т. IV−VII), iz Caričinog grada,115 gde su takođe bili deo kućnog inventara, iz Kule u Kaludri (Поповић, М. 1984: 16) i Salamine na Kipru (Chavane 1975: pl. 57/6−7).

Osim toga, nađeno je i više gvozdenih strugača za testo (kat. br. 576−579).116

573. Deo pločastog žrvnja kružnog oblika. Kamen; prečnik 15 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, kv. II, unutar unutrašnje

kule, žućkastomrka zemlja, ispod poda I od opeka, C−230 (T. XXXIV/573).


574. Fragmentovani mortarijum, najverovatnije poluloptastog oblika. Očuvani su polukružna pločasta drška i izlivnik.

Kamen; očuvana dužina 8 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, proširenje sonde,

sloj tamnomrke zemlje izvan zidova I i II, C−41(T. XXXIV/574).


575. Fragmentovani mortarijum, najverovatnije poluloptastog oblika. Očuvana je polukružna pločasta drška.

Kamen; očuvana dužina 11,4 cm. Dijana, 1988, sonda 61/82, ispod osnove II,

C−2228 (T. XXXIV/575). Smeštaj: Karataš, depo.

576. Strugač za testo sa drškom pravougaonog preseka i okruglim petljastim završetkom na gornjem kraju, kroz koji je provučena kružna alka. Donji deo alatke je oštećen.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 15 cm, širina 5,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. C−6, sloj svetlomrke

zemlje, C−463 (T. XXXIV/576). Smeštaj: Karataš, depo.

577. Isto kao kat. br. 576. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 9,7 cm, širina 3,5 cm. Milutinovac, 1981−1982. Objavljeno: Milošević, Jeremić 1984: fi g. 14/a.

578. Isto kao kat. br. 576. Oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 20 cm, širina 8 cm. Dijana, 1980, sonda 13/80, u supstrukciji poda I, C−242. Smeštaj: Karataš, depo.

579. Isto kao kat. br. 576. Oštećen. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 19,5 cm, širina 4 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, svetlomrka rastresita

zemlja sa šutom, ispod osnove III, C−27. Smeštaj: Karataš, depo.

571. Satara sa sečivom nepravilnog trapezoidnog oblika, sa dužim, lučno povijenim ivicama. Spoj čeone i donje ivice izbačen je u odnosu na spoj čeone i gornje ivice. Zadnja strana ojačana je rebrom kvadratnog oblika, od koga se pruža trn za nasađivanje pravougaonog oblika i preseka. Na trnu se nalazi okrugli okov.

Gvožđe, kovanje; dužina 29,4 cm, širina 4,6 cm, prečnik okova 3,1 cm.

Dijana, sonda 55/86, proširenje, crvenkastomrka zemlja sa lepom, 1987, C−1803 (T. XXXIV/571).


572. Čengele sa dve kuke kružnog oblika, petljasto spojene na gornjem kraju.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,2 cm, širina 11,1 cm. Dijana, 1978, sonda 1/78, proširenje južno

od apside, C−57 (T. XXXIV/572, sl. 63). Smeštaj: Karataš, depo.

117

/ NOŽEVI / Najčešći i najbrojniji pribor za obradu hrane predstavljaju gvozdeni noževi, mada se mogu smatrati višenamenskim pomoćnim alatkama. Noževi iz đerdapskih utvrđenja su prema obliku podeljeni na nekoliko tipova. Prvom tipu pripadaju primerci čije sečivo ima ravnu gornju ivicu, a oštrica je koso oblikovana (kat. br. 580−588). Drugi tip čine noževi kod kojih su obe ivice sečiva izvedene koso, tako da se vrh noža završava špicasto (kat. br. 589−591), dok u treći tip spadaju noževi sa ravnim gornjim delom sečiva i polukružnom oštricom (kat. br. 592−616). Četvrti tip obuhvata noževe sa ravnom gornjom ivicom sečiva, uzdignutom iznad gornje ivice drške, i koso obrađenom oštricom, koja se završava špicasto (kat. br. 617−618).

Noževi raznovrsnog oblika javljaju se i na drugim ranovizantijskim nalazištima. Za prvi tip analogije se sreću na Gradini na Jelici,117 u Caričinom gradu118 i Sadovecu (Uenze 1992: T. 17/1−14), a slični primerci u Caričinom gradu (Bavant 1990: cat. nº 154, 216, pl. XXXV/154) i Sapaji (Димитријевић 1984: T. VII). Noževi drugog tipa takođe su poznati sa Gradine na Jelici,119 dok se primerci slični trećem tipu sreću u Caričinom gradu (Bavant 1990: 215, cat. nº 150, pl. XXXV/150), u ranovizantijskim slojevima tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 317, kат. br. 96, sl. 60/4) i na lokalitetu Golemanovo Kale u Sadovecu (Uenze 1992: T. 18/27). Četvrti tip ima paralele u Caričinom gradu (Bavant 1990: cat. nº 151, 215, pl. XXXV/151).


580. Nož sa sečivom koje ima ravnu gornju ivicu i polukružnu oštricu koja se završava špicasto. Prelaz gornje ivice drške u sečivo je konkavan,

a prelaz donje konveksan. Gvožđe, kovanje; dužina 12,5 cm, širina 2,3 cm. Hajdučka vodenica, 1967, kula A, inv. br. 9


581. Isto kao kat. br. 580. Gvožđe, kovanje; dužina 11,5 cm, širina 1,8 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXX/XXXVII.

582. Isto kao kat. br. 580. Gvožđe, kovanje; dužina 13,5 cm, širina 2 cm. Dijana, sonda 54/85, 1985, prostorija 1,

svetlomrka zemlja ispod osnove II, C−1333. Smeštaj: Karataš, depo.

583. Nož sa sečivom koje ima ravnu gornju ivicu i polu kružnu oštricu koja se završava špicasto. Prelaz gor nje ivice drške u sečivo je konkavan, a prelaz donje konveksan, dok je sam spoj ojačan sa dva vertikalna rebra.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 32,7 cm, širina 3,8 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, ispod osnove I, C−1333


584. Nož sa sečivom koje ima ravnu gornju ivicu i kosu oštricu. Prelaz gornje ivice drške u sečivo je konkavan, a prelaz donje ivice je konveksan. Vrh noža je polomljen.

Gvožđe, kovanje; dužina 12 cm, širina 2,4 cm. Hajdučka vodenica, 1970, kv. G-9 (T. XXXIV/584). Smeštaj: Karataš, depo, kesa 303.

585. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen. Gvožđe, kovanje; dužina 17 cm, širina 2 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C−19. Smeštaj: Karataš, depo.

586. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen. Gvožđe, kovanje; dužina 17 cm, širina 2 cm. Pontes, 1980, kv. M/4, sloj I, C−19. Smeštaj: Karataš, depo.

587. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen. Gvožđe, kovanje; dužina 8 cm, širina 0,7 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj II, C−100. Smeštaj: Karataš, depo.

588. Isto kao kat. br. 584. Vrh je polomljen. Gvožđe, kovanje; dužina 12 cm, širina 1,5 cm. Borđej, 1980, sonda A, inv. br. 37. Smeštaj: Karataš, depo.

589. Nož sa sečivom trapezastog oblika, čije su ivice prave i postepeno se sužavaju ka vrhu, koji nedostaje. Prelaz obe ivice drške u sečivo izveden je konveksno.

Gvožđe, kovanje; dužina 12,7 cm, širina 2,1 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. G-11, II o.s,

inv. br. 107 (T. XXXIV/589). Smeštaj: Karataš, depo.

590. Isto kao kat. br. 589. Vrh je polomljen. Gvožđe, kovanje; dužina 10,8 cm, širina 1,8 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXXII/LXVIII.

591. Isto kao kat. br. 589. Fragmentovan. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 8 cm, širina 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-5, o.s. 1, C−19. Smeštaj: Karataš, depo.

592. Nož sa sečivom koje ima ravnu gornju ivicu iznad gornje ivice drške i lučnu oštricu. Prelaz trna u sečivo izveden je konveksno. Vrh noža nedostaje.

Gvožđe, kovanje; dužina 9,8 cm, širina 1,3 cm. Pontes, 1980, kv. S/7, sloj A, C−170 (T. XXXIV/592). Smeštaj: Karataš, depo.

593. Nož sa sečivom koje ima ravnu gornju ivicu i polukružnu oštricu. Prelaz trna u sečivo izveden je konveksno.

Gvožđe, kovanje; dužina 15,5 cm, širina 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. C−6, humus, C−457


118

594. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 14 cm, širina 1,7 cm. Dijana, 1981, sonda 29/81, kompleks južnog

bedema, pod I, C−421. Smeštaj: Karataš, depo.

595. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 13 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1981, kv. III, građevina sa apsidom,

ispred ulaza, C−427. Smeštaj: Karataš, depo.

596. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 15,6 cm, širina 2,2 cm. Dijana, sonda 1983, 38/83,

tamnomrka zemlja sa garom, C−897. Smeštaj: Karataš, depo.

597. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 18 cm, širina 5 cm. Dijana, 1986, kv. 2-4, čišćenje terena, C−1442. Smeštaj: Karataš, depo.

598. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 15 cm, širina 2,1 cm. Dijana, 1983, sonda 38/83, mrka zemlja, C−920. Smeštaj: Karataš, depo.


mrka zemlja ispod osnove I, C−1207. Smeštaj: Karataš, depo.

600. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 8,5 cm, širina 1,7 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj IV, C−1421. Smeštaj: Karataš, depo.

601. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 11,5 cm, širina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C−1420. Smeštaj: Karataš, depo.

602. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 9 cm, širina 2,2 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, sloj III, C−1415. Smeštaj: Karataš, depo.

603. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 11 cm, širina 1,6 cm. Dijana, 1986, sonda 56/86, osnova sloja III, C−1411. Smeštaj: Karataš, depo.

604. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 17 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1986, sečenje profi la sa unutrašnje strane


605. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 10 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1986, žutomrka zemlja izvan prostorije 1,

sloj III, C−1398. Smeštaj: Karataš, depo.

606. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 10,5 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1986, južna kapija, čišćenje, C−1387a. Smeštaj: Karataš, depo.

607. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 15,5 cm, širina 2 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, mrka zemlja ispod

vizantijske konstrukcije, C−1560. Smeštaj: Karataš, depo.

608. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 23 cm, širina 3,5 cm. Dijana, 1987, sonda 58/86, vojničke barake,


609. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 13 cm, širina 2,1 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, svetlomrka zemlja

sa šutom, ispod osnove II−III, C−2250. Smeštaj: Karataš, depo.

610. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 15 cm, širina 2,2 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora,

mrka rastresita zemlja ispod osnove I, C−171. Smeštaj: Karataš, depo.

611. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 17,5 cm, širina 1,7 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, ispod osnove I, C−172. Smeštaj: Karataš, depo.

612. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 12 cm, širina 2,2 cm. Dijana, 1989, sonda 66/89, tamnomrka zemlja,

osnova I, C−16. Smeštaj: Karataš, depo.

613. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 15,1 cm, širina 1,4 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, žućkastomrka zemlja,

ispod osnove II-III, C−246. Smeštaj: Karataš, depo.

614. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 17,5 cm, širina 2,4 cm. Dijana, 1994, sonda 72/94, svetlomrka (žutomrka)

zemlja, ispod osnove II, C−13. Smeštaj: Karataš, depo.

615. Isto kao kat. br. 593. Gvožđe, kovanje; dužina 16,5 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, mrka zemlja, osnova I,


616. Nož sa sečivom čije su obe strane konveksne. Vrh je polomljen.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 8 cm, širina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, svetlomrka zemlja,

sloj IV, C−1470 (T. XXXIV/616). Smeštaj: Karataš, depo.

119

617. Nož sa sečivom koje ima ravnu gornju ivicu, uzdi-gnutu iznad gornje ivice drške, i kosu oštricu koja se završava špicasto. Prelaz gornje ivice drške u gor nju ivicu sečiva izveden je gotovo pod pravim uglom.

Gvožđe, kovanje; dužina 14,4 cm, širina 1,8 cm. Hajdučka vodenica, 1970, kv. G-9 (T. XXXIV/617). Smeštaj: Karataš, depo, kesa 303.

618. Isto kao kat. br. 617. Gvožđe, kovanje; dužina 14 cm, širina 2 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, žuta glina,

ispod prostorije 4, sloj V, C−1508. Smeštaj: Karataš, depo.

KOZMETIČKI PRIBORTokom istraživanja uvrđenja u široj oblasti Đerdapa sakupljena je znatna količina kozmetičkog pribora, koji je razvrstan na brijače, pincete, kamene palete i češljeve.

/ BRIJAČI / Brijači sa konkavnom oštricom i ravnom gornjom ivicom (kat. br. 619−621) nađeni su na lokalitetima Rtkovo − Glamija I (kat. br. 619), Mihajlovac (kat. br. 620) i Dijana (kat. br. 621). Ovoj vrsti predmeta pripada i bronzana, lučno povijena drška sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 622).

619. Brijač sa sečivom trougaonog preseka, koje ima ravnu gornju ivicu i konkavnu oštricu. Prelaz obe ivice drške u sečivo izveden je konveksno.

Gvožđe, kovanje; dužina 14 cm, širina 2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-7, šut I/gar I, C−64

(T. XXXV/619). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 21.

620. Isto kao kat. br. 619. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 12 cm, širina 2,2 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. F/IV, o.s. II, inv. br. 47. Smeštaj: Karataš, depo.

621. Isto kao kat. br. 619. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 10,6 cm, širina 2,6 cm. Dijana, 1982, zapadni bedem, ispod osnove IV,


622. Drška brijača načinjena od šipke pravougaonog preseka, lučno savijena, s tim što je donji deo lučno povijen u suprotnom pravcu. Na donjem delu, koji je polomljen, vide se dva zakivka.

Bronza, livenje; dužina 11 cm, širina 1 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-7, šut I/gar I, C−21

(T. XXXV/622, sl. 64). Smeštaj: Karataš, depo.

Sl. 64. Brijač (kat. br. 622)

/ PINCETE / Pincete su najverovatnije koristile pripadnice lepšeg pola. Primerak od šipke pravougaonog preseka, presavijene na sredini tako da se u gornjem delu petljasto završava, potiče sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I (kat. br. 623). Identičan primerak nađen je u Galiji, gde je datovan u kraj 3. i početak 4. veka (Kazanski 2002: 64, pl. 27/1556/10).

623. Pinceta od šipke pravougaonog preseka, koja je presavijena na sredini tako da u gornjem delu ima kružni petljasti završetak, od koga se pružaju dva kraka koja se postepeno udaljavaju. Donji deo oba kraka lučno je oblikovan. Pinceta ima i graničnik od manje, kružno savijene šipke, na čijem se gornjem delu nalazi kružna perforacija kroz koju je provučen donji kraj graničnika.

Gvožđe, kovanje; dužina 6,5 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. C−3, šut I, C−195

(T. XXXV/623, sl. 65). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 23. Sl. 65. Pinceta (kat. br. 623).

120

/ PALETE / Pravougaone kamene palete sa zaobljenim uglovima koristile su žene prilikom ulepšavanja (kat. br. 624−625) jer su na njima drobile i mešale šminku, a upotre-bljavane su i prilikom spravljanja lekova. Za primerke iz Dijane analogije se sreću u Caričinom gradu.120

120 Neobjavljeno, С−35/82; С−181/84; С−90/88. 121 Neobjavljeno, С−195/85; С−7/00; С−56/97. 122 Neobjavljeno, С−57/90.123 Neobjavljeno, С−75/90. 124 Neobjavljeno, С−152/97.

624. Fragmentovana pravougaona paleta zaobljenih uglova, na čijoj se gornjoj strani nalazi kružno udubljenje.

Kamen; očuvana dužina 6 cm, širina 3,8 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem, osnova I,

C−1221 (T. XXXV/624). Smeštaj: Karataš, depo.

625. Isto kao kat. br. 624. Kamen; očuvana dužina 10 cm, širina 6,5 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, kv. II,

tvrda mrka zemlja, C−219. Smeštaj: Karataš, depo.

/ ČEŠLJEVI / Češljevi načinjeni od roga prvenstveno se vezuju za žene, mada su ih koristili i muškarci. To su uglavnom višedelni dvoredi češljevi, na čijoj su jednoj strani zupci bili gusto zbijeni, a na drugoj su imali nešto veći prored. Telo češlja sastojalo se od pločice pravougaonog preseka, na bočnim stranama ojačane sa dve pločice polukružnog preseka, koje su bile povezane gvozdenim, bronzanim ili koštanim zakivcima. Takvi češljevi bili su neornamentisani ili raznovrsno ukrašeni na ojačanjima, i to urezanim pravim ili cik-cak linijama i koncentričnim krugovima. Iz đerdapskih utvrđenja poznat je i primerak jednoredog češlja, kao i fragmentovana futrola za češalj (kat. br. 626−658).

// DVOREDI ČEŠLJEVI // Neornamentisani dvoredi češljevi (kat. br. 626−634) nađeni su u Pontesu (kat. br. 626), Hajdučkoj vodenici (kat. br. 627−628), Mihajlovcu (kat. br. 629) i Dijani (kat. br. 630−634). Za njih postoje brojne analogije, od kojih izdvajamo nalaz sa prostora Singidunuma, koji je datovan u 4−5. vek (Petković 1995: 57, kat. br. 5, T. I/2), zatim sa Gradine na Jelici (Milinković 1995: Abb. 18/e), iz ranovizantijskog sloja tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 119−120, 321, kат. br. 161−162, sl. 68/1−2) i Caričinog grada.121

Češalj ornamentisan sa četiri grupe od po pet paralelnih vertikalnih linija na ojačanju potiče iz Dijane (kat. br. 637), a njemu je donekle sličan primerak iz Caričinog grada.122 Češlju ukrašenom sa četiri vertikalne paralelne linije na kraćoj i jednom linijom na dužoj ivici ojačanja, koji je nađen u Pontesu (kat. br. 644), sličan je nalaz sa Gradine na Jelici, na kome je ornament malo drugačiji, u vidu dve paralelne linije uz duže ivice ojačanja (Milinković 2002: Abb. 35/1). Za primerak iz utvrđenja Mora Vagei, ukrašen na ojačanju unakrsnim linijama uokvirenim sa po tri vertikalne linije (kat. br. 645), analogije srećemo u Kranju (Bitenc, Knifi c 2001: 62, kat. br. 184/7), Feliks Romulijani, gde je nalaz opredeljen u 4. i 5. vek (Живић 2003: 109, кат. бр. 135), dok sličan primerak potiče sa lokaliteta Invilino Ibligo u Italiji (Bierbrauer 1987: T. 57/6). Češlju iz Dijane, koji se odli-kuje nešto kraćim unakrsnim linijama, uokvirenim sa po dve vertikalne linije (kat. br. 647), sličan je primerak iz Feliks Romulijane, koji je datovan u 4−5. vek (Живић 2003: 118, кат. бр. 173), i iz Caričinog grada.123 Češlju ukrašenom kosim urezanim linijama iz Milutinovca (kat. br. 650) sličan je primerak sa Gradine na Jelici,124 a češlju iz Velikog Golubinja (kat. br. 652), sa složenim ornamentom u vidu dvostruke valovnice, nalaz iz Feliks Romulijane (Petković 1995: 61, kat. br. 60, T. III/9).

626. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa

ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zu baca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene sa tri zakivka. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži.

Rog; očuvana dužina 9,5 cm, očuvana širina 4,5 cm. Pontes, 1985, kv. L/13, sloj D, C−201 (T. XXXV/626, sl. 66). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 60, kat. br. 46.

Sl. 66. Češalj (kat. br. 626)

121

627. Isto kao kat. br. 626. Rog; očuvana dužina 8,5 cm, širina 4,7 cm. Hajdučka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8, inv. br. 64.



630. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 7,5 cm, širina 4,6 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. A/IV,


631. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 5,1 cm, širina 4,7 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija, u

spoljnoj kuli, iznad poda I, C−556. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 59, kat. br. 27.

632. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 6 cm, širina 4,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, ispod zida 4, C−1490. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 59, kat. br. 33.

633. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 2,9 cm, širina 5,4 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija,

unutar bedema, žućkastomrka zemlja, C−563. Smeštaj: Karataš, depo.

634. Isto kao kat. br. 626. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 2 cm, širina 4,6 cm. Dijana, 1985, sonda 49/85, severni bedem,

mrka zemlja ispod osnove I, C−1217. Smeštaj: Karataš, depo.

635. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih je očuvan jedan. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži.

Rog; očuvana dužina 3,7 cm, širina 5 cm. Mora Vagei, kv. I/9, o.c. VI (T. XXXV/635). Objavljeno: Petković 1995: 60, kat. br. 53, T. III/4.

636. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su bile pričvršćene zakivcima. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena nizom paralelnih linija urezanih duž kraće ivice, upravno na užu ivicu.

Rog; očuvana dužina 2,8 cm, očuvana širina 4,9 cm (T. XXXV/636).

Pontes, 1989, kv. L/13, jama 343`, C−28. Smeštaj: Karataš, depo.

637. Središnja oplata trodelnog dvoredog češlja, sa četiri očuvana zakivka. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Ukrašena je sa četiri grupe od po osam paralelnih linija urezanih po kraćoj osi, kao i sa dva ureza po dužoj osi.

Rog; očuvana dužina 8 cm, širina 1,3 cm. Dijana, 1988, sonda 62/88, žutooker peskovita

zemlja, ispod osnove II, C−2217 (T. XXXV/637). Smeštaj: Karataš, depo.

638. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana dva. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa pet paralelnih linija urezanih duž kraće ivice i dve paralelne linije urezane duž duže ivice. Fragmentovan.

Rog; očuvana dužina 5,7 cm, očuvana širina 5,5 cm. Pontes, 1985, kv. M/12, jama 256, C−158 (T. XXXV/638). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 60, kat. br. 47.

639. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 10,3 cm, očuvana širina 4,5 cm. Pontes, 1984, kv. G/13, jama 67, C−24 (sl. 67). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995, 60, kat. br. 40.125

640. Isto kao kat. br. 638. Rog; očuvana dužina 7,3 cm, očuvana širina 4,6 cm. Pontes, 1986, kv. M/13, ukop 2, kuća 2, C−432 (sl. 68). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: kat. br. 49, 60, T. III/2.

641. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 6,5 cm, očuvana širina 4,5 cm. Pontes, 1986, kv. N/14, jama 370à, C−74. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: kat. br. 48, 60, T. III/1.


125 Nalaz je publikovan sa dva broja C kartona, C−24 i C−24a.


122

642. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 4,5 cm, očuvana širina 1,6 cm. Pontes, 1980, kv. R/6-7, bedem, C−88. Smeštaj: Karataš, depo.

643. Isto kao kat. br. 638. Fragmentovan. Rog; očuvana dužina 8,5 cm, očuvana širina 4,3 cm. Hajdučka vodenica, 1968, kv. V-7/8, G-7/8, C−76. Smeštaj: Karataš, depo.

644. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su bile pričvršćene zakivcima. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa četiri paralelne linije urezane duž kraće ivice i jednim urezom duž duže ivice.

Rog; očuvana dužina 5,4 cm, očuvana širina 4 cm. Pontes, 1982, kv. G/19, jama 62 ,̀ C−202 (T. XXXV/644). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: kat. br. 38, 59−60.

645. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim opla-tama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih je očuvan jedan. Na oplatama se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa četiri paralelne linije urezane duž kraće ivice, kao i nizom paralelnih linija uz dužu stranu.

Rog; očuvana dužina 4,3 cm, širina 4 cm. Mora Vagei, kv. I/8, o.c. XII (T. XXXV/645). Objavljeno: Petković 1995, kat. br. 54, 60, T. III/5.

646. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana dva. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa četiri paralelno urezane linije između kojih su dve ukrštene linije.

Rog; očuvana dužina 4,3 cm, širina 4 cm. Mora Vagei, kv. II, o.c. IV (T. XXXV/646). Objavljeno: Petković 1995: 61, kat. br. 56, T. III/7.

647. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana četiri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa dva kvadratna polja, unutar kojih su kose linije urezane u obliku slova H.

Rog; očuvana dužina 8,5 cm, širina 5,3 cm. Dijana, sonda 66/89, osnova III, 1989, C−73

(T. XXXV/647). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 59, kat. br. 37, T. III/8.

648. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zu-baca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana tri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukra še na sa pet paralelnih linija urezanih duž kraće ivice i tri paralelne linije urezane duž duže ivice, kao i sa po dve unakrsno urezane linije kod središnjeg zakivka.

Rog; očuvana dužina 8,5 cm, širina 5,5 cm. Dijana, 1983, sonda 33/82, spoljna kula, šut iz kule,

C−803 (T. XXXV/648). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 59, kat. br. 28.

649. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana tri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži.Oplata je ukrašena sa pet paralelnih linija urezanih duž kraće ivice, kosim urezima duž krajnjih zakivaka i dvostrukom horizontalnom linijom urezanom duž horizontalne ose ojačanja.

Rog; očuvana dužina 8 cm, širina 5,8 cm. Dijana, 1987, sonda 55/86, vojnička baraka,

proširenje, žuta zemlja, C−1805 (T. XXXVI/649). Smeštaj: Karataš, depo.

650. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplata-ma sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana dva. Na oplati se vide ni zo vi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa četiri paralelne linije urezane duž kraće ivice, pravougaonim motivom i motivom riblje kosti.

Rog; očuvana dužina 4,3 cm, širina 4,4 cm. Milutinovac (T. XXXVI/650). Objavljeno: Milošević, Jeremić 1986: 250, fi g. 14/g;

Petković 1995: 60, kat. br. 51, T. III/3a-b.

651. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih je očuvan jedan. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa pet neorganizovano postavljenih koncentričnih krugova.

Rog; očuvana dužina 5 cm, očuvana širina 4,7 cm. Dijana, 1982, zapadni bedem, uz unutrašnje lice

bedema, mrka i rastresita zemlja, C−567 (T. XXXVI/651).


123

652. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa ravnim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana tri. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Na oplati je urezan motiv pletenice.

Rog; očuvana dužina 8,1 cm, očuvana širina 4,2 cm. Veliko Golubinje, 1962 (T. XXXVI/652). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

653. Trodelni dvoredi češalj pravougaonog oblika, sa talasasto obrađenim bočnim stranama. Srednji deo između zubaca ojačan je izduženim pravougaonim oplatama sa obe strane, koje su pričvršćene zakivcima, od kojih su očuvana dva.

Rog; očuvana dužina 2,3 cm, širina 4,8 cm. Dijana, 1980, sonda 20/80, C−315 (T. XXXVI/653). Smeštaj: Karataš, depo.

654. Isto kao kat. br. 653. Rog; očuvana dužina 2,4 cm, širina 4,9 cm. Dijana, 1996, sonda 72/94, C−315. Smeštaj: Karataš, depo.

655. Središnja oplata trodelnog dvoredog češlja, sa dva očuvana zakivka. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Na oplati je urezan motiv pletenice u vidu naizmenično postavljenih polovina koncentričnogih krugova.

Rog; očuvana dužina 7,1 cm, očuvana širina 2,2 cm. Mora Vagei, kv. G7/8, III o.s. (T. XXXVI/655). Objavljeno: Petković 1995: 61, kat. br. 55, T. III/6.

656. Središnja oplata trodelnog dvoredog češlja, sa dva očuvana zakivka. Na oplati se vide nizovi ureza nastali prilikom usecanja zubaca, koji su na jednoj strani širi, a na drugoj uži. Oplata je ukrašena sa četiri kvadratna polja, u kojima su naizmenično urezane kose linije i koncentrični krugovi.

Rog; očuvana dužina 5,8 cm, širina 1,8 cm. Dijana, 1988, sonda 63/88, osnova II, C−2227

(T. XXXVI/656). Smeštaj: Karataš, depo.

// JEDNOREDI ČEŠALJ // Iz Pontesa potiče jednoredi češalj čija izrada nije završena (kat. br. 657), što znači da je ovde postojala radionica za izradu češljeva. Pošto ovakvi češljevi nisu karakteristični za Romeje, ovaj primerak možda ukazuje na prisustvo Germana.

657. Jednoredi češalj sa lučno oblikovanom bočnom stranom, nezavršen i fragmentovan.

Rog; očuvana dužina 5 cm, očuvana širina 4,5 cm. Pontes, 1980, kv. S I/5, sloj B, C−391 (T. XXXVI/657). Smeštaj: Karataš, depo.

/ FUTROLA ZA ČEŠALJ / U Dijani je nađen deo futrole za češalj, u vidu pravouga-one ploče ukrašene velikim koncentričnim krugovima koje uokviruju manji koncentrični krugovi (kat. br. 658). Sličan primerak, sa nešto grublje izvedenim koncentričnim kru-govima, poznat je sa prostora Singidunuma, gde je datovan u 4−5. vek (Bjelajac, Ivanišević 1993: 127, fi g. 2), kao i sa Gradine na Jelici, ali sa nešto drugačijim ornamentom (Milin-ko vić 2002: 84, Abb. 11).

658. Deo futrole za češalj u obliku pravougaone ploče trapezoidnog preseka, sa zaobljenim uglovima. Površina je ukrašena velikim koncentričnim krugovima koje uokviruju manji koncentrični krugovi. Dva fragmenta.

Kost; očuvana dužina 10,8 i 5,9 cm, širina 2,2 cm. Dijana, sonda 75/95, osnova II, 1997, C−12

(T. XXXVI/658, sl. 69). Smeštaj: Karataš, depo.

Sl. 69. Futrola za češalj (kat. br. 658)

124

BRUSEVIBrusevima su oštrena sečiva raznih noževa i drugih alatki (kat. br. 659−667). Za kamene bruseve iz đerdapskih utvrđenja analogije potiču sa Gradine na Jelici,126 iz ranovizantijskog sloja tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 322, kат. br. 185−188, sl. 71/2−5) i iz Caričinog grada.127 Iz Rasa je poznat i primerak sličan kat. br. 576, takođe perforiran na jednom kraju.


659. Brus u obliku kvadra tamnosive boje, uglačanih strana. Površina šire strane je nažlebljena oštricom sečiva tokom upotrebe.

Kamen; dimenzije 7 x 3,5 x 3 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 3, C−68

(T. XXXVII/659). Smeštaj: Karataš, depo.

660. Isto kao kat. br. 659. Kamen; dimenzije 6,5 x 2,5 x 1,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, prostorija 1, sloj III, C−1475. Smeštaj: Karataš, depo.

661. Isto kao kat. br. 659. Kamen; dimenzije 14 x 3 x 3,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj IVa, C−1476. Smeštaj: Karataš, depo.

662. Isto kao kat. br. 659. Kamen; dimenzije 11,5 x 2 x 1,5 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj III, C−1440. Smeštaj: Karataš, depo.

663. Isto kao kat. br. 6598. Kamen; dimenzije 8 x 2 x 2 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXXIX/XL.

664. Isto kao kat. br. 659. Kamen; dimenzije 6 x 3 x 3 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj V, C−1481. Smeštaj: Karataš, depo.

665. Isto kao kat. br. 659. Kamen; dimenzije 9 x 3 x 1,5 cm. Dijana, 1987, sonda 57/87, izvan prostorije I,


666. Brus od kamena, poligonalnog preseka. Kamen; dimenzije 6 x 3 cm. Dijana, 1980, sonda 13/80, sa unutrašnje strane

bedema, svetlomrka zemlja sa garom, C−288 (T. XXXVII/666).


667. Brus nepravilnog oblika, čiji je jedan kraj kružno perforiran.

Kamen; dužina 7,5 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, svetlomrka rastresita

zemlja, C−301 (T. XXXVII/667). Smeštaj: Karataš, depo.

KRESIVOU Egeti je nađeno kresivo sa lučno povijenim krajevima, koji su polomljeni (kat. br. 668). Slična kresiva potiču iz Italije (Bierbrauer 1987: T. 59/15; Riemer 2000: T. 9/6) i Sarda (Waldbaum 1983: pl. 58/1016).

668. Kresivo lučno povijenih krajeva, pravougaonog pre-seka, sa pravougaonim ojačanjem na središnjem delu.

Gvožđe, kovanje; dužina 4,7 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 9, površinski sloj,

inv. br. 27 (T. XXXVII/668). Smeštaj: Karataš, depo.

STILUSIStilusi su korišćeni za pisanje po drvenim pločicama presvučenim slojem voska, kao i po olovnim pločicama. U utvrđenjima iz ranovizantijskog perioda na širem prostoru Đerdapa nađena su tri primerka (kat. br. 669−671), za koje analogije potiču sa Gradine na Jelici (Милинковић 2001: T. II/1−4).

669. Stilus sa valjkastim telom koje se postepeno širi ka gornjem, trapezasto oblikovanom kraju.

Gvožđe, kovanje; dužina 13,5 cm, širina 1,2 cm. Mihajlovac–Blato, 198, kv. I/ III−IV, o.s. II,

inv. br. 33 (T. XXXVII/669). Smeštaj: Karataš, depo.

670. Isto kao kat. br. 669. Gvožđe, kovanje; dužina 19,7 cm, širina 1,3 cm. Dijana, sonda 65/88, površina sa garom ispod

osnove IV, 1988, C−2383. Smeštaj: Karataš, depo.

125

MEDICINSKI INSTRUMENTIMedicinski instrumenti otkriveni su u Dijani (kat. br. 672−675), a prema obliku su raz-vrstani u dva tipa.

Prvi tip predstavlja instrument sa izduženim trougaonim recipijentom (kat. br. 672), čija je drška znatno duža od sečiva. Slični predmeti od gvožđa, protumačeni kao skalpeli, sa drškom i sečivom gotovo jednake dužine, u oblasti Rajne opredeljeni su u 1−2. vek a u Maloj Aziji u 2. vek, mada se u Efesu vezuju za prvu polovinu 3. veka (Künzl 2002: 27, Kat. No. 64, T. 187A63; 29−30, Kat. No. B8, 11−16, T. 8/B8, T. 19/B11−16, T. 20/B17−2; 118−119, Kat. No. A19−21, T. 5/A19−21). Sličan predmet sa šireg prostora Singidunuma, identifi kovan kao sonda, datovan je u 2−3. vek (Крунић 1997: 249, кат. бр. 403−404). Poznati su i primerci iz Sarda (Waldbaum 1983: pl. 41/640) i Anemurijuma, koji potiču iz ranovizantijskog horizonta (Russell 1982: 137, fi g. 5.37).

Drugom tipu pripadaju tri instrumenta koja se sastoje od valjkaste drške i malog kašikastog recipijenta (kat. br. 673−675). Slični primerci od bronze, okarakterisani kao sonde za uši, u oblasti Rajne i u Maloj Aziji opredeljeni su u 1−2. vek, ali ih ima i iz druge polovine 3. veka (Künzl 2002: 37, Kat. No. B101−108, T. 36/B101−108; 49−50, Kat. No. C48−67, T. 52/C48−56, T. 53/C57−67; 19, Kat. No. A24, T. 5/A24). Sličan instrument sa šireg prostora Singidunuma datovan je u 2−3. vek (Крунић 1997: 251, кат. бр. 411, 412), dok se u Sardu vezuje za 6. vek (Waldbaum 1983: pl. 41/629−637).

Na osnovu predočenih nalaza, koji se datuju od 1. do 6. veka, može se zaključiti da su ovakvi medicinski instrumenti upotrebljavani veoma rano. Primerci iz Dijane po tvrđuju da je lečenje u ranovizantijskom periodu obavljano prema antičkoj tradiciji, što se ogleda i u obliku i nameni medicinskih instrumenata.

672. Skalpel sa drškom kvadratnog preseka, koja u donjem delu prerasta u trougaonu radnu površinu zaobljenih uglova.

Gvožđe, kovanje; dužina 14 cm, širina 1,3 cm. Dijana, 1981, sonda 27/81, kv. II, mrka rastresita

zemlja sa šutom, C−523 (T. XXXVII/672). Smeštaj: Karataš, depo.

673. Sonda za uši sa valjkastom drškom, koja u donjem delu prerasta u manju kružnu kašiku.

Bronza, livenje; dužina 9 cm. Dijana, 1988, kv. 65/88, svetlomrka zemlja, ispod

osnove I, C−2249 (T. XXXVII/673). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: kat. br. 211, 170, T. 24/8.

674. Isto kao kat. br. 673. Fragmentovana. Bronza, livenje; dužina 9,3 cm. Dijana, 1978, kv. 1/78, C−88. Smeštaj: Karataš, depo.

675. Isto kao kat. br. 673. Fragmentovana. Bronza, livenje; dužina 11,8 cm. Dijana, 1983, kv. 2/83, C−843. Smeštaj: Karataš, depo.

ALAT NEPOZNATE NAMENEIz Đerdapa potiče gvozdena alatka sa širim poluloptastim recipijentom, čija namena nije poznata (kat. br. 676).

676. Alatka nepoznate namene, čiji je gornji deo petljasto izveden, dok je donji proširen u obliku trapezoida i ima lučni presek.

Gvožđe, kovanje; dužina 17,5 cm, širina 5,6 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 2, crvenkasta zemlja

ispod osnove I, C−1317 (T. XXXVII/676). Smeštaj: Karataš, depo.

671. Isto kao kat. br. 669. Fragmentovan. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 8,9 cm, širina 1,9 cm. Dijana. Smeštaj: Karataš, depo.

126

Romejske vojne snage bile su podeljene u dva osnovna roda, kopnenu vojsku i mornaricu. Ko-pnene jedinice sastojale su se od pešadije i konjice, koje su bile naoružane različitim oružjem. Udarnu snagu činila je konjica, koja je mogla brzo da prelazi velike razdaljine, da neočekivano napadne i povuče se, kao i da namami neprijatelja u zasedu gde ga je čekala pešadija.

Romeji su koristili i oružje koje nije bilo deo njihove vojne tradicije jer su pojedine vrste, poput refl eksnog luka, preuzeli od varvara. Oružje iz ranovizantijskog perioda razvrstano je u de fan-zivno (štit, oklop) i ofanzivno, i to namenjeno za blisku borbu (mač, koplje, nož) i borbu na daljinu (koplje, luk i različite vrste strela).

Osnovno naoružanje romejskih konjanika činili su luk i strele, mač, oklop i štit. U pešadiji su korišćeni mač, štit i oklop ili samo mač, odnosno koplje. Posebnu grupu u pešadiji činili su strelci naoružani lukovima. Vojnici su, dakle, bili različito naoružani i međusobno su se razlikovali prema kvalitetu oružja, a samim tim i prema stepenu efi kasnosti.

Tokom dosadašnjih iskopavanja u đerdap-skim utvrđenjima na desnoj obali Dunava nađen je relativno mali broj primeraka oružja, što je neobično s obzirom da je limes bio prva linija od-brane, pa je i njihova zastupljenost trebalo da bude daleko veća. To, međutim, može da se objasni na

dva načina. S jedne strane, veći broj utvrđenja samo je delimično istražen, a s druge, opstanak je često zavisio od oružja, koje je imalo i veliku nov-čanu vrednost budući da je proizvođeno samo u posebnim radioničarskim centrima, pa ovi pred-meti nisu olako ostavljani na bojnom polju ili u utvrđenju, već su ih uzimali ili osvajači ili branioci.

Defanzivno oružje je na prostoru Đerdapa zastupljeno sa više rukohvata štitova, kao i sa dva fragmentovana umba. I naoružanju za blisku borbu pripada manji broj nalaza, a to su deo polomljenog dvoseklog mača, dva koplja u obliku lovorovog i tri koplja u obliku vrbinog lista.

Naoružanju u širem smislu pripadaju pre-preke za konjicu, tzv. tribulusi, koje su Rimljani preuzeli od Grka, a u različitim vidovima korišćene su do 20. veka (Radman-Livaja 2004: 85; Поповић, М., Бикић 2004: 170). Posipane su po putu ili livadama, tj. na očekivanim pravcima prolaza ne-prijateljske konjice, kako bi se usporila ili zaustavila jer je oštro trnje oštećivalo kopita konja.

Oprema za borbu na daljinu u ranovi zan-tijskim utvrđenjima u Đerdapu znatno je češća, što pokazuje da je najviše bila korišćena. Naime, od 49 primeraka oružja, koliko je sakupljeno na potesu između ušća Porečke reke i ušća Timoka, tri su oplate refl eksnog luka, a 32 vrhovi strelica, koji su nasađivani preko trna ili tulca.

ORUŽJE

MAČNađen je samo jedan vrh dvoseklog mača, i to u Dijani (kat. br. 677).

677. Vrh dvoseklog mača. Gvožđe, kovanje; dužina 12 cm, širina 4,5 cm. Dijana, 1985, sonda 50/85, severni bedem,

crvenkastomrka zemlja, C−1220 (T. XXXVIII/677). Smeštaj: Karataš, depo.

ŠTITOVIŠtitovi su bili načinjeni od drveta i ojačani metalnim ispupčenjem (umbom) na sredini spoljašnje strane, koja je ponekad bila ornamentisana, dok se na unutrašnjoj strani nalazio rukohvat od gvožđa.

Rukohvati štitova sa lokaliteta Dijana (kat. br. 678), Rtkovo − Glamija I (kat. br. 679, 681) i Sip (kat. br. 680) pripadaju tipu koji su prihvatila i razna varvarska plemena, pa se slični primerci sreću u Italiji (Riemer 2000: Taf. 5/3), u Kranju, i to iz 6. veka (Bitenc, Knifi c 2001: 78, kat. br. 251/3), u Caričinom gradu,128 na lokalitetu Svetinja kod Viminacijuma, gde su povezani sa germanskim plemenima, najverovatnije Gepidima (Поповић, М. 1987: 30, sl. 24), kao i na viminacijumskim nekropolama iz perioda Seobe naroda (Ivanišević, Kazanski, Mastykova 2006: 43, fi g. 24.2−5, 46.5).


127

Dva umba u obliku kupe (kat. br. 682−683), koja potiču sa lokaliteta Rtkovo − Glamija I i Hajdučka vodenica, slična su nalazima sa prostora Italije (Riemer 2000: T. 5/4), kao i primerku iz Kranja, koji je opredeljen u 6. vek (Bitenc, Knifi c 2001: 78, kat. br. 51/1), i iz Caričinog grada. 129

129 Neobjavljeno, С−170/84; 530/00. 130 Neobjavljeno, bez inv. br. 131 Neobjavljeno, bez inv. br.

678. Rukohvat štita. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 19,4 cm,

očuvana širina 4 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadna kapija,

osnova III, C−561 (T. XXXVIII/678). Smeštaj: Karataš, depo.

679. Rukohvat štita od koga su delimično očuvani središnji pravougaoni deo sa vertikalno savijenim bočnim ivicama i kraci sa obe strane.

Gvožđe, kovanje; dužina 10,5 cm, širina 3,2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-3, o.s. 2, C−136

(T. XXXVIII/679). Smeštaj: Karataš, depo.

680. Isto kao kat. br. 679. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 7,5 cm, širina 3,5 cm. Sip, 1965, kvadrant A-1 i A-6. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.


očuvana širina 3,7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-7, o.s. 3, C−67. Smeštaj: Karataš, depo.

682. Umbo kupastog oblika. Fragmentovan. Gvožđe, kovanje; visina 6,5 cm, prečnik 17,2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. A-6, šut I, C−316

(T. XXXVIII/682). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 22/8.

683. Isto kao kat. br. 682. Gvožđe, kovanje; visina 7 cm, prečnik 17 cm. Hajdučka vodenica, 1969, kv. J-11, inv. br. 153.

KOPLJAPošto su drške u međuvremenu istrulile, od koplja su na široj teritoriji Đerdapa sačuvani samo vrhovi. Vrhovima u obliku lovorovog lista, nađenim u Egeti i Dijani (kat. br. 684−685), sličan je primerak iz Kranja, opredeljen u 6. vek (Bitenc, Knifi c 2001: 78, kat. br. 251/2), sa lokaliteta Bregovina (Jeremić, Milinković 1997: 222, Аbb. 30/d) i iz Caričinog grada.130

Vrhovi koplja u obliku vrbinog lista konstatovani su u utvrđenjima Rtkovo − Glamija I, Dijana i Milutinovac (kat. br. 686−688), a sličan im je primerak iz Caričinog grada.131

Oba tipa se javljaju i na nalazištima koja se vezuju za varvarska plemena (Dimitrijević, Kovačević, Vinski 1962: 13, sl. 2; 41, sl. 3; 55, sl. 1; Mrkobrad 1980: T. XLII/6−7).

684. Vrh koplja u obliku lovorovog lista, deltoidnog preseka, sa tulcem kružnog preseka. Korodiran i fragmentovan.

Gvožđe, kovanje; dužina 22 cm, očuvana širina 5 cm. Egeta, 1981, sektor II, sonda 5, proširenje d, rela-

tivna dubina 0,90 m, inv. br. 32 (T. XXXVIII/684).


685. Isto kao kat. br. 684. Fragmentovan. Gvožđe, kovanje; dužina 26 cm,

očuvana širina 5,8 cm, prečnik 3 cm. Dijana, 1989, sonda 67/89, sredina logora,

mrka rastresita zemlja, ispod osnove I, C−167. Smeštaj: Karataš, depo.

686. Vrh koplja u obliku vrbinog lista, deltoidnog preseka, sa tulcem kružnog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 26 cm, prečnik 3 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-7, o.s. 3, C−72

(T. XXXVIII/686). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 22/7.

687. Isto kao kat. br. 686. Korodiran. Gvožđe, kovanje; dužina 15,5 cm, prečnik 2 cm. Dijana, 1980, sonda 11/80, žuta rastresita zemlja, C−206. Smeštaj: Karataš, depo.

688. Isto kao kat. br. 686. Korodiran. Gvožđe, kovanje; dužina 20,4 cm, prečnik 2 cm. Milutinovac, 1981−1982. Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Milošević, Jeremić 1986: fi g. 14/f.

128

TRIBULUSIPredmeti u obliku četvorokrakog trna, korišćeni kao prepreka za konjicu, nađeni su u Dijani i Tekiji (kat. br. 689−692). Slični primerci potiču iz Siska (Radman-Livaja 2004: 131, kat. br 191−201, T. 34/191−199, T. 35/200−201) i iz ranovizantijskog horizonta Caričinog grada.132

132 Neobjavljeno, С−43/98. 133 Neobjavljeno, С−100/89; С−353/00.

689. Prepreka za konjicu u vidu zvezde sa četiri kraka koja se završavaju trougaonim proširenjem.

Gvožđe, kovanje; dužina 8 cm, širina 8 cm. Dijana, 1964, sonda 1/64, 2/64, šut, relativna

dubina 0,50 m, inv. br. 1−5 (T. XXXVIII/689). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

690. Isto kao kat. br. 689. Jedan krak je oštećen. Gvožđe, kovanje; dužina 8 cm, širina 8 cm. Dijana, 1980, sonda 8/80, žutomrka zemlja ispod

poda II, C−205. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

691. Isto kao kat. br. 689. Jedan krak je oštećen. Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm, širina 7 cm. Dijana, 1982, izvan bedema,

severozapadni ugao utvrđenja, C−726. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

692. Isto kao kat. br. 689. Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm, širina 6,5 cm. Tekija, 1969, sonda V, inv. br. 500. Objavljeno: Cermanović-Kuzmanović,

Jovanović, A. 2004: 241, Kat. 16.

LUK I STRELERefl eksni lukovi i trobridne strelice označili su revolucionarnu promenu u načinu ra to-vanja. Znatno delotvornije dejstvo omogućeno je povećanjem dometa strela sa 80 na 400 m, kao i brzine njihovog ispaljivanja jer tetiva, zbog koštanog ojačanja luka, nije morala da se zateže do ramena već samo do grudi. Osim toga, trobridne strelice lakše su rotirale oko uzdužne ose, čime je uvećavana njihova brzina, kao i probojna moć (Ковачевић 1977: 116−117).

Iako su refl eksni luk i trobridne strelice dugo pripisivani isključivo Avarima, brojna arheološka istraživanja pokazuju da su ovu vrstu ubojitog oružja koristili razni narodi, pa i Romeji. Pošto se trobridne strelice u Galiji i na germanskim nekropolama javljaju pre 568. godine, kada su Avari stigli u Panoniju, jasno je da su korišćene još za vreme Rimljana, koji su ih najverovatnije preuzeli od istočnjačkih naroda (Freeden 1991: 595).

/ OPLATA REFLEKSNOG LUKA / Na širem prostoru Đerdapa nađena su tri pri merka oplate refl eksnog luka, koja su razvrstana u dva tipa (kat. br. 693−695). Prvi tip se odlikuje završetkom povijenim nadole, a kod drugog je završetak povijen nagore.

Oplata prvog tipa potiče iz Pontesa i Tekije, pri čemu je primerak iz Tekije opre-deljen u kraj 4. i početak 5. veka (Cermanović-Kuzmanović, Jovanović, 2004: 241). Slični nalazi sreću se u Caričinom gradu,133 a analogija sa teritorije Mađarske datovana je u ranoavarski period (Bona 2000: Т. II/2a-b).

Drugi tip je takođe poznat iz Pontesa. Slična oplata, ukrašena urezanim mrežastim motivom, potiče iz Herakleje Linkestis i Stoba, gde je protumačena kao hunska i datovana u sredinu 5. veka (Mikulčić 2002: 263−268, Abb. 159/1, 3; 423, Abb. 340/6). Za ovu vrstu predmeta postoje mnogobrojne analogije sa nekadašnje avarske teritorije.

Sl. 70. Oplata refl eksnog luka (kat. br. 693)

693. Oplata refl eksnog luka sa izrezanim pravougaonim otvorom za vezivanje tetive. Spoljna ivica luka je iznad ovog otvora povijena nadole, dok je čitav donji deo oplate ukrašen neorganizovano urezanim cik-cak linijama. Fragmentovana.

Kost; očuvana dužina 21,5 cm, širina 2,3 cm. Pontes, 1986, kv. L/13, jama 357`, C−199

(T. XXXVIII/693, sl. 70). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: kat. br. 629, 102,

T. XXXVIII/3.

694. Isto kao kat. br. 693. Kost; očuvana dužina 14,5 cm, širina 1,6 cm. Tekija, sonda VII, 1969, inv. br. 571. Objavljeno: Cermanović-Kuzmanović, Jovanović,

2004: 241, kat. br. 17.

129

695. Oplata refl eksnog luka sa izrezanim pravougaonim otvorom za vezivanje tetive. Spoljna ivica luka je iznad ovog otvora povijena nagore. Fragmentovana.

Kost; očuvana dužina 13 cm, širina 2,5 cm. Pontes, 1989, kv. L/13, jama 343`, C−34

(T. XXXVIII/695, sl. 71). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Petković 1995: 102, kat. br. 630,

T. XXXVIII/4. Sl. 71. Oplata refl eksnog luka (kat. br. 695).

/ VRHOVI STRELICA / Vrhovi strelica se pre svega dele prema načinu nasađivanja pomoću trna ili tulca kružnog oblika. Mogu biti pljosnate, deltoidne i trougaone (kat. br. 666−680), zatim u obliku probojca sa tulcem (kat. br. 681−683), trobridne (kat. br. 684−696) i u vidu lastinog repa (kat. br. 697).

// STRELICE SA TRNOM // Prema obliku glave, strelice sa trnom za nasađivanje mogu se razvrstati u nekoliko tipova.

Prvi tip su trobridne strelice, koje su bile i najefi kasnije. Na lokalitetima duž desne obale Dunava nađeno je 13 strelica ovog tipa, različitog oblika i veličine (kat. br. 696−708). Neki autori smatraju da je moguće njihovo preciznije hronološko opredeljivanje, pri čemu su manji primerci stariji, dok su strelice većih dimenzija mlađe (Freeden 1991: 605−608). Kako su se u grobu br. 2 na lokalitetu Jakovo−Kormadin, u istom tobolcu nalazili manji i veći primerci trobridnih strelica (Димитријевић 1960: 10−11), mišljenja smo da ovakav stav nije dovoljno utemeljen.

Na osnovu izgleda vrha, izdvojene su dve varijante prvog tipa strelica. Prvoj pripadaju primerci sa trougaonim vrhom (kat. br. 696, 697), za koje se analogije sreću na lokalitetu Golemanovo Kale u Bugarskoj (Uenze 1992: T. 41/29). Drugu varijantu čine trobridne strelice sa jednostavno oblikovanim vrhom (kat. br. 698−708), kakve su poznate iz ranovizantijskih slojeva sa Gradine na Jelici (Milinković 2002: Abb. 23/3) i iz Caričinog grada.134

Drugi tip su pljosnate trougaone strelice (kat. br. 709−711), nađene na lokalitetima Ušće Porečke reke i Pontes, kojima su slični primerci iz Caričinog grada.135

Treći tip obuhvata strelice deltoidnog oblika (kat. br. 712−714). Primerku iz Pontesa (kat. br. 712), koji ima oštre uglove i duži donji deo, analogna je strelica iz Italije, sa lokaliteta Invilino Ibligo, datovana u kraj 6. i početak 7. veka (Bierbrauer 1987: 169, T. 60/7), a sličan nalaz potiče sa lokaliteta Mokranjske stene (Сретеновић 1984: sl. 216/1). U Dijani je nađena strelica sa oštrim uglovima (kat. br. 713), za koju se paralele sreću u Italiji (Bierbrauer 1987: 171, T. 59/4), kao i na viminacijumskim nekropolama iz perioda Seobe naroda (Ivanišević, Kazanski, Mastykova 2006: 41, fi g. 23.25−28).

Četvrti je tzv. mediteranski tip (kat. br. 715), sa vrhom u vidu lastinog repa. Takva strelica otkrivena je u Pontesu, a identičan nalaz potiče iz ranovizantijskih slojeva tvrđave Ras (Popović, M. 1999: 113, 316, kат. br. 86, sl. 59/1), kao i iz Caričinog grada (Кондић, Поповић, 1977: 211, кат. бр. 99, Т. XXVIII/2; Bavant 1990: 230, cat. nº 244, pl. XL/244), gde se vezuje za 6. i početak 7. veka.

134 Neobjavljeno, С−46/82; С−13/98. 135 Neobjavljeno, С−106/98.

696. Trobridna strelica u obliku izduženog deltoida, sa vrhom trougaonog preseka i dugim trnom kružnog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 9,2 cm, širina 1,5 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke

(T. XXXIX/696). Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXVIII/XXIII.

697. Isto kao kat. br. 696. Gvožđe, kovanje; dužina 6,5 cm, širina 1,2 cm. Dijana, 1987, sonda 60/87, mrka zemlja sa

malterom, ispod osnove IV, C−1900. Smeštaj: Karataš, depo.

698. Trobridna strelica sa manjim trnom kružnog preseka. Gvožđe, kovanje; dužina 5,5 cm, širina 1,6 cm. Rtkovo – Glamija I, 1981, kv. B-4/C−4, gar 2,

C−275 (T. XXXIX/698). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 22/3.

699. Isto kao kat. br. 698. Gvožđe, kovanje; dužina 6,8 cm, širina 1,5 cm. Dijana, 1985, sonda 50/84, severni bedem,

mrka osnova I, C−1201. Smeštaj: Karataš, depo.

130

700. Isto kao kat. br. 698. Gvožđe, kovanje; dužina 7,5 cm, širina 1,7 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, osnova II, C−16. Smeštaj: Karataš, depo.

701. Isto kao kat. br. 698. Gvožđe, kovanje; dužina 7 cm, širina 1,7 cm. Dijana, 1981, sonda 23/81, C−391. Smeštaj: Karataš, depo.


703. Trobridna strelica sa trnom kružnog preseka. Gvožđe, kovanje; dužina 8,5 cm, širina 1,2 cm. Dijana, 1979, sonda 2/79, C−15 (T. XXXIX/703). Smeštaj: Karataš, depo.

704. Isto kao kat. br. 703. Gvožđe, kovanje; dužina 6,7 cm, širina 1,2 cm. Dijana, 1979, sonda 1/79, C−2 (T. XXXIX/704, sl. 72). Smeštaj: Karataš, depo.


706. Isto kao kat. br. 704. Gvožđe, kovanje; dužina 5,4 cm. Pontes, 1988, kv. L/13, jama 289, C−40. Smeštaj: Karataš, depo.

707. Isto kao kat. br. 704. Gvožđe, kovanje; dužina 3,5 cm, širina 0,8 cm. Akve. Objavljeno: Janković, Đ. 1981: 178, sl. 72/a.

708. Trobridna strelica sa manjim trnom kružnog preseka. Gvožđe, kovanje; dužina 4,2 cm, širina 1,3 cm. Dijana, 1995, sonda 74/95, C−57 (T. XXXIX/708). Smeštaj: Karataš, depo.

709. Strelica sa trougaonom pljosnatom glavom, lučno oblikovanim ivicama i dužim trnom kvadratnog preseka. Ima duži vrat i ojačanje kvadratnog preseka na mestu prelaska vrata u trn. Fragmentovana.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 6,6 cm, širina 1,8 cm. Ušće Porečke reke, 1970, inv. br. 124 (T. XXXIX/709). Smeštaj: Karataš, depo.

710. Isto kao kat. br. 709. Fragmentovana. Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 8 cm. Pontes, 1979, kv. K/4, sloj I, C−109. Smeštaj: Karataš, depo.

711. Strelica sa pljosnatom trougaonom glavom, lučno oblikovanim uglovima i trnom za nasađivanje kvadratnog preseka. Na mestu prelaska glave u trn nalazi se ojačanje kvadratnog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,1 cm, očuvana širina 1,6 cm. Ušće Porečke reke, 1970, inv. br. 42 (T. XXXIX/711). Smeštaj: Karataš, depo.

712. Strelica deltoidnog oblika, sa oštro obrađenim uglovima i dužim donjim delom koji prerasta u trn za nasađivanje. Vrh je polomljen.

Gvožđe, kovanje; dužina 6,9 cm, očuvana širina 1,6 cm. Pontes, 1985, kv. M/13, sloj I, C−389 (T. XXXIX/712). Smeštaj: Karataš, depo.

713. Strelica deltoidnog oblika, sa lučno oblikovanim uglovima i trnom za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 6,8 cm, širina 1,8 cm. Dijana, 1997, sonda 75/95, žutomrka zemlja,

ispod osnove I, C−4 (T. XXXIX/713). Smeštaj: Karataš, depo.

714. Isto kao kat. br. 713. Gvožđe, kovanje; dužina 3,5 cm. Dijana, 1986, sonda 58/86, sloj V, C−1496. Smeštaj: Karataš, depo.

715. Strelica sa blago razmaknutim kracima, tordiranim telom i dugim trnom za nasađivanje.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,7 cm. Pontes, 1979, kv. U/10, sloj I, C−218

(T. XXXIX/715, sl. 73). Smeštaj: Karataš, depo.

Sl. 72. Trobridna strelica (kat. br. 704)

Sl. 73. Strelica mediteranskog tipa (kat. br. 715)

131

// STRELICE SA TULCEM // Ovoj vrsti strelica pripada nešto manji broj primeraka, koji su prema obliku svrstani u dva tipa.

Prvom tipu pripadaju strelice deltoidnog oblika (kat. br. 716−724). Analogije su poznate sa lokaliteta Invilino Ibligo, gde su datovane u period od 5. do 7. veka (Bierbrauer 1987: 170, T. 59/8), sa viminacijumskih nekropola iz perioda Seobe naroda (Ivanišević, Kazanski, Mastykova 2006: 40, fi g. 23.9-23) i iz Caričinog grada,136 odakle potiče i primerak sličan pljosnatoj strelici kat. br. 724.137

Drugi tip obuhvata strelice u obliku probojca, a javlja se u dve varijante, sa špicastim vrhom kvadratnog (kat. br. 725) ili kružnog preseka (kat. br. 726− 727). Iz Caričinog grada potiču paralele za prvu varijantu,138 kao i primerci slični strelicama druge varijante (Bavant 1990: 231, cat. nº 251, pl. XLI/251).

136 Neobjavljeno, С−93/88; С−100/97. 137 Neobjavljeno, inv. br. 78/65. 138 Neobjavljeno, С−18/89.

716. Strelica deltoidnog oblika i oštrih uglova, sa dužim donjim delom koji prerasta u tulac za nasađivanje kružnog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,8 cm, širina 2,2 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke

(T. XXXIX/716). Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXVIII/XXVI.

717. Isto kao kat. br. 716. Gvožđe, kovanje; dužina 8,5 cm, širina 2,2 cm. Dijana, 1989, sonda 68/89, mrka zemlja sa šutom

ispod osnove II, C−251. Smeštaj: Karataš, depo.

718. Strelica deltoidnog oblika, ojačana vertikalnim rebrom na obe strane, sa tulcem za nasađivanje kružnog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 8,3 cm, prečnik 0,8 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-1, šut I, C−12

(T. XXXIX/718). Smeštaj: Karataš, depo.

719. Isto kao kat. br. 718. Gvožđe, kovanje; dužina 11,5 cm, širina 2,8 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXVIII/XVI.

720. Isto kao kat. br. 718. Gvožđe, kovanje; dužina 8 cm, širina 2,1 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXVIII/XIII.

721. Isto kao kat. br. 718. Gvožđe, kovanje; dužina 7,8 cm, širina 1,7 cm. Dijana, 1982, sonda 32/82, zapadna kapija, C−550. Smeštaj: Karataš, depo.


osnova III, C−1279. Smeštaj: Karataš, depo.

723. Isto kao kat. br. 718. Vrh je polomljen. Gvožđe, kovanje; dužina 7,8 cm, širina 1,5 cm. Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke. Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXVIII/CXIX.

724. Strelica deltoidnog oblika, ojačana vertikalnim rebrom na obe strane, sa tulcem za nasađivanje kružnog preseka. Glava strelice je nešto uža, a vrh je polomljen.

Gvožđe, kovanje; očuvana dužina 8 cm, prečnik 0,8 cm. Ušće Slatinske reke (T. XXXIX/724). Objavljeno: Кораћ 1980: T. XXVIII/XXIII.

725. Strelica čije je telo u donjem delu kvadratnog preseka, a potom postaje okruglo i špicasto se završava. Na donjem delu strelice nalazi se tulac nepravilnog kružnog preseka.

Gvožđe, kovanje; dužina 7,9 cm, prečnik tulca 0,8 cm. Ušće Porečke reke, 1968, sektor termi, inv. br. 14

(T. XXXIX/725). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

726. Strelica u obliku piramide, sa trnom za nasađivanje kružnog preseka. Prelaz tela u trn je ojačan.

Gvožđe, kovanje; dužina 14,2 cm, prečnik tulca 1,2 cm. Dijana, 1998, sonda 77/98, južna kapija,

V otkopni sloj, C−14 (T. XXXIX/726). Smeštaj: Karataš, depo.

727. Kupasta strelica sa tulcem kružnog preseka. Gvožđe, kovanje; dužina 9 cm, prečnik tulca 1 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. A-7, šut 1/gar 1,

C−478 (T. XXXIX/727). Smeštaj: Karataš, depo.

132

U strategiji romejskih vojskovođa konjica je imala značajnu ulogu. Dobro uvežbani i opre mljeni ko-njanici mogli su uspešno da se suprotstave uglavnom brojnijim, ali taktički slabije organi zo va nim odredima varvara. Za što veću efi kasnost i udarnu moć konjice prilikom napada bila je važna veština upravljanja konjem, pa je bila neophodna odgovarajuća konjska oprema. Iako je imala prvenstveno funkcionalni karakter, korišćena je i za ulepšavanje konja, ali i za isticanje društvenog položaja vlasnika.

Tokom arheoloških istraživanja Đerdapa na-đen je mali broj ovih predmeta, i to jednostavne iz-

rade i uvek od gvožđa: jedan đem (kat. br. 728) i dva primerka žvala (kat. br. 729−730).

Ovakvi delovi konjske opreme korišćeni su na čitavoj teritoriji Carstva. Đemu iz Ušća Porečke reke (kat. br. 728) sličan je nalaz iz Caričinog grada (Bavant 1990: 241, cat. nº 288, pl. XLIII/288). Sa istog lokaliteta,139 kao i sa Gradine na Jelici140 potiču dvodelne žvale slične primerku iz Rtkova (kat. br. 729). Za očuvani deo žvala iz Dijane (kat. br. 730), u vidu povijene šipke kružnog preseka, paralele su poznate iz ranovizantijskog sloja Caričinog grada.141

KONJSKA OPREMA


Sl. 74. Konjska oprema (kat. br. 730)

728. Đem od dva dela, od kojih je jedan pločastog pravougaonog oblika, sa kružnim petljastim, vertikalno postavljenim završetkom na jednom kraju i kružnim horizontalnim završetkom na drugom kraju, od koga se pruža pravougaoni dodatak lučno oblikovanih ivica, sa dve perforacije. Kroz horizontalno postavljenu petlju provučena je šipka kvadratnog preseka, sa lučno povijenim krajevima koji se završavaju dugmetastim proširenjem. Jedan kraj je polomljen.

Gvožđe, kovanje; dužina 9 cm, širina 14,5 cm. Ušće Porečke reke, sonda 5, relativna dubina 2 m,

inv. br. 49 (T. XXXVIII/728). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

729. Žvale od dva dela, pri čemu je jedan u obliku šipke kružnog preseka, koja se petljasto završava. Drugi deo čini kružna alka provučena kroz petljasti završetak.

Gvožđe, kovanje; dužina 10 cm, prečnik 2,2 cm. Rtkovo – Glamija I, 1982, kv. C−6, o.s. 1, C−461

(T. XXXVIII/729). Smeštaj: Karataš, depo.

730. Deo žvala načinjen od šipke kružnog preseka, koja se na jednom kraju završava loptastim proširenjem, dok se na sredini nalazi pravougaoni dodatak sa lučno oblikovanim uglovima, koji je u sredini proširen u vidu pravougaone petlje.

Gvožđe, kovanje; dužina 14,7 cm. Dijana, 1982, sonda 33/82, zapadni bedem, osnova

IV, C−578 (T. XXXVIII/730, sl. 74). Smeštaj: Karataš, depo.

Iz ranovizantijskih utvrđenja u Đerdapu poznati su i predmeti čiji oblik ne dozvoljava da se sigurno svrstaju u neku grupu. To su alke različitog preseka, načinjene od bronze (kat. br. 731) ili gvožđa (kat. br. 732−740), i gvozdeni okovi u vidu obruča (kat. br. 741− 742). Ovoj grupi pripada i bronzano po stolje iz Dijane, u obliku kružne stope na koju je vertikalno postavljena reljefno obrađena noga (kat. br. 743). U Dijani je nađen i deo bronzanog lanca sa četiri alke (kat. br. 744). Iz naseobinskog sloja utvrđenja Rtkovo − Glamija I potiče trodelna kuka (kat. br. 745), a iz Sipa fragmentovana šipka valjkastog oblika. U ovu grupu predmeta spadaju i raznovrsne ploče, aplikacije i oplate različitog oblika, izrađene od gvož đa, bakra i bronze (kat. br. 746−750, 753−754),

i to sa većeg broja lokaliteta, kao i bronzani okov (kat. br. 752). Zanimljiva je šipka sa polukružno savi jenim gornjim delom, ukrašena sa četiri para-lelna horizontalna rebra (kat. br. 751). Olovna vodovodna cev iz Mihajlovca (kat. br. 755) pokazuje da je u utvrđenju postojao vodovodni sistem. Tu je i četvorokraki predmet nepoznate namene, otkriven u Dijani (kat. br. 756).

Na Ušću Porečke reke nađena je mala pravo-ugaona bronzana aplikacija sa kružnim i srpastim ornamentima izvedenim u tehnici prola manja (kat. br. 754), koja je donekla slična pre dmetu iz Sadoveca, protumačenom kao deo pojasne garniture (Uenze 1992: T. 11/9).

RAZNO

133

731. Kružna alka ovalnog preseka. Bronza, livenje; prečnik 6 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-7, o.s. 3, C−103

(T. XL/731). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Gabričević 1986: fi g. 23.

732. Isto kao kat. br. 731. Gvožđe, kovanje; prečnik 6,3 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. C/VI, o.s. I, inv. br. 44. Smeštaj: Karataš, depo.

733. Isto kao kat. br. 731. Gvožđe, kovanje; prečnik 4 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. I/ 3-4, o.s. II. Smeštaj: Karataš, depo.

734. Isto kao kat. br. 731. Gvožđe, kovanje; prečnik 4 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. I/ III-IV, o.s. II. Smeštaj: Karataš, depo.

735. Isto kao kat. br. 731. Gvožđe, kovanje; prečnik 5 cm. Dijana, 1985, sonda 53/85, kv. 2, crvenkastomrka

zemlja ispod osnove II, C−1325. Smeštaj: Karataš, depo.

736. Isto kao kat. br. 731. Gvožđe, kovanje; prečnik 4,3 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, kv. 2, mrka zemlja sa

raspadnutom opekom i kamenom, ispod osnove I, C−206.


737. Kružna alka pravougaonog preseka. Gvožđe, kovanje, kovanje; prečnik 7 cm. Rtkovo – Glamija I, kv. A-7, o.s. 1, 1980, C−17

(T. XL/737). Smeštaj: Karataš, depo.

738. Kružna alka ovalnog preseka. Gvožđe, kovanje; prečnik 4,5 cm. Hajdučka vodenica, 1967, kula A, inv. br. 8 (T. XL/738). Smeštaj: Karataš, depo.

739. Kružna alka kružnog preseka. Gvožđe, kovanje; prečnik 2,5 cm. Dijana, 1986, sečenje profi la sa unutrašnje strane

zapadnog bedema, C−1454 (T. XL/739). Smeštaj: Karataš, depo.

740. Kružna alka polukružnog preseka. Gvožđe, kovanje; prečnik 2 cm. Dijana, 1987, od zida 2 do profi la a2-a3, C−1865a


741. Okov u vidu obruča. Gvožđe, kovanje; visina 1,3 cm, prečnik 3,7 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. E-2, šut I, C−121


742. Isto kao kat. br. 720. Gvožđe, kovanje; visina 2,5 cm, prečnik 3,7 cm. Mihajlovac−Blato, 1964, sonda III, kv. EF, o.s. 6 (T. XL/742). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

743. Postolje u vidu kružno oblikovane stope, na koju pod pravim uglom naleže valjkasta, reljefno obrađena noga.

Bronza, livenje; očuvana visina 4,1 cm, prečnik 3,8 cm. Dijana, 1989, sonda 69/89, mrka zemlja sa ras-

padnutom opekom i kamenom, C−205 (T. XL/743). Smeštaj: Karataš, depo.

744. Deo lanca sa četiri karike u obliku broja osam. Bronza, livenje; očuvana dužina 7 cm. Dijana, 1978, sonda 3/78, martirijum – spoljna

površina južnog zida, C−16 (T. XL/744). Smeštaj: Karataš, depo.

745. Trodelna kuka čiji je donji deo napravljen od trake pravougaonog preseka, koja je na krajevima izvedena u vidu kružnih petlji, pri čemu je donja petlja otvorenog tipa. Kroz gornju petlju provučen je drugi deo trake, čiji je donji kraj u vidu ovalne petlje, a gornji u obliku trapeza. Kroz trapezoidnu petlju, koja je na donjoj strani kružno perforirana, provučena je kuka načinjena od šipke kružnog preseka, čiji se gornji kraj završava u vidu kupastog proširenja.

Gvožđe, kovanje; dužina 15,8 cm. Ušće Porečke reke, 1968, sektor termi, inv. br. 97

(T. XL/745). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

746. Ploča gotovo pravougaonog oblika, čija je jedna strana polukružna.

Gvožđe, livenje; dužina 12,5 cm, širina 10 cm. Rtkovo – Glamija I, 1980, kv. B-7, o.s. 3, C−82


747. Kružna, delimično presavijena aplikacija od bakarnog lima. Duž spoljne ivice pravilno je raspoređeno devet kružnih perforacija za prićvršćivanje.

Bakar; prečnik 6,5 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. S/VI, o.s. I, inv. br. 43

(T. XLI/747). Smeštaj: Karataš, depo.

748. Okrugla pločasta aplikacija, kružno perforirana. Bronza, livenje; prečnik 6 cm. Dijana, 1986, čišćenje središnjeg dela terena,

C−1444 (T. XLI/748). Smeštaj: Karataš, depo.

749. Okrugla, u sredini kružno perforirana aplikacija, čije su ivice savijene.

Bronza, livenje; prečnik 6,1 cm. Dijana, 1980, sonda 19/80, spoljna strana zida 1,

svetlomrka zemlja, C−332 (T. XLI/749). Smeštaj: Karataš, depo.

750. Dvodelna oplata od pločica trapezoidnog oblika, čiji je donji deo kružno proširen. Pločice su povezane sa dve valjkaste nitne.

Bronza, livenje; očuvana dužina 6 cm, širina 1,4 cm. Dijana, 1988, sonda 64/88, crvenkastomrka zemlja,

C−2257 (T. XLI/750). Smeštaj: Karataš, depo.

134

751. Predmet nepoznate namene u obliku valjkaste šipke, čiji je gornji deo blago polukružno povijen i ukrašen sa četiri paralelna horizontalna rebra i jednom vertikalno urezanom linijom. Donji deo je polomljen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 8,5 cm, prečnik 0,3 cm.

Sip, 1965, kvadrant A-1 i A-6 (T. XLI/751). Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

752. Okov cilindričnog oblika, čija gornja strana ima kvadratni petljasti dodatak.

Bronza, livenje; dužina 5,7 cm, prečnik 0,8 cm. Dijana, 1986, sonda 55/86, sloj III, C−1407

(T. XLI/752, sl. 75). Smeštaj: Karataš, depo. Objavljeno: Grbić 1994: kat. br. 174, 164, T. 22/9.

753. Okov od bronzanog lima pravougaonog oblika, sa zaobljenim uglovima, presavijen na dva nejednaka dela spojena nitnom. Duži kraj je oštećen.

Bronza, livenje; očuvana dužina 3,5 cm, širina 2,5 cm. Dijana, 2001, sonda 78/01, kv. E8/9, svetlomrka

rastresita zemlja sa šutom, C−26 (T. XLI/753). Smeštaj: Karataš, depo.

754. Okov pravougaonog oblika, sa oštećenom jednom kraćom stranom, dok je očuvana kraća strana talasasto obrađena. Na donjoj strani je upravno postavljen manji pravougaoni dodatak zaobljenih uglova, kružno perforiran. Površina okova ukrašena je nizom polumesečastih i kružnih motiva izvedenih tehnikom prolamanja.

Bronza; očuvana dužina 2 cm, širina 1,7 cm. Ušće Porečke reke, 1970, relativna dubina 0,45 m,

inv. br. 12 (T. XLI/754). Smeštaj: Karataš, depo.

755. Vodovodna cev presavijena na pola. Olovo; dužina 25 cm, širina 10 cm. Mihajlovac–Blato, 1981, kv. F III, o.s. II (T. XLI/755). Smeštaj: Karataš, depo.

756. Predmet nepoznate namene, sa četiri kraka. Dva naspramna kraka savijena su nagore i petljasto su oblikovana, dok su druga dva povijena nadole. Na donjoj strani krakova povijenih nagore nalazi se po jedan mali špicasti dodatak.

Gvožđe, kovanje; dužina 16,1 cm, širina 11,3 cm, visina 6,4 cm.

Dijana, 1987, sonda 60/87, ispod osnove V, C−1919 (T. XLI/756, sl. 76).


Sl. 76. Predmet nepoznate namene (kat. br. 756).

Tokom više decenija Istočno carstvo je bilo uzdr-mano slabljenjem novčanog sistema, koje je za usta-vljeno 498. godine, kada je Anastazije I (491−518) sproveo monetarnu reformu. Kao osnova je za dr -žana rimska libra, čija je teoretska težina, prema opšte prihvaćenom mišljenju, iznosila 327,45 g. U skladu sa reformom, kovnice su izdavale zlatni, sre-brni i bronzani novac u vidu brojnih, većih i manjih nominala (Hahn 1973: 20−22). Kod bakarnog nov-ca, čiju je osnovu činila numija, postojao je čitav niz nominala. Najveća od njih, folis, imala je oznaku M (40 numija), a polufolis oznaku K (20 numija). Bilo je i manjih novčanih jedinica, sa oznakama I (10 numija), Ε (5 numija), kao i mnogih drugih (Morri-sson 1970: 15−16; Hahn 1973: 23−24).

Lako i teško kovanje istovremeno se zadržalo do Justinijana I, koji je 538. godine sproveo novu monetarnu reformu. Osim promene težine novca, uvedeno je i obeležavanje godine vladavine. Od

538. do 542. godine uspostavljen je teoretski odnos po kome je jedan folis težio 26,88 g, tj. 1/12 deo libre, ali je ta vrednost smanjena između 542. i 548. godine, kada je folis težio 21,50 g, tj. 1/15 deo libre. U poslednjoj fazi Justinijanove vladavine ova privremena infl acija je zaustavljena, tako da je od 548. do 565. godine folis imao istu vrednost kao i u periodu od 538. do 542. godine. Za vreme vlada-vine Justina II (565−578) ponovo je došlo do deval-vacije, pa je i bronzani novac sa monogramom imao novu težinu, tako da je jedan folis teoretski težio 15,36 g, tj. 1/21 deo libre, a u seriji sa krstom 13,44 g, tj. 1/24 deo libre. Tokom Tiberijeve vlada-vine (578−582), novčani sistem se blago oporavio 579. godine. Na novcu se javlja vojnička predstava cara, a folis iz ove serije teoretski je težio 17,92 g, tj. 1/18 deo libre. Ponovo je, međutim, usledila infl acija, kada je jedan folis teoretski težio 13,44 g, tj. 1/24 deo libre. Ovaj odnos zadržao se i za vreme kasni-

NOVAC

Sl. 75. Predmet nepoznate namena (kat. br. 752)

135

jih vladara. Tokom vladavine Mavrikija (582−602), Foke (602−610) i Iraklija (610−641) jedan folis je teo retski i dalje težio 13,44 g, tj. 1/24 deo libre (Mo -rrisson 1970: 61; Hahn 1973: 24-27). Osim standard-nih oznaka, neke kovnice, npr. Aleksandrija i Solun, kovale su bronzani novac sa drugačijim oznakama vrednosti (Hahn 1973: 65−68).

U utvrđenjima na području Đerdapa nađen je veliki broj primeraka novca pohranjenih u četiri ostave, kao i niz pojedinačnih komada. Ostave iz Akva, Hajdučke vodenice, Ušća Slatinske reke i Tekije više puta su publikovane, pa ovde nisu kataloški obrađene, dok su pojedinačni primerci prikazani u katalogu numizmatičkih nalaza.

OSTAVA IZ AKVANajstarija ostava novca na potesu između ušća Porečke reke i ušća Timoka potiče iz Akva, sa 599 komada Anastazija I, Justina I i Justinijana I. Najbrojnija su kovanja Justina I, kojima pripada 310 komada (51,75%), a slede emisije Anastazija I, sa 157 primeraka (26,21%), i Justinijana I, sa 132 komada (22,04%). Najveći intenzitet kovanja zabeležen je od 518. do 522, a zatim od 512. do 517. godine. U Justinijanovo vreme najčešće su emisije iz 522−527, odnosno 532−537. godine (tabela 1).

Najviše novca pripisano je kovnicama na Propontidi (Konstantinopolj, Nikomedija i Kizik), za koje se vezuje 551 primerak, tj. 91,99% ukupnog broja u ostavi. Velika zastuplje-nost ovih kovnica na prostoru Balkana karakteristična je za vreme Anastazija I, Justina I i Justinijana I, o čemu svedoče najnovija istraživanja o protoku novca u podunavskom delu Ilirika (Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 58−60, fi g. 9, 10a−b). S druge strane, kovnica u Solunu, kojoj pripada devet komada (1,50%), dobila je veći značaj između 518. i 522. godine, kada su iskovani ovi primerci. Posebno su zanimljive imitacije vladarskih kovanja Anastazija I i Justina I, kojih ima 27 (4,50%), jer ukazuju na nedovoljnu administrativnu kontrolu novca (Popović, V. 1984: 57−82; Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 315−316).

Najveći deo ostave čine 552 folisa (92,17%), a sledi 27 imitacija folisa (4,50%) i 20 polufolisa (3,33%). Najmlađi novac (18 komada) kovan je 537/538. godine, što daje ter-minus post quem za pohranjivanje ostave, koja je najverovatnije zakopana usled opasnosti od kutrigurskog pohoda 539−540. godine (Procopius – Bellum Gothicum III 29: ВИИНЈ I 2007: 38; Lemerle 1954: 285; Popović, V. 1979: 607), o čemu svedoče brojne ostave iz ovog perioda (Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 77−78, carte 2).

datovanje CON (M)

CON (K)

THE (M)

NIC (M)

CYZ (M)

ANT (M)

imitacije (M) ukupno %

512−517 121 1 3 125 20,9

512−518 7 7 1,1

517/518 25 25 4,17518−527 6 19 25 4,17518−522 151 9 19 2 181 30,22522−527 92 9 2 1 104 17,4

527 2 4 1 7 1,1527−537 6 6 1527−532 24 6 1 31 5,17532−537 65 5 70 11,7537−538 16 1 1 18 3,07

ukupno 496 20 9 40 5 2 27 599

% 82,9 3,33 1,50 6,67 0,80 0,30 4,50 100

Tabela 1. Ostava iz Akva: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

136

OSTAVA IZ HAJDUČKE VODENICEOstava iz Hajdučke vodenice nađena je severoistočno od južnog ramena apside bazilike, 2,70 m od severoistočnog bedema, a sadržala je 30 primeraka zlatnog novca, novčarsku vagu (kat. br. 259) i tegove (kat. br. 263, 271−272), keramičku posudu, kao i koštani zatvarač za torbicu (kat. br. 186) (Kondić, V. 1984: 179; Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 312, 313). Vaga i novčarski tegovi pokazuju da je ostavu najverovatnije zakopao menjač zbog opasnosti od varvara.

Manji broj primeraka novca potiče iz perioda pre Justinijanove vladavine: po jedan komad Lava I (3,33%) i Zenona I (3,33%), dva komada Anastazija I (6,67%) i četiri iz epohe Justina I (13,34%). Najveći deo ostave, 21 komad, pripada kovanju Justinijana I (70%), a jedan primerak kovanju germanskih vladara u ime Justinijana I (3,33%). Najbroj-nija je grupa iz 537−542. godine (11 komada, tj. 36,68%), kada je protok novca očigledno bio najveći (tabela 2).

Zlatni novac iz ostave gotovo je podjednako kovan u Solunu (15 komada ili 50%) i Konstantinopolju (14 komada ili 46,67%), dok jedan primerak potiče iz Rima (3,33%). Ipak, treba napomenuti da je čak 11 komada iz Soluna iskovano između 537. i 542. godine. Što se tiče nominala, u ostavi se nalazilo 29 solida (96,67%) i samo jedan tremis (3,33%).

Vreme pohranjivanja ostave najverovatnije treba vezati za kutrigurske pohode tokom pete decenije 6. veka (Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 71, 77−78).

datovanje CON solid

CON tremis

THE solid

ROM solid ukupno %

457−474 1 1 3,33474−491 1 1 3,33492−507 1 1 3,33492−518 1 1 3,33518−522 2 1 3 10522−527 1 1 3,33527−536 1 1 3,33527−537 1 1 2 6,67537−542 11 11 36,68538−542 4 4 13,34542−552 3 3 10527−565 1 1 3,33

ukupno 13 1 15 1 30

% 43,34 3,33 50,00 3,33 100

Tabela 2. Ostava iz Hajdučke vodenice: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

137

OSTAVA IZ UŠĆA SLATINSKE REKEU utvrđenju na ušću Slatinske reke nađena je ostava bronzanog novca sa 22 primerka (Jovanović, A. 1984a; Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 327−328), koja je sadržala kovanja Justinijana I i Justina II. Najveći deo ostave (4 komada, 18,99%) potiče iz 574/575. godine. U kovnicama na Propontidi iskovano je 12 komada (54,55%), a u solunskim kovnicama 10 (45,45%) (tabela 3). Najnovija istraživanja na Balkanu i u Maloj Aziji poka-zuju da je novac tokom vladavine Justina II bio gotovo jednako kovan na Propontidi i u Solunu, mada takav odnos nije tipičan za dunavski deo Ilirika, gde su i dalje dominirala kovanja sa Propontide (Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 58−62, fi g. 9, 10c). Ostavu čine folisi (21 komad, 95,45%) i samo jedan polufolis (4,55%).

Pošto najmlađi primerak potiče iz 575/576. godine, može se pretpostaviti da je ostava pohranjena pred avarskim napadima 584/585. godine (Popović, V. 1979: 617; Jovanović, A. 1984a; Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 79−80, 328, carte 4).

datovanje CON (M)

CON (K)

THE (K)

NIC (M)

NIC (K)

CYZ (M) ukupno %

539/540 1 1 4,54541/542 1 1 4,54543/544 3 3 13,65544/545 1 1 4,54556/557 1 1 4,54563/564 1 1 4,54567/568 1 2 3 13,65568/569 1 1 4,54569/570 1 1 4,54570/571 1 1 1 3 13,65571/572 1 1 4,54574/575 4 4 18,19575/576 1 4,54

ukupno 6 1 10 2 1 2 22

% 27,27 4,54 45,45 9,10 4,54 9,10 100

Tabela 3. Ostava iz Ušća Slatinske reke: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

138

OSTAVA IZ TEKIJEPrilikom istraživanja tekijskog utvrđenja nađena je ostava sa 24 komada bronzanog novca kovanog u širem vremenskom rasponu. Jedan primerak pripada Justinu I, dva Justinu I ili Justinijanu I, jedan Justinijanu I, osam komada Justinu II, jedan Tiberiju II i jedan Justinu II. Za četiri primerka se ne može sigurno utvrditi vreme kovanja: jedan možda pripada Tiberiju II (578−582) ili Mavrikiju (582−602), drugi Justinijanu I, Tiberiju II ili Mavri-kiju, treći Justinu II ili Mavrikiju, dok se za četvrti ne može ni približno odrediti vladar kome pripada (Поповић, В. 1984: 72−75; Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 328−329). Najveći broj (3 primerka, tj. 12,50%) potiče iz 574/575. godine.

Najveći deo ostave, odnosno 14 primeraka (58,32%), nastao je u solunskim kovni-cama. Ostavu uglavnom čine polufolisi (21 komad, 87,50%), a folisi su zastupljeni sa tri primerka (12,50%) (tabela 4).

Kako je najmlađi primerak kovan 578/579. godine, može se pretpostaviti da je ostava pohranjena usled opasnosti od Avara 582. godine, kada je pao i Sirmijum (Popović, Ivanišević 2006: 329).

datovanje CON (M)

CON (K)

THE (K)

NIC (M)

NIC (K)

?(K)

?(M) ukupno %

518−527 1 1 4,17518−538 1 1 4,17522−537 1 1 4,17563/564 1 1 4,17565−578 1 1 4,17568/569 2 2 8,33569/570 2 2 8,33569−574 1 1 4,17570/571 1 1 4,17571/572 1 1 4,17574/575 3 3 12,50577/578 1 1 4,17578/579 1 1 4,17568-582 2 2 8,33

posle 562/563 1 3 4 16,68567/568−584/585 1 1 4,17

ukupno 1 1 14 1 2 4 1 24

% 4,17 4,17 58,32 4,17 8,33 16,67 4,17 100

Tabela 4. Ostava iz Tekije: zastupljenost novca po godinama kovanja i kovnicama

139

POJEDINAČNI NALAZI NOVCAPojedinačni nalazi (52 komada, od toga 37 iz Dijane)142 omogućavaju samo opšti uvid u pojavu i opticaj novca u đerdapskim utvrđenjima tokom ranovizantijskog perioda. Naj-stariji je primerak Anastazija I, a sledi novac koji se može vezati za Justina I i Justinijana I, zatim iz vremena Justina II, dok su najmlađa dva primerka iz 587/588. godine, koja se pripi suju Mavrikiju (582−602). Hronološko opredeljenje tri komada nije bilo moguće (tabela 5). Najveća cirkulacija novca bila je za vreme Justina I, pri čemu iz 518−527. godine potiče 14 komada (26,93%). Do sledećeg skoka u cirkulaciji dolazi u periodu 527−538. godine, iz koga potiče šest nalaza (11,54%), dok je poslednji uspon zabeležen 574/575. godine, kada su kovana tri primerka (5,78%).

Pojedinačno nađen novac najviše je kovan u oblasti Propontide (Konstantinopolj, Nikomedija i Kizik) (39 komada, 79,59%), a slede Solun (8 komada, 16,33%) i Antiohija (2 komada, 4,08%). Zanimljivo je da je solunska kovnica dobila veći značaj tokom vlada-vine Justina II, kome pripada šest primeraka. Ovakva procentualna zastupljenost novca po kovnicama karakteristična je za čitav podunavski deo Ilirika (Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 58−60, fi g. 9, 10a−b). Od nominala su najbrojniji folisi (32 komada, 61,54%), a slede polufolisi (19 komada, 36,54%), dok jedan primerak ima vrednost od 16 numija (1,92%).

142 Rad o pojedinačnim nalazima ranovizantijskog novca iz Dijane prezentovala je V. Radić na 21. Međunarodnom kongresu vizantologa, održanom u Londonu 2006. godine. Integralna verzija rada je u štampi, dok je trenuto dostupan samo apstrakt. Uporediti: Radić 2006.

143 Svi pojedinačni nalazi novca opredeljeni su prema katalogu Moneta Imperii Byzantini: Uporediti: Hahn 1973; Hahn 1975.

757. Anastazije I (491−518); Konstantinopolj; folis. Av. DANASTA- () Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odsečku CON. Datovanje: 498−518; težina 15,75 g, prečnik 33,5 mm. Dijana. Ref. MIB, 23.143

Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 1.

758. Anastazije I (491−518); Konstantinopolj; folis. Av. () NASTA-SIVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod Г; u odsečku CON. Datovanje: 498−518; težina 15,55 g, prečnik 33 mm. Dijana. Ref. MIB 27. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 2.

759. Anastazije I (491−518); Konstantinopolj; polufolis. Av. DANAST( )-SIVSPP() Bista imperatora nadesno. Rv. K; gore +; u odsečku C(). Datovanje: 498−518; težina 6,21 g, prečnik 28 mm. Dijana. Ref. MIB 33. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 3.

760. Anastazije I (491−518); Konstantinopolj; folis. Av. DNANASTA-SIVSPFAVG Glava imperatora nadesno, sa dijademom. Rv. M, gore +, levo *, desno *, u odsečku CON. Datovanje: 512−517. Tekija, unutrašnjost utvrđenja, kod zapadne kapije. Ref. MIB 512. Objavljeno. Cermanović-Kuzmanović, Jovanović

2004: 74, Nr. 101.

761. Justin I (518−527); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odsečku CON. Datovanje: 518−527; težina 15,29 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 4.

762. Justin I (518−527); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTI-( )S( )AVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odsečku CO(). Datovanje: 518−527; težina 16,64 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 5.

763. Justin I (518−527); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTI-( )PPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod (?); u odsečku CON. Datovanje: 518−527; težina 18,43 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 6.

764. Justin I (518−527); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTI-NVS () Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odsečku CO(). Datovanje: 518−527; težina 16,21 g, prečnik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 11. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 7.

765. Justin I (518−527); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno +; ispod A; u odcečku CON. Datovanje: 518−527; težina 14,10 g, prečnik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 12. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 8.

766. Justin I (518−527); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imeratora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno +; ispod E; u odsečku CON. Datovanje: 518−527; težina 15,95 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 12. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 9.

140

dato

vanj

eCO

N

(M)

CON

(K

)TH

E (M

)TH

E (K

)TH

E (I

S)N

IC

(M)

NIC

(K

)K

YZ

(M)

KYZ

(K

)A

NT

(M)

AN

T(K

)(M

)(K

)uk

upno

%

498-

518

21

35,

7851

2-51

71

11,

9251

8-52

78

31

11

1426

,93

518-

538

22

47,

7052

7-56

21

11,

9252

7-56

51

11,

9252

7-53

84

26

11,5

452

9-53

31

11,

9254

3/54

41

11,

9254

5/54

61

11,

9255

6/55

72

11

47,

7055

8/55

91

11,

9256

2/56

31

11,

9256

5-57

81

11,

9256

5/56

61

11,

9256

6/56

71

11,

9256

7/56

81

11,

9256

9/57

01

11,

9257

0/57

11

11,

9257

4/57

51

23

5,78

587/

588

11

23,

84??

?2

23,

84

ukup

no25

91

61

21

11

11

21

52

%48

,10

17,3

21,

9211

,54

1,92

3,84

1,92

1,92

1,92

1,92

1,92

3,84

1,92

Ta

be

la 5

. Poj

edin

ačni

nal

azi n

ovca

: zas

tupl

jeno

st po

god

inam

a kov

anja

i ko

vnic

ama

141

767. Justin I (518−527); Konstantinopolj (?); folis. Av.() -NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno +; ispod (?); u odsečku (?). Datovanje: 518−527; težina 14,73 g, prečnik 32,5 mm. Dijana. Ref. MIB 12. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 10.

768. Justin I (518−527); Konstantinopolj; polufolis. Av.( )NIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. K; iznad *; levo +; desno Г; ispod *. Datovanje: 518−527; težina 9,25 g, prečnik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 19. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 11.

769. Justin I (518−527); Konstantinopolj; polufolis Av. DNIVSTI-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. K; iznad +; levo +; desno A; ispod *. Datovanje: 518−527; težina 8,69 g, prečnik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 19. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 12.

770. Justin I (518−527); Konstantinopolj, polufolis. Av.( )-NVSPPA() Bista imperatora nadesno. Rv. K; iznad *; levo +; desno E; ispod *. Datovanje: 517−528; težina 6,59 g, prečnik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 19. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 13.

771. Justin I (518−527); Solun; folis. Av. ()-NVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod A; u odsečku

(T)HESSOB. Datovanje: 517−528; težina 15,37 g, prečnik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 70. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 14.

772. Justin I (518−527); Nikomedija; folis. Av. ()TI-NVSPPAVC Bista imperatora sa dijademom, oklopom i paluda-

mentumom, nadesno. Rv. M; iznad +; levo *; desno *; ispod B; u odsečku NKM. Datovanje: 518−527; težina 14,13 g, prečnik 32 mm. Dijana. Ref. MIB 35. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 15.

773. Justin I (518−527); Kizik; polufolis. Av. DNIVSTI-( )V() Bista imperatora nadesno. Rv. K; levo +; kod krakova K-V ; desno *. Datovanje: 518−527; težina 9,90 g, prečnik 21 mm. Dijana. Ref. MIB 55. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 16.

774. Justin I (518−527) ili Justinijan I (527−565); folis. Av. Goreo i nečitak. Rv. M, gore +. Datovanje: pre 538. godine; težina 19,05 g, prečnik 30 mm. Sip, kvadrant C−16, 1965, inv. br. 46, muz. inv. br. 787. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

775. Justin I (518−527) ili Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis.

Av. Nečitak. Rv. M, gore +, levo *, desno +, dole A. Datovanje: pre 538. godine; težina 16,47 g, prečnik

31 mm. Dijana, lokalitet 55, sonda 7, 1964, inv. br. 1211. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

776. Justin I (518−527) ili Justinijan I (527−565); Kon-stantinopolj; folis.

Av. Nečitak. Rv. M, gore +, levo *, dole Г, u odsečku CON. Datovanje: pre 538. godine; prečnik 30 mm. Rtkovo − Glamija I. Smeštaj: Karataš, depo.

777. Justin I (518−527) ili Justinijan I (527−565); folis. Av. DNIVSTIN Poprsje vladara. Rv. M. Datovanje: pre 538. godine; prečnik 34 mm. Hajdučka vodenica, kv. V−7/8, G-7/8, 1968, inv. br. 72.

778. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; polufolis. Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVG Lik vladara nalevo. Rv. K, gore +, dole B. Datovanje: 527−565; prečnik 26 mm. Hajdučka vodenica

779. Justinijan I (527−565); Solun; 16 numija. Av. Natpis nečitak. Bista imperatora nadesno. Rv. IS; iznad +; levo A; desno P. Datovanje: 527−562; težina 3,86 g, prečnik 22 mm. Dijana. Ref. MIB 169a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 24.

780. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTINI-ANVSPPA Poprsje imperatora sa glavom nadesno. Rv. M, gore +, levo *, desno +, dole V, u odsečku CON. Datovanje: pre 538. godine; prečnik 32 mm. Milutinovac, 1981−1982. Objavljeno: Milošević, Jeremić 1986: fi g. 14/1.

781. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVST( )-ANVSPP() Bista imperatora nadesno. Rv. M; gore +, levo*, desno +; dole E; u odsečku CON. Datovanje: 527−538; težina 15,62 g, prečnik 33 mm. Dijana. Ref. MIB 84. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 17.

142

782. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis. Av. OSTINI-ANVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; gore +; levo +, desno +; dole E; u odsečku CON. Datovanje: 527−538; težina 14,13 g, prečnik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 87. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 18.

783. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis. Av. ()-ANVSPPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. M; gore +; levo +, desno +; dole E; u odsečku (C)ON. Datovanje: 527−538; težina 16,40 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 87. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 19.

784. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; polufolis. Av. DNIVSTINH() Bista imperatora nadesno. Rv. K; gore *, levo +; desno Г, dole *. Datovanje: 527−538; težina 8,82 g, prečnik 27 mm. Dijana. Ref. MIB 90. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 20.

785. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; polufolis. Av. DNIVS()-()PPAVC Bista imperatora nadesno. Rv. K; gore *, levo +, desno Г, dole *. Datovanje: 527−538; težina 6,47 g, prečnik 23 mm. Dijana. Ref. MIB 90. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 21.

786. Justinijan I (527−565); Antiohija; polufolis. Av. () NIVSTINI-()PPA() Imperator sedi na prestolu en face; u desnoj ruci

drži skiptar, u levoj glob sa krstom. Rv. K; levo +: izmedju uglova krsta T/E- H/Ч/B; desno Г. Datovanje: 529−533; težina 7,90 g, prečnik 26 mm. Dijana. Ref. MIB 135. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 28.

787. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis. Av. ()TINI-A() Bista imperatora en face. Rv. M; gore +; levo A/N/N/O; desno X/Ч/II; dole B;

u odsečku CON. Datovanje: 543−544; težina 17,79 g, prečnik 34,5 mm. Dijana. Ref. MIB 95a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 22.

788. Justinijan I (527−565); Nikomedija; folis. Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Figura imperatora sa šlemom, oklopom i štitom. U

desnoj ruci drži glob sa krstom. U desnom polju predstava krsta. Rv. M, gore Hristov monogram, levo A/N/N/O, u

odsečku NIKO. Datovanje: 545/546.; težina 19,35 g, prečnik 35 mm. Malo Golubinje, kv. D-5, 1968. Ref. MIB 113b. Objavljeno: Popović, V. 1984: 59, cat. no. 22;

Mo rrisson, Popović, Ivanišević 2006, 313−314.144

789. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Figura imperatora sa šlemom, oklopom i štitom. U

desnoj ruci drži glob sa krstom. U desnom polju predstava krsta. Rv. M, gore +, levo A/N/N/O, desno X/I/X, dole Δ,

u odsečku CON. Datovanje: 556/557; težina 15.44 g, prečnik 33 mm. Malo Golubinje, kv. D-5, 1968. Ref. MIB 95a. Objavljeno: Popović, V. 1984: 59, cat. no. 1; Morrisson, Popović, Ivanišević 2006: 313−314.

790. Justinijan I (527−565); Antiohija; folis. Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Figura imperatora sa šlemom, oklopom i štitom.

U desnoj ruci drži glob sa krstom. U desnom polju predstava krsta. Rv. M, gore +, levo A/N/N/O, u odsečku THЧE. Datovanje: 556/557; težina 17.80 g, prečnik 34 mm. Malo Golubinje, kv. D-5, 1968. Ref. MIB 147. Objavljeno: Popović, V. 1984: 59, cat. no. 3; Morrisson, Popović, Ivanišević 2006, 313−314.

791. Justinijan I (527−565); Konstantinopolj; folis. Av. ()- ()AVC Bista imperatora én face. Rv. M; gore +; levo A/N/N/O; desno X/X/IЧI/I;

dole A; u odsečku CON. Datovanje: 556/557; težina 17,22 g, prečnik 30 mm. Dijana. Ref. MIB 95a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 23.

792. Justinijan I (527−565); Kizik; folis. Av. DNIVSTINI-ANIVSPPAVC Bista imperatora én face. Rv. M; gore +, levo A/N/N/O, desno X/X/X, dole B,

u odsečku KYZ. Datovanje: 556/557; težina 17,45 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 120a.

793. Justinijan I (527−565); Nikomedija; polufolis. Av. DNIVSTINI-ANVSPPAVC Bista imperatora én face. Rv. K; gore +, levo A/N/N/O, desno XXX/II, u

odsečku NI. Datovanje: 558/559; težina 7,47 g, prečnik 28,5 mm. Dijana. Ref. MIB 116a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 26.

794. Justinijan I (527−565); Solun; polufolis Rv. K; gore +, 1evo A/N/N/O, desno XX (?); dole TES. Datovanje: 562/563?; težina 5,36 g, prečnik 23 mm. Dijana. Ref. MIB 180. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 25.

144 Po mišljenju pojedinih autora, primerci novca iz Malog Golubinja (kat. br. 788−790) potiču iz ostave. Uporediti: Morrisson, Popović, Ivanišević 2006, 313, 314.

143

795. Justin II (565−578); polufolis. Av. Nečitak. Justin II (levo) i Sofi ja (desno) sa nimbom, sede na

prestolu én face. Imperator u desnoj ruci drži glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom.

Rv. K. Datovanje: 565−578; prečnik 20 mm. Hajdučka vodenica, kv. V-7/8, G-7/8, 1968, inv. br. 72.

796. Justin II (565−578); Solun; polufolis. Av. DNIVSTI-() Bista imperatora én face. Rv. K; gore +; levo A/N/N/O; desno I; dole T(). Datovanje: 565/566; težina 5,14 g, prečnik 25 mm. Dijana. Ref. MIB 68b. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 32.

797. Justin II (565−578); Solun; polufolis. Av. ()-NVSPPAVC Bista imperatora én face. Rv. K; gore +, levo A/N/N/O, desno II; dole TES. Datovanje: 566/567; težina 4,92 g, prečnik 20 mm. Dijana. Ref. MIB 68a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 33.

798. Justin II (565−578); Solun; polufolis. Av. ()-() Bista imperatora én face. Rv. K; gore +; levo A/N/N/O; desno III; dole TES. Datovanje: 567/568; težina 5,11 g, prečnik 21,5 mm. Dijana. Ref. MIB 68a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 34.

799. Justin II (565−578); Konstantinopolj; folis. Av. Natpis nečitak. Justin II (levo) i Sofi ja (desno) sa nimbom, sede na


Rv. M; gore +; 1evo A/N/N/O; desno Ч; dole B; u odsečku ()O?().

Datovanje: 569/570; težina 14,37 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 43a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 29.

800. Justin II (565−578); Konstantinopolj; polufolis. Av. DNVSTI-NVS() Justin II (levo) i Sofi ja (desno) sa nimbom, sede na


Rv. K; gore hristogram; desno Ч; dole E. Datovanje 570/571; težina 6,68 g, prečnik 27 mm. Dijana. Ref. MIB 44d. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 31.

801. Justin II (565−578); Solun; polufolis. Av. Nečitak. Justin II (levo) i Sofi ja (desno) sa nimbom, sede na


Rv. K, gore Θ, levo A/N/N/O, desno H, u odsečku TES. Datovanje: 574−575. godina; težina 4,75 g, prečnik 20 mm. Sip, sonda 2, kv. B-51, C−4, 1965, inv. br. 769−771. Smeštaj: Muzej Krajine Negotin.

802. Justin II (565−578); Konstantinopolj; folis. Av. DNIVSTI- () Justin II (levo) i Sofi ja (desno) sa nimbom, sede na

prestolu én face. Car u desnoj ruci drži glob sa krstom, a carica skiptar sa krstom. Rv. M; gore +; levo A/N/N/O; desno X; dole A; u

odsečku CON. Datovanje: 574/575; težina 14,74 g, prečnik 31 mm. Dijana. Ref. MIB 43a. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 30.

803. Justin II (565−578); Solun; polufolis. Av. ()-NVSPPAVC Justin II (levo) i Sofi ja (desno) sa nimbom, sede na


Rv. K gore Θ+C; desno X; u odsečku TES. Datovanje: 574/575; težina 5,27 g, prečnik 21,5 mm. Ref. MIB 70e. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 35.

804. Mavrikije (582−602); Konstantinopolj; folis. Av. DNMA()-()ERPPA() Bista imperatora én face. Rv. M; gore +, levo A/N/N/O, desno Ч; dole E;

u odsečku CON. Datovanje: 587/588; težina 10,20 g, prečnik 28 mm. Dijana. Ref. MIB 67d. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 36.

805. Mavrikije (582−602); Konstantinopolj; polufolis. Av. () TIBCPPA() Bista imperatora én face. Rv. K; levo A/N/N/O; desno Ч; dole (?). Težina 4,50 g, prečnik 25 mm. Dijana. Ref. MIB 70C−d. Objavljeno: Radić 2006: cat. no. 37.

806. Konstantinopolj; folis. Av. oštećen i nečitak. M, gore +, dole E, u odsečku CON. Prečnik 38 mm. Hajdučka vodenica, kv. D-9, šut, 1969, inv. br. 91.

807. Konstantinopolj; folis. Av. oštećen i nečitak. M; gore +, dole E. Prečnik 28 mm. Hajdučka vodenica, kv. D-9, šut, 1969, inv. br. 99.

808. Polufolis. Av. Oštećen i nečitak. Rv. K. Prečnik 25 mm. Hajdučka vodenica, kv. F-l l, o.s. II, 1969, inv. br. 104.

145

Po završetku osvajanja Balkana, najverovatnije posle 9. godine n.e., Rimljani su osnovali pro-

vinciju Meziju, koju su kasnije podelili na dve pro-vincije. Daljom administrativnom reorganizacijom za vre me Dioklecijana (282−302) uspostavljena je provincija Dacia Ripensis (Vetters 1950: 6−7). U njen sastav ušla je i desna obala Dunava od ušća Porečke reke do ušća Timoka, koja je činila deo limesa u ovoj provinciji (karta 1). Tu je prolazila i glavna komunikacija, koju je vojska Istočnog carstva često koristila u pohodima ka severnim granicama (Th e-ophylacti Simocattae historiae VII 3−5; VIII 5−6: ВИИНЈ I 2007: 120, 123, 125−126; Bavant 2004: 313). Drugi važan pravac vodio je od Velike Morave ka severoistočnoj Bugarskoj (Procopius – Bellum Gothicum III 39: ВИИНЈ I 2007: 45; Th eophylacti Simocattae historiae I 3; I 8: ВИИНЈ I 2007: 106, 109; Popović, V. 1975: 471−472; Bavant 2004: 313). Bilo je i lokalnih puteva, od kojih se jedan duž Porečke reke pružao ka rudnim oblastima u zaleđu provin-cije, a drugi od ušća Porečke reke, preko Miroča do antičke Egete (Петровић, П. 1984: 285).

Najstarija utvrđenja na ovom prostoru, na -menjena za smeštaj rimskih legija, bila su na pra-vljena od zemlje sa palisadnom zaštitom. Ubrzo su ih, međutim, zamenile fortifi kacije od kamena, podignute na ušću Slatinske reke, u Tekiji, Pontesu i Dijani (Kondić, V, Zotović 1971: 38). Sa promenom načina odbrane krajem 3. i u prvoj polovini 4. veka grade se utvrđenja manjih dimenzija, tzv. burgusi, koja su na đerdapskom limesu konstatovana na lokalitetima Hajdučka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo − Glamija I, Ušće Slatinske reke, Mihajlo-vac−Blato, Mora Vagei i Borđej (Тоmović 1987: 97). Ipak, time nisu sprečeni prodori varvara, pa su limes sredinom 5. veka probili Huni (Prisci Frag menta 1; 1b; 7−8: ВИИНЈ I 2007: 9−12; Le merle 1954: 279−280; Mirković 2006, 98). Iako nji hova prevlast nije dugo trajala (Острогорски 1959: 79; Скржинской 1960: 118, 119; Mirković 2006: 99−100), severne granice Carstva i dalje su ugrožavala razna varvarska plemena.

Po dolasku na presto Anastazija I (491−518), državna blagajna je ojačana brojnim reformama, čime je povećana i snaga Carstva. Uporedo sa eko-nomskim, sprovedene su i vojne reforme, u okviru kojih su ponovo utvrđene odbrambene li nije na granici, i to obnavljanjem oštećenih i podizanjem novih fortifi kacija. Ove mere uspešno su nastavili Anastazijevi naslednici, pa je za vreme Justini-

jana I (527−565) Carstvo obnovljeno, a na desnoj obali Dunava ponovo su zaposednuti privremeno napušteni položaji, o čemu svedoče brojna, arheološki potvrđena utvrđenja iz ovog pe rioda. Tokom obnove limesa, izgradnjom kula različitih tipova (poligo-nalne, polukružne, kružne, potkovičaste i sl.) forti-fi kacioni sistemi je poboljšan i omogućavao je bolju odbranu od opsadnih sprava. Osim toga, snaga be -dema uvećavana je proteihizmama i valumima, kao i poternama kroz koje su vršeni prepadi na neprijatelja (Kondić 1984a).

Sve ove promene konstatovane su i na pro-sto ru Đerdapa. Na desnoj obali Dunava, izme đu ušća Porečke reke i ušća Timoka, arhe o lo ški je konsta-tovano više od 20 fortifi kacija iz rano vizantijskog perioda. Njihov raznorodni karakter (utvrđeni grad, kastrum, osmatračnica) određivao je i njihov oblik i dimenzije. Neke su bile veliki administrativno-voj no--crkveni centri, a ponekad su služile samo za smeštaj manjih vojnih jedinica. Arheološka is tra živanja na ovom delu Dunava, dugačkom oko 200 km, pot-vrdila su već poznatu činjenicu da je na teritoriji Istočnog carstva u ranovizantijskom periodu veliki broj utvrđenja obnovljen, dok su ređe podizane nove fortifi kacije radi jačanja postojećeg odbrambenog sistema i sprečavanja daljeg nadira nja varvara.

Od veličine pritoka Dunava, tj. širine nji hovih korita i dolina zavisila je i mogućnost prodora var-vara u unutrašnjost provincije. Stoga su na mestima gde se ulivaju u Dunav nicala utvrđenja, kako bi se osvajačima onemogućio lak prodor po stojećim put-nim pravcima, kao što je bio slučaj na ušću Porečke i Slatinske reke i Timoka. Naka utvrđenja kontrolisala su gazove preko Dunava, npr. u Dijani i Milutinovcu, kao i kanale sa obilazak dunavskih katarakti (Sip), a neka su bila značajna za transport robe i vojske jer su se u okviru njihovih bedema nalazila pristaništa (Hajdučka vodenica, Dijana).

Utvrđenja iz ranovizantijskog perioda na širem prostoru Đerdapa (karta 2) uslovno su po -de ljena na gradove, koji se prostiru na površini većoj od 10 hektara, zatim na velika utvrđenja, sa površinom od jednog do dva hektara, utvrde sred-nje veličine, koje zauzimaju od 0,5 do 1 hektara, i mala utvrđenja površine do 0,5 hektara (tabela 6). Posebnu grupu čine fortifi kacije čija površina nije ustanov-ljena. Treba, međutim, napomenuti da ova podela ima izvesne nedostatke budući da su pojedina utvrđenja imala i podgrađe koje nije bilo stalno naseljeno, već je služilo za smeštaj stoke tokom

ZAKLJUČNA RAZMATRANJA

146

145 Isti tipovi utvrđenja konstatovani su i u zaleđu provincije Dalmacije. Uporediti: Špehar 2008a; Шпехар 2008b.

lokalitetigrad

više od 10 ha

velika utvrđenja

1−2 ha

utvrđenja srednje veličine

0,5−1 ha

mala utvrđenja do 0,5 ha

utvrđenja nepoznate

veličine

Ušće Porečke reke 1Veliko Golubinje 1Malo Golubinje 1

Hajdučka vodenica 1Tekija 1 2

Sip 1 2Dijana 1 1

Donje Butorke 1Pontes 1

Rtkovo − Glamija I 1Korbovo 1

Vajuga−Karaula 1Milutinovac 1

Ljubičevac-Glamija 1Egeta 1

Ušće Slatinske reke 1Mihajlovac 1Mora Vagei 1

Borđej 1Akve 1

Radujevac-Karamizar 1Ušće Timoka 1

ukupno 1 2 1 14 4

Tabela 6. Zastupljenost utvrđenja prema površini

opasnosti. Najbrojniju grupu čine for ti fi kacije ma -lih dimenzija (14, odnosno 77,78%), slede velika utvrđenja (2 ili 11,12%), dok najmanje ima gradova i utvrđenja srednje veličine (po jedan, odnosno 5,55%). Površina četiri utvrđenja nije mogla da se ustanovi.145

Na osnovu raspoloživih, ponekad veoma skrom nih podataka, stariji bedemi su u ranovizantij-skom periodu obnovljeni na četiri lokaliteta (Tekija, Sip, Dijana, Pontes), a na dva (Vajuga−Karaula i

Akve) se obnova može pretpostaviti, dok je podignu-to devet novih utvrđenja (Vasić, Kondić 1986: 555). Na šest lokaliteta novi bedemi su izgradjeni oko kasnoantičkih burgusa, čime je povećana branjena površina, a ujedno su formiranjem dvostrukih zi -dina ojačane postojeće. Takav je slučaj u Hajdučkoj vodenici, na lokalitetima Donje Butorke, Rtkovo − Glamija I, Ljubičevac, Mihajlovac, Mora Vagei i Borđej. Na Ušću Slatinske reke nije primenjen isti princip, možda zbog velike oštećenosti antičkog

147

burgusa, pošto je nova utvrda sagrađena uzvodno od starije. U Milutinovcu nisu konstatovani tra-govi rimske fortifi kacije, već ostaci građevina koje se vezuju za Dačane. Za sedam utvrđenja nema si gurnih podataka o njihovom odnosu prema sta-ri jim građevinskim fazama (Ušće Porečke reke, Veliko Golubinje, Malo Golubinje, Korbovo, Egeta, Radujevac−Karamizar, Ušće Timoka), pri čemu na ušću Porečke reke i u Egeti nije dokazano podizanje novih utvrda tokom 6. veka.

Kao što se vidi, najveći je broj malih forti-fi kacija, sa površinom koja nije veća od 0,5 ha, što svedoči i o njihovoj nameni. Naime, zbog smanjenja broja stanovnika u Carstvu, i vojska je bila manja, što je dovelo i do promena u načinu ratovanja, odnosno do usvajanja defanzivne tak-tike. Stoga zadatak posada u većini utvrđenja na đerdapskom limesu nije bio sprečavanje nadiranja neprijatelja, već osmatranje granica i obaveštavanje o eventualnim prodorima varvara. Utvrđenja su po dizana u skladu sa geografskim odlikama tere na, pa ih na nepristupačnijem delu limesa, između ušća Porečke reke i Sipa, ima samo šest, a tamo gde je granica preko Vlaške nizije bila otvorena ka teri-toriji varvara konstatovano je čak 16 (karta 2).

Iako su utvrđenja na limesu podignuta prven stveno zbog odbrane od varvarskih pleme na, predstavljala su i najisturenije dodirne tačke sa njima, pa su postala i trgovački centri. O tome naj-re čitije govori podatak da je Atila 447/448. go dine zahtevao, između ostalog, da se granica sa Carst-vom pomeri na pet dana hoda južno od Du nava, a da ilirsko sajmište bude smešteno u Nišu umesto na obali Dunava (Prisci Fragmenta 7: ВИИНЈ I 2007: 9−12). U đerdapskim utvrđenjima su se odvi jale raznovrsne delatnosti, pre svega vojne, ali i privredne, što pokazuje pokretni arheološki materijal sakupljen tokom dosadašnjih istraživanja.

Osim objekata za vojne potrebe, u fortifi -kacijama su podizane i druge građevine, mahom u tzv. opus mixtum tehnici, dok je krov bio pokriven crepom. Postojala je putna, kao i odgovarajuća vo -dovodna i kanalizaciona mreža, što dokazuje nalaz olovne cevi (kat. br. 755). Bilo je i manje reprezen-tativnih objekata, građenih znatno skromnije, od neobrađenog i pritesanog kamena povezanog bla -tom, od ćerpiča ili lepa, ponekad pokrivenih cre-pom, koji je nađen na lokalitetima Ušće Porečke reke i Rtkovo − Glamija I (Петровић, П. 1984: 286; Gabričević 1986: 71−72).

Na korišćenje drveta za izgradnju ukazuju ostaci gorelih greda, okvira prozora i vrata, kao i raznovrsni elementi za njihovo učvršćivanje, načinjeni uglavnom od gvožđa, kao što su različiti klinovi (kat. br. 255−291), klamfe (kat. br. 292−305) i baglame (kat. br. 306). O izgledu stambenih

objekata u ranovizantijskom periodu govo re i delovi vrata od bronze i gvožđa, a nađena je i oprema za zaključavanje vrata, odnosno bronzana oplata brave (kat. br. 307−310), gvozdeni delovi mehanizma za zaključavanje (kat. br. 311), katanac (kat. br. 312) i ključevi različitog oblika i dimenzija (kat. br. 313−317).

U stambene objekte su ugrađivani i prozori, što pokazuju fragmentovana okna od stakla širokog spektra boja (kat. br. 319−328), koje je enterijeru davalo poseban kolorit, mada su izrađivana i od tankih listova liskuna beličaste boje (kat. br. 329).

Za osvetljavanje je korišćena statična i po -kretna oprema. U prvu grupu spadaju različiti nosači svetiljki (kat. br. 330−334), kao i staklene svetiljke sa levkastim donjim delom (kat. br. 335−352), dok drugu, znatno brojniju grupu čine lampe uglavnom od keramike (kat. br. 353−383), a nađen je i jedan primerak od bronze (kat. br. 348).

U skladu sa opšte prihvaćenim podelama, keramičke svetiljke su razvrstane na lampe balkan-skog i maloazijskog tipa, lampe ovoidnog oblika i lampe na stopi (tabela 7). Najzastupljeniji je tzv. balkanski tip (18 primeraka, tj. 58,06%), koji je i inače karakterističan za ovaj deo Istočnog carstva. U nešto manjem broju javljaju se lampe malo-azijskog tipa (osam primeraka, tj. 25,81%), zatim lampe na stopi (četiri primerka, tj. 12,90%) i samo jedna lampa ovoidnog oblika (3,23%).

Broj predmeta koji čine opremu domaćinstva veoma je mali i ne pruža jasan i dokumentovan uvid u svakodnevni život u ranovizantijskim utvr-đenjima u Đerdapu. Tu spadaju deo šarke kovčega (kat. br. 318) i fragment nameštaja izrađen od kosti (kat. br. 199). Sliku o kućnom mobilijaru donekle upotpunjuju nalazi staklenih posuda (kat. br. 1−44), pre svega raznobojni pehari na stopi (kat. br. 1−39), zatim kameni žrvanj (kat. br. 573) i dva fragmenta kamenog mortarijuma (kat. br. 574, 575).

Najzastupljeniju vrstu kućnog inventara iz paleovizantijskog perioda čine stakleni pehari, čija je upotreba bila veoma raširena. To pokazuju i mnogi primerci iz Caričinog grada, nađeni u stam beno-zanatskom kompleksu u jugozapadnoj četvrti Donjeg grada, koje su koristili svi slojevi sta-novništva. Najčešće se smatra da se primarna pro-izvodnja stakla u kasnoantičkom periodu odvi jala uglavnom u centrima na Istoku. Ostaci ruiniranih peći i vitrifi kovanih opeka, kao i nalazi sirovina iz Caričinog grada (Ivanišević, Stamenković 2009) i Gornjeg Streoca (Ivanišević, Špehar 2006: 143, fi g. 4/11) ukazuju, međutim, na mogućnost da je sekundarna proizvodnja stakla u 6. veku postojala i na Balkanu.

Utvrđenja na prostoru Đerdapa bila su podi-gnuta prvenstveno za smeštaj vojnih posa da. Zbog

148

sve većeg priliva napadača, kao i zbog smanjenja broja stanovnika usled stalnih sukoba, a naročito posle epidemija boginja i kuge 541/542. godine, koje su pokosile čak 40% žitelja Konstantinopolja, uvedena je nova strategija odbrane (Geyer 2002: 41; Laiou 2002: 44).

Podizanje brojnih utvrđenja na granicama Car stva označilo je prelazak na defanzivnu taktiku ratovanja, uz oslanjanje na manje vojne odrede. Duž Dunava, u provincijama Meziji I, Priobalnoj Dakiji, Meziji II i Skitiji, stacionirana su 104 gar nizona, čije su posade činile pograničnu vojsku (limitanei milites), formiranu tokom 5−6. veka. Tamo šnje stanovništvo vezivano je za vojnu službu dode ljivanjem zemlje, čime su postavljeni temelji kasnijih tema (Zucker-man 2004: 145−167), a anga žovani su i varvari u svoj-stvu federata.146 Osim toga, formirane su pokretne jedinice sa manjim brojem vojnika, a osnovnu formaciju činio je odred od 300 do 400 ljudi, od kojih je 30−40 bilo naoru žano lukom i strelama, a ostali kopljima. Osnovne jedi nice su prema potrebi mogle da se udružuju u veće formacije (Dennis, Gamillscheg 1981: 75−91). Sve ove promene bile su rezultat novog načina ratovanja. Znatne vojne snage, pre svega konjanici, sada su neprijatelja čekale u unutrašnjosti, dok su pogranične trupe bile zadu-žene za osmatranje i uzbunjivanje.

Pretpostavlja se da su u malim utvrdama, kakve su i najčešće na dunavskom limesu, krajem 4. veka bile smeštene posade sa najviše 500 ljudi, dok su glavni strateški centri imali 1000−1500 vojnika, pri čemu je odnos između broja pešadinaca i ko -njanika iznosio 2:1. Deo limesa od Singidunuma do ušća Dunava u Crno more tada su branile snage od oko 44.000 vojnika, od čega je 12.500 bilo u Meziji I, 11500 u Dakiji Ripenzis, 10.500 u Meziji II, a 9.500 u Skitiji (Whitby 2007: 143).

Oblast Đerdapa je tokom 6. veka pripadala prefekturi Ilirik, čijim je vojnim snagama zapovedao magister militum per Illyricum. Pod njegovom komandom nalazili su se jedna legio palatina, osam pokretnih legija (legio comitanensis), devet drugih legija (legio pseudocomitatensis), šest pomoćnih odre da (auxilia palatina) i dva posebna odreda (vexi llatio comitatensis). U severnim pograničnim de lovima prefekture zapovednici nižeg ranga, ali sa određenim stepenom samostalnosti, bili su dux Moesia I i dux Dacia (Ripensis?), koji su imali četiri do šest legija, kao i više od četrdeset pomoćnih je -dinica (Максимовић 1980: 20).

U đerdapskim utvrđenjima nađeno je razli-čito oružje: mač (kat. br. 677), više rukohvata štitova (kat. br. 678−681), dva umba (kat. br. 682, 683), pet kopalja (kat. br. 684−688), zatim oplata refl eksnog luka (kat. br. 693−695), raznovrsne strelice (kat. br. 696−727) i, kao poseban vid naoružanja, prepreke za konjicu, odnosno tribulusi (kat. br. 659−662).

Najbrojnije je oružje za borbu na daljinu (35 primeraka), dok su ostale vrste naoružanja za stupljene manje i gotovo podjednako. Veliki broj nalaza oružja za borbu na daljinu potvrđuje dosa-dašnja saznanja da je konjica, naoružana lukovima i strelama, imala presudnu ulogu. O njenom prisu-stvu u Đerdapu svedoče tri dela konjske opreme (kat. br. 728−730).

Osim vojske, u utvrđenjima je živelo i ci -vil no stanovništvo, odnosno činovnici i crkveni do stojanstvenici, seljaci, zanatlije, trgovci, ribari i drugi. O delatnostima kojima su se bavili svedoči raznovrstan alat i pribor.

Glavno zanimanje bila je poljoprivreda, tj. zemljoradnja i stočarstvo. Usled pustošenja var-vara, u periodu od 5. do 7. veka na prostoru Ilirika su uništena velika dobra − vile, pa se poljoprivreda

146 O prisustvu federata na delu limesa od ušća Porečke reke do ušća Timoka svedoče varvarski, pre svega germanski nalazi sa lokaliteta Kladovo, Pontes, Rtkovo − Glamija I, Korbovo, Vajuga, Borđej, Mora Vagei, Akve i Radujevac. Uporediti: Милинковић 1998: 282−299, Т. 87−100; Špehar 2010.

tip broj primeraka procentualna zastupljenost

Balkanski tip 18 58,06%

Maloazijski tip 8 25,81%

Lampe na stopi 4 12,90%

Lampa ovoidnog oblika 1 3,23%

ukupno 31 100%

Tabela 7. Tipologija keramičkih lampi

149

odvijala u blizini utvrđenja (Henning 1987: 35−40, Abb. 11). Nalazi motika (kat. br. 385−387), budaka (kat. br. 389−391) i krampova (kat. br. 392−397) ukazuju na intenzivnu obradu zemlje, a nalaz dvo-zube motike (kat. br. 388) na vinogradarstvo, koje je bilo karakteristično od 5. do 7. veka za oblasti Carstva južno od donjeg Podunavlja (Henning 1987: 77, Abb. 33). Za košenje trave i žetvu služile su kose (kat. br. 398−401) i srpovi (kat. br. 402−409). Veći kosiri (kat. br. 410−417) najverovatnije su korišćeni za krčenje šume ili za rad u voćnjaku, a manji za negu vinograda. Kao i dvozube motike, vinogra-darski kosiri su od 5. do 7. veka bili karakteristični prvenstveno za oblasti južno od donjeg Podunav-lja, gde je romejsko stanovništvo nastavilo antičku tradiciju gajenja grožđa (Henning 1987: 93−94, Abb. 45). O stočarstvu govore samo dva zvona-klepetuše (kat. br. 418−419), iako je, sudeći prema brojnim nalazima alata za obradu vune i kože, sig-urno bilo značajno.

Drvo je korišćeno pri izgradnji objekata, za izradu nameštaja, držalica za alatke i oružje, za ogrev i sl. Zbog jnegove višestruke primene, različite vrste alata su upotrebljavane u pojedinim fazama obrade, od obaranja stabla do izrade gotovog proizvoda. Na to ukazuju sekire (kat. br. 420−430), strugači (kat. br. 431−433), strugači-dleta (kat. br. 434−442) i obična dleta (kat. br. 443−453).

Značajna delatnost bila je i obrada kamena jer su đerdapska utvrđenja podignuta uglavnom od ovog materijala. O tome, međutim, za sada svedoči samo jedan primerak alata (kat. br. 455), korišćen u završnoj fazi obrade, tj. za prenošenje manjih koma da kamena.

Iako sa prostora Đerdapa potiču brojni pre-d meti od metala, sudeći prema malobrojnim pri-mercima odgovarajućeg alata (kat. br. 456−457), kao i odsustvu arheološki potvrđenih radionica, njegova obrada je u utvrđenjima bila slabo zastu-pljena. To ipak treba prihvatiti sa rezervom jer je verovatno u pitanju nedovoljan stepen istraženosti.

Posebna i veoma razvijena zanatska delatnost na prostoru Đerdapa bila je obrada životinjskih kostiju i rogova. Osim fi nalnih proizvoda, priku-pljen je i znatan broj polufabrikata (kat. br. 211−234), koji ukazuju na lokalne radionice u utvrđenjima Hajdučka vodenica, Dijana, Pontes, Rtkovo − Gla-mija I, Ljubičevac−Glamija, Ušće Slatinske reke, Mora Vagei i Akve.

Alat za obradu vune i kože posredno svedo či o razvijenom stočarstvu, kojim su obezbeđivane sirovine poput vune, kože i rogova. U dugotraj-nom procesu obrade vune korišćeno je raznovrsno oru đe, kao što su makaze za šišanje ovaca (kat. br. 458−471), grebena za češljanje vune (kat. br.

472−477), preslice (kat. br. 478−495) i pršljenci različitog oblika, načinjeni od keramike (kat. br. 496−512), olova (kat. br. 513), kamena (kat. br. 514−516) i kosti (kat. br. 517−530). Njihov broj uka-zuje da je to bila najvažnija privredna delatnost u široj oblasti Đerdapa. Za obradu kože upotrebljavani su polukružni noževi i strugači (kat. br. 531−541), probojci (kat. br. 542−545) i igle za šivenje (kat. br. 546−547) (grafi kon 1).

Zbog blizine velike reke bogate ribom, stanovnici đerdapskih utvrđenja bavili su se ribo-lovom, što potvrđuju igle za pletenje i popravku mreža (kat. br. 548−550), tegovi za mreže (kat. br. 551−560), udice (kat. br. 561−567) i teg za plovak (kat. br. 568).

O aktivnostima vezanim za spremanje hrane svedoče gvozdene drške vedrica (kat. br. 569−570), satara (kat. br. 571) i čengele (kat. br. 572), koje možda ukazuju na mesarski zanat, dok o pekarskoj delatnosti govore mortarijum (kat. br. 573) i nekoliko strugača za testo (kat. br. 576−579). Ovoj vrsti predmeta pripadaju i dva žrvnja (kat. br. 574−575), kao i višenamenski noževi različitog oblika (kat. br. 580−618).

Sudeći prema broju alatki za poljoprivredu (36 komada) i obradu vune i kože (90 komada), može se zaključiti da je poljoprivreda bila veoma značajna privredna grana u ranovizantijskim utvr -đe njima (grafi kon 1). Bila je zasnovana na ra tar-stvu u uskim plodnim rečnim dolinama, kao i na vinogradarstvu i voćarstvu, dok su planinske padine u zaleđu đerdapske oblasti pružale povoljne uslove za stočarstvo. Stoga se može pretpostaviti relativno veliki izbor prehrambenih sirovina, kao i mogućnost njihovog izvoza, pre svega mesa, mlečnih prerađevina, kože, vina i sl. U strukturi po ljoprivrednih alatki, ratarstvu pripada 77,78%, stočarstvu 16,67%, a vinogradarstvu 5,56%. S dru ge strane, veliki broj primeraka alata za obradu vune i kože pokazuje da je stočarstvo možda bilo značajnije od ratarstva. Ipak, obrada vune i kože svedoči prvenstveno o stepenu iskorišćavanja sirovina, a ne o stepenu razvijenosti stočarstva i ratarstva.

Iako su se njive nalazile izvan bedema, sta no vništvo koje ih je obrađivalo nije živelo u selima blizu poljoprivrednih dobara, već je sigur-nost tražilo unutar tvrđava. Prisustvo seoskog stanovništva na gradskom prostoru govori o rura-lizaciji, koja je zahvatila urbane centre Romejskog carstva tokom 6. veka. Takav je slučaj sa Sirmiju-mom i Caričinim gradom, gde je nađeno poljo-privredno oruđe iako je reč o velikim i značajnim gradovima (Поповић, В. 2003: 239−258). Lagano propadanja gradova za beleženo je u ranovizantij-skom periodu na teritoriji čitavog Carstva, a kao poseban vid naselja javljaju se tzv. sekundarni cen-

150

tri kao prelazni tip između sela i grada (Morri son, Sodini 2002: 177−179). U tu sliku uklapaju se i đer-dapska utvrđenja, u kojima je zanatstvo bilo znat no manje razvijeno nego po ljoprivreda, osim obrade vune i kože (grafi kon 1).

Kako na širem prostoru Đerdapa nije nađen alat za fi niju obradu drveta (probojci, svrdla, itd.), može se pretpostaviti da je u utvrđenjima ova siro -vina bila korišćena samo u tesarskom zanatu. Mali broj primeraka alata za obradu kamena naj ve ro-vatnije je posledica nedovoljne istraženosti ovog prostora, mada ne treba isključiti ni mogućnost da se odvijala izvan utvrđenja. Samo dva primerka alata za obradu metala pokazuju da su se kovačnice takođe nalazile izvan bedema. Sa osam lokaliteta potiču raznovrsni predmeti od kosti, prvenstveno

češljevi, ali i polufabrikati, što znači da su na ovom delu dunavskog limesa postojali radionički centri.

Zbog razvijene trgovine, u đerdapskim utvr-đenjima su postojale menjačnice za usitnjavanje krupnih moneta i proveru njihove ispravnosti. Bron zana vaga iz Hajdučke vodenice, nađena u ostavi zajedno sa 29 zlatnih solida, jednim tremi-som i tegovima, potvrđuje da je novčarska aktivnost bila razvijena u ovom utvrđenju, u čije je pristanište brodovima dovožena roba iz udaljenih krajeva Carstva. Tu se verovatno nalazio i sabirni centar

za lokalne proizvode koji su, takođe Dunavom, upućivani ka konačnim odredištima. Nekoliko vaga istog oblika nađeno je i u Dijani (kat. br. 235−237), a iz Ušća Slatinske reke ili Ljubičevca potiče tas (kat. br. 238). Opremu menjačnica činili su i tegovi od bronze i stakla, koji su prema nameni razvrstani na trgovačke (kat. br. 239) i novčarske (kat. br. 240−249). Trgovački su bili i masivniji keramički tegovi (kat. br. 250−254), korišćeni za veće vage, odnosno kantare.

Trgovina koja se odvijala u ranovizantijskom periodu duž limesa u Đerdapu bila uglavnom lokal-nog karaktera. Ipak, osim novca, iz velikih urbanih centara, najviše iz Konstantinopolja i Soluna, sti-zala je i raznovrsna roba namenjena domaćem sta-novništvu, ali i varvarima (Bavant 2004: 332, 333). Pojedini predmeti bili su importovani, kao što su

žišci maloazijskog tipa. Pouzdanija svedočanstva o trgovini sa drugim delovima Carstva, i to uglavnom rečnim putem, pružaju keramičke posude, pre svega amfore, koje su služile i kao ambalaža za trans-port robe neophodne vojnim posadama, kao što su pokazala istraživanja na lokalitetu Svetinje kod Viminacijuma (Поповић, М. 1988: 24). Na loka-litetima Hajdučka vodenica, Tekija, Dijana, Pontes, Milutinovac, Mihajlovac, Ušće Slatinske reke i Akve nađene su pontske (Bjelajac 1996: 67−72, 77, 78, tip XX, XXII) i afričke amfore (Bjelajac 1996: 85−91,

0

10

20

30

40

50

60

70

80

alat z

a poljo

privre

du

alat z

a obrad

u drve

ta

alat z

a obrad

u meta

la

alaz z

a obrd

u kamena

alat z

a obrad

u vune

alat z

a obrad

u kože

pribor

za rib

olov

alat i

pribo

r za o

bradu h

rane

0

10

20

30

40

50

60

70

80

alat za

poljopriv

redu

alat za

obradu

drveta

alat za

obradu

meta

la

alaz z

a obra

du kamena

alat za

obradu

vune

alat za

obradu

kože

pribor z

a ribolov

alat i

pribor z

a obra

du hran

e

Grafi kon 1. Zastupljenost privrednih delatnosti prema broju primeraka alata

151

92−93, tip XXVI, XXVII, XXIX), koje pokazuju iz kojih je oblasti stizala imortovana roba. Si gurno datovane analogije ukazuju da se ove posude u don-jem Podunavlju javljaju još u 4. veku, mada ih najviše ima u 5. i 6. veku, a pontske amfore zastupljene su i početkom 7. veka (Bjelajac 1996: 72−93).

Pokretni nalazi iz đerdapskih utvrđenja pru-žaju podatke i o načinu odevanja, kao i o estetskim potrebama i sklonostima stanovnika. Materijal za izradu pojedinih delova odeće i nakita bio je raz-novrstan. Korišćen je metal, najčešće gvožđe i bron za, a ponekad i kost i staklo. Predmeti ove vrste podeljeni su u nekoliko grupa: delovi pojasa (kat. br. 45−68), fi bule (kat. br. 69−130), igle za odeću (kat. br. 131−134), prstenje (kat. br. 135−142), narukvice (kat. br. 143−163), naušnice (kat. br. 164−172), perle (kat. br. 173−178), koštani amuleti (kat. br. 179−180) i delovi torbica (kat. br. 181−191). Nošnjom i nakitom izražavana je pripadnost određenoj etničkoj ili soci-jalno-ekonomskoj grupi (Милинковић 2004: 185, 186), mada se pojedini primerci, karakteristični za romejsko stanovništvo, sreću i kod varvara.

Tipični ranovizantijski proizvodi su tri kopče sa okovima, koje pripadaju tipu Salona-Histrija (kat. br. 45−47), kao i dve tzv. Sučidava kopče (kat. br. 48−49). Analogije za kopče prvog tipa sreću se na prostoru Istočnog carstva, ali i u oblastima pod kontrolom Avara (Kiss 1996: Taf. 50/6; Garam 2001: 109, T. 75/2), a kopče tipa Sučidava i na ma -tičnoj germanskoj teritoriji (Schulze-Dörrlamm 2002: 235, Abb. 89/3). Široka rasprostranjenost ranovizantijskih kopči iz druge polovine 6. i prve polovine 7. veka pokazuje da su varvarska plemena bila izložena procesu akulturacije.

Značajni nalazi iz ranovizantijskog perioda i tipični romejski proizvodi su tri jezička za pojas iz Hajdučke vodenice, izrađena od pozlaćenog srebra (kat. br. 68). Zanimljiv je i izbor materijala od koga su napravljeni jer se, osim novca, na đerdapskom limesu u ovom periodu samo retko javljaju pred-meti od plemenitih metala.

Raznovrsni delovi odeće i nakita, sakupljeni prilikom istraživanja utvrđenja na desnoj obali Dunava u Djerdapu, su jednostavni i skromni. Na -či njeni su uglavnom od bronze i gvožđa, a po ne-kad od stakla i kosti. Izuzetak su pomenuti jezičci iz Hajdučke vodenice (kat. br. 68). Materijal i način izrade metalnih i koštanih delova odeće, kao i nakita od bronze, uz sporadičnu upotrebu kosti i stakla, ukazuju na stanovništvo skromnih ekonomskih mo gućnosti, koje je bilo naseljeno u pograničnoj oblasti Istočnog carstva i izloženo stalnim na pa di - ma varvarskih plemena. O gotovo isključivoj upo -trebi jednostavnih i jeft inih proizvoda govori po -datak da su na potesu između ušća Porečke reke i

ušća Timoka nađena samo tri pozlaćena srebrna jezička i jedna srebrna naušnica, čiji su vlasnici bili nešto bogatiji.

Najbrojnije delove odeće čine fi bule, koje su sigurno bile ranovizantijski proizvod. Koristile su ih žene za pričvršćivanje odeće, i to po jednu, najčešće na grudima (Милинковић 2004: 192). Prema odlikama su izdvojene bronzane fi bule sa posuvraćenom nogom i obmotajem (kat. br. 69−88) i fi bule sa posuvraćenom nogom i pseudoobmo-tajem, načinjene od bronze (kat. br. 89−126) ili gvožđa (kat. br. 127−129). Iako se obe vrste javljaju istovremeno, tokom 6. i 7. veka, nešto su starije fi bule sa obmotajem, u čijem su razvoju, na osnovu odnosa između širine stope i luka, kao i ukrasa, uočene tri etape. Najstarije su fi bule sa jednakom širinom luka i ukrašene stope. U drugoj fazi širina luka se povećava, a ornamenti se, osim na stopi, javljaju i na luku, dok je u trećoj fazi ornamenti-san samo znatno širi luk (Uenze 1992: 146−154). Nasuprot njima, kod fi bula sa pseudoobmotajem se na prelazu luka u stopu nalaze plastična rebra koja imitiraju namotaje, a ornamentisan je samo luk, mada se ponekad i na stopi javljaju izlivena plastična rebra.

Ranovizantijskoj materijalnoj kulturi pri-pada manji broj primeraka nakita. Karakteristična je bronzana narukvica otvorenog tipa, sa kružno raskucanim krajevima ukrašenim urezanim moti-vom u vidu krsta (kat. br. 143), kao i kompozitna naušnica od bronzane žice i lima, sa staklom umet-nutim u ležište (kat. br. 164).

U nošnju su spadale i torbice, uglavnom od kože ili tkanine koje nisu sačuvane, pa o njihovom izgledu svedoče samo polukružni gvozdeni okovi (kat. br. 181−185), često pogrešno protumačeni kao kresiva, ali i pravougaoni koštani zatvarači zao-bljenih uglova, ponekad veoma bogato ornamenti-sani koncentričnim krugovima (kat. br. 186−190), kao i jedna kopča za torbicu tipa Papa, s kraja 6. i iz prve polovine 7. veka (kat. br. 191).

U pribor koji su stanovnici đerdapskih utvr-đenja koristili za održavanje higijene i ulepša vanje spadaju brijači (kat. br. 616−622), pinceta (kat. br. 623) i dve fragmentovane kamene palete (kat. br. 624, 625), koje su najverovatnije koristile žene za mešanje šminke, zatim veliki broj dvoredih češljeva od roga (kat. br. 626−656), jedan jednoredi češalj (kat. br. 657) i deo futrole za češalj (kat. br. 658).

O drugim aspektima života u utvrđenjima na ovom prostoru ne zna se mnogo. Na trenutke dokolice i zabave možda ukazuju koštana kockica za igru (kat. br. 206) i koštane svirale (kat. br. 207−208). Za pisanje su korišćeni stilusi (kat. br. 669−671), a za lečenje ra -zličiti medicinski instrumenti (kat. br. 672−675).

152

Mali je broj podataka i o religiji. Bazilike su konstatovane samo na lokalitetima Hajdučka vo -denica, Dijana, Vajuga−Karaula i Akve (karta 2). Pošto je većina đerdapskih utvrđenja istražena samo sondažno, možda će buduća iskopavanja po -kazati stvarni broj crkava.

Najveći hrišćanski centar u Đerdapu bile su Akve, gde je već u 4. veku stolovao episkop (Zeiller 1918: 154). Iako se ova episkopija pominje dosta rano, njena kasnija sudbina je malo poznata, a ni arheološki podaci nisu od velike pomoći jer je areal nekadašnjeg grada uglavnom neistražen. Na osnovu očuvanih pisanih izvora znamo da je Ilirik, u čijem se okviru nalazio i potes od ušća Porečke reke do ušća Timoka, bio deo solunske arhiepiskopije do 535. godine, kada je formirana nova, sa centrom u gradu Justinijana Prima (Živković 2004: 37−38, 43−44).

Sudeći prema raspoloživim podacima, posle hunskih osvajanja sredinom 5. veka reokupaciju for tifi kacija na đerdapskom limesu započeo je Ana stazije I, a njen vrhunac dostignut je za vlade Ju stinijana I. U pokušaju da jasno sagledamo ovaj proces na širem prostoru Đerdapa, srećemo se sa mnogim teškoćama, jer su saznanja o događajima na centralnom Balkanu u drugoj polovini 5. veka veoma sumarna i nepotpuna. Sa znatno više poda-taka raspolažemo za 6. vek, kada pisani izvori i pro met novca ukazuju na bolje ekonomsko stanje u državi, omogućeno njenim osnaženim vojno-po-litičkim položajem.

Izuzimajući zlatna kovanja Lava I (457−474) i Zenona (475−491), veći protok novca započinje sa vladavinom Anastazija I, tačnije 497/498. godine. Njegova kulminacija, a i ekonomski uspon države vezuju se za Justina I i Justinijana I, dok za vreme Jus-tina II država ekonomski lagano opada, što se ogleda i u sve manjem dotoku novca. Najmlađi po znati pri-merci na desnoj obali Dunava u Đerdapu pripadaju Mavrikiju i opredeljeni su u 587/588. godinu.

Preračunavanjem svih bronzanih nominala u vrednost folisa, pri čemu je kovanje od 16 numija izjednačeno sa polufolisom, omogućen je uvid u cirkulaciju novca na širem prostoru Đerdapa. Posle napada Huna sredinom 5. veka, cirkulacija novca je u vreme Anastazija I obnovljena u Sirmijumu

(Popović, V. 1978) i Naisusu (Црноглавац 2005), a u Viminacijumu (Иванишевић 1988) i Singidu-numu (Иванишевић 1987) za vreme Justina I. U severnom Iliriku, kao i u Sirmijumu, tokom vla-davine Justina I i u prvoj polovini vladavine Justini-jana I dominiraju folisi, a kasnije polufolisi.

Do daljeg smanjenja produkcije novca do -lazi posle Justina II, a potpuni prekid njegove cir kulacije uočava se najpre u Singidunumu, gde najmlađe kovanje potiče iz 577/578. godine (Иванишевић 1987), a zatim u Sirmijumu, sa naj mlađim novcem iz 578/579. godine (Popović, V. 1978). Najmlađi primerci sa šireg prostora Đer-dapa vezuju se za Mavrikija, odnosno za 587/588. godinu, jer su tokom 90-ih godina 6. veka đerdapska utvrđenja izgubljena. Nasuprot tome, u Viminaci-jumu najmlađi novac potiče iz 592/593. godine (Иванишевић 1988). Protok novca najduže se održao u okolini Niša, gde se najmlađi primerak (heksagram) vezuje za Iraklija (610−641), tj. traje do 615. godine (Црноглавац 2005) (grafi kon 2). I na suprotnoj strani Gvozdenih vrata, u Olteniji, najviše kovanja potiče iz vremena Justina II, posle čega produkcija novca lagano opada, tako da su po -slednji primerci opredeljeni u vreme Iraklija (Ober-lander-Târnoveanu 2001: 33−60).

U severnom Iliriku najzastupljeniji je novac iz kovnica na Propontidi (Konstantinopolj, Niko-medija, Kizik), mada je od 518. do 522. godine i u Solunu zabeležena veća produkcija. Početkom vla-davine Justina II solunskim novcem očigledno je fi nansirana vojska (Oberlander-Târnoveanu 2001: 33−60). S druge strane, novac iz Antiohije naj češ- ći je u vreme Justina I, kao i tokom prvih godina vla davine Justinijana I (pre monetarne reforme iz 538/539. godine), a posle toga u Đerdapu se retko javlja. Znatno veći broj primeraka iz Konstantino-polja nego iz drugih kovnica posledica je velikog značaja dunavskog limesa za odbranu Carstva, koji je bio pod direktnom komandom cara. Stoga su u đerdapskim utvrđenjima najbrojniji primerci kovani u prestonici, odakle su Dunavom upućivane namirnice, vojna pojačanja, ali i plate (Petrović, P., Vasić 1996: 18).

*********************

Ponovno uspostavljanje romejske vlasti na de -snoj obali Dunava krajem 5. i početkom 6. ve ka, kao i obnova već postojećih fortifi kacija nisu, nažalost, doveli do željenog mira jer su se severne granice Carstva često nalazile na udaru varvarskih ple-mena. Proces oporavka, koji je započeo Ana sta-zije, nastavljen je i za vreme njegovog naslednika,

Justina I, koji je svog sposobnog i među podani-cima omiljenog sinovca Justinijana veoma rano imenovao za naslednika, a u poslednjoj godini vla-davine i za savladara.

Iako poreklom iz unutrašnjosti, Justinijan I je bio svestan nekadašnjeg značaja Rimskog carstva, pa je od početka vladavine težio ka povretku izgu-

153

bljene slave. Najpre je pristupio poreskim, mone-tarnim i pravnim reformama, ali je istovremeno jačao granice Carstva, obnavljajući postojeća i gra -deći nova utvrđenja. Na prostoru Ilirika tada je podignuto i obnovljeno oko 460 fortifi kacija. Samo u oblasti grada Ad Aquas (Prahovo) obnovlje no je 37 utvrđenja, a izgrađeno je i jedno novo (Procopius – De aedifi ciis, IV 4: ВИИНЈ I 2007: 64−65; Dag-ron 1984: 6). To je, međutim, bila samo priprema za poduhvat koji je obeležio njegovu epohu, odnosno za osvajanje izgubljenih teritorija (Острогорски 1969: 87−88). Bez obzira na vizionarski dar novo-ustoličenog imperatora, ostvarenju njegovih težnji doprineli su i sjajni saradnici kojima je bio okružen (Velizar, Trebonijan, Narzes, Jovan Kapadokijski).

Iako je čitava druga polovina 6. veka obe le-žena stalnim sukobima Romeja i raznih varvarskih plemena, mali broj pisanih podataka odnosi se na prostor đerdapskog limesa. Kao najveća pretnja, na severnim granicama Carstva su se pojavili Avari i Sloveni, sa različitim pobudama. Avari su krenuli isključivo u pljačku, dok su se Sloveni postepeno naseljavali na teritoriji severnog Ilirika. Pritisak ova dva plemena postajao je sve jači, ali je carska vojska mogla da im se suprotstavi tek po sklapanju mira sa Parćanima 591. godine. Ipak, borbe su i tada vođene uglavnom u donjem Podunavlju i oko Singidunuma. Nizom napada od 593. do 596. godine, Avari su, međutim, porušili utvrđenja na đerdapskom limesu,

o čemu svedoči i prestanak cirkulacije novca kova-nog u Solunu (Th eophylacti Simocattae historiae VI 6−9, 11; VII 2, 4−5; 11: ВИИНЈ I 2007: 113−121; Lemerle 1954: 291−292; Popović, V. 1975: 463−464; Popović, V. 1979: 623−624).

Avarski napadi su 597. godine bili usme-reni na Dalmaciju (Th eophylacti Simocattae histo-riae VII 12: ВИИНЈ I 2007: 121−122), a zatim je nastupilo gotovo dvogodišnje primirje. Novi prodor Avara preko Dunava, čiji je cilj bio opsada Konstantinopolja (599−600. godine), završen je neuspešno. Potom su se povukli, uz dogovor da granicu na Dunavu Romeji mogu da prelaze samo u slučaju pohoda na Slovene (Th eophylacti Simocat-tae historiae VII 15: ВИИНЈ I 2007: 122; Pohl 1988: 156−159). Ubrzo potom, 600. godine, Romeji su pod komandom Priska, preduzeli invaziju na pro-stor južnog Banata i Potisja, tokom koje su Avari pretrpeli nekoliko poraza (Th eophylacti Simocattae historiae VII 3: ВИИНЈ I 2007: 123−124). Romej-ski protivudar nastavljen je i naredne godine, kada je kod Viminacijuma izvojevana značajna pobeda, pa se krah Avara činio neizbežnim. Posle neuspelih operacija na avarskoj teritoriji 602. godine, izbila je, međutim, pobuna u vojsci, a presto je uzurpirao Foka. Pošto su gotovo sve vojne snage povučene u prestonicu zbog sukoba sa Persijom, kao i zbog mogućih novih pobuna, severne granice Imperije ostale su bez zaštite, prepuštene na milost i nemi-

0,001

0,01

0,1

1

10

100

497/498502/503507/508512/513517/518522/523527/528532/533537/538542/543547/548552/553557/558562/563567/568572/573577/578582/583587/588592/593597/598602/603607/608612/613

SirmiumSingidunumViminaciumDjerdapNaissus

Grafi kon 2. Opticaj bronzanog novca u Đerdapu i u pojedinim gradovima u Dačkoj dijecezi i Panoniji II

0

1

2

3

4

5

6

7

497/

498

501/

502

505/

506

509/

510

513/

514

517/

518

521/

522

525/

526

529/

530

533/

534

537/

538

541/

542

545/

546

549/

550

553/

554

557/

558

561/

562

565/

566

569/

570

573/

574

577/

578

581/

582

585/

586

589/

590

593/

594

597/

598

601/

602

605/

606

609/

610

613/

614

Đerdap Sirmium Singidunum Viminacium Naissus

154

lost varvarskim plemenima (Th eophylacti Simocat-tae historiae VIII 5−6: ВИИНЈ I 2007: 124−126; Баришић 1956: 74; Pohl 1988: 159−162).

Ipak, ovaj period ranovizantijske istorije još uvek nije potpuno razjašnjen i različite su inter-pretacije događaja po Fokinom dolasku na presto. Prema mišljenju većeg broja istraživača (Grafe-nauer 1950: 74−75; Lemerle 1954: 292; Ferjančić 1984: 85), za vreme Fokine vladavine severne gra-nice Carstva na Balkanu bile su otvorene za kon-stantne prodore varvarskih, pre svega slovenskih i avarskih plemena. Nasuprot tome, neki autori sma-traju da su Avari, Sloveni i Langobardi 602. godine sklopili međusobni mir, posle čega su osvajili Istru, a zatim su napali Trakiju. Suočen sa opasnošću, Foka je 604. godine zaključio mir sa Avarima i plaćao im danak. To je odgovaralo obema stranama jer su Avari pretrpeli nekoliko teških poraza, dok je veća opasnost Romejima stizala iz Persije, pa im je bila potrebna stabilnost na severnim granicama (Баришић 1956: 75−76).

To potkrepljuje i nedostatak pisanih izvora o avarsko-slovenskim napadima tokom Fokine vla davine, kao i odsustvo arheoloških potvrda, od no sno ostava novca. S druge strane, malobroj ni pojedinačni primerci novca s početka 7. veka uka-zuju da je severni Ilirik tada bio deo romejske teri-torije kojim je car u Konstantinopolju upravljao samo nominalno.

Kako se čini, posle pada dunavskog limesa u poslednjoj deceniji 6. veka, koji je u nekim slu-čajevima bio privremen, a u drugim trajan, nastupio je nejasan sled događaja. U drugoj deceniji 7. veka, za vreme vladavine Iraklija, udruženi Avari i Sloveni ponovo su napali teritoriju Carstva, na kojoj su se još uvek donekle zadržali tragovi centralne uprave. Na to, između ostalog, upućuju i pojedinačni nalazi Iraklijevog novca, koji je na prostoru centralnog Bal kana bio u opticaju do 615. godine. Izgleda da je sredinom druge decenije 7. veka usledio veliki prodor Avara i Slovena, koji su razorili gotovo sva utvrđenja u unutrašnjosti Balkana. Tada je potpuno slomljena romejska vlast na ovim prostorima, a Slo-veni su se trajno naselili (Popović, V. 1975: 489, 490; Popоvić, V. 1979: 627−631).

Izuzetno teška vremena u ovom delu Imperije nisu bila milostiva prema romejskoj populaciji. Pojedina utvrđenja privremeno su osvojili varvari, a ponekad se odustajalo od izgradnje novih, kao što je slučaj na lokalitetu Rtkovo − Glamija I.

Pouzdano datovane analogije pokazuju da je u pojedinim slučajevima život u đerdapskim utvrđenjima nastavljen i početkom 7. veka. To su kopče tipa Salona-Histrija sa teritorije Mađarske, gde su datovane u kraj 6. i prvu trećinu 7. veka (Kiss

1996: T. 50/6; Garam 2001: 109, T. 75/2), zatim kopča za torbicu tipa Papa, otkrivena u Dijani i opredeljena u kraj 6. i prvu polovinu 7. veka (Garam 2001: 110; Schulze-Dörrlamm 2002: 224−226). Slično su da -tovane i kopče tipa Sučidava, čije se analogije sa avarske nekropole Dešk G, iz groba br. 25, vezuju za kraj 6. i početak 7. veka (Garam 2001: T. 61/8). Keramičke lampe maloazijskog tipa takođe možda potiču s početka 7. veka, jer su analogni primerci sa mesta brodoloma kod Jasi Ade opredeljeni u prvu polovinu 7. veka (Vitelli 1982: 193, L12, fi g. 9/3, 4). Ipak, pošto arheološki materijal nije nađen u jasno defi nisanim celinama, ne može sigurno da se govori o postojanju života u đerdapskim utvrđenjima početkom 7. veka. Stoga su za sada otvorena mnoga pitanja, na koja će buduća iskopavanja, zajedno sa očuvanim izvorima, dati prave odgovore.

Bez obzira na to da li je đerdapski limes prestao da postoji krajem 6. ili početkom 7. veka, utvrđenja duž desne obale Dunava, na potesu izme- đu ušća Porečke reke i ušća Timoka, posle sloma romejske dominacije bila su napuštena. Zatim je u 7−8. veku naseljeno najpre Ušće Slatinske reke (Топић, Миленковић 1982; Jovanović, Korać, Janković, 1986: 384−387), a u 9−10. veku Pontes (Гарашанин, Васић, Марјановић-Вујовић 1984: 25−27, 44−47; Vasić 1997: 150; Vasić 1999: 34−35). S druge strane, na lokalitetima Ušće Porečke reke, Hajdučka vodenica, Pontes, Vajuga, Egeta i Mora Vagei uočeni su ostaci naselja i nekropola iz punog srednjeg veka.

Sakupljeni i predočeni arheološki nalazi iz ranovizantijskog perioda pokazuju da je popula-ciju nastanjenu u đerdapskim utvrđenjima, osim vojnika, činilo stanovništvo ograničenih ekonom-skih mogućnosti, koje se uglavnom bavilo poljo-privredom, mada su bili zastupljeni i zanati, kao što su obrada vune, kože i kostiju, kao i trgovina. Osim poljoprivrednih alatki nađenih unutar bedema, o ruralizaciji i dezintegraciji nekadašnjeg načina ži -vota svedoči relativno skroman repertoar odevnih predmeta i nakita, od kojih su samo četiri izrađena od plemenitog materijala. Ove procese potvrđuje i, kako se čini, nedostatak crkvene organizacije.

Mešavina vojnika i siromašnih poljoprivred-nika nije bila znatno drugačija nego u unutrašnjosti Ilirika. Ipak, činjenica da su se žitelji đerdapskih utvrđenja nalazili na prvoj liniji odbrane Carstva i da su bili izloženi snažnim napadima varvara znatno je otežavala njihov položaj. Uprkos prilagođavanju i upornosti, stanovništvo đerdapskih utvrđenja nije moglo da se održi pred daleko nadmoćnijim pro-tivnikom, koji ih je na kraju savladao i nesmetano nastavio put ka unutrašnjosti Balkana.

SPISAK PREUZETIH CRTEŽA

T. I/6 − Ružić 1994: T. XL/10.T. I/15 − Ružić 1994: T. XL/9.T. II/48 − Grbić 1994: T. 51/11.T. II/50 − Кораћ 1980: T. XXVI/LXXXVII.T. II/51 − Кораћ 1980: T. XXVI/XXXVI.T. II/64 − Grbić 1994: T. 51/9.T. II/66 − Petković 1995: T. XXV/8.T. II/67 − Petković 1995: T. XXV/9.T. III/69 − Grbić 1994: T. 41/6.T. III/83 − Janković, Đ. 1981: sl. 70.T. III/84 − Janković, Đ. 1981: T. XVI/3.T. III/85 −Janković, Đ. 1981: sl. 69/E.T. III/87 −Janković, Đ. 1981: T. XV/6.T. IV/91 − Grbić 1994: 191.T. IV/102 − Cermanović-Kuzmanović, Stanković 1986: sl. 10/9.T. IV/103 − Janković, Đ. 1981: sl. 69/A.T. V/122 − Jovanović, A. 1984: T. III/9.T. VI/132 − Grbić 1994: T. 25/1.T. VI/133 − Grbić 1994: T. 25/2.T. VII/167 − Grbić 1994: T. 50/12.T. VII/187 − Janković, Đ. 1981: sl. 73/d.T. VII/192 − Petković 1995: T. XXIII/4.T. VIII/193 − Petković 1995: T. XXIV/5.T. VIII/197 − Кораћ 1980: T. XLVIII/CDXX.T. VIII/206 − Petković 1995: T. XL/10.T. IX/210 − Кораћ 1980: T. XLVII/CDXIV.T. XI/271 − Grbić 1994: T. 28/9.T. XIII/307 − Grbić 1994: T. 13/1.T. XII/309 − Grbić 1994: T. 14/4.T. XXI/392 − Кораћ 1980: T. XXXVIII/LIV.T. XX/420 − Кораћ 1980: T. XXXVIII/LV.T. XXIX/490 − Кораћ 1980: T. XXIV/CC.T. XXX/524 − Milošević, Jeremić 1986: fi g. 14/h.T. XXX/528 −Cermanović-Kuzmanović, Stanković 1984: sl. 8/4.T. XXXI/635 − Petković 1995: T. III/4.T. XXXI/645 − Petković 1995: kat. br. 54, 60, T. III/5.T. XXXII/650 − Petković 1995: T. III/3a-b.T. XXXII/655 − Petković 1995: T. III/6.T. XXXV/716 − Кораћ 1980: T. XXVIII/XXVI.T. XXXV/724 − Кораћ 1980: T. XXVIII/XXIII.

SUMMARY

159

On the basis of preserved historical data, one can notice that in the region of northern Illyricum, the Danubian limes was the scene of turbulent events from the end of the 5th to the fi rst half of the 7th century, which did not only refl ect on the Romaic Empire but also on the neighbouring barbarian tribes. In such a situation, the population of the frontier fortifi cations, who were engaged either in activities of a military or agricultural nature, faced numerous challenges owing to the immediate prox-imity of the enemy, and because of their relatively poor economic potential. Seeing that there is no appropriate work that deals comprehensively with this circle of problems, the decision was made to assemble in one place all the known and accessi-ble, small fi nds of Early Byzantine culture, except ceramics,147 which were unearthed in the fortifi -cations erected on the right bank of the Danube, on the section from the confl uence of the Porečka River to that of the Timok. Th e said region was the frontier zone of the Serbian part of the province of Dacia Ripensis in a length of about 200 km, where 22 fortifi cations of diverse sizes and importance were archaeologically documented and researched.

Th e excavations that went on in this area in the course of several decades resulted in the dis-covery of a series of fortifi cations, where traces of residential architecture and necropoles were found in addition to the remains of ramparts, and a sig-nifi cant quantity of items of material culture dating from the Early Byzantine period were also recorded. Unfortunately, considering that the fi eld records, which should be the basic source of information, are mostly incomplete, a large number of fi nds have not been clearly, stratigraphically defi ned.

On the other hand, although some archaeological investigations were fi nished several decades ago, the publication of the material and results of the excavations was not done satisfactorily, consider-ing that the majority of papers were reports on the archaeological excavations. Apart from that, given that some of the fi eld research was done more than forty years ago, a portion of the material, due to inadequate treatment, has been destroyed or lost.

In spite of these diffi culties, all the preserved fi nds of Early Byzantine material culture were col-lected and catalogued, and were interpreted in an attempt to shed light on the social and economic structure of the population that lived in the border lying fortifi cations. On this occasion, all the mobile fi nds of the Early Byzantine horizon of the Đerdap fortifi cations were examined and classifi ed into sev-eral, generally accepted groups, according to their utilitarian value. Th eir classifi cation according to function was followed by their typologisation and comparison with analogous or similar fi nds. Th e said comparative method made it possible to com-pare the frontier zone with the other parts of the Empire, relying on the traces of material culture. Needless to say, accurately dated analogies, in some cases, enabled the more precise chronological attri-bution of fi nds from the broader region of Đerdap. Likewise, one should stress that the illustrations of these items do not depict all of the fi nds, they show only the typologically representative items belonging to particular kinds of materials. Besides the drawings, the numerical fi gures of which cor-respond to the catalogue number of the fi nd, pho-tographs have also been provided in certain cases.

147 A very small portion of the ceramic material from the Early Byzantine period has been published in the reports on the excavations in particular forts. Cf. Цермановић-Кузмановић 1984; Јовановић 1984; Томовић 1984а; Gabričević 1986; Milošević, Jeremić 1986; Jovanović, Korać, Janković 1986; Tomović 1986; Cermanović-Kuzmanović 1986.

160

Aft er the Romans had completed their con-quest of the Balkans, most probably aft er the year 9 AD, they formed the province of Moesia, which was subsequently divided into two provinces. In further administrative reorganisation during the rule of Diocletian (282−302), the province of Dacia Ripensis came into being (Vetters 1950: 6−7), a sec-tion of which included the right bank of the Dan-ube from the confl uence of the River Porečka to the confl uence of the Timok, which constituted part of the limes of the province of Dacia Ripensis (Map No.1). Th e said section was the region of Đerdap, which consisted of the Đerdap Gorge and part of the Valachian Plain. Th e basic communication route across this region, which was frequently used by the military forces of the Eastern Empire during the campaigns towards the northern frontier territo-ries, was along the right bank of the Danube (Th e-ophylacti Simocattae historiae VII 3−5; VIII 5−6: ВИИНЈ I 2007: 120, 123, 125−126; Bavant 2004: 313), while the other important traveling route ran from the Morava River basin towards the territory of today’s north- eastern Bulgaria (Procopius – Bel-lum Gothicum III 39: ВИИНЈ I 2007: 45; Th eophy-lacti Simocattae historiae I 3; I 8: ВИИНЈ I 2007: 106, 109; Popović, V. 1975: 471−472; Bavant 2004: 313). Apart from the said roads, there were other, less important routes of a local character, one of which extended along the Porečka River towards the min-eral rich regions in the hinterland of the province, while the other stretched from the confl uence of the Porečka River, across Mount Miroč to ancient Egeta (Петровић, П. 1984: 285).

Th e purpose of the oldest fort in this region was to accommodate the Roman legions. It was made of earth and protected by a palisade. Th ese palisades were soon replaced by stone fortifi cations erected on the confl uence of the River Slatina, in Tekija, Pontes and Dijana (Kondić, Zotović 1971: 38). As a result of changes in the defence system at the end of the III and in the fi rst half of the IV century, smaller forts were built, so-called burgus, which, in the Đerdap part of the limes, were recorded to have existed on the localities of Hajdučka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo − Glamija I, Ušće Slatinske reke, Mihajlo-vac−Blato, Mora Vagei and Borđej (Тоmović 1987: 97). However, with the new fortifi cation system it was still impossible to contain the barbarian attacks so that in the middle of the 5th century the limes fell (Prisci Fragmenta 1; 1b; 7−8: ВИИНЈ I 2007: 9−12; Lemerle 1954: 279−280; Mirković 2006, 98). Even though the Hun domination did not last long (Острогорски 1959: 79; Скржинской 1960: 118−119; Mirković 2006: 99−100), diff erent barbar-ian tribes still plagued the northern borders of the Empire with their constant incursions.

With the accession of Anastasius I (491−518) to the throne, the state treasury was replenished by carrying out numerous reforms, which increased the Empire’s strength. Parallel to economic reforms, tax and military reforms were also introduced, the primary eff ect of which was the reinforcement of the defence lines along the border, i.e. in the renewal of damaged and the erection of new fortresses in order to check the barbarian advances. Th ese mea-sures were continued successfully by his successors so that during the time of Justinian I (527−565), it was possible to launch the revival of the Empire. During this process, among other things, the tem-porarily abandoned positions along the right bank of the Danube were retrieved, testimony of which are the numerous archaeologically documented fortifi cations from this period. Th e renewal of the limes brought an improvement in the fortifi cation system, which involved the construction of dif-ferent shapes of towers (polygonal, semi-circular, circular, horseshoe, and so on), which provided greater protection from the threat of siege devices. In addition, proteichisma and valli were added to increase the defensive power of the walls, as well as sally ports, through which attacks were launched against the enemy (Kondić 1984a).

Th e aforesaid situation was also attested in the region of Đerdap where, on the right bank of the Danube between the confl uence of the Porečka River and the confl uence of the Timok, more than twenty fortifi cations were archaeologically docu-mented as having been in use during the Early Byz-antine period. Th e diff erent nature of the fortifi ca-tions (fortifi ed town, castrum, observation post) stipulated both their shape and dimensions, seeing that in some cases, they served as large adminis-trative, military and ecclesiastical centres, whereas they were sometimes built for stationing small mili-tary units. Th e number of fortifi cations discovered on this 200 km long section of the Danube, simply confi rms the well-known fact that in the territory of the Eastern Empire during the Early Byzan-tine period, a large number of fortifi cations were renewed in order to strengthen the existing defence system and prevent further barbarian penetration, whereas cases of completely rebuilding fortifi ca-tions were rarer.

Depending on the size of the tributaries of the Danube, that is, on the width of the bed and basin through which they fl owed, the opportunities to penetrate into the interior of the province were that much greater. It is precisely in these places that fortifi cations were located to prevent the easy penetration of invaders. Forts were erected along the communication routes, for instance, at the

* * * * * *

161

Table No. 1. Th e distribution of fortifi cations according to their surface area

sitetown

more than 10 ha

big fortifi cations

1−2 ha

medium sized fortifi cations

0,5−1 ha

small fortifi cations

less than 0,5 ha

fortifi cations with

unknown size

Ušće Porečke reke 1Veliko Golubinje 1Malo Golubinje 1

Hajdučka vodenica 1Tekija 1 2

Sip 1 2Dijana 1 1

Donje Butorke 1Pontes 1

Rtkovo − Glamija I 1Korbovo 1

Vajuga-Karaule 1Milutinovac 1

Ljubičevac-Glamija 1Egeta 1

Ušće Slatinske reke 1Mihajlovac 1Mora Vagei 1

Borđej 1Akve 1

Radujevac- 1Ušće Timoka 1

total 1 2 1 14 4

confl uence of the Porečka River, the Slatina River and the Timok. Apart from that, fortifi cations also served to control the shallows across the Danube, like at Dijana and Milutinovac, as well as at the canal for bypassing the Danube cataracts (the Sip Canal), while they sometimes played an important role in the transport of the necessary goods and troops since there were docks within their walls (Hajdučka vodenica, Dijana).

In analysing the surface area of the forti-fi cations over the broader area of Đerdap (Map No. 2) that were in use during the Early Byzantine period, a provisional division was made according to which cities spread over an areal larger than 10 hectares, while the large fortifi cations had an areal of between one and two hectares. Fortifi cations of medium size occupied from 0.5 to one hectare, while small forts did not exceed a surface area of

162

0.5 hectares (Table No. 1). Finally, one may also single out fortifi cations, in which the surface area was not ascertained, as a separate group. However, we should mention that the said division has cer-tain shortcomings, considering that some fortifi ca-tions could have had suburbs that were not inhab-ited all the time but served for the accommodation of livestock when danger arose. Th e most numer-ous group consists of small-sized fortifi cations, encompassing 14 forts (77.78 %), followed by large fortifi cations that were recorded on two localities (11.12 %). Nevertheless, cities and medium-sized fortresses, which were observed individually were the fewest (5.55 %), while we have no data about the surface area of four fortifi cations.148

Based on the available data, which in some case is extremely scarce, the existing ramparts were reconstructed on six localities during the Early Byzantine period, that is in Tekija, Sip, Dijana, Pon-tes as well on the localities of Vajuga-Karaule and Akve, where the said renovation can be assumed, whereas new fortifi cations were erected in nine cases (Vasić, Kondić 1986: 555). On six localities, the walls of new Early Byzantine fortifi cations were erected around the existing burgi of Late Antiq-uity, thereby increasing the surface area that was defended and strengthening the existing walls, given that in this way double defence walls were formed. Th is involved Hajdučka vodenica, Donje Butorke, Rtkovo − Glamija I, Ljubičevac, Mihajlo-vac, Mora Vagei and Borđej. In the case of the con-fl uence of the River Slatina, the said principle was not applied perhaps due to the excessive damage on the burgus, since the new fortress was shift ed further upstream than the earlier erected walls. Whereas in Milutinovac, the fort was erected on a location where traces of earlier, ancient fortifi cations were not attested, however, traces of buildings did exist which can be linked with the Dacians. Finally, one should mention that in the case of seven forts, we have no data that can shed light with any certainty regarding their connection with the earlier phases of fortifi cation building (Ušće Porečke reke, Veliko Golubinje, Malo Golubinje, Korbovo, Egeta, Radu-jevac−Karamizar, Ušće Timoka), while for the Ušće Porečke reke and Egeta, we do not possess enough confi rmed data on the existence of new fortifi ca-tions that were erected during the 6th century.

As we can see, the largest number of fortifi ca-tions consisted of small forts, the surface of which did not exceed 0.5 hectares, which testifi es to their purpose. Namely, the reduced population of the Empire called for a less numerous army, which also led to changes in the method of warfare, which now focused on defensive tactics. Th erefore, the crew

that manned most of the fortifi cations along the Đerdap limes did not have the task of preventing enemy attacks but observing the border and send-ing information about eventual barbarian advances. Th e fortifi cations themselves were erected in keep-ing with the geographical features so that in the most inaccessible part (the section between the confl u-ence of the Porečka River and the Sip Canal), there were only six fortifi cations, while in the part of the Danubian limes, which was open to territory occu-pied by barbarians by way of the Valachian Plain, we recorded 16 fortifi cations (Map No.2)

Although the fortifi cations were erected principally for defence from incursions by bar-barian tribes, at the same time they were the most exposed points of communication with them, through which trading was done. Th at is why the fortifi cations on the limes were also centres where goods were exchanged. Th e best illustration of this is the fact that in 447−448 AD, among other things, Attila demanded that the frontier with the Romaic Empire be shift ed south of the Danube by the dis-tance of a fi ve-day walk, and that the Illyrian goods market be moved to Naissus, instead of it being on the banks of the Danube (Prisci Fragmenta 7: ВИИНЈ I 2007: 9−12). Th e fortifi cations erected along the northern frontier of the Empire were distinguished by a diversifi ed life, in which people were primarily occupied with military activities, but it also features diff erent economic activities and craft s, evidence of which are the mobile archaeo-logical fi nds so far collected during the archaeolog-ical excavations in the Đerdap region.

When erecting the fortifi cations beside the facilities intended for military purposes, other buildings were also constructed mostly in the opus mixtum technique, while their roofs were covered with tiles. In addition to buildings, a road, as well as a suitable water and sewage system were built beside the buildings inside the fortifi cations, the existence of which was proved by a fi nd of lead pipe (Cat. No. 755). Apart from that, less representative facilities also existed, which were erected in a rather more modest way by using rough or slightly hewn stone bonded with mud, daub, or mortar. Th e said facilities also had tile roofs, evidence of which is to be found in fi nds of this type of material unearthed in the Ušće Porečke reke and the Rtkovo − Glamija I localities (Петровић, П. 1984: 286; Gabričević 1986: 71−72).

Th e existence of wood in parts of the struc-tures was indicated by the remains of beams that had been charred, window-frames and doors, as were various construction elements used for fi xing and consolidating the wooden sections of buildings.

148 Th e same types of fortifi cations were noticed in the hinterland of the province Dalmatia. Cf. Špehar 2008a; Шпехар 2008b.

163

Th ese having been mostly made of iron, such as dif-ferent types of nails (Cat. Nos. 255−291), clamps (Cat. Nos. 292−305) and a hinge (Cat. No. 306). Besides construction elements for fi xing, metal sec-tions of doors made of bronze and iron tell us about the appearance of residential buildings during the Early Byzantine period. In the course of investigat-ing the Early Byzantine horizon in the Đerdap for-tifi cations, parts of devices for locking doors were found, such as the metal plating of locks, exclusively made of bronze (Cat. Nos. 307−310). Besides them, were also documented iron parts of lock mecha-nisms (Cat. No. 311), a padlock (Cat. No. 312), as well as keys of diff erent shapes and dimensions (Cat. Nos. 313−317).

Apart from doors, during the construction of buildings windows were also installed, the exis-tence of which was proved by the fragmented fi nds of window-panes, made primarily of glass that was produced in a broad spectrum of colours (Cat. Nos. 319−328). When the sun shone, the multi-coloured window-panes gave a certain colour to the light in the interior of the building. On the other hand, thin, whitish-coloured leaves of mica, cut in the shape of rectangular little plates (Cat. No. 329) were also used for making window-panes, which were then perforated and connected by lead rivets and placed in wooden frames.

In addition to sunlight that was regulated by means of windows, there was also lighting at night. Th is was provided by static or movable light-ing equipment. Th e fi rst group consisted of lamp holders (Cat. Nos. 330−334), as well as specimens of glass lamps with conically shaped lower sec-tions (Cat. Nos. 335−352). Th e other, much larger group consisted mostly of ceramic lamps (Cat. Nos.

353−383), although a bronze specimen (Cat. No. 348) was discovered, as well.

Based on the accepted divisions, the ceramic lamps were classifi ed as lamps of the Balkan and the Asia Minor types, lamps of ovoid shape, and lamps on a foot (Table No. 2). Th e most frequent were the so-called Balkan type (18 specimens i.e. 58.06 %), which was actually characteristic for this region of the Eastern Empire. Th ere were fewer specimens of the Asia Minor type, eight in all (25.81 %), lamps with a foot were represented by four fi nds, i.e. 12.90 %, and there was one specimen of an ovoid shaped lamp, that is, 3.23 %.

Besides lighting equipment, part of the hinge from a chest of smaller dimensions (Cat. No. 318), as well as a fragment of furniture made of bone (Cat. No. 199), off er a modest insight into the inventory of the households in the Đerdap for-tifi cations. Unfortunately, the collected quantity of fi nds that could be described as household utensils is extremely modest so that it does not off er a clear, documented insight into this domain of life in the Early Byzantine fortifi cations. Th e picture of house-hold furniture is, to some extent, complemented by glass vessels (Cat. Nos. 1−44), which were princi-pally represented by multi-coloured specimens of cups with a stem (Cat. Nos. 1−39), a grindstone (Cat. No. 573), as well as two fragments of a stone mortarium (Cat. Nos. 574−575).

According to all the data presented so far, the most numerous type of household inventory consisted of fi nds of glass cups, the use of which was widespread during the paleo-Byzantine period. Additional evidence of this lies in the number of specimens of this type of fi nd discovered inside the residential and artisans’ complex in Caričin grad, in

type number of specimens distribution in percentages

Balkan type 18 58,06%

Asia Minor type 8 25,81%

Lamps on foot 4 12,90%

Ovoid shaped lamp 1 3,23%

total 31 100%

Table No. 2. Th e typology of ceramic lamps:

164

the south-western quarter of its Lower Town. Given that we encountered an extremely large number of fi nds of glass vessels in the said area, one may assume that they were used by all layers of the pop-ulation. According to what we have learned so far, the view prevails among professional circles that during the period of Late Antiquity, the primary production of glass took place in the manufactur-ing centres in the East. Th e discovery in Caričin grad of the remains of glass making workshops and the raw materials (Ivanišević, Stamenković 2009), to make glass indicates that glass was also manu-factured in the Balkans during the 6th century, tes-timony of which is also the fi nd of raw materials for making glass, on the locality of Gornji Streoc (Ivanišević, Špehar 2006: 143, fi g. 4/11). One should not exclude the likelihood that a glass man-ufacturing centre actually existed in Caričin grad, from where it was distributed to the wider region (Ivanišević, Stamenković: 2009).

Th e numerous fortifi cations, attested during archaeological research in the region of Đerdap, were erected primarily for the accommodation and protection of military units. Th e numerical strength of the enemy required a new strategy of defence, seeing that the available population was largely reduced, owing to constant battles with assailants, and to epidemics of smallpox or the plague (541−542), which reduced the numbers of the population by nearly 40 %, as was the case with Constantinople (Geyer 2002: 41; Laiou 2002: 44).

Th e erection of numerous fortifi cations on the frontiers of the Roman Empire led to a defen-sive technique of warfare that was primarily based on manning the interior of the fortresses with fewer troops. Th us, along the Danube, in the territory of the province of Moesia I, Dacia Ripensis, Moesia II and Scythia, there were 104 military garrisons. Th e soldiers stationed in the said fortresses, were the limitanei milites, formed during the 5th and the 6th century. In this way, part of the Romaic popula-tion was conscripted to military service in return for the awarding of land, thereby laying the foun-dations for creating what were later to become the themes (Zuckerman 2004: 145−167). Besides that, certain barbarian tribes started being engaged in the capacity of federati.149 Also, more mobile units were created in which there were fewer troops, with the basic military formation consisting of a detach-ment of a strength of 300−400 men, 30 or 40 of them armed with bows and arrows and the others with spears. If it was necessary, these basic units could be combined to form larger formations (Dennis, Gamillscheg 1981: 75−91). All these changes were required by the new method of warfare in which

signifi cant military forces, fi rst of all cavalry, lay in wait for the enemy in the interior, while the frontier troops were responsible primarily for observation and sounding the alarm.

Th erefore, the assumption prevails that at the end of 4th century in small forts, which were the most frequent along the Danubian limes, units of a maximum of 500 men were stationed, while the main strategic centres could have had 1,000 to 1,500 troops, in which the ratio of infantry to cavalry was 2:1. Accordingly, we may conclude that in that period, the limes from Singidunum to the confl uence of the Danube in the Black Sea was defended by forces of around 44,000 soldiers, 12,500 of whom were in Moesia I, 11,500 in Dacia Ripensis, 10,500 in Moesia II, and 9,500 in Scythia (Whitby 2007: 143).

During the 6th century, the section of the Đer-dap region between the confl uence of the Porečka River and the confl uence of the Timok belonged to the prefecture of Illyricum, the military forces of which were commanded by the magister militum per Illyricum. Under his command was one legio palatina, eight mobile legions (legio comitatensis), nine other legions (legio pseudo-comitatensis), six auxiliary detachments (auxilia palatina), and two special detachments (vexillatio comitatensis). Apart from that, in the northern frontier lying regions of the prefecture, as lower-ranking commanders who could take action with some measure of indepen-dence were the doux of Moesia I and the doux of Dacia (Ripensis?), who under their command had four to six legions, as well as over 40 auxiliary units (Максимовић 1980: 20).

Th e Romaic military forces were divided into two arms, the naval and the land troops, con-sisting of the infantry and the cavalry, which also represented the strike force. Th e basic advantage of the cavalry lay in its ability to rapidly traverse vast distances, making it possible to launch sur-prise attacks and swift ly withdraw, or even entice the enemy into an ambush.

Th e weapons used in battle, according to the generally accepted divisions, can be classifi ed into defensive (shield, armour) and off ensive, whereas the fi nds of off ensive weapons included those used in close combat (sword, spear, knife), and warfare at a distance (lance, bow and arrow). Th e said items of weaponry were used in diff erent combinations, depending on the military arm. Th us, the basic weap-ons of the Romaic cavalry consisted of bows and arrows, swords, as well as armour and shields. On the other hand, infantrymen could be armed with swords, shields and armour or, only with swords or spears, while the archers constituted a separate group

165

armed with bows and arrows. During archaeological excavations in the fortifi cations on the right bank of the Danube, diff erent items of weaponry were col-lected over the broader area of Đerdap. Th us, a sword was unearthed (Cat. No. 677), as were several han-dles of shields (Cat. Nos. 678−681), two fragments of an umbo (Cat. Nos. 682−683), two specimens of spears with a laurel-shaped tip (Cat. Nos. 684−685), and three specimens with tips in the shape of a wil-low-leaf (Cat. Nos. 686−688). Besides these, the fi nds of this kind of material included specimens of the coating from a refl exive bow (Cat. Nos. 693−695), as well as diff erent kinds of darts (Cat. Nos. 696−727). Th e tribulus, in the shape of a four-pronged briar, was used as an obstacle against cavalry (Cat. Nos. 659−662), the sharp thorns of which pierced the soft tissue on horses’ hoofs.

Th e most numerous type of weapon con-sisted of specimens intended for long distance warfare, of which there were 35 specimens. It is interesting to note that there was not much diff er-ence in the types of darts, with the exception of a single specimen of the so-called Mediterranean type. Th is situation suggests that diff erent shapes of darts could be used at the same time and that their diversity depended on their purpose: for hunt-ing or for waging war. Th e other types of weapons were almost equally represented, for instance, six fragmented fi nds of shields were unearthed, fi ve spearheads, four tribuli, and one fragmented fi nd of a sword. Th e perceived features of the diverse types of weaponry, in which weapons intended for combat at a distance were dominant, correspond to our hitherto information according to which the cavalry, who were equipped with bows and arrows and whose existence was confi rmed in the region of Đerdap by three specimens of horses’ harnesses (Cat. Nos. 728−730), played a crucial role.

Although the forts were primarily erected in order to fulfi ll a military function, apart from military detachments, they also housed members of the civilian population, i.e. representatives of the administration and the ecclesiastical organisa-tion, as well as farmers, artisans, merchants, fi sh-ermen, and suchlike, who made it possible for the fortress to have a functioning economy. Judging by the diverse tools and utensils that originated in the Early Byzantine layers of the Đerdap fortifi ca-tions located on the right bank of the Danube, the activities the fort’s inhabitants engaged in, which included soldiers, were of a diverse nature.

We singled out agriculture as the fi rst aspect of economic activity, which consisted of farming the land and cattle-raising. Given that in the course of the 5th to the 7th century, the large agricultural

holdings - villas - vanished aft er a series of barbar-ian invasions in Illyricum, farming activities were done in the neighbourhood of the fortress (Hen-ning 1987: 35−40, Abb. 11). Finds of hoes (Cat. Nos. 385−387), mattocks (Cat. Nos. 389−391), and pick-axes (Cat. Nos. 392−397) indicate the devel-oped cultivation of the soil, testimony of which is the fi nd of a two-pronged hoe (Cat. No. 388), which served to till the soil around the vines in vineyards. In the view of J. Hemming, this type of fi nd, dat-ing from between the 5th and the 7th centuries, is chara cteristic of the regions of the Empire that were south of the Lower Danubian Basin (Henning 1987: 77, Abb. 33). Another aspect of crop-growing activ-ities is illustrated by scythes (Cat. Nos. 398−401) and sickles (Cat. Nos. 402−409) which served to cut grass and harvest crops, as well as pruning knives of diff erent sizes (Cat. Nos. 410−417), the larg-est specimens of which were most probably used for clearing forestland or for cultivating orchards, while the smaller ones were used in the cultivation of vineyards. Like the two-pronged hoes, the prun-ing knives used in the cultivation of vineyards dur-ing the 5th to the 7th century were principally linked with the regions south of the Lower Danubian Ba -sin, where the tradition of processing grapes con -tinued, seeing that this territory was still populated by Romaic inhabitants (Henning 1987: 93−94, Abb. 45). In contrast to the many diff erent tools used in crop-growing, very few fi nds directly indicated the existence of cattle-raising because only two speci-mens of cow-bells were documented (Cat. Nos. 418−419). Nevertheless, cattle-raising played an important role in the life of the Romaic population, evidence of which are the numerous fi nds of tools for processing wool and leather, which we shall dis-cuss later, in more detail.

Another activity was wood-working, which had many purposes and uses, given that wood was used as one of the basic raw materials in the construc-tion of buildings and for producing furniture, tool-handles, weapons, fuel and so on. Th e many uses of wood led to the manufacture of various tools that were used in the particular stages of wood process-ing, starting with the felling of trees, right up to man-ufacturing fi nished products, as evidenced by the dis-covery of axes (Cat. Nos. 420−430), planes (Cat. Nos. 431−433), and scrape irons (Cat. Nos. 434−442), as well as ordinary chisels (Cat. Nos. 443−453).

Stone-working was also another craft in the Đerdap forts, considering that stone was one of the basic building materials, Archaeological confi rma-tion of the said activity, for the present exists in only one specimen of tool (Cat. No. 455), which, to all appearances, was used in the fi nal processing stage for transferring smaller pieces of stone.

166

Although numerous metal objects origi-nated from the Đerdap region, judging by the few collected specimens of the relevant tools (Cat. Nos. 456−457), metal-working as a craft , as well as the absence of archaeologically documented foundries, hardly existed at all inside the fortress walls. In this respect, however, one should maintain a degree of reserve, seeing that the small number of tools intended for this type of craft was most probably due to the scale of research that was done.

A particularly developed type of craft was the production of bone items, which was very wide -spread in the region of Đerdap. Besides fi nished pro-ducts of bone, a signifi cant number of semi-pro ducts was also gathered (Cat. Nos. 211−234), which indi cates that the bone was processed by local craft s men, inside the fortresses in the localities of Hajdučka vodenica, Dijana, Pontes, Rtkovo − Glamija I, Ljubičevac−Gla-mija, Ušće Slatinske reke, Mora Vagei and Akve.

Parallel to the aforesaid craft s there was also wool and leather-processing, which refers indirectly to the existence of small and large cattle, which, besides meat and dairy products, also provided much needed raw materials such as wool, leather and horn. Wool processing, from which clothing was later made, was a lengthy process during which a variety of tools were used in the diff erent produc-tion phases. Th us, scissors (Cat. Nos. 458−471), were used to shear the sheep, aft er which the wool was washed and dried and then combed with iron carding combs (Cat. Nos. 472−477). Further pro-cessing entailed the spinning of wool into thread and fi nally weaving, which later made it possible to produce garments. Evidence of this manufacturing process was verifi ed in the fi nds of bronze and iron distaff s (Cat. Nos. 478−495), as well as diff erently shaped whorls made of clay (Cat. Nos. 496−512), lead (Cat. No. 513), stone (Cat. Nos. 514−516), or bone (Cat. Nos. 517−530). Besides wool, leather was also produced, from which items of clothing and footwear were made, satchels, straps, har-nesses, belts and so forth. Th e process of making leather began by removing the skin from the ani-mal’s body, aft er which it was cleaned by means of special, semi-circular shaped knives and scrape irons (Cat. Nos. 531−541), aft er which the skin was dried and then treated. Of the tools used for the fi nalisation process, a number of punches were discovered (Cat. Nos. 542−545), by means of which circular openings were created. During excava-tions, specimens of needles for sewing clothes (Cat. Nos. 546−547) were also unearthed.

Judging by the collected fi nds of appropriate tools for this kind of economic activity, one can see that the processing of wool was the most important

domain of economic activty in the broader region of Đerdap (Graph No. 1).

Tools connected with fi shing as another kind of economic activity constituted a separate group. As the Đerdap fortress was located on the bank of a large river that was rich in fi sh, fi shing on a large scale was mainly done by means of nets, testimony of which are fi nds of bone and the iron needles required for weaving, and repairing nets (Cat. Nos. 548−550), as well as clay weights of diff erent shapes for weighing down the nets (Cat. Nos. 551−560). Besides catch-ing fi sh on a large scale, fi shing by means of fi shing lines was also done, as we can see from the numer-ous fi nds of fi sh hooks (Cat. Nos. 561−567), as well as a weight for a fl oat (Cat. No. 568).

Th e preparation of food was another type of activity, proof of which were the iron handles of pots (Cat. Nos. 569−570), a cleaver for chopping meat (Cat. No. 571), and a hook (Cat No. 572), which suggest the existence of the butcher’s trade. Besides butchery, the existence was recorded of the baker’s trade, indirect testimony of which we fi nd in a grindstone (Cat. No. 573), which served to grind wheat, and several collected pastry scrapers (Cat. Nos. 576−579). Among the fi nds intended for food processing were two specimens of mortarium (Cat. Nos. 574−575), which was a customary item among household utensils. Th e most numerous fi nds of utensils for preparing food were knives of diff er-ent shapes (Cat. Nos. 580−618) although, because of their universality, one may consider them to be auxiliary tools that can be used for many purposes.

Judging by the number of agricultural tools (36 items), as well as the number of specimens of tools for wool and leather processing (90 items), one may conclude that farming played the lead-ing role in the economic life of Early Byzantine fortresses (Graph No.1). Agricultural activities focused on crop-growing, which was done in the narrow fertile valleys of rivers, as well as vine-growing, fruit-growing, and cattle-raising, which certainly went on, on the slopes of the mountains that rose in the hinterland of the Đerdap region. Th e various aspects of agriculture point to a rela-tively large choice of nutritive raw materials, as well as articles for export, such as meat, processed milk products, leather, wine and suchlike. If one were to observe the structure of agricultural tools, one would remark that 77.78 % of the tools belonged to the crop-growing domain, 16.67 % to cattle-raising, and 5.56 % to vine-growing. On the other hand, a large number of tools intended for producing wool and leather indicates that cattle-raising played a more important role than crop-growing. Still, one should not forget the fact that wool and leather

167

processing, were nevertheless an aspect of handi-craft and primarily testify to the degree of using raw materials and not to the relationship between cattle-raising and crop-growing.

Although the fi elds and meadows were beyond the fortress walls, the people who culti-vated them did not live in villages near the farm-land but sought refuge inside the fortress walls. Th e presence of a village population in an urban area, on the other hand, testifi es to the process of rurali-sation that swept through the urban centres of the Romaic Empire during the 6th century, as was the case with Sirmium and Caričin grad where fi nds of agricultural tools were recorded even though it was a large and important ecclesiastical centre (Поповић, В. 2003: 239−258). Th e said process was recorded in the territory of the whole Empire dur-ing the Early Byzantine period, in which the grad-ual deterioration of the cities was evident, while a specifi c type of settlement appeared, the so-called secondary centre, representing a transitional type of settlement between a village and a city (Morri-son, Sodini 2002: 177−179). Illustrating this thesis is the fact that as opposed to agriculture, craft work, with the exception of the aforesaid wool and leather processing, was far less frequent (Graph No.1), see-ing that other than leather and wool, only wood, metal, and bone were processed.

Since specimens of tools for producing more intricate woodwork were not attested in the broader region of Đerdap (punches, drills …), one may assume that wood-processing inside the for-tress mainly focused on carpentry. Th e scarcity of tools for stonework was most probably due to the

amount of archaeological research that was done although one should not exclude the possibility that stone working was done outside the fortress. On the other hand, the scarcity of tools used in metalwork-ing (two items) points to the fact that foundries, where the repair of tools and military equipment could be performed, were outside the fortress walls. Th e processing of bone, however, was confi rmed by numerous fi nds of fi nished bone objects, primar-ily combs, and also by the semi-fi nished products attested on eight localities, which clearly indicates the existence of workshop centres in this part of the Danubian limes.

In addition to farming and diverse craft s, trading was also an occupation in the Đerdap for-tresses, given that some fortresses had harbours (Hajdučka vodenica and most probably Dijana and Akve), where a variety of goods were delivered. Precisely because of this, money changing existed inside the fortresses where large monetary denomi-nations were exchanged for smaller ones and their exact value was verifi ed. Given that gold coins con-stituted the basis of the monetary system, the fun-damental diffi culty in money changing was the fact that as a result of protracted use and because the edges of coins were sometimes clipped off , some specimens of coin lost weight. On the other hand, the appearance of forged coins was not unusual. In order to avoid these problems, precision scales of smaller dimensions and weights were used to weigh coins and thereby determine their market value.

Th e equipment used for weighing coins and money-changing was attested in Hajdučka voden-ica, where bronze scales were buried as part of

0

10

20

30

40

50

60

70

80

agric

ultura

l tools

woodwork

ing too

ls

metalwork

ing to

ols

stonew

orking

tools

tools

for pr

ocess

ing woo

l

tools

for pr

ocess

ing leath

er

fishin

g tools

tools

for pr

ocess

ing foo

d

Graph No. 1: Th e representation of economic activities according to discovered specimens of tools

0

10

20

30

40

50

60

70

80

agricu

ltural

tools

woodwork

ing tools

metalworking t

ools

stonew

orking t

ools

tools f

or proces

sing w

ool

tools f

or proces

sing le

ather

fishing t

ools

tools f

or proces

sing fo

od

168

a hoard, along with 29 gold solidi, a tremissis and weights. Th e said discovery confi rms the existence of money changing activities in this fortress, which, because of its harbour, was a place where goods were delivered by ship from distant places in the Empire by way of the Danube. On the other hand, this fortress was most probably a particular type of collecting station for local products, which were then dispatched by ship to their fi nal destinations. Besides Hajdučka vodenica, several fi nds of scales of the same shape were discovered in Dijana (Cat. Nos. 235−237) while the fi nd of a pan originated from Ušće Slatinske reke or Ljubičevac, (Cat. No. 238). Besides scales, the money-changers’ equipment included weights, which could be made of bronze or glass. According to their purpose, one can clas-sify the collected specimens as mercantile (Cat. No. 239), or monetary weights (Cat. Nos. 240−249). Th e mercantile weights consisted of massive ceramic specimens of weights (Cat. Nos. 250−254), which were used for a large weighing machine.

Trade which went on in the Đerdap region was primarily of a local nature. Nevertheless, there was also inter-regional trade so that in this region, besides money, which arrived from the large urban centres, primarily Constantinople and Salonika, dif-ferent kinds of goods arrived, which were intended both for the Romaic, as well as for the barbarian population (Bavant 2004: 332−333). On the basis of information so far, one may assume that certain kinds of fi nds belonged to imports, such as lamps of the Asia Minor type, whereas a slightly more reli-able testimony of trade between the broader region of Đerdap and certain parts of the Empire, mainly through the waterways, exists in certain forms of ceramic vessels, primarily amphorae, which were attested in the Đerdap fortifi cations. However, the presence of amphorae can also be linked with the transportation of the goods needed by military units, as was the case on the locality of Svetinje near Viminacium (Поповић, М. 1988: 24). On the basis of the conclusions of Lj. Bjelajac, who identi-fi ed amphorae from Pontes (Bjelajac 1996: 67−72, 77−78, type XX, XXII) and from Africa (Bjelajac 1996: 85−91, 92−93, type XXVI−XXVII, XXIX), in the broader region of Đerdap on the localities of Hajdučka vodenica, Tekija, Dijana, Pontes, Miluti-novac, Mihajlovac, Ušće Slatinske reke and Akve, it is possible to observe from which areas of the Empire, the imported goods reached the region of Đerdap. Judging by dated analogies, the said types already appeared in the IV century although they reached their peak during the 5th and 6th century, while the Pontes amphorae were also attributed to the begin-ning of the 7th century, primarily in the regions of the Lower Danubian Basin (Bjelajac 1996: 72−93).

Besides a review of the social-economic structure of the population of Đerdap fortresses, mobile fi nds collected during research in this region provided details on the manner of clothing, and on the inhabitants’ aesthetic needs and prefer-ences. Various materials were used for producing clothing accessories and jewelry and, apart from metals (most oft en iron and bronze), sometimes bone was used, as well as glass. During archaeologi-cal research in the area of Đerdap, several groups of these types of fi nd were documented, such as sec-tions of belts (Cat. Nos. 45−68), fi bulae (Cat. Nos. 69−130), pins for fastening clothing (Cat. Nos. 131−134), rings (Cat. Nos. 135−142), bracelets (Cat. Nos. 143−163), earrings (Cat. Nos. 164−172), beads (Cat. Nos. 173−178), bone amulets (Cat. Nos. 179−180), and parts of satchels (Cat. Nos. 181−191). Costume and jewelry were primarily a way to show that one belonged to a particular ethnic group, and it also had social and economic implications so that particular fi nds of this kind of material can be viewed as specimens that were mainly though not exclusively characteristic of members of the Romaic population, seeing that these items were also encountered among the barbarians.

Th ree buckles with metalwork of the Salona-Histria type were singled out as typical Early Byz-antine products (Cat. Nos. 45−47), as well as two so-called Sucidava buckles (Cat. Nos. 48−49). Th e specimens of Salona-Histria buckles had appropri-ate parallels in the territory of the eastern Empire although they were also to be found in the region controlled by the Avars (Kiss 1996: Taf. 50/6; Garam 2001: 109, Taf. 75/2). Th e Sucidava type of buckle was also to be found in the original territory of the Germanic population (Schulze-Dörrlamm 2002: 235, Abb. 89/3). Th e broad areal of the distribution of Early Byzantine buckles from the second half of the 6th and the fi rst half of the 7th century testify to the process of acculturation, to which the barbarian tribes were exposed.

Besides the typical buckles of the Early Byzantine period, we may single out three buckle tongues discovered at Hajdučka vodenica, which were made of silver, coated with gold (Cat. No. 68), as important and typically representative Byzantine fi nds. Th e materials from which they were made is also interesting, considering that in the broader Đerdap region during this period, with the excep-tion of coins, specimens of material culture made of precious metals were rarely attested.

Th e numerous fi nds of clothing accessories and jewelry, collected during the investigation of the forts on the section of the right bank of the Danube between the Ušće Porečke reke and the

169

Ušće Timoka, were diverse but relatively simple, modest specimens mostly made of bronze and iron and occasionally of glass and bone. Th e excep-tions to this were the three specimens of the gold-plated silver buckle tongues discovered at Hajdučka vodenica (Cat. No. 68). Th e choice of materials and the manner of producing the metal and bone accessories and bronze jewelry, with the periodical appearance of bone and glass, indicated a popula-tion of modest economic potential that lived in the frontier region of the eastern Empire, which was almost constantly exposed to attacks by diff erent barbarian tribes.

Th e most numerous fi nds of costume acces-sories, which one can reliably claim to represent Early Byzantine products were the numerous speci-mens of fi bulae. Th e fi bula was the basic element women used to fasten their clothing and was most oft en attached at the breast (Милинковић 2004: 192). Based on their features, one may distinguish fi bulae with a back turned foot and a coil made of bronze (Cat. Nos. 69−88), as well as fi bulae with a back turned foot and a pseudo-coil, also made of bronze (Cat. Nos. 89−126) or iron (Cat. Nos. 127−129). Although both kinds of fi bulae appeared at the same time (during the 6th and 7th century), the fi bulae with a turned back foot, in the develop-ment of which three stages were observed, based on the ratio of the width of the foot and of the bow, and on the ornamented part of the fi bula, are con-sidered to be slightly older. Th us, fi bulae, in which the width of the bow and the foot were identical and the foot was decorated, appeared as the earli-est type. During the second phase, the width of the bow increased, and the ornamentation appeared both on the bow and the foot, while in the third phase, a much broader, ornamented bow was pre-dominant (Uenze 1992: 146−154). In contrast to the fi bulae with a turned back foot, the fi bulae with the pseudo-coil on the transition of the bow into the foot had raised ribs, on which the ornamenta-tion was to be found exclusively on the bow, while the foot was mainly undecorated, although some-times ribs could appear on it.

As for jewelry, fewer fi nds were unearthed which one could describe as being mainly typi-cal of Early Byzantine material culture. A bronze bracelet of the open type with circular beaten ends, engraved with a motif in the shape of a cross (Cat. No. 143), as well as a composite earring made of bronze wire, fi ne metal plate and glass, fi xed in a particular setting (Cat. No. 164), can be singled out as characteristic specimens.

Finally, there were fi nds belonging to the domain of costume accessories which consisted of

pieces of small, mainly leather or cloth satchels, and the fi nds of iron, semi-circular buckles (Cat Nos. 181−185) which testify primarily to their appearance, though they were oft en mistakenly classifi ed as fl ints.

Besides these, there were also bone buckles that had a rectangular shape and rounded edges, which could be very richly ornamented with motives of concentric circles (Cat. Nos. 186-190), as well as the fi nd of a buckle for a satchel, of the Papa type, which is linked to the end of the 6th and the fi rst half of the 7th century (Cat. No. 191).

Th e relatively numerous fi nds of costume accessories and jewelry that originated over the broader Đerdap region, were principally made of bronze and iron, while the use of bone and glass was a little rarer. Th e choice of much cheaper mate-rials as well as the simple handwork suggest the limited economic potential of the inhabitants in the Đerdap forts, who were unable to buy expensive kinds of buckles, fi bulae or jewelry but were obliged to content themselves with simply made items pro-duced on a large scale. Th e extent to which simple and cheap products were used in this region is illustrated by the fact that on the section between the confl uence of the Porečka River and the confl u-ence of the Timok, only three specimens of silver, gold-plated buckle tongues were recorded, as well as a silver earring, which could indicate a slighter wealthier individual.

Th e review of material fi nds from the Early Byzantine period so far has dealt with the economic activities of the population and with the way in which they dressed. But apart from that, the mov-able fi nds collected on the broader Đerdap region, to some extent, shed light on the other aspects of life, such as the maintenance of hygiene and embellish-ment, testimony of which lies in fi nds of razors (Cat Nos. 616−522), which one should primarily link with the male population, as well as tweezers (Cat. No. 623), and two fragmented stone palettes (Cat. Nos. 624−625), which were most probably used by the female population. A separate, very numerous group of these fi nds consisted of a large number of two-row combs made of bone (Cat. Nos. 626−656), as well as the specimen of a single row comb (Cat. No. 657), and part of a sheath for a comb (Cat. No. 658), which were oft en very richly ornamented.

We do not know much about the other aspects of life that went on inside the Đerdap forts, given that the evidence of them are the few items that have been discovered, such as bone dice (Cat. No. 206), pipes made of hollow bone (Cat. No. 207−208), and stili (Cat. Nos. 669−671), which could testify to the existence of literacy, or medical instruments (Cat. Nos. 672−675).

170

As regards the religious aspect of life that went on in the Đerdap forts during the Early By zantine period, we have very little data. Namely, during the archaeological research on the section of the right bank of the Danube between the confl u-ence of the Porečka River and the confl uence of the Timok, basilicas were attested only on the locali-ties of Hajdučka vodenica, Dijana, Vajuga-Karaula and Akve (Map No. 2). Given that the majority of the Đerdap fortifi cations were examined by means of test pits, the possibility remains that the small number of churches was not a true refl ection of circumstances in the fi eld but the result of incom-plete investigation.

Th e main Christian centre in Đerdap was Akve, where a bishop had his seat during the 4th century (Zeiller 1918: 154). Although this episco-pal centre was mentioned fairly early, its fate was little known during later periods, in which not even archaeological data has been of any great help, see-ing that most of the areal of the former city has not been researched. Based on the preserved written data, we know that the region of Illyricum in which the section along the right bank of Danube between the confl uence of the Porečka River and the con-fl uence of the Timok was part of the archbishopric based in Salonika until the year 535, when a new archbishopric was formed with its centre in the city of Justinian Prima was formed (Живковић 2004: 37−38, 43−44).

Judging by the available data, the process of the reoccupying the forts in the region of the Đerdap limes, aft er the Hunic conquest in the mid-dle of the V century, most probably began during the time of Anastasius I, only to reach its culmina-tion during the rule of Justinian I. In an attempt to clearly defi ne how the process of renewal of the limes unfolded in the broader area of Đerdap, we encounter numerous diffi culties, given that our knowledge of events in the central Balkans during the second half and the end of the 5th century, is very scanty and incomplete. A much better situa-tion prevailed during the 6th century when written sources, as well as fi nds of coins and their circula-tion indicated the economic circumstances in the state, which otherwise depended directly on its military-political position.

Th e collected coins, with the exception of the gold coinage of Leo I and of Zenon, suggest that a more signifi cant fl ow of money began during the reign of Anastasius I, from 497/498, to be precise. Th e culmination, which is also evidence of the eco-nomic progress of the state, was attested under the rule of Justinus I and Justinian I, and only during the rule of Justinus II, was there a gradual decline

in the Romaic economy, accompanied by an ever decreasing infl ow of money. Th e last known speci-mens of coins discovered in the broader area of Đerdap on the right bank of the Danube, belonged to Maurikios and are dated to the period of 587/588, whereas it was impossible to determine the emis-sion period for three specimens.

Th e calculation of all bronze nominals in the value of folles, wherein the value of the coinage of 16 nummia was equated with semi-folles, enabled an insight into the circulation of coins across the broader area of Đerdap. Aft er the collapse as a result of attacks by the Huns in the middle of the 5th century, the circulation of coins was renewed in the time of Anastasius I. In his reign, monetary cir-culation was resumed both in Sirmium (Popović, V. 1978) and Naissus (Црноглавац 2005), while the earliest coinage in Viminacium is connected with Justinus I (Иванишевић 1988), as well as Singidu-num (Иванишевић 1987). In the region of north-ern Illyricum, like in Sirmium, the coinage of folles prevailed during the rule of Justinus I and in the fi rst half of the rule of Justinian I, whereas later, the semi-follis took precedence.

A further decline in the minting of coins issued aft er the reign of Justinus II, and ceased com-pletely fi rst of all in Singidunum where the last coins were struck in the year 577/578 (Иванишевић 1987), and subsequently in Sirmium (Popović, V. 1978), where the last known specimen was dated to the year 578/579. In the broader region of Đerdap, the last emission of coins was attributed to Mau-rikios, and dated from 587/588, which is connected with the fact that the Đerdap fortifi cations fell during the nineties of the 6th century. In contrast to that, the last coinage in Viminacium is con-nected to the year 592/593 (Иванишевић 1988). Th e circulation of coins held out the longest in the vicinity of Naissus, where the last coinage (Hexa-gram) is attributed to Heraclius, i.e. to the period of 615−625 (Црноглавац 2005) (Graph No. 2). It is also interesting to note that on the other side of the Iron Gorge, in Olthenia, most of the coins were attributed to the rule of Justinus II, aft er which a gradual decline in the production of coins followed, while the last specimens of coinage were dated to the reign of Heraclius (Oberlander-Târnoveanu 2001: 33−60).

Viewed through the prism of the mints, in the region of northern Illyricum, the most fre-quent coinage was that of Propontis (Constanti-nople, Nikomedia, Cyzicus), coupled with the fact that in the period of 518−522, the mint in Salonika increased its production. Th e beginning of the rule of Justinus II signaled an increase of coins minted

171

in Salonika, from which source the army was evi-dently fi nanced. On the other hand, the coin-age from Antioch featured most frequently in the time of Justinus I, as well as in the fi rst years of the rule of Justinian I (before the monetary reform of 538/539), aft er which they only appeared as indi-vidual coins. Th e striking frequency of specimens minted in Constantinople compared to other mints

was due to the importance of the Danubian limes for the defence of the Empire’s territory, which was under the direct command of the Emperor. Th at was the reason why the most numerous specimens of coins came from the capital, given that food sup-plies, reinforcements, as well as pay, arrived pri-marily on ships by way of the Danube (Petrović, Vasić 1996: 18).

0,001

0,01

0,1

1

10

100

497/498502/503507/508512/513517/518522/523527/528532/533537/538542/543547/548552/553557/558562/563567/568572/573577/578582/583587/588592/593597/598602/603607/608612/613

SirmiumSingidunumViminaciumDjerdapNaissus

Graph No. 2 A comparison of the circulation of bronze coins in the Đerdap region with certain cities in the region of the Dacian diocese and Pannonia II.

*********************

Th e restoration of Byzantine power along the right bank of the Danube at the end of the 5th or beginning of the 6th century, as well as the strength-ening of the existing fortifi cations, unfortunately, did not lead to a desire for peace, given that the Empire’s northern frontiers were frequently under attack by barbarian tribes. Th e process of renewal in eastern Empire commenced by Anastasius was resumed during the period of his successor, Justi-nus I (518−527), who very soon nominated his able and widely popular nephew Justinian as his heir, and in the last year of his reign, his co-ruler.

Although by origin from the interior of the Empire, Justinian I was aware of the former impor-tance of the Roman Empire and so, from the begin-ning of his rule, he aspired renew of its lost glory.

First of all, Justinian commenced tax, monetary and legal reforms. But, parallel to these, he also worked on strengthening the frontiers of the Empire by means of renewing the existing and constructing new fortifi cations. During this venture, he erected and renewed about 460 fortifi cations in the region of Illyricum, in which 37 forts were renewed in the region of the city of Ad Aquas (Prahovo) alone, and he constructed another fortress (Procopius – De aedifi ciis, IV 4: ВИИНЈ I 2007: 64−65; Dagron 1984: 6). All of the activities he undertook were merely a preparation for the project that was to represent the principal feature of his entire rule. Th e re-conquest of lost territories (Острогорски 1969: 87−88). No matter how visionary the newly enthroned emperor was, the brilliant men who worked with

0

1

2

3

4

5

6

7

497/

498

501/

502

505/

506

509/

510

513/

514

517/

518

521/

522

525/

526

529/

530

533/

534

537/

538

541/

542

545/

546

549/

550

553/

554

557/

558

561/

562

565/

566

569/

570

573/

574

577/

578

581/

582

585/

586

589/

590

593/

594

597/

598

601/

602

605/

606

609/

610

613/

614

Đerdap Sirmium Singidunum Viminacium Naissus

172

him (Belisarius, Tribonian, Narses, John of Cappa-dokia) deserved credit for the achievement of his aspirations.

Although the entire second half of the 6th century was marked by constant wars the Byzan-tines waged with diff erent barbarian tribes, there are few written accounts that testify to the confl ict in the region of the Đerdap limes. Soon, the Avars and Slavs imposed themselves as the chief rivals of the Byzantines on the northern frontiers of the Empire. Th ey had diff erent reasons for waging war. Th e Avars were exclusively focused on looting while the Slavs gradually settled in the region of northern Illyricum. Th e pressure of these two tribes was con-tinually growing so that it was not until aft er sign-ing a peace treaty with the Parthians in 591 that the Empire was able to oppose them. Nevertheless, even then, battles were waged mainly in the region of the Lower Danube, or military operations were launched around Singidunum. On the other hand, neither did the Avars hesitate and in the period between 593 and 596, they staged a series of attacks as a result of which the fortifi cations on the Đerdap section of the limes were destroyed, which can be seen from the halt in the circulation of coins pro-duced in Salonika (Th eophylacti Simocattae his-toriae VI 6−9, 11, VII 2, 4−5, 11: ВИИНЈ I 2007: 113−121; Lemerle 1954: 291−292; Popović, V. 1975: 463−464; Popović, V. 1979: 623−624).

Th e Avars continued their attacks in 597, concentrating on Dalmatia (Th eophylacti Simo-cattae historiae VII 12: ВИИНЈ I 2007: 121−122). A two-year lull followed aft er which the Avars launched a fresh assault across the Danube, the aim of which was to lay siege to Constantinople (599-600), but it resulted in failure. Th e Avars then withdrew, only aft er having signed an agreement with the Byzantines that the latter could cross the Danube, which represented the border, only in the event of a campaign against the Slavs (Th eophylacti Simocattae historiae VII 15: ВИИНЈ I 2007: 122; Pohl 1988: 156−159). Soon, during the year 600, a Byzantine invasion followed in the region of South-ern Banat and the Tisa River under the command of Priskus, in which the Avars suff ered several defeats (Th eophylacti Simocattae historiae VII 3: ВИИНЈ I 2007: 123−124). A Romaic counter-attack resumed the following year, when a signifi cant victory was scored near Viminacium, aft er which it seemed that the Avars would fi nally be routed. Nonetheless aft er unsuccessful operations conducted in Avar-held territory in 602, a military uprising broke out and a change occurred on the throne, which was usurped by Phokas (602−610). Given that almost all the military forces were withdrawn to the capital due

to the clashes with Persia and because of possible insurrection, the northern frontiers of the Empire apparently remained unprotected, abandoned to the mercy of barbarian tribes (Th eophylacti Simo-cattae historiae VIII 5−6: ВИИНЈ I 2007: 124−126; Баришић 1956: 74; Pohl 1988: 159−162).

Still, this period of Early Byzantine his-tory has not yet been explained fully, considering that diff erent views exist regarding the events that occurred aft er the arrival of Phokas on the throne. Th e more acceptable view among the majority of scholars is that during Phokas’ rule, the northern borders of the Empire in the Balkans were open to constant barbarian incursions, principally by Slav and Avar tribes (Grafenauer 1950: 74−75; Lemerle 1954: 292; Ferjančić 1984: 85). Conversely, there are views according to which the Avars, Slavs and Langobards signed a peace treaty in 602. Th is was followed by the conquest of Istria and then, by an attack on Th race. Phokas confronted with danger, in 604 signed a truce and paid tribute to the Avar leader. According to F. Barišić, the truce was con-venient for both sides, seeing that the Avars were shaken aft er several serious defeats, while the Byz-antines considered the threat from Persia far more dangerous, therefore, they needed peace on their northern borders (Баришић 1956: 75−75).

Th e absence of written sources regarding the Avar-Slav incursions during Phokas’ reign, as well as the absence of archaeological evidence (hoards of coins) that would indicate barbarian incursions, are conducive to this opinion. On the other hand, the small quantities of individual specimens of coins dating from the beginning of the 7th century indicate that, at this point, the region of northern Illyricum represented part of Byzantine territory over which the court in Constantinople only had nominal authority.

It would appear, aft er the fall of the Danu-bian limes during the last decades of the 6th century, which in some cases was temporary, whereas in oth-ers, was of a more permanent nature, that a period followed with a unclear sequence of events and, in the course of the second decade of the 7th century during the rule of Heraclius, there was a fresh Avar-Slav onslaught against the imperial territory where the remains or traces of central administration still survived to some extent. Among other things, sug-gesting this were several individual fi nds of coins belonging to Heraclius that were in circulation in the region of the central part of the Balkans until 615. It would seem that in the middle of the second decade of the 7th century, there was a large penetra-tion by these two tribes, during which almost all the fortifi cations in the interior of the Balkans were

173

destroyed, leading to the total collapse of Byzantine authority and to the permanent settlement of the Slavs in these regions (Popović, V. 1975: 489−490; Popоvić, V. 1979: 627−631).

Th e extremely hard times that were the domi-nant feature in this part of the Empire during the 6th century were not merciful to the Byzantine popula-tion so that besides the temporary defeats of certain forts, we know of a case in which it was decided not to fi nish a new fortress. Namely, the construction of the fortress that was commenced on the locality of Rtkovo − Glamija I was never fi nished, most prob-ably due to the danger from enemy attacks, and the walls remained incomplete.

Viewed through the prism of the archaeo-logical fi nds, one could, in certain cases based on accurately dated analogous fi nds, speak of the possible existence of life in the Đerdap forts at the beginning of the 7th century. Primarily testifying to this were analogous fi nds of the Salona-Histria type of buckle, which originated in the territory of Hungary, where they were dated to the end of the 6th, that is, to the fi rst third of the 7th century (Kiss 1996: T. 50/6; Garam 2001: 109, T. 75/2), as well as the specimen of a buckle of the Papa type of satchel discovered in Dijana, which is dated to the end of the 6th or fi rst half of the 7th century (Garam 2001: 110; Schulze-Dörrlamm 2002: 224−226). Th e fi nds of the Sucidava type buckle, of which we know the analogies from the Avar necropolis Dešk G, grave No. 25 (Garam 2001: T. 61/8), dated to the end of the 6th century or beginning of the 7th century can be similarly classifi ed. Th e specimens of ceramic lamps of the Asia Minor type may also have belonged to the beginning of the 7th century, see-ing that corresponding parallels dated to the fi rst half of the 7th century were documented to have been found in the location of a shipwreck near Jasi Ade (Vitelli 1982: 193, L12, fi g. 9/3−4). Still, as the said specimens do not originate from stratigraphi-cally, clearly defi ned ensembles, one cannot reli-ably speak of the existence of life at the beginning of the 7th century. However, one can only speculate on the possibility that such a situation developed and only future excavations, combined with the sources that are still preserved, can give a suitable and defi nite answer.

Regardless of whether the Đerdap limes ceased to exist at the end of the 6th or beginning of the 7th century, the fortifi cations on the section along the right bank of the Danube between the confl uence of the Porečka river and the confl u-ence of the Timok became deserted over a longer period of time, aft er the end of Byzantine domina-tion. During the early medieval period, fi rst of all the Ušće Slatinske reke locality was settled in the 8−9th century and subsequently (Jovanović, Korać, Janković, Đ. 1986: 384−387), Pontes, in the period from the 9th to the 10th century (Гарашанин, Васић, Марјановић-Вујовић 1984: 25−27; 44−47; Vasić 1997: 150; Vasić 1999: 34−35). On the other hand, on Ušće Porečke reke, Hajdučka vodenica, Pontes, Vajuga, Egeta and Mora Vagei, the remains of set-tlements and necropoles were seen to have existed throughout the high medieval period.

Based on the collected and presented fi nds of Early Byzantine material culture, one may observe that besides being manned by troops, the inhabit-ants of the Đerdap forts were of relatively modest potential, who were primarily engaged in agricul-ture, although some kinds of craft s or trades were clearly represented, such as wool and leather, or bone processing, as well as in a certain level of trad-ing. In addition to the fi nds of agricultural tools inside the city walls, the ruralisation and disinte-gration of the former way of life was confi rmed by a relatively modest group of costume accessories and jewelry, and only four fi nds produced from precious materials, and it seems, by the very poor church organisation.

Judging by the fi nds of remains of material culture, this mixed population of military troops and farmers, whose economic potential was mod-est, diff ered very little from its compatriots in the interior of Illyricum. Nevertheless, the fact that the inhabitants of the Đerdap fortifi cations were on the Empire’s front line of defence made life sig-nifi cantly more diffi cult in this region, considering that they were exposed to overwhelming barbarian attacks. Despite its adaptability and determination, the population of the Đerdap fortresses was unable to sustain itself in the face of a far more powerful adversary, which fi nally vanquished it and resumed its advance, unimpeded, further into the Balkans.

175

Adam, J.-P.2005 La construction Romaine.

Matériaux et techniques, Paris.

Aйбабин, A. И.1990 Хронология Mогильнков Kрима

позднеримского и раннесредневекового времени, Mатериалы по археологии, истории и этнографии Tаврии, выпуск I, Симферополь, 3−86.

Balance, M. (ed.)1989 Excavations in Chios, London.

Баришић, Ф.1956 Цар Фока (602-610) и подунавски Аваро-

Словени, Зборник радова Византолошког института 4, Београд, 73−86.

Bavant, B. 1990 Les petits objets, in: Caričin Grad II,

еd. B. Bavant, V. Kondić, J.-M. Spieser, Belgrade–Rome, 191−257.

2004 LÌllyricum, in: Le Monde Byzantine I – LÈmpire romain dÒrient (330- 641), ed. C. Morrisson, Paris, 303−347.

Bavant, B., Ivanišević, V.2003 Iustiniana Prima – Caričin Grad, Beograd.

Bierbrauer, B.1987 Invillino-Ibligo in Friauli I–II, Die römische

Siedlung und das spätantik-frühmittelalterlische Castrum, München.

Bitenc, P., Knifi c, T. 2001 Od Rimljanov do Slovanov: predmeti, Ljubljana.

Bjelajac, Lj. 1990 La céramique et les lampes, in: Caričin Grad

II, éd. B. Bavant, V. Kondić, J.-M. Spieser, Belgrade–Rome, 161−190.

1996 Amfore gornjomezijskog Podunavlja, Beograd.

Bjelajac, Lj., Ivanišević, V.1993 Les témoignages archéologiques des Grandes

Invasions à Singidunum, Старинар XLII, Београд, 123−139.

Bona, I.2000 Ein frühawarisches Gräberfeld in

der Unio-Sandgrube von Vàrpalo, Communicationes Archaeologicae Hungariae, Budapest, 123−160.

Bóna, I., Nagy, M.2002 Gepidische Gräberfelder am Th eissgebiet I,

Budapest.

Borhy, L.2002 Alea falsa est? Gedanken zu einem trügerischen

Wörfel aus Brigetio, in: Zwischen Rom und Barbaricum. Festshrift für Titus Kolník zum 70. Geburstag, ed. K. Kuzmová, K. Pieta, J. Rajtár, Nitra, 55−58.

Bošković, Đ. 1966 Arheološka istraživanja na području Đerdapa

1966. godine, Arheološki pregled 8, Beograd, 67−69.

1967 Arheološka istraživanja na području Đerdapa 1967. godine, Arheološki pregled 9, Beograd, 53−54.



1983 Пловидба Ђердапом у Трајаново доба, у: Пловидба Дунавом и његовим притокама кроз векове, ур: В. Чубриловић, Београд, 87−95.

Бошковић, З., Јанковић, Ђ. 1991 Рекогносцирање реке Тимока, Гласник

Српског археолошког друштва 8, Београд, 144−151.

Брмболић, М.2003 Рановизантијска утврђења у средњем

Поморављу, у: Споменица Јована Ковачевића, ур. Р. Бунарџић, Ж. Микић, Београд, 281−291.

Bugarski, I.2006 A Contribution to the Study of Lamellar

Armours, Старинар LV, Београд, 161−177.

BIBLIOGRAFIJA

176

Buljević, Z. i dr. 1994 Artes Minores, u: Salona Christiana,

ur. Emilio Marin, Split, 213−290.

Cermanović-Kuzmanović, A. 1968 Antički lokaliteti u Tekiji i njenoj okolini,

Arheološki pregled 10, Beograd, 58−61.1969 Tekija – rimsko-vizantijski kastel

i civilno (?) naselje, Arheološki pregled 11, Beograd, 88−92.

1979 Римско утврђење код Кладова, Старинар XXVIII−XXIX, Београд, 127−133.

1984 Текија (Transdierna), нека разматрања, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 337−343.

Cermanović-Kuzmanović, А., Jovanović, А. 2004 Tekija, Beograd.

Цермановић-Кузмановић, A., Станковић, С. 1984 Борђеј – касноантичко утврђење, (Извештај

о археолошким истра жи вањима у 1980. го-ди ни), Ђердапске свеске II, Београд, 217−218.

1986 La forteresse antique Mora Vagei prés de Mi-haj lovac (Fouiles de 1981), у: Ђerdapske sveske III, Београд, 453−466.

Chavane, M.-J. 1975 Salamine de Chypre VI: les petits objets, Paris.

Claus, G. 1987 Die Tragsitte von Bügelfi beln. Eine

Untersuchung zur Frauentracht im frühen Mittelalter, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 34, Mainz, 491−603.

Comşa, E. 1967 Podoabele de sticlă, in: Dinogetia I,

ed. Gh. Stefan et al., Bucureşti, 302−324.1975 Socio-Economic Organization of the Daco-

Romanic and Slav Populations on the Lower Danube during the 6th-8th Centuries, in: Relations between the autochthonous population and the migratory populations, ed. M. Consta ti-nescu, Ş. Pascu, P. Diaconu, Bucureşti, 171−200.

Crawford, J. S. 1990 Th e Byzantine shops in Sardis, London.

Црноглавац, В.2005 Византијски новац (491-1078) из збирке

Народног музеја у Нишу, Зборник Народног музеја у Нишу 13−14, Ниш, 61−162.

Цвијић, J. 1966 Балканско полуострво и јужнословенске

земље: oснови антропогеографије, Београд.1991 Геоморфологија I, Београд.

Čerškov, Е. 1967 Hajdučka vodenica, Ćetaće – kasnoantički

castellum, Arheološki pregled 9, Beograd, 57−59.

1968 Hajdučka vodenica - rimsko i paleovizantijsko utvrđenje, Arheološki pregled 10, Beograd,

65−67.

Čičikova, М. 1999 Lampes paleobyzantines de Novae, in: Der

Limes an der unteren Donau von Diokletian bis Heraklios, ed. G. von Buelov, A. Milčeva, Sofi a, 105−110.

Čremošnik, I. 1989 Rimsko utvrđenje na Gradini u Biogracima

kod Lištice, Glasnik Zemaljskog muzeja 42/43, Sarajevo, 83−128.

Dagron, G. 1984 Les villes dans l’Illyricum protobyzantine,

in: Villes et peuplement dans l’Illyricum protobyzyntine (Actes du colloque organisé par l’École française de Rome – Rome 12-14. mai 1982), Rome, 1−19.

Daim, F. 1987 Das awarische Gräberfeld von Leoberdorf,

NÖ, Band 1, Wien.1996 Holz-, Knochen- und Geweihverarbeitung, in:

Hunnen + Awaren: Reitervölker aus den Osten, ed: B. Anke, R. Révesz, T. Vida, Eisensdadt, 358−361.

Dennis, G. T., Gamillscheg, E. 1981 Das Strategikon des Maurikios, Wien.

Дероко, A. 1950 Oткопавање Царичина Града 1947. године,

Старинар I, Београд, 119−142.

Димитријевић, Д. 1960 Гепидска некропола ‘’Kормадин’’ код Jакова,

Рад војвођанских музеја 9, Нови Сад, 5−50.1984 Сапаја, римско и средњовековно утврђење

на острву код Старе Паланке, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 29−62.

Dimitrijević, D., Kovačević, J., Vinski, Z. 1962 Seoba naroda: arheološki nalazi jugoslovenskog

Podunavlja, Zemun.

Eрцеговић-Павловић, С. 1975 Aварски коњанички гроб из Mанђелоса,

Старинар XXIV−XXV, Београд, 107−113.1984 Хајдучка воденица, средњовековно насеље

и некропола, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 333−335.

177

Ferjančić, B. 1984 Invasions et installation des Slaves dans les

Balkans, in: Villes et peuplement dans l’Illyricum protobyzyntine (Actes du colloque organisé par l’École française de Rome, Rome 12-14. mai 1982), Rome, 85−108.

Fewkes, V. J. 1939 Report on the 1938 Summer Term of the

School, Bulletin of the American School of Prehistoric research 15, Old Lyme, Conn., 6−12.

Fontaine, S. D., Foy, D. 2005 La modernité, le confort et les procédés

de fabrication des vitrages antiques, in: De transparentes spéculations: vitres de l’Antiquité et du Haut Moyen Âge (Occident-Orient), ed. D. Foy, 15−24.

Freeden, U. fon 1991 Awarische funde in Süddeutschland?, Jahrbuch

des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 38/2, Mainz, 593−627.

Gabričević, M. 1986 Rtkovo − Glamija I – une forteresse de la basse

époque, fouilles de 1980−1982, Ђердапске свеске III, Београд, 71−91.

Garam, Е. 1992 Die münzdatierten Gräber der Awarenzeit, in:

Awarenforschungen, ed. F. Daim, Wien 135−250.

1995 Das awarenzeitliche Gräberfeld von Tiszafüred, Budapest.

2001 Funde byzantinischer Herkunft in der Awarenzeit vom des 6. bis zum Ende des 7. Jahrhunderts, Budapest.

2002 Ketten und Schlüssel in frühawarenzeitlichen Frauengräber, Communicationes Archaeologicae Hungaricae 2002, Budapest, 153−178.

Гарашанин, M., Васић, M. 1980 Tрајанов мост – кастел Понтес,

Ђердапске свеске I, Београд, 7−24.

Гарашанин, М., Васић, М., Марјановић-Вујовић, Г. 1984 Tрајанов мост – Castrum Pontes (Извештај

о археолошким истраживањима у 1980. го-дини), Ђердапске свеске II, Београд, 25−54.

1987 Castrum Pontes (извештај о археолошким истраживањима у 1981. и 1982. години), Ђердапске свеске IV, Београд, 71−116.

Гаврилова, А. А. 1965 Могильник Kудыргэ как источник по

истории Aлтайских племен, Леннинград.

Гавриловић, Е. 1988 Налази стакла са Градине на Jелици,

Зборник радова Народног музеја у Чачку XVIII, Чачак, 87−101.

Geyer, B. 2002 Physical Factors in the Evolution of the

Landscape and Land Use, in: Th e Economic History of Byzantium: from the Seventh through Fift eenth Century I, ed. A. E. Laiou, Washington, 31−45.

Goethert, K. 1997 Römische Lampen und Leuchter:

Auswahlkatalog des Rheinischen Landesmuseums Trier, Trier.

Grafenauer, B. 1950 Nekaj vprašanj iz dobe naseljavanja južnih

Slovanov, Zgodovinski časopis 4, Ljubljana, 23−126.

Grbić, D. 1994 Predmeti od bronze iz vojnog utvrđenja Dijana,

magistarska teza, Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta, Beograd.

Guillou, A. 1986 Les outils dans les Balkans du Moyen Age a nos

jours I-II, Paris.

Гурулева, В. В. 1999 Византйские весовие знаки бывшего музея

Русского Aрхеологического института в Kонстантинополе, Нумизматика и епиграфика XVI, Москва 1999, 82−98.

Hadad, S. 2001 Glass lamps from the Byzantine through

Mamluk periods at Bet Shean, Israel, Journal of Glass Studies 43, New York, 63−76.

Hahn, W. 1973 Moneta Imperii Byzantini: von Anastasius I

bis Justinianus I (491-565), Wien.1975 Moneta Imperii Byzantini: von Justinus II

bis Phocas (565-610), Wien.

Han, V. 1986 Objets en verre. Rtkovo − Glamija I,

у: Ђердапске свеске III, Београд, 92−94.

Хараламбиева, А. 1993 Kоланни токи от IV-VII в. от Добричкия

музей, Добруджа сборник 10, Добрич–Силистра, 32−46.

178

Harrison, R. M. 2000 Excavations at Saraçhane in Istanbul 1,

Washington.

Henning, J. 1987 Südosteuropa zwischen Antike und Mittelalter:

archäologische Beiträge zur Landwirtschaft des 1. Jahrtaunsend u. Z., Berlin.

Isings, C. 1957 Roman glass from dated fi nds,

Groningen−Djakarta.

Иванишевић, В. 1987 Византијски новац са Београдске тврђаве,

Нумизматичар 10, Београд, 88−106.1988 Византијски новац (494−1092) из

збирке Народног музеја у Пожаревцу, Нумизматичар 11, Београд, 87−97.

1990 Kасноантичко утврђење на Златном камену код Новог Пазара, Новопазарски зборник 14, Нови Пазар, 7−18.

Ivanišević, V., Kazanski, M., Mastykova, A. 2006 Les nécropoles de Viminacium à l époque

des Grandes Migrations, Paris.

Ivanišević, V., Stamenković, S. 2009 “Glass Workshop” from Caričin Grad

(Justiniana Prima) (u štampi).

Ivanišević, V., Špehar, P.2006 Early Byzantine Finds from Čečan and Gornji

Streoc (Kosovo), Старинар LV, Београд, 133−158.

Извори за Българската история III 1959 Извори за Българската история III,

ур. И. Дуйчев et al., София.

Jанковић, Ђ. 1981 Подунавски део области Aквиса у VI

и почетком VII века, Београд.1983 У сутону антике, у: Гамзиград:

касно антички царски дворац, ур. Д. Срејовић, Београд, 99−119.

1983а Рановизантијски Гамзиград, у: Гамзиград, каснантички царски дворац, ур. Д. Срејовић, Београд, 120−141.

Jанковић, М. 1997 Сеоба народа, у: Aнтичка бронза Син ги-

дунума, ур. С. Kрунић, Београд, 301−340.

Jеremić, G. 2009 Saldum: Roman and

Earlybyzantinefortifi cations, Belgrade.

Jeremić, М., Milinković, М. 1997 Die Byzantinische Festung von Bregovina

(Südserbien), Antiquité Tardive III, Paris, 209−225.

Jordović, Č. 1996 Th e Roman Road in the Iron Gate Gorge, in:

Roman Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrović, Beograd, 257−258.

Jовановић, A. 1978 Накит у римској Дарданији, Београд.1984 Хајдучка воденица: касноантичко и

рановизантијско утврђење, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 319−331.

1984a Un petit trésor de monnaies de bronze de la forteresse protobyzantine près de Slatinska reka, Нумизматичар 7, Beograd, 31−35.

Jовановић, А., Kораћ, М. 1984 Ушће Слатинске реке: рановизантијски

кастел (извештај о археолошким истра жи-вањима у 1980. години), Ђердапске свеске II, Београд, 191−193.

Jovanović, A., Korać, М., Janković, Đ. 1986 LÈmbouchure de la rivière Slatinska reka,

Ђердапске свеске III, Београд, 378−400.

Jovanović, B. 1964 Sip – rimski kastel, Arheološki pregled 6,

Beograd, 57−59.

Kanitz, F. 1892 Römische Studien in Serbien, Wien.

Kаниц, Ф. 1985 Србија, земља и становништво од римског

доба до краја XIX века II, Београд.

Katić, М. 1997 Grobovi s Gospina otoka u Solinu,

Diadora 18−19, Zadar, 351−364.

Kazanski, М. 2002 La nécropole gallo-romaine et mérovingienne

de Breny (Aisne)– d après les collections et les archives du Musée des Antiquités Nationales, Montagnac.

Kiss, А. 1996 Das awarenzeitlich gepidische Gräbfelder

von Kölked-Feketakapu A, Innsbruck.2001 Das awarenzeitlich gepidische Gräbfelder

von Kölked-Feketakapu B I-II, Budapest.

179

Knifi c, Т.1991 Arheologija o prvih stoletjih krščanstva na

Slovenskem, in: Pismo brez pisave: arheologija o prvih stoletjih krščanstva na Slovenskem, ed. T. Knifi c, M. Sagadin, Ljubljana, 11−35.

Kondić, J. 1996 Th e Earliest Fortifi cations of Diana, in: Roman

Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrović, Beograd, 81−86.

Kondić, V. 1965 Antički i srednjevekovni lokaliteti na Dunavu

od Dubravice do Radujevca, Arheološki pregled 7, Beograd, 70−91.

1978 Aрхеолошко благо Ђердапа, ур. В. Kондић, Београд.

1984 Le trésor de monnaies d’or de Hajdučka vodenica, in: Caričin Grad I, éd. N. Duval, V. Popović, Belgrade−Rome, 179−188.

1984a Les formes des fortifi cations protobyzantines dans la région des Portes de fer, in: Villes et peuplement dans l’Illyricum protobyzyntine (Actes du colloque organiséе par l’École française de Rome, Rome 12-14. 1982), Rome, 131−161.

1984b Босман, рановизантијско утврђење, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 137−144.

1987 Statio cataractarum Diana, Ђердапске свеске IV, Beograd, 43−44.

Kондић, В., Поповић, В. 1977 Царичин Град. Утврђено насеље у

византијском Илирику, Београд.

Kondić, V., Zotović, Lj. 1971 Rimske i ranovizantijske tvrđave u Đerdapu,

u: Materijali VI (VIII Kongres arheologa Jugoslavije, Bor 1969), Beograd, 38−45.

König, G. 1987 Die Fingerkunkel aus Grab 156, in:

Verenamünster Zurzach (Ausgrabungen und Bauutersuchung) – römische Strasse und Gräber, ed. K. Roth-Rubi, H. R. Sennhauser, Zürich, 129−144.

Kораћ, M. 1980 Kасноантичке и рановизантијске

фортификације код Љубичевца и Ушћа Слатинске реке, magistarska teza, Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta, Beograd.

1996 Late roman and early Byzantine fort of Ljubi-čevac, in: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrović, Beograd, 105−109.

Kovačević, Ј. 1977 Aварски каганат, Београд.

Kрунић, С. 1997 Мерни, медицински, козметички и

други инструменти, у: Aнтичка бронза Сингидунума, ур. С. Kрунић, Београд, 231−260.

Künzl, E. 2002 Medizinische Instrumente der römischen

Kaiserzeit im Römisch-Germanischen Zentralmuseum, Mainz.

Kuzmanov, G. 1992 Die lampen, in: Die spätantiken Befestigungen

von Sadovec (Bulgarien), ed. S. Uenze, München, 223−233.

Laiou, A. E. 2002 Th e Human Resources, in: Th e Economic History

of Byzantium from the seventh through fi ft eenth Century I, ed. A. E. Laiou, Washington, 48−55.

Лаловић, A. 1987 Oстава бронзаних и гвоздених предмета

из Гамзиграда (Ромулиана), Зборник Исто-ријског музеја Србије 24, Bеоград, 117−134.

1997 Налази стилуса из Гамзиграда (Ромулијана), Гласник Српског aрхеолошког друштва 13, Београд, 313−315.

László, B. et al. (eds.)1957 Intercisa I−II, Budapest.

Lemerle, P. 1954 Invasions et migrations dans les Balkans depuis

la fi n de l’époque romaine jusqu’au VIIe siècle, Revue historique 211, Paris, 265−308.

Любенова, В.1981 Селището от римската и рановизантийската

епоха, Перник I, София, 107−204.

Mădgearu, А. 2008 Fibulele turnate romano-bizantine, Materiale şi

cercetări arheologice IV, Bucureşti, 99−155.

Măgureanu, А.2004 O cataramă de tip Păpa descoperită în forti-

fi caţia romano-bizantină Halmyris (Murghiol, Jud. Tulcea), in: Prinos lui Petre Diaconu la 80 de ani, ed. I. Cândea, V. Sîrbu, M. Neagu, Brăila, 343−351.

180

Максимовић, Љ. 1964 O хронологији словенских упада на

византијску територију крајем седамдесетих и почетком осамдесетих година VI века, Зборник радова Византолошког института VIII/2, Београд, 263−270.

1980 Северни Илирик у VI веку, Зборник радова Византолошког института XIX, Београд, 17−53.

Мано-Zиси, Ђ. 1960 Ископавања на Царичином Граду 1953.

и 1954. годинe, Старинар V−VI, Бeoград, 155−180.

Marsigli, L. F. 1726 Danubius Pannonico-Mysicus Observationibus

Geographicis, Oastronomicis, Hydrographicis, Phisicis Perlustratus I−II, Hagae.

Martin, M. 1995 Tradition und Wandel der fübelgeschmückten

frühmittelalterlichen Frauenkleidung, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 38, Mainz, 629−680.

Marušić, B. 1962 Neki nalazi iz vremena seobe naroda u Istri,

Jadranski zbornik V, Rijeka−Pula, 159−187.

Menandar - Еxcerpta de legationibus Menandar - Еxcerpta de legationibus,

ed. De Boor, Berlin 1903.

Mikulčić, I. 2002 Spätantike und frühbyzаntinische Befestigungen

in Nordmakedonien, München.

Микулчиќ, И., Лилчиќ, В. 1995 Фибули и појасни украси од 6. и 7. век

во Македонија, Годишен зборник на Филозофски факултет Скопје 22 (48), Скопје, 255−275.

Miletić, N. 1970 Ranosrednjovekovna nekropola u

Rakovčanima, Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XXV, Sarajevo, 119−177.

Милићевић, М. 1876 Кнежевина Србија, Београд.

Милинковић, М. 1985 Рановизантијско утврђење на Tупом кршу

и околна утврђења у тутинској области, Новопазарски зборник 9, Нови Пазар, 47−54.

1985а Истраживања Jанка Шафарика у рудничком и чачанском округу и почеци aрхеологије у Србији, Гласник Српског археолошког друштва 2, Београд, 74−81.

1986 Градина на Jелици, Зборник радова Народног музеја XVI, Чачак, 47−60.

1995 Die Gradina auf dem Jelica Gebirge und die frühbyzantinischen Befestigungen in der Umgebung von Čačak, Antiquité tardive III, Paris, 203−225.

1998 Германска племена на Балкану: археолошки налази из времена сеобе народа, док тор-ска дисертација, Одељење за археологију Филозофског факултета, Београд.

2001 Игле и стилуси са Градине на Jелици, Саопштења XXXIII−XXXIV, Београд, 123−139.

2002 Die byzantinische Höhenanlage auf der Jelica in Serbien – ein Beispiel aus dem nördlichen Illyricum des 6. Jh, Старинар XLI, Београд, 71−130.

2004 Aрхеологија моде као археологија идентитета, у: Ниш и Византија, други научни скуп, Ниш, 3-5. јун 2003, зборник радова II, ур. М. Ракоција, Ниш, 185−195.

2006 Vajuga, in: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 32, Berlin − New York 2006, 32−34.

Милошевић, П. 1984 Сип, касноантичко утврђење, Старинар

XXXIII−XXXIV, Београд, 357−362.

Milošević, P., Jeremić, M. 1986 Le castellum à Milutinovac,

Ђердапске свеске III, Београд, 245−263.

Minić, D. 1968 Ušće Porečke reke: srednjevekovno naselje,

nekropola i utvrđenje, Arheološki pregled 10, Beograd, 72−73.

1984 Поречка река: средњовековно насеље и некропола, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 293−296.

Mirković, М. 1968 Rimski gradovi na Dunavu u Gornjoj Meziji,1986 Viminacium et Margum, Beograd.2006 Sirmium, istorija rimskog grada od I do kraja

VI veka, Sremska Mitrovica.

Mócsy, A. 1970 Gesellschaft und Romanisation in der römischen

Provinz Moesia Superior, Budapest.

181

Могильников, В. А. 1981 Тюрки, у: Степи Евразии в эпоху средне-

вековья, ур. С. А. Плетнева, Москва, 29−52.

Morrisson, C. 1970 Catalogue des monnaies byzantines de la

Bibliothèque Nationale I (491-711), Paris.

Morrisson, C., Popović, V., Ivanišević, V. 2006 Les Trésors monétaires byzantins des Balkans

et dÀsie Mineure (491-713), Paris.

Morrisson, C., Sodini, J.–P. 2002 Th e Sixth-Century Economy, in: Th e Economic

History of Byzantium from the seventh through fi ft eenth Century I, ed. A. E. Laiou, Washington, 171−220.

Mrkobrad, D. 1980 Arheološki nalazi seobe naroda u Jugoslaviji,

Beograd.

Oanţă-Margitu, R. 2006 Argamum ĭntre Imperiul Roman târziu şi

„Barbari“ obiectele Mărunte ca ipostaze ale comunicării, in: A la recherchedùne Colonie. Actes du Colloque International 40 ans de recherche arcéologique à Orgamè/Argamum. Bucarest-Tulcea-Jurilovca 3-5 octobre 2005, ed. M. Mănueu-Adameşteanu, Bucarest, 346−367.

Oberlander-Târnoveanu, E. 2001 From the Late Antiquity to Early Middle

Ages: the Byzantine coins in the territories of the Iron Gates of the Danube from the second half of the 6th Century to the fi rst half of the 8th Century, Etudes Byzantines et Post-Byzantines IV, Iaşi, 29−69.

Острогорски, Г. 1969 Историја Византије, Београд.

Petković, S. 1995 Rimski predmeti od kosti i roga sa teritorije

Gornje Mezije, Beograd.

Петровић, Б. 1997 Накит, у: Античка бронза Сингидунума,

ур. С. Крунић, Београд, 85−157.

Petrović, N. 1969 Hajdučka vodenica: kasnoantičko i

ranovizantijsko utvrđenje, Arheološki pregled 11, Beograd, 98−100.

1970 Hajdučka vodenica – kasnoantičko i ranovizantijsko utvrđenje, Arheološki pregled 12, Beograd, 54−56.

Petrović, N., Pavlović, S. 1966 Hajdučka vodenica: ranovizantijsko utvrđenje,

Arheološki pregled 8, Beograd, 99−100.

Petrović, P. 1970 Ušće Porečke reke: antičko utvrđenje i naselje,

Arheološki pregled 12, Beograd, 60−62.1976 Ниш у античко доба, Ниш.1984 Поречка река, сабирни центар за

снабдевање римских трупа у Ђердапу, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 285−291.

1984а Брза Паланка – Егета: извештај о археолошким истраживањима у 1980. години – антика, Ђердапске свеске II, Београд, 153−159.

Petrović, P., Vasić, М. 1996 Th e Roman frontier in Upper Moesia:

аrchaeological investigations in the Iron Gate area – main results, in: Roman Limes on the Middle and Lower Danube, ed. P. Petrović, Beograd, 15−26.

Phillips, B. 1992 Circus Factions and Barbarian Dress

in Sixth Century Constantinople, in: Awarenforschungen I, ed. F. Daim, Wien, 25−32.

Plesničar-Gec, Lj. 1975 Poznoantičke staklene čaše iz Emone, u:

Srednjovekovno staklo na Balkanu (V-XV vek), Zbornik radova sa međunarodnog savetovanja održanog od 22. do 24. aprila 1974. u Beogradu, Beograd, 49−51.

Pohl, W. 1988 Die Awaren. Ein Steppenvolk im Mitteleuropa

567-822. m. Chr, München.2003 A non-Roman Empire in central Europe: Th e

Avars, in: Regna end Gentes. Th e Relationship between Late Antique and Early Medieval Peoples and Kingdoms in the Transformation of the Roman World, ed. H-W. Goetz, J. Jarnut, W. Pohl, Leiden−Boston, 571−595.

Поповић, И. 1988 Античко оруђе од гвожђа у Србији, Београд.1990 Les activités professionnelles à Caričin Grad

vers la fi n du VIe et le début du VIIe siécle dàprés les outils de fer, in: Caričin Grad II, ed. B. Bavant, V. Kondić, J.-M. Spieser, Belgrade–Rome, 269−306.

182

Popović, Lj. 1968 Malo Golubinje: rimski castrum, Arheološki

pregled 10, Beograd, 68−69.1984 Вајуга-Караула: извештај о археолошким

истраживањима у 1980. години, Ђердапске свеске II, Београд, 109.

1984a Мало и Велико Голубиње, римско-византијско налазиште, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 297−299.

Поповић, М. 1983 Античко утврђење на Шарском кршу код

Дуге пољане, Новопазарски зборник 7, Нови Пазар, 5−14.

1984 Утврђење на Кули у Калудри, Новопазарски зборник 8, Нови Пазар, 11−18.

1987 Светиња, нови подаци о рановизантијском Виминацијуму, Старинар XXXVIII, Београд, 1−37.

1999 Tvrđava Ras, Beograd.

Поповић, М., Бикић, В. 2004 Комплекс средњовековне митрополије у

Београду, Београд.

Popović, V. 1975 Les témoins archéologiques des invasions

Avaro-Slaves dans lÌllyricum byzantine, Mélanges de l’école française de Rome 87, Rome, 445−504.

1978 Catalogue des monnaies byzantines du Musée de Srem, in: Sirmium VIII – Études de numismatique Danubienne, ed. Đ. Bošković et al., Rome−Belgrade, 181−193.

1979 La descente des Koutrigurs, des Slaves et des Avars vers la mer Égée: le témoignage de l’archéologie, Comptes rendus des l annee 1978, juillet−octobre, Paris, 597−648.

1984 Petits trésors et trésors demembrés de monnaies de bronze protobyzantins de Serbie, Нумизматичар 7, Београд, 57−82.

1987 Die süddanubischen Provinzen in der Spätantik-en vom Ende des 4. bis zur Mitte des 5. Jahrhun-derts, in: Die Völker Südosteuropas im 6. bis 8. Jahrhundert, ed. B. Hänsel, München, 95−139.

2003а Дезинтеграција и рурализација града у источном Илирику од 5. до 7. века н.е., Sirmium, град царева и мученика: сабрани радови о археологији и историји Сирмијума, Сремска Митровица, 239−258.

Prisci Fragmenta Prisci Fragmenta,in: Historici graeci minori I,

ed. L. Dindorf, Lipsiae 1870, 275-352.

Procopiii De aedifi ciis Procopii Caesarensis, De Aedifi ciis,

ed. J. Haury, Lipsiae 1913.

Procopii De bellis Procopii Caesarensis, De bellis, ed. J. Haury,

Lipsiae 1906.

Prodanović, Lj., Zotović, M. 1964 Mihajlovac: antičko utvrđenje,

Arheološki pregled 6, Beograd, 55−57.

Radić, V. 2006 Th e Byzantine coins from Diana (Zanes) on

the Danubian limes, in: Proceedings of the 21st International Congress of Byzantine Studies, London, 21-26 August 2006: Vol. III Abstracts and Communications, London, 116−117.

Радичевић, Д. 2002 Археолошка истраживања на Лишкој Ћави

у 2000. и 2001. години, Зборник радова народног музеја у Чачку XXXII, Чачак, 37−50.

Radman-Livaja, I. 2004 Militaria Sisciensia 1. Nalazi rimske vojne

opreme iz Siska u fundusu Arheološkog muzeja u Zagrebu, Zagreb.

Ранков, J. 1980 Ископавања на Караташу (први претходни

извештај 1978/79), Ђердапске свеске I, Београд, 50−60.

1984 Караташ - Statio cataractarum Dianaе. Јужна капија: извештај о археолошким истраживањима у 1980. години, Ђердапске свеске II, Београд, 7−10.

1987 Statio cataractarum Diana (Извештај о археолошким истраживањима у 1982. години), Ђердапске свеске IV, Београд, 5−36.

Рашковић, Д. 2003 Античко оруђе од гвожђа у збирци

Народног музеја Крушевац, Крушевачки зборник 9/10, Крушевац, 81−100.

Рашковић, Д. и др. 2000 Рановизантијска утврђења у крушевачком

окружју, Крушевац.

Riemer, Е. 2000 Romanische Grabfunde des 5-8. Jahrhunderts

in Italien, Rahden/Westf.

Rosner, G. 1999 Das awarenzeitliche Gräberfeld in Szekslárd-

Bogyiszló straße, Budapest.

Russel, Ј. 1982 Byzantine instrumenta domestica from

Anemurium: the signifi cance of context, in: City, Town and Countryside in the Early Byzantine era, ed. R. L. Hohlfelder, New York, 133−154.

183

Ružić, М. 1994 Rimsko staklo u Srbiji, Beograd.

Sams, G. К. 1982 Th e weighing implements, in: Yassi Ada vol. I:

A seventh-Century Byzantine Shipwerk, ed. G. F. Bass, F. H. Van Doorninck Jr., 217−230.

Schilbach, E. 1970 Byzantinische Metrologie, München.

Schulze-Dörrlamm, M. 2002 Byzantinische Gürtelschnallen und

Gürtelbeschläge im Römisch-Germanischen Zentralmuseum I, Mainz.

Sheperd, J. D. 1999 Th e Glass, in: Nicopolis ad Istrum, a Roman

to Early Byzantine city. Th e pottery and glass, ed. A. G. Poulter, London.

Сретеновић, M. 1984 Мокрањске стене − вишеслојно налазиште:

извештај o археолошким истраживањима у 1980. години) , Ђердапске свеске II, Београд, 221−225.

Stančev, D. 1995 Grabungen im Kastell Iatrus von 1984 bis 1988,

in: Iatrus Krivina V, Berlin, 123−130.

Swoboda, E. 1939 Forschungen am Obermösischen Limes, Wien.

Шасел, J. 1983 Речна пловидба и привреда у античком

Подунављу, у: Пловидба Дунавом и његовим притокама кроз векове, ур: В. Чубриловић, Београд, 97−108.

Špehar, P. 2008 Obrada kamena u Caričinom Gradu, u:

Francusko-srpska saradnja u oblasti arheologije, ur. V. Ivanišević, Beograd, 91−101.

2008a Late Antique and Early Byzantine fortifi cations in Bosnia and Herzegovina (hinterland of the province of Dalmatia), in: Höhensiedlungen zwischen Antike und Mittelalter, ed. H. Steuer, V. Bierbrauer, Berlin − New York, 559−594.

2008b Касноантичка и рановизантијска утврђења у Босни и Херцеговини (залеђе провинције Далмацијe), Зборник за историју Босне и Херцеговине 5, Београд, 17−48.

2010 Danubian limes between Lederata and Aquae during the Migration period, in: Th e ponto-danubian Th erritory during the Great Migration Period (5th−6th Century), ed. V. Ivanišević, J. Tejral, M. Kazanski (u štampi).

Tabula Peutingeriana1976 Tabula Peutingeriana I−II. Codex

Vindobonensis, Graz.

Teodor, D. Gh. 1997 Fibules byzantines des Ve−VIIe siècle dans

lèspace Carpato−Danubiano−Pontique, Etudes byzantines et post-bzyantines III, Bucureşti, 69−91.

Th eophylacti Simocattae historiae Th eophylacti Simocattae historiae,

ed. C. De Boor, Lipsiae 1887.

Tomović, M. 1984 Mihajlovac – Blato: une forteresse de la basse

antiquité, Ђердапске свеске III, Београд, 401−431.

1984a Текија, керамика са утврђења, Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 345−353.

1987 Les tours fortifi ées de la basse antiquité sur le limes des Portes de Fer, Archaeologia Iugoslavica 24, Ljubljana, 91−100.

Topić, S., Milenković, M. 1982 Ušće Slatinske reke – srednjevekovno nalazište

VI-X veka, Arheološki pregled 22, Beograd, 122−123.

Török, G. 1975 Th e Kiskorös Pohibuj – Macko – Dulo

Cemetery, in: Avar fi nds in the Hungarian National Museum: Cemeteries of the Avar Period (567-829) in Hungary 1, ed. I. Kovrig, Budapest, 284−304.

Tudor, D. 1974 Sucidava, Craiova.

Uenze, S. 1966 Die Schnallen mit Riemenschlaufe aus

dem 6. und 7. Jahrhundert, Bayerische Vorgeschichtblätter 31, München, 142−181.

1992 Die kleinfunde, in: Die spätantiken Befestigungen von Sadovec (Bulgarien), ed. S. Uenze, München, 137−199.

Vagalinski, L. 1994 Zur Frage der ethnischen Herkunft der späten

Strahlebfi beln (Finger- oder Bügelfi beln) aus dem Donau−Karpaten−Becken (M. 6. −7. Jh.), Zeitschrift für Archäologie 28, Berlin, 261−305.

Валтровић, M. 1888 Две римске опеке с натписом,

Старинар V/1, Београд, 19−22.

184

Varsik, V. 1992 Byzantinische Gürtel Schnallen im Mittleren

und Unteren Donauraum im 6. und 7. Jahr hun dert, Slovenská Arheológia XL-1, Nitra, 77−108.

Васић, M. 1983 Налаз солида Теодосија II у каструму

Понтес, Нумизматичар 6, Београд, 99−111.1984 Чезава – Castrum Novae,

Старинар XXXIII−XXXIV, Београд, 91−122.1997 Late Roman bricks with stamps from the

fort Transdrobeta, in: Mélanges d`histoire et dèpigraphie off erts á Fanoula Papazoglou par ses élèves á lòccasion de son quatre-vingtième anniversaire, ed. M. Mirković et al., Beograd, 149−177.

1999 Transdrobeta (Pontes) in the Late Antiquity, in: Der Limes an der unteren Donau von Diokletian bis Heraklios, ed. G. Von Bülow, A. Milčeva, Sofi a, 27−35.

Vasić, M., Kondić, V. 1986 Le limes romain et paléobyzantin des Portes de

Fer, in: Studien zu den Militärgrenzen Roms III, Stuttgart, 542−560.

Vetters, H. 1948 Der Vogel auf der Stangeein Kultzeichen,

Jahresheft e des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien XXXV, Wien, 131−150.

1950 Dacia Ripensis, Schrift en der Balkankommission XI/1, Wien, 3−60.

Vida, T., Völling, T. 2000 Das slawische Brandgräberfeld von Olympia,

Rahden/Westf.

Vinski, Z. 1958 O nalazima 6. i 7. stoljeća u Jugoslaviji

sa posebnim osvrtom na ostavštinu iz vremena prvog avarskog kaganata, Opuscula archaeologica III, Zagreb, 3−57.

1974 Kasnoantički starosjedioci u salonitanskoj regiji prema arheološkoj ostavštini predslavenskog supstrata, Vjesnik za arheologiju i historiju dalmatinsku LXIX, Split, 5−87.

ВИИНЈ I 2007 Византијски извори за историју народа

Југославије I, ур. Г. Острогорски, Београд.

Vitelli, K. D. 1982 Th e lamps, in: Yassi Ada I: a seventh-century

Byzantine Shipwerk, ed. G. F. Bass, F. H. Van Doorninck Jr., 189−201.

Vučković-Todorović, D. 1961 Iskopavanja kod Donjeg Milanovca i u

Prahovu, u: Limes u Jugoslaviji I, ur. M. Grbić, Beograd, 137−139.

1962 Brza Palanka, Arheološki pregled 4, Beograd, 208−210.

1967 Ušće Porečke reke − antičko utvrđenje, Arheološki pregled 9, Beograd, 62−65.

1969 Ušće Porečke reke: rimsko-vizantijsko utvrđenje, Arheološki pregled 10, Beograd, 104−107.

Waldbaum, J. C. 1983 Metalwork fi nds from Sardis: the fi nds through

1974, Harward−London.

Werner, J. 1950 Slawische Bügelfi beln des 7. Jahrhunderts, in:

Reinecke Festschrift , ed. G. Behrens, J. Werner, Mainz, 150−172.1961 Ranokarolinška pojasna garnitura iz Mogorjela

kod Čapljine (Hercegovina), Glasnik Zemaljskog muzeja u Sarajevu XV−XVI, Sarajevo, 235−242.

Whitby, M. 2007 Th e Late Roman Army and the Defence of the

Balkans, in: Th e Transition to Late Antiquity on the Danube and beyond, ed. A. G. Poulter, Oxford, 135−161.

Yelda Olcay, B. 2001 Lighting methods in the Byzantine period

and fi ndings of glass lamps in Anatolia, Journal of Glass Studies 43, New York, 77−87.

Zeiller, J. 1918 Les origines chrétientês dans les provinces

danubiennnes de lèmpire romain, Paris.

Zuckerman, C. 2004 L’ Armée, in: Le Monde Byzantine I: lÈmpire

romain dÒrient (330-641), ed. C. Morrisson, Paris, 143−180.

Живић, М. 2003 Felix Romvliana: 50 година одгонетања,

Зајечар.

Живковић, T. 2004 Црквена организација у српским земљама

(рани средњи век), Београд.

TABLE

187

T. I Hajdučka vodenica (24, 30), Dijana (34), Pontes (1, 4, 6, 10, 12, 16, 21, 31, 35, 37, 40, 41), Mihajlovac−Blato (3), Mora Vagei (15); razmera 2:3

188

T. II Ušće Porečke reke (61), Hajdučka vodenica (57, 68), Sip (45), Dijana (48, 52−54, 59, 62−64), Pontes (56, 57), Rtkovo − Glamija I (65), Ljubičevac−Glamija (50−51), Mihajlovac−Blato (58),

Mora Vagei (67); razmera 2:3

189

T. III Dijana (69−70, 75−77, 81, 88), Pontes (86), Korbovo (83), Mora Vagei (72), Akve (71, 73, 78, 80−81, 84−85, 87); razmera 2:3

190

T. IV Dijana (91, 101), Pontes (94), Rtkovo − Glamija I (98), Mora Vagei (102), Akve (89−90, 92, 95−97, 99, 103); razmera 2:3

191

T. V Hajdučka vodenica (122), Dijana (115, 121, 130), Pontes (104, 105), Akve (100, 106−109, 118−119, 124−126, 127); razmera 2:3

192

T. VI Ušče Porečke reke (135, 140), Dijana (132−134, 137, 139, 143−147, 152, 160), Pontes (151), Rtkovo − Glamija I (131, 149), Mihajlovac−Blato (136); razmera 2:3

193

T. VII Hajdučka vodenica (166, 186), Dijana (167, 173−174, 176−182, 189−191), Donje Butorke (187), Pontes (164, 169, 188), Rtkovo − Glamija I (165, 168), Egeta (172), Borđej (183); razmera 2:3

194

T. VIII Dijana (192−194, 198−203, 206), Rtkovo − Glamija I (195), Ljubičevac−Glamija (204), Mihajlovac-Blato (197), Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (203); razmera 2:3

195

T. IX Hajdučka vodenica (211), Dijana (209, 213, 222), Rtkovo − Glamija I (207, 214), Ljubičevac−Glamija (210), Akve (208); razmera 2:3

196

T X Hajdučka vodenica (239−241), Dijana (235, 237, 250, 252, 254), Mihajlovac−Blato (251), Akve (242−249), Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (238); razmera 2:3

197

T. XI Hajdučka vodenica (280), Dijana (271), Rtkovo − Glamija I (257−258, 272, 274−275, 280), Borđej (255); razmera 2:3

198

T. XII Hajdučka vodenica (286), Dijana (306), Rtkovo − Glamija I (297−299), Egeta (291), Borđej (292); razmera 2:3

199

T. XIII Dijana (307−313, 316−317), Pontes (319), Borđej (329); razmera 2:3

200

T. XIV Sip (352); Dijana (330, 331, 334), Pontes (332, 336, 349, 351), Rtkovo − Glamija I (335); razmera 2:3

201

T. XV Hajdučka vodenica (357), Pontes (355, 357), Akve (353); razmera 2:3

202

T. XVI Hajdučka vodenica (361, 363), Dijana (364−365); razmera 2:3

203

T. XVII Hajdučka vodenica (366, 371), Dijana (384), Akve (367); razmera 2:3

204

T. XVIII Dijana (379−383); razmera 2:3

205

T. XIX Dijana (385−386); razmera 1:3

206

T. XX Sip (388), Dijana (387); razmera 1:3

207

T. XXI Dijana (391, 396−397), Pontes (389), Ljubučevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (392); razmera 1:3

208

T. XXII Dijana (402), Pontes (398, 400, 403); razmera 1:3

209

T. XXIII Hajdučka vodenica (412), Dijana (410, 411, 418), Mihajlovac−Blato (415, 425); razmera 1:3

210

T. XXIV Dijana (426), Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (420); razmera 2:3

211

T. XXV Ušće Porečke reke (432), Dijana (425, 431); razmera 2:3

212

T. XXVI Hajdučka vodenica (434), Sip (455), Dijana (448, 453−454), Pontes (443), Rtkovo − Glamija I (439, 456), Milutinovac (451); razmera 2:3

213

T. XXVII Dijana (458, 461, 472), Pontes (473); razmera 2:3

214

T. XXVIII Dijana (480, 482−483, 486), Mora Vagei (479), Akve (478, 481, 491); razmera 2:3

215

T. XXIX Dijana (488, 495, 513, 516), Rtkovo − Glamija I (514−515), Donje Butorke (484), Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (490); razmera 2:3

216

T. XXX Hajdučka vodenica (522, 523), Dijana (496−497, 506, 508, 511, 517−520, 525−526, 530), Pontes (500, 521), Rtkovo − Glamija I (498, 512), Ljubičevac−Glamija (529), Milutinovac (524),

Mora Vagei (528), Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (527); razmera 2:3

217

T. XXXI Ušće Porečke reke (534), Donje Butorke (531), Pontes (536), Mihajlovac−Blato (535), Akve (533); razmera 2:3

218

T. XXXII Sip (541), Dijana (540, 546), Rtkovo − Glamija I (542), Borđej (545), Ljubičevac−Glamija ili Ušće Slatinske reke (547); razmera 2:3

219

T. XXXIII Dijana (550−551, 553−555), Rtkovo − Glamija I (548, 561, 568); razmera 2:3

220

T. XXXIV Hajdučka vodenica (580, 584, 589, 617), Sip (569), Dijana (571−574, 616), Pontes (592), Rtkovo − Glamija I (570, 576, 593); razmera 1:3

221

T. XXXV Dijana (624, 637, 647−648), Pontes (626, 636, 638, 644), Rtkovo − Glamija I (619, 622−623), Mora Vagei (635, 647−648); razmera 2:3

222

T. XXXVI Veliko Golubinje (652), Dijana (649, 651, 653, 656, 658), Pontes (657), Mora Vagei (655); razmera 2:3

223

T. XXXVII Dijana (666−667, 672, 673, 676), Rtkovo − Glamija I (659), Egeta (668), Mihajlovac−Blato (669); razmera 2:3

224

T. XXXVIII Ušće Porečke reke (728), Dijana (677−678, 699, 730), Pontes (693, 695), Rtkovo − Glamija I (679, 682, 686, 729), Egeta (684); razmera 1:3

225

T. XXXIX Ušće Porečke reke (709, 711, 725), Dijana (703−704, 708, 713, 726), Pontes (712, 715), Rtkovo − Glamija I (698, 718, 727), Ušće Slatinske reke (724), Ljubičevac−Glamija

ili Ušće Slatinske reke (716); razmera 2:3

226

T. XL Ušće Porečke reke (745), Hajdučka vodenica (738), Dijana (739, 740, 743−744), Rtkovo − Glamija I (731, 737, 741, 746), Mihajlovac−Blato (742); razmera 2:3

227

T. XLI Ušće Porečke reke (754), Sip (751), Dijana (748−750, 752−753, 756), Mihajlovac−Blato (747, 755); razmera 2:3, osim 755−756 razmera 1:3

Documents

Perica Špehar - Materijalna kultura iz ranovizantijskih utvrđenja na Đerdapu