Embed Size (px)
Citation preview
PETA NEDELJADefinicija karte i njihova upotreba (Šta su karte i čemu služe)
Šta je to karta i čemu služi. Definicija karte obezbeđuje osnove koje su nampotrebne radi dekonstrukcije koncepta karte na elemente kojima možemodalje upravljati.
Iako postoji veliki broj definicija karte koje su formulisali različiti autori,ovde ćemo predstaviti tri za koje smatramo da će adekvatno poslužitipotrebama ovog teksta.
Definicija 1: Karta je grafička reprezentacija kulturnog i fizičkog prostora.Ključna reč ovde je grafička reprezentacija jer su sve karte vizualnareprezentacija fenomena koji se modelira1.
Definicija 2: Karta je redukovana, selektivna i simbolizovana grafičkareprezentacija nekog prostora2. Ova definicija uvodi tri ključna termina:redukovana, selektivna i simbolizovana. Prvi termin, redukovana, se odnosi načinjenicu da su skoro sve karte korisnije kada su izrađene u razmeri sitnijojnego što je fenomen koji se kartira. Drugi termin, selektivne, znači da kartetreba da uključe samo pojave koje su vezane za poruku karte. Treći termin,simbolizovana, se odnosi na ideju da se pojave na karti prikazuju korišćenjemkartografskih znakova ili simbola.
Definicija 3: Karta je savršeni interfejs između geoinformacija i njihovihkorisnika3 (Georg Gartner, nekadašnji predsednik ICA). Drugim rečima,gledanjem u kartu ljudi su u stanju da posmatraju određeni prostor i njegoveaspekte.
Sasvim je jasno da se, kao što je to slučaj kod pisanog teksta, kartamaprenosi neka poruka.
1. Šta je kartografija?
Kartografija je umetnost i nauka pravljenja karata. Kartografija uključujeproces proizvodnje karte koji se odvija na filozofskim i teorijskim osnovamapravljenja karata. Kartograf je neko ko dizajnira i priprema kartu zadistribuciju. Drugim rečima, kartograf je neko ko proučava filozofske iteorijske osnove pravila pravljanja karata. Ranije se smatralo da samokartografi čije je obučavanje trajalo više godina prakse da bi stekli potrebneveštine i znanja, mogu da izrađuju karte. U današnje vreme, međutim,kartografija je značajno demokratizovana i sada mnogo različitih grupaizrađuje karte bez angažovanja školovanih kartografa.
Kartografija je retko samostalna profesija. Danas se ona smatra za skupveština i znanja koja je potrebna geografima, geoinformatičarima i svimadrugima koji žele da izrađuju karte.
Kartografija je retko samostalna profesija. Danas se ona smatra za skupveština i znanja koja je potrebna geografima, geoinformatičarima i svimadrugima koji žele da izrađuju karte.
Najstarija postojeća karta pronađena je na arheološkom nalazištu Catalhoyuku Anadoliji datira iz oko 6200 godine pre nove ere. Ova karta oslikana na zidukuće, prikazuje grad i vulkan u erupciji u pozadini.
Razvoj matematike i geografije u antičkoj Grčkoj i Rimu doveo je i do razvojakartografije. Originalne karte iz ovog perioda uglavnom nisu sačuvane, ali susačuvane njihovi srednjevekovni prepisi ili rekonstrukcije, kao što je naprimer rekonstrukcija Ptolomejeve karte sveta koju su izradili vizantijskimonasi u Konstantinopolju oko 1300 godine
U toku srednjeg veka, evropska kartografija je bila u ideološkim okvirimahrišćanska religije. Veoma popularne karte ovog perioda bile su takozvane “T u O” karte Na njima je Jerusalim prikazivan u centru dok je istok orijentisanprema gornjem delu karte. Krug je predstavljao svetski okean, a u njega je bilo upisano slovo T koje je predstavljao vodene površine koje su ograničavaletada poznate kontinente: Evropu, Aziju i Afriku.
Renesansa je donela dva bitna momenta koji su značajno uticali na razvojkartografije. Jedan je pronalazak štampe početkom XV veka, što je učinilokarte značajno dostupnijim. Drugi momenat je bio restauracija naučnihznanja iz antike i unapređenje mnogih naučnih disciplina, od kojih su zakartografiju posebno značajne bile geografija, matematika i astronomija.Jedan od najznačajnijih kartografa ovog perioda, Sebastian Münster iz Bazela,publikovao je 1540. god. atlas sveta pod nazivom Geographia, koji je postaonovi globalni standard za karte sveta.
Vidljivi napredak u kartografiji bio je rezultat Velikih Oktića u XV i XVI veku:otkrivena je Amerika, pomorski put za Indiju, počela je kolonizacija drugihkontinenata. Karte su pravljene tako da olakšaju navigaciju na moru pa jefokus bio na kartiranju obalskih linija, ostrva, reka, luka i pojava od interesaza plovidbu. Počeli su da se izrađuju globusi i da se razvijaju novekartografske projekcije. Za ovo poslednje je posebno zaslužan jedan drugiveliki renesansni kartograf, Flamanac Gerardus Mercator. On je razviocilindričnu konformnu projekciju za kartu sveta koja je značajno olakšavalanavigaciju.
Doba prosvetiteljstva koje počinje u drugoj polovini XVII veka postavlja razumkao primarni izvor autoriteta. Društva intenzivno počinju da baziraju svojafunkcionisanja na znanju i naučnim metodama, a ne na religijskim dogmama.U ovakvom duhu vremena, karte dobijaju ulogu jednog od glavnih prenosiocaznanja. Posebno je značajno što se vlade i administrativne institucije sve višeoslanjaju na karte da bi regulisale i kontrolisale svoje teritorije4. Jedan odnajznačajnihih momenata u istoriji kartografije je početak izrade topografskekarte Francuske 1670-tih po zahtevu kralja Luja XIV koje je vodio GiovanniDomenico Cassini i njegovi naslednici. Ovo su bile prve karte čija se izradazasnivala na geodetskoj triangulaciji.
Može se reći da, kao što se prosvetiteljstvo smatra početkom modernog dobau istoriji, ono je takođe i početak moderne kartografije.
2. Klasifikacija karata
Karte se mogu klasifikovati prema medijima koji se koriste za njihovoprenošenje korisnicima i prema tipovima informacija koje prenose.
Kada govorimo o medijima kojima se karte prenose korisnicima. Tri tipamedija koji se koriste u kartografiji su: opipljivi, virtuelni i mentalni.
Opipljiva karta je ona koja se može držati u rukama, kao na primer papirnakarta. Dobra stvar u vezi ovih karata je što se mogu lako deliti izmeđukorisnika i nije potreban specijalizovan hardver niti softver da bi se koristile.Takođe, opipljive karte su prenosive i mogu se čivati dugo vremena bezpotrebe za održavanjem.
Virtuelna karta je bilo koja karta prikazana na elektronskom uređaju. Kartese danas mogu naći na desktop računarima, laptopovima, tabletima, mobilnimtelefonima, GPS prijemnicima i raznim drugim digitalnim uređajima.Prednosti virtuelnih karata je ta što se one mogu lako ažurirati, dinamične su,prikazuju animaciju, mogu se povezati na velike količine informacija kao štosu dokumenti, slike, filmovi i zvuk, i mogu se lako deliti. Negativni aspektivirtuelnih karata su sledeće: gledanje ovih karata zahteva odgovarajućihardver i softver, potrebno ih je održavati, moguće je da ne budu intuitivneza brojne korisnike, i zahtevaju više obuke da bi se izrađivale.
Mentalna karta je ona karta koja se nalazi u nečijem umu i njegovojspecifičnoj konceptualizaciji prostora. Mentalne karte se prenose krozkonverziju u opipljive ili virtuelne karte, ali i putem drugih vrstakomunikacije kao što su govor ili pisanje.
Opipljive i virtuelne karte mogu biti opšte referentne karte ili tematskekarte.
Opšte referentne karte naglašavaju lokaciju i prikazuju veliki broj raznihpojava. One primarno prikazuju objekte, njihovu lokaciju i informaciju kojomse oni identifikuju. Opšte referentne karte nisu specijalizovane ni za jednuposebnu primenu, nego su namenjene širokom spektru aktivnosti. Primeriopštih referentni karata su: topografske karte, globalne web karte (npr.Google Maps, OpenStreetMap, itd.).
Tematske karte naglašavaju karakteristike koje se odnose na pojedinačneteme. One tipično imaju veoma specifičnu namenu i prenose specifičnuporuku vezanu za jednu temu koja se uobičajeno povezuje sa nekomkarakteristikom (atributom). Tematske karte prikazuju prostorne i vremenskeobrasce određene teme. Za razliku od opštih referentnih karata, tematskekarte su obično veoma selektivne kada je reč objektima ili pojavama koje seprikazuju na karti. Tematske karte mogu biti kvalitativne i kvantitativne.Kvalitativne tematske karte prikazuju kvalitativne karakteristike pojave ilipojava koje su u fokusu karte, dok se u slučaju kvantitativnih tematskihkarata prikazuju apsolutne i relativne kvantitativne informacije vezane zapojave od interesa.
ORIJENTACIJA U PRIRODI
GEOGRAFSKA I TOPOGRAFSKA ORIJENTACIJA
Najprostije rečeno, orijentacija u prirodi je snalaženje na nekom terenu na osnovuiskustava i znanja. Ta znanja su potrebna svim ljudima koji se bave aktivnimboravkom u prirodi, kao i ostalima koji se makar povremeno odluče na kretanje vankategorisanih puteva i urbanih sredina. Ovdje ćemo pokušati prikazati osnoveorijentacije u prirodi na svima prihvatljiv način uz maksimalno prilagođavanje tihznanja mogućim realnim situacijama. Neke opširnije informacije iz ove oblastizainteresovani mogu da nađu na internetu, u raznim priručnicima, na kursevima i sl.Kao što smo već rekli, tokom naših aktivnosti u prirodi možemo doći u situaciju dazalutamo, tj. da se izgubimo na terenu. Važno je biti smiren i ustanoviti da li smozaista zalutali ili je možda došlo samo do malog skretanja s puta ili neke staze.Ukoliko ustanovimo da smo zaista izgubili orijentaciju, zalutali i ne znamo ni približnogdje se nalazimo, pristupamo nekim tehnikama orijentisanja koje će biti predočene unastavku teksta.
GPS
GPS (Global Positioning System) je globalni sistem za pozicioniranje koji pružapozicioniranje i navigaciju na svakom dijelu zemlje i u blizini nje. Stavljamoga na prvo mijesto u orijentaciji jer on pruža sigurnu i preciznu uslugu uorijentaciji. Daje nam razne mogućnosti i olakšanja prilikom orijentacije i uvelikoj je prednosti u odnosu na ostale tehnike orijentisanja. Pruža namprecizne podatke gdje se nalazimo, kuda smo prošli i kuda treba da idemo dabi stigli do cilja. Uz sve to daje jako mnogo podataka koji mogu biti od koristiprilikom kretanja. Od velike koristi je mogućnost da se instaliraju karteterena na uređaj. Korištenje ovog uređaja zavisi od modela i proizvođača i toje ono što moramo da naučimo ako želimo imati korist od njega.
GPS se sastoji od tri segmenta: svemirskog, kontrolnog i korisničkog. Usistemu učestvuje 24 do 32 satelita u Zemljinoj orbiti, zemaljske stanice ikorisnički uređaji. Prednosti ovog sistema su velike: najpreciznija navigacija,brza i pravovremena usluga nezavisno od vremenskih prilika i doba dana,jednostavno korištenje i neke dr. Naravno postoje i mane: tehnički problemina sistemu ili samom uređaju, nepravilna upotreba, prazna baterija…
Sve nam ovo govori da smo danas u mogućnosti pristupačno koristiti jedan odnajsavršenijih sistema navigacije u našoj istoriji, sistem koji se svakodnevnounapređuje i postaje sve bolji i bolji, ali i sistem koji ima svoje mane kojenam daju u zadatak da naučimo i one standardne ( stare) tehnike orijentacijeu slučaju da ne posjedujemo ova moderna tehnička pomagala ili u slučajukada ona zakažu.
MOBILNI TELEFON Mobilni telefon je bežični uređaj za komunikaciju na daljinu. On je još jedno tehnološko čudo
modernog doba. Pored svojih mnogih prednosti, jedna od najvažnijih u pogledu orijentacije jeta da ga većina ljudi posjeduje, tako da je mala mogućnost da se kod nas nađe neki pojedinac, anaročito grupa ljudi, koja je zalutala a da pri sebi nemaju barem jedan mobilni telefon. Odmobilnog telefona možemo imati višestruku korist prilikom gubljenja u prirodi:
Možemo pozvati u pomoć nekoga ko poznaje teren i informisati se šta i kako dalje (pri čemu jepoželjno da utvrdimo stajnu tačku),
Mmožemo pozvati neku od nadležnih službi za pomoć (GSS, policija, info centar nacionalnogparka itd.),
Na mobilnim uređajima imamo sat pomoću kojeg možemo pokušati odrediti strane sveta.
neki uređaji imaju ugrađen kompas kojim možemo da se orijentišemo
-GPS integrisan u mobilnom telefonu ne zaostaje za GPS uređajima i jedno je od najboljihtehničkih pomagala koje možemo imati u svrhu orijentacije u prirodi.
GEOGRAFSKA ORIJENTACIJA
Geografska orijentacija je u suštini određivanje strana svijeta. Strane svijetamožemo odrediti pomoću instrumenata ( kompas, gps…), nebeskih tijela iostalih pojava na terenu. Da bi odredili strane svijeta i da ne dođe do zabuneprilikom korištenja nekih tehničkih pomagala potrebno je da znamo da kadastanemo licem okrenuti ka sjeveru (N, north), jug (S, souht) nam je iza leđa, u pravcu lijeve ruke se nalazi zapad (W, west), a u pravcu desneruke istok (E, east).
Pomoću instrumenata je najlakše odrediti strane svijeta. GPS namomogućava preciznu orijentaciju i koristi se po datom uputstvu za uređaj.Ukoliko koristimo kompas (digitalni kompas na mob. telefonu ili busolu) važnoje da zapamtimo da se kazaljka koja pokazuje smijer uvijek okreće ka sjeverui ta strana kazaljke (pokazivača) je označena strelicom ili je obojena nekomuočljivom bojom.
Pomoću nebeskih tijela možemo sa prilično velikom tačnošću odrediti stranesvijeta. Neke od tehnika koje se najčešće primjenjuju su se pokazale kaodovoljno precizne za ovu vrstu orijentisanja:
–pomoću sunca i sata možemo odrediti jug, a time i ostale strane svijeta takošto malu kazaljku usmjerimo ka suncu. Tada će zamišljena simetrala (polovinaugla) između male kazaljke i oznake 12 sati pokazivati smijer juga. Pri ovometreba računati na to da prilikom ljetnjeg računanja vremena umjesto oznakeza 12 sati koristimo oznaku za 1 sat.
Za neku okvirnu orijentaciju ili kada ne posjedujemo sat (možemo koristitinacrtan sat na papiru ako nam je poznato vrijeme) sunce je u 6 sati na istoku, u 12 sati na jugu, a u 18 sati na zapadu. U uslovima ljetnog računanjavremena sunce je u 7 sati na istoku, u 13 sati na jugu, a u 19 sati na zapadu. Postoje još neke slične tehnika za orijentisanje prema suncu, ali ih nećemospominjati jer su komplikovanije od već spomenutih i iziskuju više vremena.
–pomoću zvezda se možemo orijentisati kada je vedra noć. Tehnika se sastojiu tome da pronalazimo zvijezdu Sjevernjaču koja nam pokazuje pravacsjevera. Moramo pronaći sazviježđa Velikih Kola i Malih Kola (Veliki Medvjed iMali Medvjed). Stranicu Velikih Kola koju čine zadnje dvije zvijezde suprotnood rude produžimo zamišljenom linijom pet dužina te stranice i na kraju telinije pronalazimo zvijezdu Sjevernjaču koja se nalazi na vrhu rude MalihKola. Mala Kola su teže uočljiva, ali je Sjevernjača najsvjetlija zvijezda u blizini. (Sl. 3.)
Pomoću Meseca se postiže približna orijentacija. Da bi uspjeli u tome moramorazlikovati mjesečeve mjene: pun Mesec , prva četvrt (oblik slova D), zadnjačetvrt (oblik zatvorenog slova C) i mlad Mjesec (mlađak). Mlad Mjesec nevidimo jer je u pravcu Sunca. Pun Mjesec je uvijek suprotno od Sunca, takoda je na istoku kada je sunce na zapadu, u ponoć je na jugu, a ujutro nazapadu. Kod prve i zadnje četvrti Mjesec je za 90 stepeni zamaknut od Sunca.Tako da je prva četvrt u 6h na istoku, u 12h na jugu, a u 18h na zapadu.Zadnja četvrt je u 24h na istoku, u 6h na jugu, a u 12h na zapadu.
Pomoću ostalih pojava na terenu se može postici približna orijentacija i treba imati u vidu da nisu uvijek precizne i tačne. Za što sigurniju orijentaciju na ovaj način treba u obzir uzeti višepokazatelja pa se tek onda orijentisati na osnovu njih. Evo nekih primjera pojava na terenu kojenam mogu pomoći da odredimo strane svijeta:
–po panjevima možemo odrediti strane svijeta tako što uočimo na kojoj su strani panja godovigušći, s te strane je sjever.
Mahovina je izrasla sa sjeverne strane panja, kamena i sl. jer je ta strana vlažnija i u sijenci štoodgovara njenom rastu
–kora drveta je na sjevernoj strani hrapavija i tamnija od one na južnoj,
–krošnja drveta je bujnija sa južne strane,
–snijeg brže kopni na južnim obroncima, a dugo se zadržava sa sjevernestrane,
-na pravoslavnim crkvama oltar je na istočnoj strani, a ulaz u crkvu nazapadnoj, dok je na katoličkim crkvama suprotno od toga,
-pravoslavni grobovi su okrenuti ka istoku, a katolički ka zapadu,
-muslimanski grobovi su okrenuti u pravcu sjever-jug, gdje je spomenikokrenut ka jugu.
TOPOGRAFSKA ORIJENTACIJA
Topografska orijentacija se sastoji u određivanju stajne tačke uočavanjemodređenih orijentira na terenu, položaja objekata na terenu, i izboru daljnjegkretanja na terenu. Topografska orijentacija podrazumjeva i geografskuorijentaciju.
Osnovna sredstva za orijentaciju itopografsku orijentaciju koja se najčešćemogu naći kod nas: –kompasi i busole imaju razne oblike, tehničke dodatke i materijale od kojih su
izrađeni, ali im je osnovna namjena pronalaženje strana svijeta, razna mjerenjana karti i terenu i pomoć pri kretanju na terenu. Kod nas se najčešće sreće busolaM53 ali i druge vrste kompasa i busola, od onih koji pokazuju samo strane svijeta(kompasi) pa do onih koji su predviđeni da se sa njima rade razna mjerenja usvrhu orijentacije. Uglavnom su izrađeni od nemagnetnih materijala kao što suplastika ili aluminijum. Daćemo detaljniji opis busole M53: sastoji se od tijela(postolja), poklopca (vizira) i limba sa magnetnom iglom. Na tijelu je iscrtanamilimetarska podjela za mjerenje na karti i za mjerenje udaljenosti. Poklopacsadrži vizir, ogledalo i podjelu u hiljaditim za mjerenje vertikalnih uglova, odnosnoodređivanje udaljenosti. Na limbu se nalazi podjela za mjerenje azimuta ustepenima i hiljaditim, te su označene glavne strane svijeta (sjever je označentrouglom). Magnetna igla je na sjevernoj strani označena fluorescentno. Limb jepokretni dio, a na njegovom dnu je crta koja služi za poravnavanje s magnetnomiglom.
Topografske i druge karte su slike zemljine površine ili nekog njenog dijela prenesena naravnu plohu u određenom mjerilu. Ima mnogo različitih karata, i rađene su u zavisnosti odpotreba, npr.: turističke (posjeduju više podataka o konkretnom terenu, smještaju, kampovima,putnoj mreži…), topografske (najčešće ih koristi vojska, izviđači, planinari i svi oni koji imajupotrebu za veoma preciznim prikazima terena), auto-karte (naglašen je prikaz putnihkomunikacija) i dr.
Karte su prikazane u određenoj razmjeri koja je navedena na karti, uglavnom imaju ucrtanukoordinatnu mrežu radi lakšeg mjerenja na kartama, zemljište i nagibi na njemu su prikazaninekom od tehnika (izohipse, sjenčenje, bojenje u tonovima i sl.) pri čemu se kod nas najčešćekoriste karte sa izohipsama, nazivi objekata, naselja, područja su ispisana slovima različitih bojai dimenzija, a ostali objekti su prikazani topografskim znacima koji su zajednički za većinukarata, ili specifični za datu kartu na kojoj je priložena odgovarajuća legenda za tumačenjeistih. Na topografskim kartama se najčešće koriste slijedeće boje: crna ( nazivi mijesta, puteviniže kategorije, nadmorske visine, topografski znaci ili njihova osnova), bijela ( predstavljapovršine koje nisu prekrivene višim rastinjem, npr. livade), braon ( linije koje prikazuju nagibterena, izohipse, nadmorske visine na izohipsama), crvena ( putevi viših kategorija, dijelovitopografskih znakova), zelena ( šume, voćnjaci, druga viša vegetacija), plava (rijeke, potoci,jezera, more… i njihovi nazivi).
–pomoćna sredestva, najprostije rečeno, su sva ona sredstva koja nam mogu biti od pomoći uorijentaciji a ne spadaju u osnovna sredstva. Vjerovatno ima mnogo ovakvih sredstava, ali ćemospomenuti samo neka: pedometar (mjeri pređeni put), koordinatomjer (pomoću njih mjerimokoordinate, položaj određenih tačaka na karti), kurvimetri (sprava za preciznije mjerenjeudaljenosti na kartama jer mjeri krivine, skretanja i ravne dijelove putanja), šestar i dr.
Osnovne radnje sa kartom i busolom su osnova topografske orijentacije. Dajemo prikazosnovnih radnji sa ovim tehničkim sredstvima po nekom logičnom redoslijedu koji se možemijenjati u zavisnosti od situacije.
–orijentisanje karte označava postupak postavljanja geografskog sjevera na karti u pravac sageografskim sjeverom na terenu. Osnovne tehnike orijentacije karte su:
Orijentisanje pomoću kompasa ili na neki drugi način (kompas, busola, nebeska tijela, pojave uprirodi).
~HVALA NA PAŽNJI~
