Perpara operacioneve Femija I jep liri aktiviteteve spontane te asimilimit Loja e ushtrimit, kutioziteti, kenaqesia funksionale jane terma qe pershkruajne zbuliminaktiv te femijes shume te ri. Keto aktivitete jane akoma me evidente gjate ketyre stadeve qe paraprijne gjuha dhe vendosjen sociale(traditat, rolet, shkollen etj ..)Duke u nisur nga disa skema spontane , foshnja perpunon nje koncept te pare praktik dhe vepron mbi boten. Ai e ben kete nepermjet nepermjet lojes se asimilimit e te akomodimit. Nepermjet asimilimit ai inkorporon elementet e reja me strukturat (skemat)egzistuese. Akomodimi I lejon atij te modifikoje skemat ne funksion te rezistences se objekteve e te situatave.skemat diferencohen, akordohen dhe asimilohen reciprokisht nga del nje kompleksitet ne rritje sjelljesh.

Ky zhvillim e shpie femijen duke u nisur nga stadi VI, prane nje forme te re inteligjence :te menduarit. Ky I menduar mund te jete me figura , verbal, apo matematik , me ose pa ndergjegjesimin e aktivitetit tend. Te gjitha format e te menduarit kerkojne veprim, koordinim aksionesh te brendeshme .

Duke nisur nga mosha 18 vjec femija arrin nivelin e shfaqes preoperatore dhe te funksionit simbolik.

Funksioni semiotik ose simbolik

Funksioni semiotik lejon perfytyrimin e dickaje, e sinjifikon ate, me ane te nje treguesi (fjale, figure mentale, gjest, zhgarravine, vizatim, tingull etj..)Ne raport me sensorimotorin evolucioni duket permes:

nje shpejtesie me e madhe nje lirie hapesire-kohe . Mendimi lirohet nga e tashmja dhe nga vendi. Nga shfaqe te perbashketa ne te njejten kohe

Zhvillimi i funksionit semiotik paraqet forma te ndryshme dhe gjithnje e me shume komplekse.

Imitim i diferencuar( pare ne stadin e VI) Loja simbolike qe grupon te gjitha lojerat e shpikura nga femija dhe ku behet

fjale per “te bere sikur ‘Do me thene ku femija merr nje objekt per nje tjeter ose nje akt apo situate per te tjera.

Vizatimi Imazhi mental qe eshte nje imitim i brendeshem i aksioneve qe te shpien tek

objektet.do me thene nje kopje sensori- motore aktive dhe pra nje fillim te imitimit .

Gjuha qe lejon te evokohet nje objekt , nje veprim apo nje situate nepermjet tingujve qe jane asimiluar.

Keto sjellje jane bere te mundura nepermjet progresit te imitimit qe ,i zbrazur nga konteksti i tij konkret behet ibrendeshem , Atehere ai eshte nje imitim Indryshem qeduke mundur te mbivendoset mbi realitetin imediat behet simbol I pergjithesimit (loja simbolike )dhe keshtu behet nje instrument i te menduarit , para –konceptual ne fillim.Perktheu D .Minxolli

1

Mendimi pre-konceptual (18-45 muajsh)

Ne fillim akivitei i femijes eshte i perqendruar mbi perpunimin e nje bote te re me tregues :figura, fjale, endrra….Ndersa ne stadin sensori- motor bebja asimilonte ne menyre te panderjegjeshme eksperiencen e saj immediate me skemat e saj perceptive, oditive, motore etj…asaj i duhet tani te perpunoje nje system te dyfishte te asimilimit e te akomodimit, d.m.th. nje ansambel te skemave qe interpretojne situaten immediate dhe nje tjeter qe e lidh kete situate me nje univers imazhesh dhe kuptimesh qe mungojne ne imediaten (bari eshte ne te njejten kohe nje jastek dhe nje makine ..)Ti dallosh keto dy bote nuk eshte gjithmone evidente per te vegjelit. Per shembull , kur ata enderrojne , keto enderra behen ngjarje reale :kur ata shpikin nje perralle , ajo behet reale si te gjithe personazhet qe ata kane imagjinuar.

Aspekti intelektual I lojes imbolike

Loja simbolike paraqet nje situate ne te njejten kohe qe lejon te ndertohen skema te reja. Per shembull, femija qe hap gojen dhe ne te njejten kohe kerkon si te hape nje kuti. Ai lejon ndertimin ‘mbi mase’ te simboleve , ne kundershtim me gjuhen Ky eshte nje asimilim pak a shume i kulluar i reales tek uni,i strukturave te femijes, pavaresisht nga te gjitha kundershtite e reales. Ne kete kuptim ai nuk akomodohet plotesisht me realitetin. I vogli nuk mund te drejtoje vertet nje makine apo te munde nje luan. , por ai mund te perpunoje nje pjese te madhe te dijeve te tij , ti strukturoje ato e ti organizoje ato nepermjet lojes. Loja simbolike shenon nje progres ne adaptimin e realitetit. Ai pergatit lojen e rregullave e te socializimit.

Aspektet afektive te lojes simbolike Te vegjelit luajne, riluajne , perseritin skena te mrekullueshme , te frikeshme , te forte per ti asimiluar ato, per ti banalizuar, per ti pervetesuar, per tu mesuar me to. Femija mund te vere ne skene frikar e tij dhe te luaje gjate disa diteve per ti larguar ato.:’nuk eshte I keq qeni…?Shfaqja e lejon femijen te jetoje emocionet e momentit prezent qe i shtohen shfaqeve te emocioneve te tij te zakoneshme , te ndjenjave te tij.Kjo mund ta vendose femijen perpara kontraiktave. Kerkesat e te rriturit , kur ato perplasen me shfaqet e femijes mund te kontribuojne njekohesisht per ti rritur keto kontradikta. Loja simbolike lejon qe te evitohet ky lloj konflikti, pa marre parasysh te gjitha kundershtite e realitetit. Ashtu si dhe neper endrra, mendimet kontradiktore mund te takohen (p.sh. nena qe mund te jete ne te njejten kohe objekt i dashurise dhe i urrejtjes behet nje zane e mire ose nje magjistare e keqe. ) Ne kete bote simbolike femija mund te perpunoje pseudo-zgjidhjet (une I preva koken…ja ngjita …ajo nuk mban me shume mire…)Nderkohe ai mund te imagjinoje ngjarje tragjike –nje aksident qe mund ti ndodhe dikujt qe femija shkon dhe e mjekon me perkushtim dhe efikasitet..

Gjuha

Aspektet intelektuale.

Perktheu D .Minxolli

2

Nepermjet arbitraritetit te shenjave fjalet e orientojne femijen drejt nje te menduari me abstract se sa ajo qe ndodh me simbolet.Gjuha (te folurit 0 eshte nje sjellje sociale e kodifikuar dhe e bazuar mbi ndertimin e lidhjeve midis fjaleve dhe kategorive te sendeve.Pra, femija duhet ti rizbuloje keto lidhje . ne kete sens mund te thuhet se te folurit lejon te ndertohen lidhjet me subjektivitete te tjera Femija , ne saj te shfaqes mund te konfrontoje e te kordinoje pikpamjet e tij te ndryshme mbi gjerat.Zhvillimi intelektual vazhdon ne saj te kalimit progresiv te egocentrizmit (koncentrim qe mund te shpjere ne autizem )qe eshte I pakthyeshem sepse eshte I bazuar vetem mbi perceptimin e paster - ne shperqendrim , pra ne reciprocitet dhe ne kthyeshmeri. Aspektet afektive Ne nivelin afektiv femija ndergjegjesohet pak nga pak per egzistencen e tij, per ndjenjat e tij. Gjuha I lejon atij te zbuloje egzistencen e subjektiviteteve te tjera , here te ngjashme e here te ndryshme nga te tijat, qe mund ta terheqin ate ose ta trembin. Te tjeret egzistojne, ata kane ndijime , kane ndjenja, (ata p.sh. shprehin dhembje kur i kafshon ose i pickon, jane te lumtur kur i perkedhel, jane te kenaqur perpara ushqimit,inatosen kur i shtyn etj.)Perpara se te jete mjet komunikimi, ne kuptimin e plote te termit ,gjuha eshte nje mjet evokimi.Femija i drejtohet kryesisht vetes se tij.Ai perserit shpesh ate qe thote per te ri –evokuar nje situate, nje realitet ose per te gezuar efektet qe fjala e tij provokon tek te tjeret. Ai I jep fjalet ashtu sic jepte objektet.

Imazhi mendor Eshte nje produkt i interiorizimit te veprimeve inteligjente Pra nuk eshte nje shfaqe e objekteve por e akomodimeve dhe e aksioneve qe shpien tek to. Eshte nje imitim I brendeshem, nje lloj kopje e permbledhur e objekteve te perceptuar dhe e skemave te aksioneve mbi objektet apo dhe mbi situatat.Eshte nje ndertim qe pak a shume mund te perktheje realitetin(ne pothuajse te gjithe kemi kujtime te situatave qe nuk i kemi jetuar kurre ).Imazhi mendor evoluon me moshen ne raport me zhvillimin e inteligjences, ne sensin e nje pershtatje shume te mire me realen.

Arsyetimi midis moshes 18 muajsh deri ne 3 vjec e gjysemArsyetimi ne kete nivel eshte afer imazhit dhe menyres se funksionimit te lojes simbolike apo te enderres. Objektet e te menduarit vendosen ne gjysmen e rruges midis te vecantes e te pergjitheshmes. Mendohet qe te menduarit eshte akoma iracional,thuhet gjithashtu se eshte poetik , ne sensin se ajo varet ne radhe te pare nga simboli (ngjashmeri e pa kodifikuar ose e nenkuptuar )Ne fakt, mendimi nuk te lejon te dallosh te vecanten nga e pergjitheshmja .Ai mund ti atribuoje 2 simbole te njejtit objekt (e ambulanca, henat para //dhe pas malit, )ose te kontraktoje dy objekte ne nje (kerpudha ne dy vende te shetitjes.)Qendrushmeria e objektit te fituar me pare duhet te ri- perpunohet ne nivelin e shfaqeve . Pergjithesisht mendimi ne kete nivel eshte :

Egocentric:duke e thjeshtuar gjithcka sipas kendveshtrimit tend (hena qe me ndjek nga pas ..)

Perktheu D .Minxolli

3

///Animist dhe finalist; cdo gje qe leviz eshte e gjalle , e paisur me qellime (anija e di se ku shkon, lumi do te shkoje drejt detit, hena fle kur ajo eshte e lodhur, muri me qelloi…..)

artificialist dhe mistik :deti eshte bere I thelle nga gjigandet, foshnjat lindin nga lulet ose nga lakrat, ka male te medhenj per shetitje te medha dhe male te vegjel per shetitje te vogla..)

Te menduarit intuitiv.(nga 3 e ½ deri ne 6 vjec)Mendimi decentrohet pak nga pak nepermjet kordinimit te pikpamjeve , nderhyrjeve sociale dhe eksperiencave te njepasnjeshme .’GJendjet”e ndryshme te realitetit e bejne femijen qe te krenohet me pak me shfaqet e tij statike dhe me imazhet dhe e bejne ate te kuptoje me mire transformimet qe shpien nga nje gjendje ne tjetren.Ky te menduar intuitiv pergatit tranzicionin drejt stadit operator.

Klasifikimi Femija meson pak nga pak te konsideroje te njejtin objekt si pjese te nje klase apo te nje nen-klase(X eshte nje trendafil qe eshte ne te njejten kohe nje lule )Ne se atij i kerkohet te ndertoje nje koleksion objektesh ai i rigrupon ato ne nje figure te perbashket , ne fillim pa kriter zgjedhje, flitet ketu per koleksion figural: per shembull katrore, trekendesha, rrathe,te grupuar ne nje ansambel. Ne fillim te klasifikimit ai perdor nje kriter, por ai nuk eshte i qendrueshem,(p.sh. trekendeshi behet blu, ose I trashe, ose I vogel…)Vetem rreth moshes 5-6 vjec kriteret stabilizohen dhe femija mund te filloje te klasifikoje objektet sipas shume kritereve , por me prekje te vazhdueshme. Para moshes 6 vjec femija akoma nuk mund te krahasoje nen-klasat me klasen (ka me shume trendafila apo lule ?)Ai akoma nuk formulon gjykime relative(p.sh.ne se I paraqiten femijes tri shkopinj , ne menyre te tille qe A te jete me e vogel se B, e cila te jete me e vogel se C, femija nuk mund te pranoje qe B te jete ne te njejten kohe me e vogel se C dhe me e madhe sa A , sepse nje objekt nuk mund te jete i madh dhe i vogel ne te njejten kohe,…)

Ne moshen 3-4 vjec , kur atij I propozojne te ndaje ne seri shkopinjte ai formon ciftet (AB.BC.AC,)Ne moshen 5 vjec , me ane te prekjes , ai nderton seri te plota. Por ne se atij i kerkohet te shtoje nje tjeter shkop ne serine e tij, ai nuk e fut dot.Sepse ai duhet te pranoje qe ai …eshte me I vogel se .. e me I madh se …Femija nuk gjen system operator ( te vendose me te vegjelit, pastaj me te vegjelit qe mbeten dhe keshtu me radhe …)

Funksionet

Femija akoma nuk i kordinon dimensionet apo pikpamjet e tij ne menyre qe te shpjere ne nje gjykim te konservimit(eksperienca e lengjeve te derdhura ne ene me forma te ndryshme )Perktheu D .Minxolli

4

Nga ana tjeter ai eshte i afte te ndertoje ligje qe implikojne nje funksion te vetem (sa me i vjeter te jesh , aq me i madh je …sa me shume ta shtysh aq me larg shkon ).Progresivisht , shpjegimet egocentrike i lene vend nocioneve me objektive te eksperiencave dhe fillimeve te teorive ( akoma naïve ) mbi trupat fizike dhe ndryshimin e gjendjes (konsistenca ,ose nxehtesia p.sh.)Mendimi behet nga koncenrimi ne koncentrim me i levizeshem Ai largohet nga egocentrizmi , ne kuptimin se fillon te shfaqet nje kordinim i pikpamjeve. Te menduarit percaktohet atehere nga karakteri i tij ireversibilitetit.

U.P.S.--- VLORE. Tetor 2004

Perktheu D .Minxolli

5