Phuï baûn Thaùi Tuaán

4 • TC THÔ 9

YÙ Nghó Veà Lôøi

Thaùi Tuaán

Trang ñaàu cuoán Kinh Thaùnh, thaáy cheùp: Khôûi ñaàu laø Lôøi. Khoâng YÙ sao coù Lôøi. YÙ naèm trong aâm thanh, hình saéc, söï vaät thieân

nhieân, ñaõ ñaàu thai vaøo Lôøi vaø trôû thaønh kí hieäu. Con ngöôøi töø laâu ñaõ quen vôùi kí hieäu. Noùi, nghe, troâng nhìn, suy nghó, caûm xuùc cuõng töø nhöõng kí hieäu.

Kí hieäu sinh soâi naåy nôû; kí hieäu ñeû ra kí hieäu; con chaùu ñaày ñaøn; naïn nhaân maõn xaûy ñeán, vaø YÙ coá vuøng thoaùt khoûi söï giam caàm cuûa Lôøi, baèng nhöõng Lôøi môùi hôn vaø cöù theá trong caùi voøng sinh sinh hoùa hoùa khoâng ngöøng.

Söï saùng taïo ngheä thuaät voán töø laâu, laø söï coá gaéng thoaùt khoûi Lôøi. Traû laïi söï trong saùng cho aâm thanh hình saéc. Dada, Sieâu Thöïc, Tröøu Töôïng ... vaø coøn gì nöõa vaãn chæ laø nhöõng coá gaéng ñeïp ñeõ, nhöõng mong öôùc vöôït qua kí hieäu do con ngöôøi taïo neân.

Ñeâm deâm vaãn coù nhöõng nhaø nghieân cöùu khoâng gian vuõ truï, chôø ñôïi moät tín hieäu töø ngoaøi khoâng gian göûi tôùi: kí hieäu cuûa thieân nhieân.

Trang ñaàu cuoán Kinh Thaùnh, thaáy cheùp: ...

TC THÔ 9 • 5

NgaâN giaNg

Caûm Hoaøi

Em vaãn tìm Anh trong höôùng gioùTrong xuaân muoân thuôû nhöõng muøa hoaEm tìm Anh maõi maø khoâng coùGioù giôõn hoa cöôøi boãng xoùt xa

Theâu laïi theâu roài thô laïi thôNhôù thöông qua thaùng ñôïi naêm chôøGiong ñeøn voø voõ naêm canh vaéngLaïc caû vaàn vaø roái caû tô

Tình ñaõ ñi vaøo moäng töôûngÑeâm ñeâm naèm goái tay AnhDuø bao khoaûng caùch, saàu chung höôùngMoät thoaùng traêng khuya thoaùng ñoäng maønh(?)

Trích Thô Ngaân Giang Haø Noäi--Toronto--Los angeles--Paris 1966_

6 • TC THÔ 9

TròNh CuNg

Töø Daï Hoäi Muøa Ñoâng

Toâi mang boù hoa veà nöûa khuyaMôû cöûa vaøo yeân laëngToâi ñaët boù hoa vaøo trong hoàNöôùc co mìnhMaát nguûÑeâm laïi baét ñaàu taán tuoàng cuõGoõ cöûa

Em ñöøng tìm kieám chiTrong quaù khöù toâiCoû cuõng cheát töø sau muøa xuaân

Khi toâi tìm laïi boù hoa kiaTrong hoà maøu quaï ñenChæ coøn laïiLuõ luïc bìnhVaø toâiKieät söùc

Ngaøy laïi baét ñaàu taán tuoàng cuõTöø nhöõng quaùn caøfeâToâi coøn hoûi ai

Cali sau muøa Ñoâng 96

TC THÔ 9 • 7

ÑiNh CöôøNg

Thaùng Chaïp veà

Thaùng chaïp toâi veà nôi caùnh röøng Natickmoät maøu trôøi xaùm chìkhoaûng khoâng buoát coùngvuoâng cöûa soå nhoû ñuû nhìnnhöõng sôïi möa xieân ngangñaâu coù böôùc chaân ai veàaån trong tòch laëng.

nhieàu khi cöôøi noùi moät mìnhcoù tieáng ai voïng laïi beân kia röøng caâychæ laø tieáng chim troán reùt.nhieàu khi im söõngnhìn vuõng nöôùc ñoùng baêngnhö ñaõ khoâ ñi nhöõng gioït leä“coù luùcban ngaøy nghe laù ruïng sao hoaûng hoátcoù luùcnöôùc maét khoâng theå chaûy ra ngoaøi ñöôïc.” (1)

Thaùng chaïp lao xao ngoïn gioù muøachaïy daøi treân nhöõng ñoám ñeøn vaøngnhöõng sôïi daây ñieän ñen chuøng xuoángnhôù baïn ôû xavaãn ñieäu blues ru toâi lôøi maät ngoïtru toâi ñöøng tuyeät voïngneân toâi vaãn choân nhöõng haït maàmtrong muøa ñoângchoân nhöõng veät maøu ñoû röïc.

8 • TC THÔ 9

Thaùng chaïp toâi vuïng veà, chaäm chaïptrong lôùp aùo daøy, ñoâi gaêng tayleân moät con doác trôn trôïtñöùng nhìn xuoáng luõng saâubaøng baïc khoùi söôngnhôù tieáng keøn ñoàngcuûa ngöôøi bao naêm trôû veà queâ nhaøgioïng laïc...

Cuõng coù khi toâi veà. nhaët laïi quaû muø-uThaùng chaïp möa laâm raâm trong thaønh noäi

I. XII. 96

(1) Thô Vaên Cao.

TC THÔ 9 • 9

Leâ Thò Thaám VaâN

Chia Tay, Chieàu Buoâng

Hôùp nguïm naéng ngoïttreân moâi tình nhaân.Chuïm moâi thoåikhoùitrong maét tình nhaân.

Chieàu daàn, chieàu daàn buoâng...

Muøa heø,khua vang treân töøng phieán laù xanh kieân nhaãn ñôïi chôø.

Ngöôøi, goùc gheá yeân laëng doã daønh nhau.Ngaøy mai, ngaøy mai... rôøi xa.bieát ñieàu gì seõ tôùiÑoám löûa aám goùc baøn tayÑoát hoaøi, ñoát hoaøiloøng thaàm hoûi, ngaøy mai, ngaøy mai...ñöôøng daøi thaêm thaúmbieát ai laø keû ñoàng haønh?

ÖØ, ñoâi maét, môù toùc naâu ruõ daøi. Dòu ngoït.Muøa thu tôùi — bieát coøn ta giöõa nhöõng traùi tim löïu ñoû.Hay mình ta naèm trong loøng ñaát laïnh. Maøu ñen vaây uû. Laéng tai nghe tieáng deá, tieáng coân truøng,tieáng ñaát chuyeån mình.OÂi tieàn kieáp cuûa ta ôi!OÂm ta vôùi, ta laïnh.Sao ta laø haït caùt giöõa muoân tæ haït caùt-rôøi-raïc-xa-laï. Thaám giuøm ta gioït nöôùc maét em. OÂi ñoâi maét, maùi toùc naâu ruõ daøi. Dòu ngoït.

10 • TC THÔ 9

Lieám hoägioït nöôùc maét töû-sinh.Giöõ giuøm ta!Em.

Naéng theo gioù xoân xao.Boâng hoa tím cuoái heø röng röùc ñôïi.Bieát em cuøng ta böôùc chung nhòp.Khoen troøn nhoû luoàn ôû ngoùn tay aùp uùt.Giöõ ñöôïc bao laâu?Nieàm vui,böøng loùe töø trong maét emñen.

Maøu moâi ngöôøi ñaøn baø thaám traøngiaøn boâng giaáy ñoûchöïc buøng vôõ.Trí oùc thôøi taét kinh — Traùi tim thuôû daäy thì.

Baàu trôøi bao la, tay baïn nhoû maõi giô tay vôùi.Caáu bôø vai traànbaèng ñoâi maét.

Tuoåi thô xa vaø tuoåi xuaân muoän.Tieáng haùt, tieáng ñaøn, vaø caû nhöõng caâu thônao nao loøng.

Chieàu buoâng, chieàu daàn buoâng.

Níu laïi, níu...nhòp ñaäp, doøng chaûy thôøi gian,ngöng laïitieáng keûng saân tröôøng xeámuoännaêm xöa.

TC THÔ 9 • 11

Naøy nhöõng ngöôøi baïnñeâm,nhieàu ñeâmkhoaûng khoâng vaây khoánbôûi boùng, nhöõng boùng, vaø boùng.pha maùu, nöôùc maét, noãi ngaäm nguøigiöõa nhöõng doøng chöõhieám hoi yù nghóa.daønh doã daønh. Muøa heø, ruû nhau veà ñaây rong chôi giöõa khoaûng vöôøn coû caây hoa traùi tích tuïcuøngloøng ngöôøi chenmoïc.

Nuï hoân voäivaõ, Chieàu buoâng boùng naéngñaäukheõ meù hieân ngoaøi.

Tieáng ñoäng caùnh cöûanhaéc hoä loøng... buoâng tay vaø chieàu buoâng.

Níu,ghì maûnh aùo ngöôøi,theøm chaùy boûng.

12 • TC THÔ 9

Thô Chuïp Baét

Phan Taán Haûi

Chuùng ta thöû nhìn veà moät anh thuû moân ñang phoùng ngöôøi leân chuïp boùng. Anh ta ôû moät vò trí nhaát ñònh theo luaät chôi, bieát roõ mình ñang chôø ñôïi

nhöõng gì vaø phaûi laøm gì, nhìn chaêm chaêm vaøo quaû boùng vaø theo doõi caùc chuyeån bieán theá traän ñeå coù theå tính tröôùc, löïa choïn tröôùc moät vaøi chieán thuaät, döïa vaøo khaû naêng vaø phaûn xaï cuûa mình ñeå khoâng cho boùng vaøo löôùi.

Moät phaàn naøo töông töï, nhaø thô cuõng laø ngöôøi chuïp baét hình aûnh vaø söû duïng ngoân ngöõ ñeå ghi laïi hình aûnh treân — vaø ñoâi khi anh cuõng phaûi chuïp baét chính ngoân ngöõ. Dó nhieân laø phaûi coù nhieàu dò bieät giöõa ngöôøi thuû moân vaø nhaø thô.

Ñieàu tröôùc tieân laø vò trí. Coù nhöõng laèn voâi cho ngöôøi thuû moân, nhöng moät nhaø thô thöôøng khoâng coù saün moät vò trí naøo, chæ tröø khi chính anh töï choïn laáy, thí duï nhö nhaø thô Phan Boäi Chaâu choïn vò trí beânh vöïc daân toäc, nhö nhaø thô Ñinh Huøng choïn vò trí chaøng tuoåi treû toùc bay... Töø moãi vò trí, baøi thô coù theå ñi nhöõng höôùng khaùc nhau. Nhöng thöû giaû thieát neáu khoâng choïn vò trí naøo, thì roài baøi thô sau khi hình thaønh cuõng cho thaáy coù moät nôi ñeå töø ñoù nhìn ra theá giôùi, bôûi vì chuùng ta khoâng bao giôø hình dung noåi coù ñieàu gì treân ñôøi naøy maø lìa ñöôïc khoâng gian vaø thôøi gian (tính tieân nghieäm cuûa tö töôûng, theo Kant).

Ñieàu thöù nhì laø luaät chôi. Ngöôøi thuû moân phaïm luaät seõ bò phaït theû ñoû vaø coù theå bò ñuoåi ra saân, trong khi khoâng moät ai haïch saùch nhaø thô ngay caû khi anh laøm luïc baùt coù theâm caâu chín chöõ, chæ tröø khi anh phaûi laøm thô noäp quyeån ñeå thi laøm quan nhö thôøi oâng baø chuùng ta. Noùi nhö vaäy khoâng phaûi khoâng coù luaät thô, nhöng luaät naøy coù leõ, chæ coù leõ thoâi, ñeå noùi deø daët, döïa treân khaû naêng löïa choïn myõ hoïc cuûa chính ngöôøi laøm thô. Bôûi vì neáu khoâng thì noù seõ thaønh moät baøi thô dôû, hoaëc moät loaït caâu vaên xuoâi, hoaëc nhöõng doøng chöõ thieáu söùc maïnh. Noùi caùch khaùc nöõa, khoâng coù moät troïng taøi cho nhaø thô nhöng coù haøng ngaøn nhaø pheâ bình mang saün theû ñoû vaø caû giaáy khen trong tuùi.

TC THÔ 9 • 13

Nhöng, ngöôøi ta coù thöïc söï chuïp baét thô, moät caùch chuû taâm vaø caû caùch voâ taâm?

Thöû nhìn laïi ngöôøi thuû moân, anh ta bieát roõ laø phaûi chuïp boùng. Khoâng theå khaùc hôn ñöôïc. Anh khoâng coù quyeàn chuïp chaân hoaëc tay ñoái thuû hoaëc baát kyø thöù gì ngoaøi boùng, bôûi vì hoaëc anh seõ bò phaït hoaëc seõ maát thì giôø voâ ích. Rieâng coøn nhaø thô thì khoâng coù quaû boùng naøo tröôùc maët, chæ tröø caû moät theá giôùi thô mô hoà, söông khoùi maø anh phaûi saùng taïo — bôûi vì anh khoâng theå laäp laïi ngöôøi khaùc, vaø cuõng khoâng ñöôïc quyeàn laäp laïi chính mình. Ngöôøi thuû moân coù theå laäp laïi nhöõng chieán thuaät xöa cuõ, nhaø thô khoâng ñöôïc töï do naøy — bôûi vì khoâng coù quaû boùng naøo khai töû ñöôïc quaû boùng naøo, nhöng moãi baøi thô môùi laøm hoâm nay phaûi khai töû baøi thô laøm hoâm qua, vaø nhaø thô laø ngöôøi luoân luoân soáng trong taâm thöùc töï khai töû chính mình.

Noùi nhö treân raèng phaûi saùng taïo coù leõ cuõng chæ laø moät caùch noùi. Theo quan ñieåm cô caáu luaän (structuralism), nhöõng saûn phaåm trong caùc cô caáu ngöõ hoïc thöïc söï ñaõ coù saün (always already in place), noù ñaõ luoân luoân hieän dieän ñaâu ñoù, cuõng heät nhö quaû boùng luoân luoân coù maët trong saân, nhöng “quaû boùng ngoân ngöõ” thì laïi mô hoà, söông khoùi. Vaø sau ñoù tôùi moät phaûn luaän (Theo Contemporary Literary Theory cuûa Raman Selden vaø Peter Widdowson, NXB University Press of Kentucky, aán baûn thöù ba, trang 127). Ñieàu naøy bò caùc nhaø haäu cô caáu (poststructuralist) phaûn baùc, cho laø khoâng hoaøn toaøn ñuùng neáu chuùng ta nhìn trong moät thôøi gian daøi nhieàu theá kyû, chính ngoân ngöõ cuõng bieán daïng ñi vôùi nhöõng töông quan môùi cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi.

Tuy nhieân, nhöõng caùch nhìn treân cho chuùng ta thaáy raèng thöïc söï laø coù haønh ñoäng “chuïp baét thô”, ít nhaát cuõng trong moät nghóa tröøu töôïng naøo ñoù, vaø ñoâi khi ôû caû moät nghóa cuï theå, coù theå sôø ñöôïc. Nhö vaäy khoâng coù nghóa laø nhaø ngheä só nôi ñaây seõ thuï ñoäng — nôi ñaây vaãn coù löïa choïn cuûa anh, vaø dó nhieân moãi ngöôøi saùng taùc seõ coù nhöõng löïa choïn khaùc nhau.

Noùi ôû nghóa tröøu töôïng thí duï trong tieåu thuyeát, thì chuû nghóa hieän thöïc (realism) vaø chuû nghóa töï nhieân (naturalism) cuõng laø moät thöù chuïp baét thöïc taïi, nhaát laø ñoái vôùi chuû nghóa töï nhieân thôøi kyø ñaàu khi muoán ghi laïi hình aûnh xaõ hoäi vaø con ngöôøi döôùi oáng kính khoa hoïc.

Thöû laáy moät ñieån hình khaùc trong hoäi hoïa, vieäc chuïp baét moät vaät thöôøng ngaøy (found object, vaät tìm ñöôïc hoaëc nhaët ñöôïc) ñeå bieán thaønh moät ngheä phaåm ñang trôû thaønh thöôøng hôn. Duchamp chuïp laáy caùi boàn tieåu. Nguyeân Khai chuïp laáy nhöõng con chip maùy ñieän toaùn. Vaø nhaø thô, trong moät ñoái chieáu töông töï, anh ta coù theå chuïp nhöõng gì, noùi theo nghóa cuï theå? Hình nhö ñaây ñaõ laø moät tình côø xaûy ra cho Taïp Chí Thô soá Muøa Thu 1996.

Nôi ñaây chuùng ta muoán noùi tôùi baøi thô nhan ñeà “TV Kyù” cuûa Kheá

14 • TC THÔ 9

Ieâm (trang 35), baøi thô “Böu AÛnh cuûa Ngöôøi Anh ôû Myõ” cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng (trang 38), vaø baøi thô “Nhöõng Ngaøy Voâ Caûm” cuûa Nguyeãn Hoaøng Nam (trang 113).

Haõy hình dung, Kheá Ieâm ngoài tröôùc maùy truyeàn hình, vaø khi moät quaûng caùo bia hieän ra, ngöôøi hoï Kheá ñöa tay chuïp ñöôïc chöõ “Budweiser.” Ñoái vôùi moät ngöôøi Myõ thì nhöõng aâm thanh naøy khoâng coù chi laø kinh dò. Nhöng, thöû giaû thieát, vì Kheá Ieâm qua Myõ chöa ñuû 10 naêm, moãi ngaøy vaãn daønh ra nhieàu tieáng ñoàng hoà ñeå hoïc tieáng Anh, vaø vì gioïng löôõi tieáng Vieät cuûa anh vaãn vaät vaõ vôùi nhöõng aâm thanh huyeàn bí cuûa tieáng Myõ, vaø roài trong moät giaây phuùt baát ngôø baøn tay anh chuïp ñöôïc ba aâm thanh bí maät, töø ñaây moät baøi thô ñöôïc hình thaønh.

TV Kyù

Bud wei serCaùch duøng:

* Ñoïc theo aâm keâu cuûa eãnh öông (Bôït wais ôø). Töôùc ñoaït nghóa cuûa chöõ, caû ñen vaø boùng. Laäp ñi laäp laïi ñeå naûy sinh hình vaø yù.

Baøi thô “TV Kyù” goàm ba ñoaïn (theo caùch ñònh nghóa veà paragraph cuûa vaên xuoâi Hoa Kyø): Ñoaïn ñaàu goàm ba aâm thanh cuûa moät chöõ (Bud/wei/ser), vieát rôøi theo aâm vôùi ba co chöõ töø lôùn tôùi nhoû, ñoaïn thöù nhì laø “Caùch duøng;” vaø ñoaïn thöù ba goàm ba caâu giaûi thích.

Neáu dòch toaøn boä baøi naøy ra tieáng Anh thì ngöôøi ñoïc seõ khoâng thaáy chi kinh ngaïc. Baøi naøy chæ coù söùc maïnh vôùi ngöôøi khoâng duøng tieáng Anh nhö ngoân ngöõ meï ñeû, noùi leân ñöôïc noãi kinh ngaïc tröôùc cuoäc soáng — cuoäc soáng nôi ñaây laø nhöõng aâm thanh bí hieåm trong ñôøi thöôøng. Toaøn boä baøi thô neáu khoâng phaûi laø moät chaát vaán ngoân ngöõ, thì cuõng laø moät môøi goïi khaùm phaù ngoân ngöõ.

Moät ñieàu môùi nöõa trong baøi “TV Kyù” laø söû duïng chuù thích nhö moät phaàn cuûa vaên baûn. Chuùng ta khoâng theå hình dung raèng nhaø thô Huy Caän ñöa vaøo baøi “Ngaäm Nguøi” baèng gioïng Nam, gioïng Hueá hay gioïng Quaûng Nam. Moät taùc phaåm vaøo thôøi ñoù (vaø caû nhieàu phaàn baây giôø) phaûi noùi veà chuyeän ñaõ xaûy ra, khoâng theå noùi veà chuyeän ñang hình thaønh hay chöa hình thaønh. Baøi cuûa Kheá Ieâm nôi ñaây coù theå goïi laø chöa bao giôø hình thaønh, bôûi vì nhöõng chaát vaán vaø môøi goïi khoâng bao giôø coù daáu chaám heát. Noùi caùch

TC THÔ 9 • 15

khaùc, caùc taùc phaåm töø chuû nghóa hieän ñaïi (modernism) trôû veà nöôùc laø noùi veà lòch söû, töùc laø caùi ñaõ hoaøn chænh.

Moät ñaëc tính nöõa caàn ghi nhaän trong baøi thô “TV Kyù” laø loâi keùo ngöôøi ñoïc vaøo tieán trình saùng taïo chung. Cuõng töông töï, thöû so saùnh vôùi moät theå loaïi khaùc, nhö kòch cuûa Beckett vôùi kyõ thuaät “thöïc taïi kòch tröôøng” (theatereality) hoøa laãn caùc nhaân vaät vaøo thöïc taïi trong saân khaáu — ghi nhaän, trong saân khaáu chöù khoâng phaûi treân saân khaáu — nhö vôû Not I treân saân khaáu New York, 1972. Ngöôøi ñoïc thô (hoaëc ngöôøi xem kòch) ñöôïc loâi cuoán vaø tham döï haún vaøo taùc phaåm (hoaëc kòch phaåm). Ñieàu naøy khoâng haún thuaàn tuùy kyõ thuaät. Nôi ñaây bieåu hieän moät trieát lyù veà hieän höõu cuûa ngheä phaåm.

Tröôøng hôïp baøi thô cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng cuõng söû duïng vaät “chuïp baét ñöôïc.” Vaät ñöôïc chuïp baét laø taám böu aûnh. Hình nhö ñaây laø moät baûn ñaõ ñöôïc trình baøy laïi, chöù khoâng phaûi cöù choäp taám böu aûnh in leân (xin xem trang 38, Taïp Chí Thô soá muøa thu 1996). Coù theå ñoaùn nhö vaäy bôûi vì hai con tem khoâng coøn laø tem thaät, chæ laø hai khung hình chöõ nhaät vôùi con soá tieàn tem ñaùnh maùy vaøo giöõa. Thöù nöõa, böu aûnh thöôøng mang hình dung hình chöõ nhaät naèm, nhöng nôi ñaây toaøn vaên laïi mang hình chöõ nhaät ñöùng.

Theâm moät tình côø, baøi thô cuûa thi só Nguyeãn Ñaêng Thöôøng nôi ñaây cuõng coù moät phaàn chuù thích nhö baøi cuûa Kheá Ieâm. Kyõ thuaät söû duïng chuù thích nhö moät phaàn cuûa

baûn vaên tröôùc ñaây cuõng thöôøng ñöôïc duøng trong loaïi truyeän sieâu tieåu thuyeát (metafiction) cuûa Myõ. Nhöõng caâu chuù thích coù taùc duïng ñaàu tieân — khoâng phaûi ñôn giaûn ñeå laøm saùng toû baûn vaên — laø laøm giaùn ñoaïn doøng troâi chaûy tö töôûng cuûa ngöôøi ñoïc, nhö moät loâi keùo veà thöïc taïi.

Thöû ñoïc doøng chuù thích nôi ñaây (nguyeân vaên):Chuù thíchNhaø nöôùc luoân luoân hôøm saün ñeå nieâm phong nhaø cuûa Vieät kieàu “vaéng

maët”, khoâng cho thaân nhaân taïi choã doïn vaøo, roài baùn nhaø “tham lyù” cho caùn boä.

16 • TC THÔ 9

Chuùng ta thaáy chuù thích naøy khoâng coøn laø moät phaàn cuûa böu aûnh, maø laø moät giaûi thích cho nhöõng ngöôøi ñoïc ngoaïi cuoäc, chöù khoâng nhaèm vaøo caùc nhaân vaät trong böu aûnh nhö “chò Hai, chò Ba, Khoa, Ñaïo, Thöôøng...”

Moät ñieàu ñeå nhaän xeùt: trong taùc phaåm chuïp baét cuûa Duchamp, ngöôøi ta thaáy coù moät boàn tieåu thaät ñöôïc löôïm vaøo, nhöng tröôùc baøi thô cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng chuùng ta khoâng bieát thaät söï coù böu aûnh naøy thaät ngoaøi ñôøi hay khoâng. Nghóa laø khoâng bieát ñaây laø hö caáu (ñaët chuyeän ra) hay laø nhaët vaøo moät maûnh thöïc taïi ngoaøi ñôøi.

Coù nhieàu ñieàu chuùng ta khoâng hieåu heát, thí duï nhö caùc ñòa chæ (VENIZIA Piazza s. Marco... vaø doøng 208 - ed. g. F. Zerella VE - Tel. 520.57.) Maø soá phone coù leõ cuõng khoâng thaät. Laïi theâm ba doøng bí hieåm: O K / SPEDISCI / QUALITA.

Baøi naøy nôi ñaây coù hai maët. Maët thöù nhaát laø moâ phoûng chöù khoâng phaûi cöù boác thöïc taïi boû vaøo, ñieàu naøy nghóa laø coù vai troø cuûa taùc giaû, ngöôøi sao cheùp laïi vaø saép xeáp laïi vaø sau ñoù thì chuù thích cho roõ theâm nghóa.

Maët khaùc, nôi ñaây cuõng coù nhöõng yeáu toá toái nghóa, y heät nhö söï vaät ngoaøi ñôøi, y heät nhö “caùi baøn caùi gheá caùnh chim caønh hoa” tröôùc maét chuùng ta — vaãn muoân ñôøi caâm laëng, khoâng giaûi thích hay bieän hoä veà söï coù maët cuûa mình (chính ñaây laø ñieàu khaùc bieät quan troïng vôùi thô truyeàn thoáng, moãi caâu moãi chöõ ñeàu töï bieän hoä cho söï hieän höõu cuûa chuùng, trong khi thô phi truyeàn thoáng thì hieän höõu thì cöù hieän höõu vaø khoâng coù gì caàn bieän hoä cho söï coù maët cuûa mình). Coù theå laøm roõ nghóa nôi ñaây theâm: trong thô luïc baùt moãi chöõ ñeàu töï bieän hoä cho hieän dieän cuûa chuùng. Nghóa laø, ngay söï hieän höõu ñaõ tieàm aån lyù do cuûa hieän höõu.

Trong khi ñoù, thô phi truyeàn thoáng khoâng heà eùp buoäc phaûi tieàm aån “lyù do hieän höõu” trong “hieän höõu” cuûa caùc phaàn töû thô.

Nhöng trong caùc choã hieåu ñöôïc, baøi thô böu aûnh cuûa Nguyeãn Ñaêng Thöôøng ñem chuùng ta vaøo moät theá giôùi nhieàu chia seû giöõa ngöôøi Vieät Nam: hình aûnh moät gia ñình ly taùn nhieàu nôi treân theá giôùi, chuyeän nhaø nöôùc nieâm phong nhaø Vieät kieàu vaø baùn cho caùn boä. Ñieàu naøy laø moät phaàn söùc maïnh cuûa baøi thô böu aûnh, vaø khi coäng theâm vôùi hình daïng kyø dò cuûa taám böu aûnh thì noù boãng bieán thaønh moät caûm xuùc khoù queân.

Coù caùch naøo laøm hay hôn baøi thô naøy khoâng? Toâi thuù thaät laø khoâng bieát, neáu toâi muoán ñöa cuõng nhöõng caûm xuùc nhö vaäy. Coù caùch naøo laøm dôû hôn khoâng? Toâi bieát chaéc laø coù nhieàu.

Baøi thô cuoái cuøng trong soá baùo treân vôùi cuøng kyõ thuaät chuïp baét laø “Nhöõng Ngaøy Voâ Caûm” cuûa Nguyeãn Hoaøng Nam, trang 133 soá ñaõ daãn. Nôi ñaây laø moät maøn töôïng kyø bí phaùp, moät phaàn baøn côø töôùng vôùi vaøi ñöôøng doïc ngang, 40 quaân choát, moät quaân maõ vaø moät quaân khoâng hình daïng nôi

TC THÔ 9 • 17

vò trí thöôøng ñöôïc hieåu nhö cuûa quaân töôùng (hoaëc suùy).Baøi thô naøy ñaõ ñaåy möùc phi lyù tôùi taän cuøng. Thöû nhìn laïi hai baøi

thô noùi treân cuûa Kheá Ieâm vaø Nguyeãn Ñaêng Thöôøng, chuùng ta khoâng thaáy nhöõng yeáu toá phi lyù. Chuïp vaøi aâm thanh treân TV vaø quô treân baøn moät taám böu aûnh, saép xeáp lung tung hay coù laø hö caáu gì nöõa thì nôi treân vaãn trong möùc ñoä khaù hôïp lyù vôùi lyù leõ thöïc taïi.

Nhöng baøi Nguyeãn Hoaøng Nam thì nhieàu yeáu toá thaáy roõ laø hö caáu vaø khoâng coù thaät ngoaøi thöïc taïi: baøn côø ngoaøi ñôøi khoâng chæ coù vaøi neùt, khoâng coù quaân naøo voâ hình daïng, vaø khoâng theå coù tôùi 40 quaân choát.

Baøi naøy cuûa Nam laøm toâi nhôù ñeán baøi “SURcenSURE” cuûa Marcel Du-champ (Boä Poems for The Millennium, Taäp I The University of California Book of Modern & Postmodern Poetry, trang 323). Chæ noùi laø gôïi nhôù thoâi, chöù thöïc söï baøi töôïng kyø cuûa Nguyeãn Hoaøng Nam khaùc nhieàu vôùi baøi nhöõng oâ vuoâng daáu chaám cuûa Duchamp. Döôùi ñaây laø moät phaàn baøi “SURcenSURE”, baûn Anh dòch (baûn chính laø Phaùp vaên):

Vaø chuùng ta thöû so saùnh vôùi baøi thô cuûa Nguyeãn Hoaøng Nam:

Hai baøi thöïc söï khaùc nhau xa laém. Duchamp coøn duøng nhieàu chöõ, vaø khoâng boùp meùo thöïc taïi nhö Nguyeãn Hoaøng Nam. Nhöng khoái vuoâng hình thaønh töø caùc daáu chaám ñaõ gôïi ra moät baûn ñoà trí nhôù, heät nhö nhöõng khoaûng troáng trong ñaàu roài tôùi nhöõng chöõ nhôù ra roài tôùi nhöõng khoaûng troáng trong ñaàu roài tôùi nhöõng chöõ nhôù ra... cöù vaäy thoâi.

Baøi cuûa Nguyeãn Hoaøng Nam thì töøng khung trí nhôù laïi daày ñaëc nhöõng quaân côø choát choát vaø choát. Trong khi ngoâi töôùng (hoaëc suùy) thì laïi troáng voâ hình daïng trong moät vaùn côø maø ñöôøng neùt khoâng coøn ñaày ñuû. Baøi naøy cuõng coù tính chuïp baét, nhöng laø “chuïp baét trí nhôù.”

Baøi thô naøy noùi leân nhöõng gì? Toâi thöïc söï khoâng daùm tin raèng mình ñaõ hieåu ñöôïc baøi “Nhöõng Ngaøy Voâ Caûm” nhö yù taùc giaû muoán.

Moät ñieàu ñeå ghi nhaän chung veà ba baøi thô treân laø yeáu toá Vieät Nam. Neáu toâi khoâng töøng vaät vaõ hoïc Anh vaên ngaøy ñeâm, thì toâi khoâng theå chia

SURcenSURE

I wish to state in the first place that. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . that he is thefire in the world, and notably superi-or . . . . . . . . . . . . . . . . . .We approve beforehand . . . . . . . . .. . . . . . . . which he commands . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .we are not convinced that . . . . . . .. . . . . . . . inspired by the highestmotives.We will therefore voluntari-ly . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . the pity is . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

18 • TC THÔ 9

seû vôùi caûm thöùc khoaùi traù cuûa Kheá Ieâm khi chuïp baét ba aâm thanh bia lon kia. Neáu toâi khoâng töøng traûi qua giai ñoaïn lòch söû gia ñình ly taùn vaø nhaø cöûa nieâm phong sôï laø cuõng khoâng thaáy chi laø caûm xuùc trong baøi böu aûnh Nguyeãn Ñ a ê n g T h ö ô ø n g . Vaø cuoái cuøng, neáu Nguyeãn Hoaøng Nam veõ baøn côø vua (Taây Phöông) thay vì côø töôùng (Trung Hoa, Vieät Nam) thì coù theå toâi khoâng thaáy ñöôïc khung trí nhôù cuûa

mình ñoâi khi cuõng vöøa daày ñaëc vöøa troáng vaéng.Nhìn cho cuøng thì “thô chuïp baét” cuõng khoâng coù gì kinh dò, bôûi vì

coù gì treân ñôøi naøy maø khoâng phaûi laø thô. Nhöng nôi ñaây thì laèn ranh giöõa thô truyeàn thoáng vaø phi truyeàn thoáng ñaõ raát laø roõ. Döôùi caùi nhìn thô cuõ thì thaät söï coù nhöõng caùi khoâng thô, vaø moãi phaàn töû trong baøi ñeàu phaûi coù lyù do hieän höõu (caâu luïc phaûi laø saùu chöõ...). Nhöng thô baây giôø thì baát cöù höõu theå naøo (ba aâm thanh Budweiser, böu aûnh, vaùn côø bí phaùp) cuõng ñeàu coù theå laø thô vaø khoâng caàn lyù do hieän höõu (coù caét bôùt hay theâm vaøo thì cuõng chaúng nhaèm gì).

Moät caùch tình côø, soá Muøa Thu 1996 cuõng laø soá kyû nieäm naêm thöù ba Taïp Chí Thô ñaõ trôû thaønh moät daáu moác lôùn trong doøng lòch söû thi ca Vieät vôùi ba baøi thô noùi treân — toâi tin maõnh lieät vaøo ñieàu naøy. Taïi sao? Bôûi vì thaät khoù maø ngöôøi ñoïc, sau khi gaáp taïp chí naøy laïi, maø giaû vôø raèng mình chöa bao giôø ñoïc qua soá baùo naøy. Toâi ñaõ thöû ñieàu vöøa noùi. Ñaõ ñoïc, dó nhieân. Vaø ñaõ thöû giaû vôø nhö chöa töøng ñoïc qua. Vaø toâi thaát baïi. Tuy nhieân cuõng phaûi giaû thieát raèng vaãn coù cô hoäi cho moät ñoäc giaû naøo ñoù vôø nhö queân ñöôïc. Ai bieát...

Phan Taán Haûi

Nhöõng Ngaøy Voâ Caûm

TC THÔ 9 • 19

NguyeãN TieáN

Doïn Nhaø

baøn baygheá baygiöôøng bay

trong gian nhaø troáng

moät ngöôøi ngoài

20 • TC THÔ 9

Qua Ñoàng Höôùng Döông Nhôù Van Gogh

ñaám vaøo laù ra hoañaám luïc laêng ra traùi aáu

ñoàngvaêng goác höôùng döônghöôùng döông

ñoànglao xao thôû nghìn laù

ñoàngho lao rôùt nghìn laù

phoåihoá maétvaønh tai

traùi aáu goïi luïc laêngoå maët trôøinguaäy ngoï

traùi aáu oâm luïc laêng coå chim ruøngchoùc heùt

choùc heùt

TC THÔ 9 • 21

ÑiNh LiNh

Vincent Van Gogh

Quaèn quaïi cuøng noãi quaèn quaïi Vincent Van GoghCoøng, troùi, toïng Vincent Van Gogh

Trang trí. Vincent Van Gogh chieác huy chöông quaù khoåBoä ñoà queâ muøa Vincent Van gogh trong quan taøi

Ru ruù nhö con thuù maéc beänh daïiTrang ñieåm. Vincent Van Gogh caùi thaây ma

Laån luùt. Böùc töôïng nhoû-quaù-nhoû Vincent Van Gogh rôøi khoûi beä ñaù chaäm böôùc trong ñeâm quanh khu vöôøn Arles.

** Arles: Nôi Van Gogh soáng.

22 • TC THÔ 9

Thö Cho Giöôøng Nguû

Xoäc xeäch, muùt beøo nheøo nhöng hôõi ngöôøi yeâu ñôøi ñôøi cuûa toâi ôiÑoäng kinh, phoùng ñaõng, toäi loãi toâi. Mi laø baèng chöùngNhöõng troø heà, phöôøng tuoàng, commedia dell-par-deux vaø

ñoäc taáu, cöù nhö theáTuùa ra, say khöôùt, nöôùc maét caûi löông, cuoäc troø chuyeän buoåi saùngNhöng ñöøng ræ tai bí maät naøy. Boïn do thaùmChuùng ôû chung quanh moïi nôi, ñeâm nay, toái mai, toái moátChieác giöôøng nguû, mi laø con thuyeàn oïp eïp treân bieån Ñoâng.

Ñaøo thoaùtThaønh phoá Hoà Chí Minh. Sao mi cöù maõi khaäp kheãnh trong noãi

khaäp kheãnh haøng ñeâm cuûa ta.

LTT chuyeån dòch

TC THÔ 9 • 23

NguyeãN Duy

Ñöôøng Haàm Bieån Manche

Loã ñen thaúm saâu döôùi ñaùy cuûa ñaùy ñeâmxa caùch ñaùy nöôùc vaøi traêm thöôùc gì ñoùxa caùch maët nöôùc daêm traêm thöôùc gì ñoùxa caùch ñôøi thöôøng khoaûng töø ñaøi danh voïng tôùi aâm phuûxa caùch em yeâu khoaûng giaác mô daøi coäng theâm côn aùc

moäng ngaên ngaén

Ta ñang qua con ñöôøng khoâng bình thöôøng khoâng taàm thöôøngyù nghó taûn maïn ñaùy cuûa ñaùy bieånkhoâng theå ño löôøng nhöõng khoaûng caùch taàm thöôøng

Ai chaû öa mô bay toác thieân ñöôøngchaû ai mô chui taän ñaùy cuûa ñaùy ñòa nguïcngöôøi traùi ñaát xoay tít muø ngoaøi traùi ñaát

Heø nhau ñi guoác vaøo buïng vuõ truïtoïc maïch coõi khaùcnaøo ai xuyeân tim ñen haønh tinhhoäi chöùng muø loøng toái chính mình

Thöû töï moå moi gan maät ra coi?töï chui haàm ruoät mình coi?

Khoù!...

London, 10-6-1996

24 • TC THÔ 9

NguyeãN QuoáC Truï

Chuùng Ta Chaúng Bao Giôø laø cuûa Nhau

Nhöng haõy chia tay nhöõng khoaûnh khaéc--ngoaøi cuoäc ñôøi ñoùChuùt phuø du giöõa nhöõng lo toanKhi em keït xe ôû moät ngaõ tö ñöôøng, (chaúng haïn)Chôït ñeå hoàn mình chao nghieâng thay vì xe di ñoäng

Bieát ñaâu em seõ theøm muøi buønBoác leân töø nhöõng hoác, heûm, ngoõ saâuTöø doøng nöôùc ñen beân döôùi caàu thò NgheøKhi côn möa ñaàu muøa chôït tôùi.

Anh ôû ñaây, em ôû ñaâyVaäy maø chuùng ta caùch xa nhau, thaät caùch xa nhau, quaù ñoãiCoøn nhaän ra nhauNhôø chieác laù muøa thuNhaân ñoâi nieàm nhôù.

Thu vaøngRoän raõ nhöõng ngaøy nhöõng giôø nhöõng phuùt giaây ngaøy xöaEm vaøng töôi maàu aùoXanh röïc maàu trôøiÑen thaêm thaúm, möôùt nhö toùcNhö theå chaúng bao giôø em phaûi lo toan.

(Saùng nay nhaët sôïi toùc ngaøNhìn con chôït thaáy nhö laø chuùt höông)

TC THÔ 9 • 25

Nhö ôû ñaây, laø boán caâu thôHaõy cho anh taát caû nhöõng gì em ñaõ boûÑaõ queânHoaëc khoâng theøm nhôù

(Daáy leân töø buïi voâ thöôøngNgaøy qua, thaùng laïi taø döông kieáp ngöôøi)

Laøm Nhaø

Taëng baïn, nhö moät lôøi taï loãi

Nhöõng ngöôøi thôï khi xaây moät toøa nhaøThöôøng ñaén ño töøng khung caây laøm giaøn giaùoSao cho giaøn ñöøng bungÔÛ nhöõng nôi boän beà coâng chuyeän

Chaét chiu töøng caây thangNgaïi nguøng töøng moái noáiTaát caû boû ñi, khi vieäc xongTöôøng ñaù loä ra, uy nghi, söøng söõng

Baïn thaân ôi, ñoâi khi coù veûNhöõng caây caàu ngaøy xöa gaõy ñoå giöõa chuùng ta

Ñöøng sôï. Haõy ñeå cho khung reâu ruïng xuoángTaâm ñaéc moät ñieàuNgoâi nhaø cuûa chuùng ta ñaõ laøm xong

(Dòch baøi Scaffolding, Seamus Heaney. Poems, 65-75)_

26 • TC THÔ 9

Dieãn Vaên Nobel 1960

TIA CHÔÙP SAÙNGTHIEÂNG LIEÂNG SOÁNG MAÕITRONG ÑAÙ LÖÛA LOAØI NGÖÔØI*

Saint-John Perse (1887-1975)

Toâi ñaõ nhaän cho thô söï toân kính daønh cho noù ôû ñaây, söï toân kính maø toâi hoái haû ñem traû veà cho noù.

Thô thöôøng vaãn khoâng ñöôïc ñeà cao. AÁy laø bôûi söï chia caùch döôøng nhö cöù gia taêng giöõa taùc phaåm thô vaø sinh hoaït cuûa moät xaõ hoäi bò leä thuoäc vaøo nhöõng ñoøi hoûi vaät chaát. Khoaûng caùch ñöôïc chaáp nhaän, nhöng khoâng phaûi do nhaø thô töï yù tìm kieám, vaø khoâng coù ñöôïc nhöõng aùp duïng thöïc tieãn cuûa khoa hoïc cuõng seõ thaáy cuøng khoaûng caùch ñoù.

Nhöng ñoái vôùi nhaø baùc hoïc cuõng nhö ñoái vôùi nhaø thô, caùi maø ngöôøi ta muoán ca ngôïi nôi ñaây chính laø tö töôûng khoâng vuï lôïi. Ít ra, nôi ñaây hoï khoâng coøn bò coi laø anh em thuø nghòch vôùi nhau. Bôûi vì hoï coù cuøng moät caâu hoûi tröôùc cuøng moät vöïc thaúm, chæ nhöõng caùch theá tìm kieám cuûa hoï laø khaùc nhau.

Khi ngöôøi ta ño taán thaûm kòch cuûa khoa hoïc hieän ñaïi khaùm phaù ñeán taän cuøng trong caùi tuyeät ñoái toaùn hoïc nhöõng giôùi haïn thuaàn lyù cuûa noù; khi ngöôøi ta thaáy trong vaät lyù hoïc hai chuû thuyeát lôùn ñaët ra, moät laø nguyeân taéc toång quaùt cuûa thuyeát töông ñoái, moät laø nguyeân taéc “löôïng töû” khoâng xaùc thöïc vaø voâ ñònh laø nguyeân taéc seõ maõi maõi giôùi haïn möùc chính xaùc cuûa caû nhöõng kích thöôùc vaät lyù; khi ngöôøi ta ñöôïc nghe nhaø caùch taân lôùn nhaát veà khoa hoïc theá kyû naøy, laø ngöôøi khôûi xöôùng khoa hoïc vuõ truï hieän ñaïi vaø chòu

TC THÔ 9 • 27

traùch nhieäm veà söï toång hôïp bao quaùt nhaát cuûa tri thöùc baèng nhöõng phöông trình; khi ta ñöôïc nghe oâng keâu goïi tröïc giaùc tieáp söùc vôùi lyù trí vaø coâng boá raèng “oùc töôûng töôïng laø ñòa haït naåy maàm cuûa khoa hoïc”, vaø ñi luoân ñeán choã ñoøi daønh cho nhaø baùc hoïc coù ñöôïc moät “caùi nhìn ngheä só” thaät söï — thì phaûi chaêng ngöôøi ta cuõng coù quyeàn ñaët phöông tieän thi ca chính ñaùng ngang haøng vôùi phöông tieän luaän lyù?

Thaät ra, moïi saùng taïo cuûa trí tueä tröôùc heát ñeàu mang “tính thô” theo nghóa ñen cuûa chöõ ñoù; vaø khôûi thuûy, trong töông quan cuûa nhöõng moâ thöùc caûm xuùc vaø taâm linh, coâng vieäc cuûa nhaø baùc hoïc vaø coâng vieäc cuûa nhaø thô coù cuøng moät chöùc naêng. Khôûi ñi töø tö töôûng suy lyù hoaëc töø tính caùch haøm suùc trong thô, ai laø keû ñi xa hônh vaø ai laø keû ñeán töø nôi xa hôn? Vaø töø trong ñeâm khôûi thuûy maø hai keû muø maét töø khi môùi vaøo ñôøi moø maãm ñi, keû thì trang bò baèng duïng cuï khoa hoïc, keû chæ ñöôïc tieáp tay baèng nhöõng tia chôùp saùng cuûa tröïc giaùc, ai laø ngöôøi böôùc ra sôùm hôn, vaø phaùt quang nhieàu hôn caû? Caâu traû lôøi khoâng quan troïng. Ñieàu bí aån vaãn laø moät. Vaø cuoäc phieâu löu vó ñaïi cuûa tinh thaàn thô cuõng khoâng nhöôøng moät böôùc naøo ñoái vôùi nhöõng môû ñaàu bi thaûm cuûa khoa hoïc hieän ñaïi. Nhieàu nhaø thieân vaên coù theå ñieân ñaàu leân vì moät hoïc thuyeát vuõ truï ñang phaùt trieån, söï phaùt trieån cuõng khoâng phaûi laø ít trong caùi voâ cuøng cuûa tinh thaàn con ngöôøi — cuõng laø moät vuõ truï. Khoa hoïc caøng nôùi roäng bôø coõi chöøng naøo, thì treân khaép voøng cung theânh thang cuûa bôø coõi ñoù, ngöôøi ta seõ coøn nghe thaáy tieán ñoaøn saên ñuoåi cuûa nhaø thô. Bôûi vì neáu thô khoâng phaûi, nhö ngöôøi ta ñaõ noùi, laø “caùi thaät tuyeät ñoái” thì noù cuõng laø nieàm khaùt khao gaàn nhaát vaø laø söï laõnh hoäi gaàn nhaát cuûa caùi thaät tuyeät ñoái ñoù, ôû caùi möùc ñoàng loõa taän cuøng maø caùi thaät trong baøi thô döôøng nhö töï tìm hieåu mình.

Nhôø tö töôûng loaïi suy vaø bieåu tröng, nhôø söï soi saùng ra xa cuûa hình aûnh trung gian, vaø nhôø loái hoøa hôïp cuûa caùc giaùc quan, treân haøng ngaøn chuoãi phaûn öùng vaø keát hôïp töø beân ngoaøi, vaø sau cuøng nhôø ñaëc aân cuûa moät ngoân ngöõ trong ñoù chính chuyeån ñoäng cuûa con Ngöôøi töï truyeàn ñaït, nhaø thô chieám ñöôïc moät thöù sieâu thöïc khoâng theå laø caùi sieâu thöïc cuûa khoa hoïc ñöôïc. Coù thöù bieän chöùng naøo caûm kích hôn nôi con ngöôøi vaø coù gì nôi con ngöôøi khích leä hôn nöõa? Khi ngay nhöõng trieát gia boû troán khoûi ngöôõng cöûa sieâu hình thì ngaãu nhieân nhaø thô laïi thay vaøo choã nhaø sieâu hình hoïc, vaø luùc baáy giôø, chính thô ca chöù khoâng phaûi trieát hoïc, ñaõ toû ra ñuùng laø “con ñeû cuûa söï kinh ngaïc”, theo caùch noùi cuûa nhaø trieát gia coå töøng toû yù nghi ngôø veà thi caû hôn caû.

Nhöng thô khoâng phaûi chæ laø moät caùch theá nhaän thöùc, maø tröôùc heát laø moät caùch theá soáng — vaø soáng troïn veïn. Nhaø thô ñaõ hieän höõu trong con ngöôøi thôøi hang ñoäng, nhaø thô cuõng seõ hieän höõu trong con ngöôøi thôøi ñaïi

28 • TC THÔ 9

nguyeân töû: bôûi vì nhaø thô laø phaàn caáu thaønh khoâng taùch ra khoûi con ngöôøi ñöôïc. Caùc toân giaùo sinh ra chính laø töø choã ñoøi hoûi coù thô, laø moät ñoøi hoûi tinh thaàn, vaø nhôø caùi ñeïp cuûa thô, tia chôùp saùng thieâng lieâng soáng maõi trong ñaù löûa loaøi ngöôøi. Khi naøo nhöõng thaàn thoaïi suïp ñoå thì chính trong thô thaùnh thaàn seõ tìm thaáy ñöôïc nôi truù aån maø coøn coù theå laø nôi nghæ tieáp söùc nöõa. Vaø caû ñeán trong traät töï xaõ hoäi, vaø ngay chính trong con ngöôøi, khi maø nhöõng ngöôøi Khuaân baùnh mì trong moät ñaùm röôùc thôøi thöôïng coå nhöôøng böôùc cho nhöõng con ngöôøi Mang ñeøn ñuoác thì cuõng chính nhôø söùc töôûng töôïng cuûa thô maø vaãn coøn chaùy saùng ñöôïc caùi ñam meâ cao caû cuûa caùc daân toäc tìm kieám aùnh saùng.

Thaät laø nieàm haõnh dieän cuûa con ngöôøi böôùc ñi vôùi gaùnh naëng cuûa vónh cöûu treân mình! Nieàm haõnh dieän cuûa con ngöôøi böôùc ñi döôùi gaùnh naëng cuûa nhaân loaïi khi maø tröôùc maët hoï môû ra moät neàn nhaân baûn môùi, thaät söï bao quaùt vaø troïn veïn taâm linh... Trung thaønh vôùi nhieäm vuï cuûa mình, chính laø ôû choã ñi saâu vaøo caùi huyeàn bí cuûa con ngöôøi, thô hieän ñaïi daán thaân vaøo moät coâng trình maø vieäc theo ñuoåi caàn coù söï taäp trung toaøn dieän cuûa con ngöôøi. Chaúng coù gì goïi laø ñoàng boùng trong moät thöù thô nhö vaäy caû. Cuõng chaúng coù gì thuaàn thaåm myõ. Thô khoâng phaûi laø ngheä thuaät cuûa keû öôùp xaùc hay cuûa nhaø trang trí. Thô khoâng nuoâi ngoïc trai, khoâng buoân baùn nhöõng thaàn töôïng hay nhöõng daáu hieäu, vaø khoâng theå ñaønh loøng chaáp nhaän moät thöù leã nhaïc naøo caû. Thô keát hôïp theo nhöõng ñöôøng ñi cuûa noù, veû ñeïp laø söï keát hôïp tuyeät ñænh, nhöng khoâng laáy ñoù laøm cöùu caùnh hoaëc laøm döôõng chaát duy nhaát cuûa mình. Khoâng chòu taùch rôøi ngheä thuaät ra khoûi ñôøi soáng, cuõng khoâng chòu taùch rôøi nhaän thöùc khoûi tình yeâu, thô laø chuû ñoäng, laø ñam meâ, laø söùc maïnh vaø laø söï laøm môùi thöôøng tröïc di chuyeån caùc ranh giôùi. Tình yeâu laø nhaø ôû cuûa thô, baát khuaát laø luaät cuûa noù vaø choã cuûa noù ôû khaép nôi, trong voøng khaû naêng nhìn thaáy tröôùc. Thô khoâng bao giôø chòu vaéng maët hay khöôùc töø.

Tuy nhieân thô khoâng chôø ñôïi gì vaøo nhöõng lôïi theá cuûa thôøi ñaïi. Gaén lieàn vôùi soá phaän cuûa chính mình vaø ñöùng ngoaøi moïi yù thöùc heä, thô töï bieát mình ngang haøng vôùi chính cuoäc soáng voán khoâng phaûi töï chöùng minh. Vaø cuõng nhö moät ñoaïn thô daøi linh hoaït, baèng cuøng voøng sieát ñoù thô töø hieän taïi oâm voøng caû quaù khöù vaø töông lai, phaøm tuïc cuøng vôùi sieâu phaøm, caû khoaûng khoâng gian haønh tinh cuøng khoâng gian vuõ truï. Caùi taêm toái maø ngöôøi ta traùch cöù nôi thô khoâng do chính baûn chaát cuûa thô, voán vaãn duøng ñeå soi saùng, maø do ngay ôû caùi ñeâm toái maø noù thaùm hieåm, vaø thaáy coù boån phaän phaûi thaùm hieåm; ñeâm toái cuûa chính taâm hoàn vaø cuûa söï huyeàn bí ñang phuû laáp con ngöôøi. Loái dieãn taû cuûa nhaø thô luùc naøo cuõng töï buoäc khoâng ñöôïc toái muø vaø loái dieãn taû ñoù khoâng keùm gaét gao so vôùi loái dieãn taû cuûa khoa hoïc.

TC THÔ 9 • 29

Nhö vaäy, bôûi söï hoøa mình troïn veïn vaøo söï vaät, nhaø thô laø moái daây lieân laïc cuûa chuùng ta vôùi caùi thöôøng tröïc vaø thuaàn nhaát cuûa con Ngöôøi. Vaø baøi hoïc cuûa ngöôøi laøm thô laø söï laïc quan. Vôùi nhaø thô chæ coù moät ñònh luaät hoøa hôïp chi phoái toaøn caû theá giôùi taïo vaät. Khoâng gì coù theå baát ngôø xaûy ra trong theá giôùi ñoù maø do baûn chaát coù theå vöôït qua taàm voùc cuûa con ngöôøi. Nhöõng ñaûo loän gheâ gôùm trong lòch söû chæ laø nhöõng tít nhòp theo muøa trong moät chu kyø nhöõng tieáp noái vaø ñoåi môùi roäng lôùn hôn. Vaø caùc nöõ Hung Thaàn ñi ngang qua, ngoïn ñuoác ñöa cao chæ soi saùng ñöôïc coù moät khoaûnh khaéc cuûa caùi ñeà taøi raát daøi ñang dieãn ra. Nhöõng neàn vaên minh ñaõ laõo luyeän khoâng theå cheát ñöôïc vì nhöõng xao xuyeán cuûa moät muøa thu, maø chæ thay hình ñoåi daïng. Chæ coù söï baát ñoäng môùi laø moái ñe doïa. Nhaø thô laø keû naøo ñaäp vôõ cho ta caùi ta ñaõ taäp thaønh quen.

Vaø chính ôû choã ñoù maø nhaø thô duø töï mình khoâng muoán vaãn lieân heä chaët cheõ vôùi bieán coá lòch söû. Vaø khoâng coù gì trong thaûm kòch cuûa thôøi ñaïi hoï ñoái vôùi hoï laø xa laï. Vôùi taát caû moïi ngöôøi — nhaø thô phaûi noùi leân roõ raøng loøng khao khaùt ñöôïc soáng trong thôøi ñaïi vaïm vôõ ñoù. Bôûi vì thôøi gian meânh moâng vaø môùi meû, caàn phaûi naém laáy ngay. Vaäy chöù chuùng ta seõ nhöôøng laïi caùi vinh quang cuûa thôøi ñaïi chuùng ta cho ai ñaây?

“Ñöøng sôï”, lòch söû baûo, vaøo moät ngaøy naøo ñoù khi noù loät caùi maët naï baïo ñoäng ra — vaø vôùi baøn tay ñöa leân noù phaùc caùi cöû chæ hoøa giaûi cuûa Thaàn Linh chaâu AÙ ngay giöõa vuõ ñieäu taøn phaù cuûa mình. “Ñöøng sôï vaø cuõng ñöøng nghi ngôø — bôûi vì nghi ngôø laø dieät söùc vaø sôï haõi laø noâ dòch. Toát hôn neân laéng nghe tieáng voã nhòp nhaøng maø baøn tay vöôn cao cuûa ta, baøn tay ñoåi môùi, in vaøo caâu noùi vó ñaïi cuûa con ngöôøi luùc naøo cuõng treân ñöôøng saùng taïo. Söï thaät laø cuoäc soáng khoâng sao töø boû chính noù ñöôïc. Khoâng coù caùi gì soáng maø baét nguoàn töø hö voâ, hay say meâ hö voâ. Maø cuõng khoâng coù gì giöõ laïi hình theå hoaëc kích thöôùc, döôùi böôùc tieán doàn daäp khoâng ngöøng cuûa con Ngöôøi. Bi kòch khoâng ôû trong chính söï hoùa thaân. Thaûm kòch thöïc söï cuûa thôøi ñaïi naèm trong khoaûng caùch maø ngöôøi ta ñeå maëc cho gia taêng giöõa con ngöôøi höõu haïn vaø con ngöôøi voâ haïn. Con ngöôøi ñöôïc soi saùng ôû phía beân naøy coù ñeå cho mình bò toái muø ôû phía beân kia khoâng? Vaø söï tröôûng thaønh goø eùp cuûa hoï trong moät coäng ñoàng khoâng coù caûm thoâng coù phaûi laø tröôûng thaønh giaû taïo khoâng?...”

Boån phaän cuûa nhaø thô baát chia phaân laø phaûi nhaän chaân trong chuùng ta hai thieân chöùc cuûa con ngöôøi vaø ñoù chính laø naâng cao tröôùc trí tueä moät taám göông soi chieáu roõ hôn nhöõng may maén tinh thaàn cuûa chuùng. Ñoù laø gôïi ra giöõa chính theá kyû naøy moät phaän ngöôøi xöùng ñaùng hôn cuûa ngöôøi nguyeân thuûy. Sau cuøng, ñoù chính laø keát hôïp moät caùch daïn dó hôn taâm hoàn cuûa ñaùm ñoâng vôùi söï tuaàn hoaøn cuûa naêng löïc tinh thaàn trong theá giôùi... Ñoái dieän

30 • TC THÔ 9

vôùi naêng löïc haït nhaân, ngoïn ñeøn ñaát cuûa ngöôøi laøm thô coù ñuû cho chính hoï khoâng? Coù, neáu con ngöôøi coøn nhôù ñeán ñaát.

Vaø ñoái vôùi nhaø thô, laøm yù thöùc hö nguïy cuûa thôøi ñaïi mình cuõng ñaõ laø quaù laém roài.

Baûn Vieät ngöõ cuûa Hoaøng Ngoïc Bieân

TC THÔ 9 • 31

JeaN CoCTeau

Bí Maät cuûa Maøu xanh

Bí maät cuûa maøu xanh ñöôïc giöõ kín. Maøu xanh ñeán töø coõi xa. treân ñöôøng ñi, noù raén laïi vaø bieán thaønh nuùi. Con ong ñaõ laøm coâng vieäc naøy. Nhöõng con chim ñaõ laøm coâng vieäc naøy. Thöïc ra, ngöôøi ta chaúng bieát gì caû. Ngöôøi ta noùi tôùi maøu xanh phoå. ÔÛ Naples, Ñöùc Thaùnh Meï ñoàng trinh thu mình trong nhöõng choã vaùch lôû khi baàu trôøi luøi xa.

Nhöng ôû ñaây moïi chuyeän ñeàu laø chuyeän huyeàn bí. Chuyeän huyeàn bí ngoïc lam, chuyeän huyeàn bí Ñöùc Meï ñoàng trinh, chuyeän huyeàn bí caùi voøi daãn, chuyeän huyeàn bí caùi coå aùo lính thuûy, chuyeän huyeàn bí nhöõng tia naéng xanh choùi loøa vaø con maét xanh cuûa em xuyeân suoát traùi tim toâi.

Töôûng Nhôù Claude Debussy

Soùng nöôùc, laù caây, gioùVaø nhöõng sinh vaät khaùc khoâng maët muõiYeâu meán ngöôøi, chaøng phuø thuûy cuûa caûnh vaät,Vaø bieát laø ngöôøi soáng maõi.

Moät quaû maän luïc töï huûy mìnhMaùu töø veát thöông chaûy ra laø vaøng Ñaù hoa khoâng ñeø beïp noåi con ngöôøi ñaõ khuaátmaø pho töôïng laø caû moät ñaùm maây.

32 • TC THÔ 9

Maàu NhieämCoù thaät laø trong thaønh phoá suoái nöôùc cuûa ngöôøi, hôõi Thaùnh nöõ

Ñoàng trinh,Ngöôøi ñaõ hieän ra tröôùc nhöõng ngöôøi choät, ngöôøi queø?Lính thuûy ôû Bretagne ñaõ troâng thaáy ngöôøi nôi nhöõng coät

caêng buoàm,Khoâng phaûi toâi keå chuyeän naøy, chính hoï ñaõ keå.Hoï baûo, ngöôøi khoaùc leân ngöôøi aùo quaàn chim eùnNeàn laø hoa löu ly, treân giaáy caét hoa vaên.Tieáng theùt cuûa ngöôøi nghe nhö tieáng theùt moøng bieånKhi ngöôøi bieán maát, ñaõ ñeå laïi nhöõng chöõ vieát teân hoï.

Heïn Hoø Vôùi Thuûy ThuûRaát coù theå laø ta ñang bieán maát Feùlicienne aï.Caùi gaït taøn kia, cuõng raát coù theå laø ta ñaõ ñaùnh caép cuûa naøng.Neáu nhìn thaáy ta löôïn moät voøng cungHaõy ñöøng baûo cho maáy tay thuûy thuû gan daï:Ta seõ trôû laïi trong khoaûng thôøi gian nhö khi ta ra ñiVôùi chieác quaït len keû oâ vuoâng cuûa boä baøi.

Jean Cocteau (1889, Maisons-Laffitte, Phaùp) khoâng chæ laøm thô , vieát kòch, vieát tieåu thuyeát, pheâ bình vaên hoïc, maø coøn laøm ñieâu khaéc, laøm goám, veõ tranh, minh hoïa, laøm phim, vieát nhaïc, vaø trang trí. Cho duø nhöõng nhaän ñònh vaø ñaùnh giaù veà con ngöôøi vaø taøi naêng oâng raát khaùc nhau vaø raát hay thay ñoåi--bôûi chính coâng vieäc ngheä thuaät cuûa oâng cuõng khoâng heà ñöùng nguyeân moät choã!--Cocteau vaãn ñöôïc coi laø nhaø myõ hoïc vaø laø moät göông maët ñoäc ñaùo cuûa nhöõng phong traøo vaên hoïc ngheä thuaät tieàn phong ñaàu theá kyû naøy.Ngoaøi thô, tieåu phaåm, tieåu thuyeát vaø kòch, nhö Le Coq et l (1918), Le Potomak (1919), Plain Chant (1923), Thomas l (1923), Les Marieùs de la tour Eiffel (1924), Or-pheùe (1927), Les Enfants terribles (1929), Opium (1930), La Machine Infer-nale (1934), Parents terribles (1938), Renaud et Armide (1943), Coteau coøn döïng vôû Le Sang dpoøete (1930), tham gia thöïc hieän vôû lÙternel Retour (1943), vaø quay caùc phim la Belle et la Beâte (1946), Orpheùe (1949), le Testament dùe (1960). Trong nhaø nguyeän ôû Milly-la-Foreât laø choã ñaát oâng vónh vieãn naèm xuoáng naêm 1963, chaám döùt moät ñôøi laøm ngheä thuaät lieân tuïc vaø phong phuù, döôøng nhö khoâng ngöøng traû lôøi caâu hoûi thaùch ñoá maø nhaø hoaït ñoäng saân khaáu ballet ngöôøi Nga Diagkilev ôû Chaâu aâu töøng noùi vôùi oâng: “Haõy laøm toâi ngaïc nhieân.”_

TC THÔ 9 • 33

WysLaWa szymborska

Xöù Khoâng Töôûng

Moät hoøn ñaûo nôi ñoù moïi thöù ñeàu ñöôïc vaïch roõ.

ÔÛ ñoù, moïi söï coù theå ñöôïc chöùng minh.

ÔÛ ñoù, khoâng ñöôøng naøo khaùc tôùi ñoù ngoaøi con ñöôøng tieán.

Nhöõng luøm caây ôû ñoù tróu naëng nhöõng lôøi giaûi ñaùp.

ÔÛ ñoù coù moät caây goïi laø Ñoaùn Truùngvôùi caønh laù khoâng bao giôø maéc míu.

Moät caây ñôn giaûn ñeán loùa maét teân laø Thoâng hieåubeân caïnh con suoái meänh danh laø Lí ñöông nhieân.

Baïn caøng ñi tôùi caøng môû ra theânh thangcaùi Thung luõng Hieån nhieân.

Neáu hoaøi nghi naøo xuaát hieän, gioù thoåi tan lieàn.

AÂm vang chôû theo tieáng noùi khoâng heà ñöôïc goïivaø saün saøng giaûi toû nhöõng bí aån traàn gian.

Beân phaûi laø caùi hang nôi í nghóa cö nguï.

Beân traùi laø caùi hoà cuûa Thaønh tín.

Chaân lí töï böùt khoûi ñaùy hoà vaø tröôøn treân maët nöôùc.

Thung luõng do Kieân ñònh ngöï trò.Vaø töø choùp ñænh coù moät taàm nhìn xuoáng Trung taâm Vaät chaát.

34 • TC THÔ 9

Duø bao quyeán ruõ, hoøn ñaûo vaãn khoâng ngöôøivaø nhöõng daáu chaân nho nhoû thaáy roõ saùt bôø,taát caû, ñeàu höôùng tôùi bieån.

Nhö theå bao khôûi haønh chæ moät ñi töø ñoùñeå lao vaøo saâu thaúm khoâng trôû laïi.

Vaøo cuoäc ñôøi khoâng bieát khoâng ngôø.

Töï Phaân Thaân

Gaëp nguy con ñæa bieån taùch mình laøm hai:hieán trao nöûa mình cho theá giôùi nuoát chöûngcoøn nöûa mình nöõa ñeå troán.

Noù töï xeù mình thaønh dieät vong vaø cöùu roãi,thaønh hình phaït vaø aân thöôûng, thaønh caùi ñaõ vaø caùi seõ.

Giöõa thaân ñæa bieån môû ra moät khe saâuvaø bôø meùp beøn xa laï nhau.

Caùi cheát moät bôø, bôø kia söï soáng.Tuyeät voïng beân ñaây, hi voïng beân kia.

Neáu thaêng baèng, hai ñóa caân baát ñoäng.Neáu coù coâng lí, thì laø ñaây.

Cheát ñuùng möùc caàn thieát, khoâng vöôït laèn ranh.

Sinh tröôûng nöõa töø thaân taøn vôùt laïi.

Chuùng ta, cuõng vaäy, bieát caùch phaân thaânnhöng chæ thaønh xaùc thaân vaø tieáng thaàm ñöùt ñoaïnthaønh nhuïc theå vaø thi ca.

TC THÔ 9 • 35

Moät beân laø coå hoïng, beân kia laø tieáng cöôøi,mong manh, mau taét lòm.

Loøng naëng tróu nôi ñaây, coøn tinh anh nôi kiachæ ba chöõ, nhö ba chieác loâng hoàng bay vuùt.

Khe saâu khoâng chia lìa chuùng ta.Khe saâu bao quanh chuùng ta.

Nguyeãn Tieán Vaên dòch

keNzo

Hoa Xinh Haï Höông

Thaùng gieâng

Thaùng hai

Thaùng baûy

Thaùng baûy

Thaùng baûy

Thaùng baûy

Thaùng baûy

Thaùng baûyThaùng baûy

Thaùng baûy...

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch

36 • TC THÔ 9

erNesT hemiNWay

Thô Traéng“ 30 “ 7 ! 11 : 14 , 13 . 3, 3, , . , 15 ; 22 !

,

Oak Park, 1916 Trapeze (10 Thaùng Möôøi Moät 1916)

eDWiN morgaN

Baøi Ca Cuûa Con Quaùi Vaät Hoà Loch NessSssnnnwhuffffll?Hnwhuffl hhnnwfl hnfl hfl?Gdroblboblhobngbl gbl gl g g g g glgl,Drublhaflablhaflubhajgabhaflhafl fl fl-gm grawwww grf grawf awfgm graw gm,Hovoplodok-doplodovok-plovodokot-doplodokosh?Splgraw fok fok splgrafhatchgabrlgabrl fok splfok!Zgra kra gka fok!Grof grawff gahf?Gombl mbl bl-blm plm,blm plm,blm plm,bip,

Nguyeãn Ñaêng Thöôøng dòch

* Theo truyeàn tuïc hoà Loch Ness (Toâ Caùch Lan) laø choã aån cuûa moät con khuûng long. EM noùi baøi thô beân treân laø lôøi oaùn hôøn cuûa con quaùi vaät coâ ñôn tröôùc khi laën xuoáng nöôùc bieät taêm, vì luùc troài leân noù khoâng ñöôïc gaëp laïi luõ baïn thôøi thanh xuaân.

TC THÔ 9 • 37

ChaâN PhöôNg

Khoâng Theå Phaùn Xöû

khoâng theå phaùn xöûbình minh ban ñaàu vôùi daáu chaân em

toâi chæ coøn caùch ñoàng loûañeå ñöôïc yeân thaân cuøng soá kieáp

em voâ toäi chaêng?

ngoaøi soùng trieàu racoøn ai bieát ñöôïc ñieàu bí aån

ngoâi nhaø caùt laáp chuùt im laëng rong reâu ñoài gioù loäng...

haõy vöùt maët naï vaøo khoùi söôngroài lôùn tieáng cöôøi

coù leõ huyeàn thoaïiñaõ boû laïi chuùng mìnhgiöõa thaân xaùc raùch ñoâiñeå nhaéc nhôû söï thaät sau cuøng

laø chöa töøng coù bieån hoaëc maët trôøi

maø chæ coù veát thöông kinh nieân cuûa nöôùc noãi voâ voïng muø loøa cuûa löûa

38 • TC THÔ 9

cuõng nhöchöa töøng coù em vôùi toâi maø chæ coù ñoâi baøn tay quôø quaïng suoát ñôøi trong queân laõngtheá thoâi

Kieáp Tröôùc, Kieáp Naøy, Vaø Kieáp Sau cuûa Bieån

laïc loaøitheo kinh maïch thôøi gian

haït nöôùc maëntöø khoeù maét emrôi qua côn khaùt chaùy loøng toâi

thaám tan vaøo caùc ñòa taàng traéng muoái

khi hieåu rabieån laø traùi tim gheùp taïm cuûa moïi cuoäc tình

thì ñaõ ñeán luùc phaûiboû caùc maåu vuïn muøa heø laïi chothuûy trieàu luõ chim baõi cuoäi

ñeå saém vai laõo giaøngoài tröôùc giaác mô baïc soùngchia haït caùt sau cuøngvôùi caùi cheát buoàn thiu

duø muoán hieåu theá naøonuï hoân ñaàu tieân vaø nuï hoân laàn cuoái cuûa loaøi ngöôøi

cuõng chaúng hôn gìmaët tröôùc

TC THÔ 9 • 39

maët saumoät ñoàng caéc cuõ

chieác noâi cuøng naám moà cho bieån

chính laømoâi em vôùi moâi toâi

Doïc Theo Maïch Thô Caïn

doïc thô maïch thô caïnchöõ vuïn caâu rôøiphôi treân ñaù saïn

ñöôøng chaân trôøi laø daây treo ñoàhong khoâ maáy caùnh buoàm dó vaõng

nôi haäu tröôøng cuûa bieånñoâi vôï choàng giaøngoài tröôùc giaù veõ boû hoang

ñaët maùy chöõ cuoái gheành rongtoâi ghi cheùpnguyeân baûn lôøi soùng traéng

40 • TC THÔ 9

Vaàn Veø Laø Chuyeän Vôù Vaån

Ñoã Kh.

“Ñeïp trai ñi boä khoâng baèng maët roã ñi xe”. Noùi moät caùch traéng trôïn, ñaây laø tình traïng theâ thaûm cuûa thi ca (theo ñònh nghóa truyeàn thoáng

cuûa noù) hieän nay trong cuõng nhö ngoaøi nöôùc, ôû Ñoâng cuõng nhö ôû Taây, sau nhöõng thieân nieân kæ laøm möa laøm gioù nhôø boä maõ. Hieän töôïng naøy taát yeáu vaø cuõng deã hieåu. Theá kæ saép heát ñaõ chöùng kieán söï bieán thaùi cuûa caùc phöông tieän truyeàn ñaït ngoân ngöõ moät caùch aøo aït ñeán ñoä “boä laïc hoùa” trôû laïi neàn vaên minh nhaân loaïi (Mc Luhan): Vaên hoùa, noùi chung vaø phaàn lôùn, ñaõ boû rôi caùi trung gian môø aûo cuûa giaáy möïc ñeå veà vôùi thính, thò trong khi toaøn caàu trôû thaønh thu heïp nhö moät thoân laøng vôùi kích thöôùc cuûa haønh tinh.

Laõnh vöïc cuûa chuùng ta dó nhieân khoâng thoaùt khoûi baøn tay tia saùng (300,000 km/giôø) cuûa thôøi ñaïi. Toâi khoâng caàn thí duï laûi nhaûi ví Christiane Amanpur vôùi caùi baø Ba Lan maø toâi khoâng theå naøo nhôù teân hay Keanu Reeves vôùi caùi oâng gì ñoù nhaø vaên Do Thaùi. Anh cao boài quaûng caùo Mar-lboro giôø oai hôn Töø Haûi vaø khaép nôi treân theá giôùi ngöôøi ta giaûi trí nhieàu hôn vôùi thaèng guø cuûa Disney laø vôùi Salvatore Quaimodo. “Phöông tieän (chính) laø thoâng ñieäp”, oâng baïn cuûa ta baûo. Ñaàu video vaø caùi uoán roán cuûa Lynda Trang Ñaøi ñaõ taùc ñoäng vaên hoùa ôû trong nöôùc hôn laø ngoøi buùt vaø caùi ngoài ngaém chính roán mình cuûa 300 nhaø vaên thô Vieät Kieàu hai möôi naêm vöøa qua. Thô, döôùi daïng thöùc chuùng ta ñöôïc bieát, ngaøy caøng taùch rôøi vôùi hieän taïi vaø ñôøi soáng ñeå trôû thaønh thuù vui beänh hoaïn cuûa nhöõng chuyeân gia baûo toàn xaùc öôùp trong nhöõng caên phoøng kín.

Trong boái caûnh nhoán nhaùo cuûa cuoäc trieät thoaùi toaøn dieän cuûa ngoân ngöõ hieän nay (maø ñieån hình cöïc ñoan laø phong traøo xaâm mình vaø body

TC THÔ 9 • 41

piering, ñeo voøng ôû vuù hay ñeo vaøng ôû löôõi), chuyeän ngöôøi xuoâi keû ngöôïc cuõng deã hieåu. Gioáng nhö nhöõng keû nhaø chaùy chæ lo chaïy caùi noài côm ñieän hay xuoáng taøu di taûn khoâng mang theo con maø chæ mang moãi caùi goái oâm, moät soá caùc nhaø thô vung vaåy Vaàn nhö thöù vuõ khí cuoái cuøng ñeå töï veä. Ñaây laø tröôøng hôïp “gioûi cho laém taém cuõng ôû truoàng”, cuûa nhöõng ngöôøi ngoài choïn maøu caø vaït trong moät traïi (moät theá giôùi ngaøy caøng) khoûa thaân.

Ñeå ñieån hình, toâi xin pheùp ñöôïc duøng Vaàn ñeå thaét caø vaït cho moät soá baøi thô töï do (töï nhieân) trích trong soá vöøa roài (muøa Ñoâng 1996) cuûa Taïp chí Thô:

Haõy taùch rôøi naøng khoûi toâi:Nhöõng naêm du haønh / nhöõng theá heä,Nhöõng soâng ngoøi / nhöõng luïc ñòa, Nhöõng saùch vôû / thaønh phoá / vaùch töôøng.Nhöng maø toâi luoân luoân canh chöøng naøngTöø khe hôû nôi caùnh cöûa.(“Ngöôøi Tình”, baûn dòch Al Bayati cuûa Leâ Thò Thaám Vaân)

Taùch naøng ra khoûi cuøng toâiThaùng naêm / luïc ñòa / soâng ngoøi / vieãn duVaùch töôøng / saùch vôû / xích ñuÑong ñöa theá heä, ñieäu ru phoá phöôøngNhöng toâi vaãn maõi canh chöøngTöø nôi khe cöûa ngaäp ngöøng doõi em.

Tuy ñaây ñaõ coù xích ñu ñong ñöa nhöng chaéc chaén laø chöa ñuû, xin baïn ñoïc kieân nhaãn theâm vaøi ñoaïn nöõa, thí duï:

Naøy nhöõng caùnh cöûa ñaõ kheùpHoài öùcSao boãng môû toangKhi hoàn vaéng boùngToâi kieám ngöôøiNhö tìm caây suùng luïcVôõ ñôøi mìnhHay töï saùtBeân trong(“Moät Hình Thöùc Töï Saùt”, Nguyeãn Thò Thanh Bình)

Cöûa naøo ñaõ ñoùng töø xöaTaïi sao kí öùc laïi uøa vôõ toang

42 • TC THÔ 9

Hoàn ñi phieâu baït gioù ngaønTrôû veà tieáng suùng noå ñoaøng trong toâi

Ñeán ñaây ta thaáy khoâng phaûi ngöôøi laøm thô Vaàn luùc naøo cuõng laûi nhaûi, bò meâ hoaëc maõi bôûi nhöõng caâu kinh cuûa chính mình maø thænh thoaûng cuõng giaät mình tröôùc ñieäu ngheä baát ngôø cuûa baûn thaân. Hoï coøn coù khaû naêng laøm môùi luïc baùt:

Saùng nay ñoàng hoà boãng ñöùngtoâi ñoâi khinoåi höùngcuõng muoánthaùo heát pin ra khoûi cuoäc ñôøitheânh thang ñöùngkhôi khôinhö ñoàng hoà(“Noåi Höùng”, Nguyeãn Thò Hoaøng Baéc)

Saùng nay boãng ñöùng ñoàng hoàCon tim cuõng muoán coù giôø nghæ ngôiGiaûi laoMeät roàiRa chôiThaùo pin ra khoûi cuoäc ñôøiTheânh thang ñöùng ñoù khôi khôi ñoàng hoà

Toát hôn heát, coù leõ toâi neân töï loâi thô toâi ra maø naén noùt vaø uoán eùo:

Ñeâm Haø Noäi vaùy chuøngEm ñít aám vaø toâi döông vaät ngoûng(“...”, Ñoã Kh.)

Haø Noäi ñeâm phuû vaùy chuøngToâi döông mình cöùng aám cuøng ñít em

Caùc thí duï vöøa roài cho thaáy, laøm thô cho Vaàn, thaät ra cuõng chæ laø meïo vaët. Coù keû thaáp ngöôøi cao, taøi vaët ôû treân ñôøi chaúng bao giôø ñöôïc phaân chia ñoàng ñeàu nhöng caøng cao thì laïi caøng haïi. Vaøo luùc maø ngöôøi ta ñaõ bieát laø huùt thuoác laøm haïi phoåi mình vaø haïi caû phoåi ngöôøi khaùc thì ñaùng sôï nhaát

TC THÔ 9 • 43

laø nhöõng ngöôøi nhaû khoùi raát laø troøn. Khi ngoân ngöõ ñaõ chöùng toû söï baát löïc, noùi roäng ra hôn vaán ñeà vôù vaån cuûa vaàn veø (aùo daøi coù neân hôû coå kieåu Traàn Leä Xuaân?), Thô phaûi trôû veà vôùi ñôøi soáng, khi maø ñaây ñoù ñaõ baét ñaàu vang tieáng huù voâ ngoân thaân thöông cuûa caùc thieàn sö.

Taûi thô baèng phöông tieän môùi hay döôùi moät hình thöùc khaùc khoâng phaûi laø xuùc phaïm ñeán “naøng” cuûa Ngu Yeân (Vaàn) mó mieàu treân nhöõng trang giaáy hoa vaân. Thô vaàn ñaõ leân lòch nhö hoa haäu aùo taém, oai nghieâm nhö nhöõng di aûnh baøn thôø. Toâi cuùi ñaàu laïy moät caùch kính caån. Nhöng ñeå soáng, Thô phaûi laø hôi thôû, khoâng theå laø baøn thôø, phaûi (linh tinh dung tuïc) baøi tieát, khoâng theå laø uy nghi baøi vò. Vaàn, ôû ñaây laø bieåu döông theáp vaøng cuûa moät thôøi kì ñaõ maát, laø chaán song traät töï cuûa moät caên nhaø khoâng coøn. OÂm caùi cöûa soå saét treân moät baõi ñaát troáng, tình traïng ngôù ngaån naøy daân gian goïi laø taâm thaàn, nhöõng cuï töø queùt maõi tröôùc coång cuûa nhöõng mieáu ñeàn ñaõ ñöôïc xeáp haïng di tích lòch söû.

“Thoaït tieân laø ngoâi lôøi” nhö Phan Taán Haûi nhaéc laïi trong baøi Taïi sao Thô Vaàn? (Thô soá 8). Roài Taân Öôùc coù “Nhöõng keû ñaàu tieân seõ laø nhöõng keû sau cuøng”. Trong traät töï ngaøy nay ñang ñònh hình, lôøi huït hôi hôùt haûi ñuoåi theo cuoäc soáng. Nhö caùi boùng cuûa chaøng cao boài hí hoïa Lucky Luke (“Ngöôøi ruùt suùng nhanh hôn boùng cuûa mình”) khoâng coøn phaûn aùnh kòp hình, thô truyeàn thoáng baén chaäm... thì cheát. Ngaøy nay, truyeàn thoáng khoâng coøn ôû sau löng ta nöõa maø ôû tröôùc maët.

Ñoã Kh.

44 • TC THÔ 9

Ñoã kh.

Khaåu Hieäu Cho Ñeâm Khoâng Nguû

(Choáng buoåi trình dieãn vaên ngheä C.S. taïi raïp Mutualiteù ngaøy 4 thaùng 1-1997 ôû Paris)

Ñaû ñaûo Buø nhìn Voâ thaànÑaû ñaûo Beø luõ Tay sai!Ñaû ñaûo Taäp ñoaøn Laõnh ñaïo!Ñaû ñaûo caùc Maùc! *Ñaû ñaûo Baûo Quoác!Ñaû ñaûo! Ñaû ñaûo!

* Gaàn Groucho Maùc, Harpo Maùc, Chico Maùc vaø chaøng Ngöï laâm Phaùo thuû thöù 4, theo tieåu thuyeát (Lieân Xoâ) Anh em nhaø caùc Maùc Ra Zoáp.

TC THÔ 9 • 45

Nhöõng Ngaøy Khoaùi Caûm

Höôùng daãn

Ñeán moät choã troø chôi ñieän töû.

Tìm moät maùy giaùc ñaáu nhö Mortal Kombat, Virtual Fighter...

Löïa moät nöõ ñaáu thuû maëc vaùy raát ngaén.

Duøng caùc nuùt chæ ñònh ñeå ñieàu khieån naøng ñaù gioø laùi.

Laëp laïi.

Laëäp laïi cho ñeán chaùn.

46 • TC THÔ 9

Baøi Thô Thaùnh Gioùng

TC THÔ 9 • 47

NguyeãN hoaøi PhöôNg

Moät Trong Raát Nhieàu Noãi Buoàn hay Baøi Thô Veà Nhöõng Keû Muoán Laøm Boá Ngöôøi KhaùcBuoàn nhaát laø moãi khi ra ñöôøngHay laø luùc xung quanh baøn uoáng nöôùcTrong caùc cuoäc vui chôi...Laïi thænh thoaûng gaëp phaûi vaøi keûHoáng haùch, hueânh hoangVoã ngöïc töï coi mình: Laø boá nhöõng ngöôøi khaùc.

Maët hoï veânh, vaùc leân nhö maët ngöïaMaét quaéc leân, haèm haèm... nhö muoán giaän doãi aiMoàm heùt hoø, laûi nhaûi cheâ bai...Xem thieân haï chaúng khaùc gì coû raùc

Hoï lôùn tieáng bình luaän thôøi söï, chính tròLung tung beng Nam-Baéc-Taây-ÑoângLoän tuøng pheøo Trong-Ngoaøi-Treân-Döôùi

Hoaëc cao gioïng nhaän ñònh ngheä thuaät, vaên chöôngThaèng ñoù..., con kia..., gaõ noï..., gaõ naøy...Veõ..., vieát..., trình baøy..., boá cuïc... chaúng gioáng ai.

Thaät khoå sôû cho moät ngöôøi naøo ñoùBoãng moät hoâm bò hoï xaùch leân baøn moåNeáu khoâng bò deø bæu:Haïng ngu si, xaáu xí, ñaàn ñoän...Thì cuõng ñöôïc cheâ bai:Ñoà bò thòt, tuùi côm, giaù.aùo..

Hoï töï ñaët ra, töï phong cho mình... moät ñaúng caáp cao hôn.Roài ngoài ñoù khua moâi, muùa meùp, khoaùc laùcCöù nghó mình laø boá... laø cha.Vaø laøm cho thieân haï buoàn, böïc mình.

Empelde: Nhöõng ngaøy tuyeát rôi ñaàu tieân, Ñoâng 1996._

48 • TC THÔ 9

NguyeãN ÑaêNg ThöôøNg

Goõ Cöûa Queâ Höông

Coác coác coác

Ai ñaáy?Coùc ñaâyCoùc naøo?Coùc thi sóLoän nhaø roài cha noäi

Coác coác coác

Ai ñaáy?Coùc ñaâyCoùc naøo?Coùc ca daoCuùt. ÔÛ ñaây chæ ca suùng

Coác coác coác

Ai ñaáy?Coùc ñaâyCoùc naøo?Coùc caäu oâng trôøiLaùo. Tao ñaõ loät da noù

Coác coác coác

Ai ñaáy?Coùc ñaâyCoùc naøo?Coùc ñuï tía maàyDaï, coù ngay. OÂng chôø môû cöûa

TC THÔ 9 • 49

NguyeãN Ñoã

Khoâng Ñeà Nhöõng Con Soá

khoâng moät naêm naêm hai hai boán saùu haiMi Mi môù Ca Daêng ñaùi daàmRomanio suùt tung ñieän thoaïicaàu Saøi Goøn Laêng Cha Caûphôû Taây Hoàtoâi maûi mieát chôû vôï toâi moãi chieàuñaùi khoâng qua ngoïn coû

maøy laø moät thaèng quaùi naøo ñoùthaèng naøo ñoù laø maøycoù theå laøm ai ñoù buïng mang daï chöûatoâi ñi taøu baèng veù khoâng choãtoâi ñi xe baèng xe xin soácon coù chui töø buïng meï ra khoâng hôû meï?

chieàu nay toâi laïi khoùa cöûañi tìm ñöôøng cöùu mình baèng ñieän thoaïikhoâng moät naêm naêm boán saùu haitieáng chuoâng töøng ñôït reân daøitoâi quay Moät boán!

* Moät boán: Soá ñieän thoaïi baùo chaùy khaån caáp.

50 • TC THÔ 9

NguyeãN hoaøNg Nam

Ngöôøi Soùichæ trong maøn ñeâm ñôøi khoâng theå maát

toâi gaøo teân emcuoàng trôøi gioù ruùmaùu baät moâi theømmaét long daõ thuù

tieáng theùt xoaùy vangxeù töøng keõ toùcbaán loaïn tay chaâncuoäc ñua hoàng hoäctinh tuù noå phanhtreân ñaàu löôõi nhoïnboùng toái nhe nanhthaân ngöôøi nuoát troïn

toâi gaøo teân emmaùu phöøng chaát ñoátnguøn nguït phöït timtoaøn thaân ngoïn ñuoác

maët trôøi kheùt ñenda höøng nheåu gioïtcuïm maây noàng menthieân ñaøng löûa boácñòa nguïc bung toangma aøo quyû aïtleân ñænh tuïc phaømphoït traøo choùt voùt

toâi goïi teân emtraêng rôøi raõ rôùtlieám meùp ñaõ theømtieáng cöôøi nhôùt nhôït

chæ trong maøu traêng laø ñôøi coù thaät

TC THÔ 9 • 51

Ñoà AÊn Dôû

52 • TC THÔ 9

Phuï baûn Leâ Thaùnh Thö p52

TC THÔ 9 • 53

Chuû Ñeà Thô Vaàn

Tieáp theo vaø heát

Thuïy khueâ

Traû lôøi caâu hoûi: Chò nghó gì veà thô coù vaàn?Toâi khoâng ñaët vaán ñeà thô coù vaàn vaø thô khoâng vaàn. Moãi khi ñoïc vaên

thô, toâi thöôøng ñeå yù tìm xem: choã naøy coù thô khoâng? hay chæ laø nhöõng caâu vaên vaàn? Choã kia coù thô khoâng? hay chæ laø nhöõng caâu, nhöõng chöõ, vieát leân, vieát xuoáng, haøng naøy sang haøng khaùc tuøy höùng.

Toâi raát thích chöõ Tìm Thô trong Tieáng Noùi cuûa anh Ñoã Quùy Toaøn, caâu naøy ñöa ra hình aûnh moät ngöôøi vöøa ñoïc vöøa tìm thô (taát nhieân laø thô hay). Nhieàu khi ngöôøi ta cöù vieát böøa nhöõng chöõ laø chöõ, maø khoâng coù caû vaên, laãn thô. Ñieàu naøy cuõng deã hieåu, ôû thôøi naøo cuõng vaäy, thöôøng thöôøng chuùng ta ñoïc caû traêm baøi thô in treân baùo, may ra môùi coù moät hai baøi, hoaëc moät hai caâu hay, cuõng ñaõ laø quyù laém roài.

Vaäy thô laø moät saûn phaåm hieám; khoâng phaûi cöù laøm thô laø thaønh nhaø thô. Toâi cho raèng thô laø moät thöù ngoân ngöõ keát tinh, ngoân ngöõ taïo hình, ngoân ngöõ gôïi aâm vaø gôïi caûm. Vaàn chæ laø moät trong nhöõng yeáu toá taïo aâm cho thô. Vaäy vaàn chæ laø moät ñaëc tính nhö nhieàu ñaëc tính khaùc. Thôøi khôûi thuûy, trong thô coå nhö Kinh Thi, vaàn khoâng phaûi laø yeáu toá chuû choát.

Thô ôû Kinh Thi, lôøi leõ vaø vaàn ñieäu raát töï do: Con ngöôøi thôøi thöôïng coå döôøng nhö töï do hôn baây giôø. Sau ñoù, loaøi ngöôøi “vaên minh” ra, naåy sinh luaät leä, pheùp taéc. Ñaïo Nho khoáng cheá xaõ hoäi Trung Quoác, trôû thaønh ñoäc toân ôû ñôøi Haùn, vaø truyeàn sang ta töø thôøi kyø Baéc thuoäc. Nhöng chæ thaáy söû cheùp, ñeán ñôøi Tieàn Leâ, khi Leâ Ñaïi Haønh tieáp söù nhaø Toáng laø Lyù Giaùc, vua môùi sai sö Khuoâng Vieät laøm baøi haùt, ñeå tieãn Lyù Giaùc veà nöôùc, lôøi raèng:

Töôøng quang phong haûo caåm phaøm tröôngDao voïng thaàn tieân phuïc ñeá höôngVaïn truøng sôn thuûy thieäp thöông langCöûu thieân quy loä tröôøngTình thaûm thieátÑoái ly tröôøngPhan luyeán söù tinh lang

54 • TC THÔ 9

Nguyeân töông thaâm yù vò bieân cöôngPhaân minh taáu ngaõ hoaøng

Traàn Leâ Saùng dòch:

Trôøi ñeïp gioù laønh, caùnh buoàm giöôngXa ngoùng thaàn tieân, laïi ñeá höôngVöôït soùng xanh, muoân truøng non nöôùcVeà phöông trôøi, ñöôøng tröôøngTình thaém thieátCheùn ly bieätVin xe söù vaán vöôngXin ñem thaâm yù vì bieân giôùiTaâu vua thaät toû töôøng

(Khuoâng Vieät laøm naêm Ñinh Hôïi 987, theo Ñai Vieät Söû Kyù Toaøn Thö)

Nhö vaäy, baøi thô ñaàu tieân ñöôïc ghi laïi trong söû saùch cuûa nöôùc ta laø moät baøi haùt, coù theå laø phoûng theo moät töø khuùc naøo ñoù cuûa Taàu. Nhöng nhìn döôùi con maét chuùng ta ngaøy nay, thì ñoù laø moät baøi thô khaù töï do. Cho neân toâi vaãn nghó raèng cuï Phan Khoâi noùi ñuùng: Chính aûnh höôûng Toáng nho ñaõ goø eùp con ngöôøi, ñaøn baø trong tam cöông nguõ thöôøng, ñaøn oâng trong ñaïo chính nhaân quaân töû: Vua-toâi, treân-döôùi, toân ti traät töï, vaø thô phuù phaûi theo nieâm luaät gaét gao.

Nhöng caùi nieâm luaät khaét khe aáy, ñoâi khi khoâng hoaøn toaøn dôû. Nhìn laïi thô Ñöôøng thì thaáy: Hình nhö chính nieâm luaät baét buoäc ngöôøi ngheä só phaûi “travailler” chöõ nghóa cuûa mình. Coù theå vì theá maø nhöõng tuyeät taùc cuûa Ñöôøng thi, cho ñeán baây giôø vaãn chöa theá heä naøo baét kòp. Bôûi döôøng nhö khi ngöôøi ta ñaõ quen vôùi caùi nieâm luaät khaéc khoå aáy roài, thì khoâng coøn thaáy noù vöôùng nöõa. Noù chæ giuùp cho ngöôøi ngheä só reøn mình, luyeän chöõ nghóa cuûa mình cho ñaéc Ñaïo. Vì thô chính laø Ñaïo: Ñaïo chöõ. Caùi giôùi haïn, nhieàu khi laïi laø moät caùch tu thaân ñeå vöôn leân moät ñænh cao hôn, ñeå vöôït tôùi caùi voâ haïn, voâ cuøng. Cho neân, thô Ñöôøng coâ ñoïng, nhieàu hình aûnh, phöùc aâm, ña nghóa. Thô Ñöôøng cuõng gioáng nhö traø Taàu, chæ nhaáp moät nguïm nhoû cuõng ñuû thaáy höông vò ngaït ngaøo, trong khi phaàn lôùn nhöõng baûn “tröôøng thi” (heát thôøi naøy ñeán thôøi khaùc), ta coù uoáng caû ao cuõng chæ thaáy toaøn nöôùc laõ.

Vaäy vaán ñeà ñaët ra, khoâng phaûi laø coù vaàn hay khoâng vaàn, cuõng khoâng phaûi coå ñieån hay hieän ñaïi, maø laø: Khi ñöôïc töï do, con ngöôøi coù bieát “töï laøm khoù” ñeå saùng taùc nhöõng saûn phaåm thöïc söï laø thô, hay söï töï do chæ ñöa ñeán nhöõng voäi vaøng, nhöõng loá laêng saøm sôõ?

Thô laø con ñöôøng khoù, neáu khoâng muoán noùi laø khoù nhaát trong vaên chöông. Coù nhöõng thi só baåm sinh, nhöng sau söï baåm sinh ñoù, hoï ñeàu coù haønh trang tö töôûng, coù nhöõng suy nghó lao lung veà cuoäc ñôøi, duø laø raát treû,

TC THÔ 9 • 55

roài hoï môùi duøng ngoân ngöõ thô nhö moät caùch phaùt bieåu coâ ñoïng nhaát ñeå noùi veà cuoäc soáng.

Ngaøy nay, theå caùch phaùt bieåu aáy coù khaùc xöa: Chuùng ta coù theå duøng nhieàu phöông tieän ñeå ñi ñeán cuøng moät muïc ñích. Neáu ñöôøng Saøigoøn Haø Noäi coù nhieàu phöông tieän giao thoâng, thì ngöôøi laøm thô hoâm nay, cuõng coù nhieàu phöông caùch, nhieàu hình thöùc saùng taùc.

Rieâng veà khía caïnh nhòp ñieäu khoâng thoâi, thì nhòp ñieäu trong thô ngaøy xöa laø nhòp ñieäu cuûa vaàn, ngöôøi laøm thô hoâm nay coù theå boû haún nhòp ñieäu cuûa vaàn, ñeå tìm ñeán caùc thöù nhòp ñieäu khaùc nhö nhòp ñieäu hình aûnh, nhòp ñieäu taâm thöùc, nhòp ñieäu aâm thanh, nhòp ñieäu caûm xuùc, nhòp ñieäu theå xaùc, nhòp ñieäu taâm linh, keå caû nhòp ñieäu khoâng gian, nhòp ñieäu hình hoïc, nhòp ñieäu tin hoïc, nhòp ñieäu tö töôûng ... Mieãn laø nhöõng con ñöôøng aáy vaãn phaûi daãn ñeán muïc ñích cuoái cuøng laø saùng taïo ñöôïc thöù ngoân ngöõ keát tinh, taïo hình vaø gôïi caûm.

Saùng taïo laø ñi tìm caùi môùi, nhöng treân ñöôøng ñi, ñöøng queân baûn chaát cuûa ngheä thuaät bao giôø cuõng laø caùi Ñeïp. Baudelaire coù theå laøm thô veà moät xaùc cheát thoái röõa, nhöng ngoân ngöõ thô oâng phaùt quang, toûa ra nhöõng hình aûnh ruøng rôïn, khieáp ñaûm, nhöng cuõng voâ cuøng maõnh lieät, tha thieát, kinh hoaøng veà soá phaän tình yeâu vaø con ngöôøi. Francis Bacon coù theå veõ nhöõng böùc hoïa khuûng khieáp veà “angoisse humaine” (noãi khuûng hoaûng cuûa con ngöôøi), veà caùi aùc, caùi xaáu ... nhöng vôùi moät buùt phaùp, boá cuïc xuaát thaàn, gaây ôùn laïnh, toaùt ra moät thöù ngheä thuaät kinh dò, ñoäc ñaùo.

Trôû laïi vôùi thô: Saùng taïo laø saùng taïo ngoân ngöõ daãn ñeán Thô, saùng taïo caùi Ñeïp. Nhöng Thô cuõng nhö caùi Ñeïp, khoù coù theå vaøng thau laãn loän vôùi caùi xaáu, caùi thoâ thieån, caùi voäi vaøng, nham nhôû.

Ngheä thuaät laø töï do. Nhöng laø söï töï do khaéc kyû. Khi bò haïn cheá, giaùo ñieàu, ngheä só bò goø eùp ñeå tìm ra caùi ñeïp. Khi ñöôïc töï do bay boång, thì ngheä só laïi phaûi bieát giaùm ñònh chính mình, ñeå tìm tôùi söï thaêng hoa.

Chuù thích: 1 Toâi khoâng nhôù roõ ñaõ ñoïc ôû ñaâu, hình nhö oâng Nguyeãn Vaên Xuaân thì phaûi,

oâng coù vieát moät caâu ñaïi loaïi nhö: Vieät Nam coù ñeán haøng vaïn ngöôøi laøm thô, maø khoâng coù laáy moät vaøi nhaø thô. Coù theå oâng noùi quaù leân moät tí, nhöng tinh thaàn caâu naøy khoâng xa söï thaät: Ngöôøi mình cöù töôûng “laøm thô” deã, thaät ra laøm thô khoâng deã, khoâng phaûi cöù laøm “luïc baùt” laø coù thô.

TraàN moäNg Tuù

Thô Vaàn vaø Khoâng VaànNgöôøi laøm thô naøo ñaët buùt vieát baøi thô ñaàu ieân chaéc cuõng phaûi laø

moät baøi thô coù vaàn (khoâng noùi ñeán chuyeän hay dôû voäi) Thô vaàn taïo ra aâm

56 • TC THÔ 9

nhaïc, deã nhôù, deã laøm ngöôøi ñoïc, ngöôøi nghe rung ñoäng. Thô vaàn noù ñöa ñöôïc tö töôûng lieân tieáp nhau nhö tieáng soùng doäi keùo theo caùi aâm. Thô vaàn coøn noùi leân ñöôïc caùi trang troïng cuûa chöõ nghóa, noù eùp ngöôøi laøm thô phaûi hieåu thaáu luaät baèng, luaät traéc. Ñoïc moät caâu thô coù baèng, coù traéc nghe ñaõ eâm tai maø caùi aâm cuûa noù coøn doäi vaøo trong hoàn mình. Ngöôøi ta phaûi thaät laø thuaàn nhuyeãn veà laøm thô vaàn roài thì môùi coù theå laøm moät baøi thô khoâng vaàn hay ñöôïc. Vì theo toâi nhöõng baøi thô töï do maø mình caûm nhaän ñöôïc noù hay, mình nhôù ñöôïc noù thì baøi thô ñoù khi ñoïc leân noù vaãn coù baèng, coù traéc vaø coù nhaïc trong thô.

Baøi thô luïc baùt Daën Doø cuûa Nguyeân sa laø moät baøi thô vaàn, chæ ñoïc moät laàn laø nhôù:

Em ñi moãi nhaùnh moät laànnhaùnh xa ñi tröôùc, nhaùnh gaàn ñi saugioù laøm nhaùnh toùc bay maunhaùnh thôm em nhôù, nhaùnh saàu em thöôngngaøn ñeâm ngaøn nhaùnh keo sônmai veà nhôù hoûi anh coøn giöõ ñaây

AÂm nhaïc traøn ñaày trong baøi thô. Trong khi ñoù, toâi trích ra ñaây moät ñoaïn thô trong baøi thô töï do Hoa Tuyeát cuûa Ñoã Quyù Toaøn:

Khi em rôi ñoïng treân nhöõng caønh tuøng naëng tróuEm hieàn haäu em neùp mình nuõng nòuAnh seõ goïi em laø mi maét treû thôMi maét eâm ñeàmMi maét kheùpTreân maët ñaát muoân ñôøiPhuû nhöõng côn mô

Ñoaïn thô naøy coù theå phaûi ñoïc ñeán 2 hoaëc 3 laàn môùi nhôù vì noù khoâng theo caùi vaàn eùp buoäc cuûa luïc baùt nhöng noù cuõng traøn ñaày nhaïc tính vaø ta thaáy raát roõ baèng, traéc ôû moãi caâu xuoáng gioøng.

Coù nhöõng ngöôøi chöa hieåu gì veà thô vaàn caû maø haï buùt xuoáng laøm moät baøi thô töï do (baøi thô khoâng coù vaàn) ñoïc leân ta bieát ngay. Ñoù chæ laø vaên xuoâi vieát xuoáng haøng, cho chaám phaåy tuøy thích maø thoâi, khaùc naøo ñöùa beù chöa bieát boø, chöa bieát ñi maø treøo leân xe ñaïp phoùng xuoáng doác.

Nhöng neáu chæ vì chöõ vaàn maø ngöôøi laøm thô phaûi gheùp chöõ saép chöõ ñeå ñoïc leân cho xuoâi tai thì caùi ñoù seõ bieán thaønh veø, maát heát yù nghóa cuûa thô vaàn ñi.

ÔÛ baát cöù thôøi ñaïi naøo chuùng ta cuõng coù theå laøm môùi ñöôïc thô--neáu chuùng ta coù caùi khaû naêng ñoù--neáu khoâng coù khaû naêng maø cöù nhaém maét khen nhau thì chaúng bao giôø ñi ñeán ñaâu caû. Maãu töï Vieät Nam töø A ñeán Y

TC THÔ 9 • 57

ai cuõng bieát caû (neáu ñöôïc ñi hoïc heát tieåu hoïc) nhöng saép nhaët ñeå thaêng hoa noù thaønh thô khoâng phaûi laø ai cuõng laøm ñöôïc. Nieâm luaät thì hoïc töø Trung Hoïc Ñeä Nhaát Caáp nhöng khoâng phaûi ai cuõng thuoäc baèng baèng, traéc traéc ñeå ñem aùp duïng khi laøm thô.

Moät baøi thô hay khoâng baét buoäc phaûi laø moät baøi thô vaàn, cuõng khoâng nhaát thieát phaûi laø moät baøi thô phaù luaät, phaù caùch. Baøi thô hay laø moät baøi thô khi ñoïc leân ngöôøi nghe thaáy baøng hoaøng, xuùc ñoäng, coù khi nhìn roõ thaáy caùi hay cuûa noù , coù khi chæ nghe thaáy caùi aâm hay cuûa noù, coù khi chæ caûm ñöôïc caùi töù hay cuûa noù. Töïu trung noù phaûi mang caùi chaát thô ôû trong caâu, trong baøi.

Ñoåi môùi thô -- ñöøng noùi ñeán kyõ thuaät voäi, haõy noùi ñeán caùch xöû duïng ngoân ngöõ. Coù nhöõng ngoân ngöõ raát hay, raát chaûi chuoát, raát boùng baåy, raát thô maø chuùng ta khoâng duøng nöõa vì thaáy noù khoâng coøn thích hôïp ôû thôøi buoåi naøy:

Nieàm khaùt voïng, ta ghi vaøo huyeát söûDöôùi chaân em, thô laïc maát linh hoànTa ñau xoùt trong moãi giôø tình töïTa khoùc nhieàu caû nhöõng luùc trao hoânÑinh Huøng

Cuõng nuï hoân, cuõng laø thô vaàn nhöng chöõ nghóa môùi meû hôn, giaûn dò hôn vaãn mang ñaày chaát thô:

Em ngoài thô thaån nhìn ñaøn kieánCuïng ñaàu nhau giöõa vaùch töôøng xanhChuùng hoân nhau maõi maø khoâng chaùnnhö nhöõng hoâm naøo em vôùi anhLuaân Hoaùn

Du Töû Leâ coù taøi laøm môùi thô trong “chöõ”, khoâng phaûi trong kyõ thuaät, oâng ta ñang tìm toøi trong laõnh vöïc naøy:

Nhôù em kim chæ khíu tìnhTröa ngoan lôùp hoïc chieàu laønh khoùm tre

Chöõ “khíu” vöøa queâ muøa, vöøa taàm thöôøng chæ coù ngöôøi nhaø queâ môùi duøng khi noùi veà vieäc vaù quaàn, vaù aùo. Khi thi só ñem noù vaøo thô ñeå vaù tình, chöõ “khíu” boãng trôû thaønh moät vieân ngoïc.

Thô vaàn hay khoâng vaàn, moãi theå thô coù moät caùi hay rieâng cuûa noù. Tuy nhieân neáu chöa laøm ñöôïc moät baøi thô vaàn goïi laø hay thì khoù maø thaønh coâng trong thô khoâng vaàn.

Khi noùi ñeán “thô” laø noùi ñeán -- Chöõ, ñeán YÙ, ñeán Töù -- Thuù thöïc vôùi voán lieáng haïn heïp toâi vaãn chöa hieåu ñöôïc nhöõng baøi thô Baøn Côø Töôùng,

58 • TC THÔ 9

Budweiser noù thô ôû choã naøo. Toâi vaãn coøn ñang suy nghó vì vôùi caùi ñaàu oùc thöôøng baäc trung cuûa toâi thì thô khoâng coù chöõ, khoâng coù töù, khoâng coù yù thì toâi khoâng goïi ñöôïc caùi “tam khoâng” ñoù laø thô. Chaéc toâi coøn phaûi hoïc hoûi nhieàu nöõa tronglaõnh vöïc naøy.

NguyeãN Thò ThaNh bìNh

QUAN NIEÄM VEÀ THÔ VAÀN

Khi bò chaøng thô hay naøng thô nhaäp, hình nhö moãi ngöôøi thô trong chuùng ta ñeàu nhö bò “leân ñoàng” giöõa nhöõng tieáng hoø la phuï hoïa cuûa nhaïc ñieäu. ÔÛ nhöõng doøng thô ñuùng nghóa laø thô dó nhieân töï noù ñaõ laø nhaïc, vaø moät trong nhöõng yeáu toá nhaû ra nhaïc chính laø söï hoøa aâm cuûa vaàn.

Vaàn ví nhö cuoäc gaëp gôõ höùa heïn nhöõng baát ngôø kyø thuù, cho cuoäc phieâu löu ñaåy töù thô ñi tìm...”men Thô”. Chính caùch gieo vaàn (hay tìm vaän) laøm soá phaän cuûa nhöõng con chöõ ñoâi khi thoaùt khoûi söï chuïp baét caûm xuùc cuûa nhaø thô, nhöng ñieàu naøy laïi khieán ngöôøi ñoïc nhaän ra ñöôïc gioïng ñieäu hay hôi thôû cuûa nhaø thô kia vôùi nhaø thô noï. Noù coù taùc duïng reàn laïi nhöõng aâm vang, chöõ vaø chöõ xoaén xuyùt; luyeán aùi nhau cô hoà nhö noái lieàn nhöõng nhòp caàu tö töôûng. Do ñoù, thô coù vaàn coù ñieäu caøng giaøu nhaïc ñieäu caøng deã chieám ñöôïc öu theá trong trí nhôù voán “hoang vu vaø khoùi” cuûa chuùng ta.

Duø vaäy, neáu chuùng ta cöù coá eùp caùc “chaát thô” ñeå vaét cho ñöôïc nhöõng “gioït vaàn” (vaàn hay nhòp cuõng nhö nieâm, luaät...) thì coi chöøng ñoù laø nhöõng tín hieäu baùo tröôùc nhöõng baøi thô...cöùng nhaéc, raäp khuoân. Chaû traùch nhòp ñieäu trong thô xöa thöôøng ñôn ñieäu, giaû taïo, ngheøo naøn.

Theo thieån yù, thô vaàn hoaëc khoâng vaàn vì theá khoâng phaûi laø troïng taâm. Caùi khoù nhaát cuûa moät nhaø thô laø khaùt voïng kieám tình ñeå khai sinh nhöõng baøi thô hay. Caùi hay ôû thôøi ñaïi naøy duø vaäy chöa chaéc ñaõ ñöôïc chaáp nhaän ôû thôøi ñaïi kia. Nhöõng bieåu thöùc myõ caûm cuûa moãi thôøi moãi khaùc. Nhöõng chaát lieäu...thô cuõng ñöôïc ruùt tæa hoaøn toaøn môùi meû. Nhaø thô trong vai troø döï baùo caøng muoán khôi döïng leân nhöõng moâ thöùc taïo chöõ taïo hình hay taïo aâm ñieäu...khaùc bieät, khaû dó phuø hôïp vôùi con ngöôøi trong cuoäc soáng aáy.

Toâi laø moät keû thích maàn thô chaéc ñang ñeán côõ gaàn vôùi teân goïi “thi só”, thaät tình chính haén khoâng roõ taïi sao luùc naøy coù nhu caàu giaûi toûa taâm lyù baèng thô vaàn vaø luùc khaùc thì khoâng. Tuøy vaøo “noäi coâng thaâm haäu” cuûa chaøng Thô chaêng? Ñuøa thoâi!

Vôùi toâi, coù leõ toâi thaáy mình gaàn guõi vôùi thô khoâng vaàn hay coøn goïi laø thô töï do hôn. Döôøng nhö khi mang hôi thôû thaät cuûa cuoäc ñôøi tuïc luïy naøy vaøo thô, chuùng ta thaáy caùch dieãn taû “du döông aâm ñieäu” cuûa thô vaàn khoâng coøn “thöïc teá” nöõa. Thô vaàn coi boä cuõng khoù chuyeân chôû noåi nhöõng

TC THÔ 9 • 59

böùc phaù noäi taâm nhö loaïi thô hieän thöïc. ÔÛ nhöõng “tính tình” naøy, thô töï do deã bieåu toû vì gaàn guïi vôùi nhöõng lôøi noùi taàm thöôøng, giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi vaø do ñoù theo toâi thô töï do deã laøm cho coù hoàn hôn. Nhaø thô coù theå ñaåy caûm xuùc ñeán taän cuøng maø khoâng sôï khöïng vì nhöõng goø eùp vaàn ñieäu.

Duø vaäy, thô töï do thöôøng deã bò thieân kieán laø...”khoâng coù veû Thô” bôûi noù hao hao vôùi vaên xuoâi. Caùi khoù vaãn laø söï gaïn loïc nhöõng giaù trò thaåm myõ trong caùch söû duïng chöõ. Ñieàu naøy khoâng theå “trieät tieâu” trong baát cöù moät baøi thô, moät kieåu thô naøo neáu chuùng ta ñaõ trang troïng goïi noù laø Thô.

Nhöõng noã löïc khai phaù, môû ñöôøng cuûa anh chò em trong Taïp Chí Thô dó nhieân raát ñaùng ñöôïc hoan ngheânh. Khaùt voïng saùng taïo ñaõ mang Thô xa daàn, xa daàn vôùi nhöõng quyõ ñaïo cuõ moøn. Khoûi noùi cuõng bieát raèng nhöõng caùi môùi...”traät ñöôøng raày” naøo cuõng khoù ñöôïc chaáp nhaän ngay ôû nhöõng böôùc ñaàu.

Thô vaàn hoaëc khoâng vaàn, ñoái hoaëc khoâng ñoái, bí hieåm hay moäc maïc nhö veø, coå ñieån hay canh taân...taát caû cuõng ñang ñeû aøo aøo vaø moïc leân nhö naám quanh chuùng ta. Cöù thöû coi ñaây laø moät daáu hieäu toát cuûa moät daân toäc voán yeâu thô, bôûi leõ caøng coù moãi ngöôøi moãi yù thì caøng deã gaây ñöôïc khoâng khí tranh luaän. Do ñoù hy voïng chuùng ta seõ tìm ñöôïc moät loái thoaùt, moät ngaõ reõ khaùc cho Thô. Vôùi nhöõng ngöôøi thô ñang ñöôïc tieáp caän vaên chöông quoác teá, chaû leõ cöù chaàn chôø maõi vì coøn e ngaïi nhöõng gioù maùy cuoäc ñôøi.

hoaøNg XuaâN sôN

Goùp YÙ vôùi Taïp Chí Thô

Thô vaàn, thô vaån, thô vaân Thô khoâng coù vaän thì vaàn vaøo ñaâu?

Toâi trích hai caâu “dieãu” treân khoâng phaûi laø ñeå binh vöïc thô vaàn ñaâu, maø chæ muoán ñoùng goùp moät vaøi yù kieán nhoû, nhaân phoûng vaán cuûa Taïp chí Thô veà thô vaàn.

Xöa kia, noùi ñeán thô thì lieân töôûng ñeán vaàn, ñieäu, nay thì chieàu höôùng ñaõ ñoåi khaùc: coù thô môùi, thô töï do, thô khoâng vaàn ñieäu, thô cuï theå...v.v.. Coù phaûi thô vaàn ñaõ cheát thaät roài khoâng?

Ñi tìm moät ñònh nghóa xaùc ñaùng cho THÔ quaû laø moät ñieàu vaïn nan. Buøi Giaùng noùi: anh chaøng thi só thì laøm thô coøn thô laø gì thì oâng khoâng bieát. Toâi khoâng muoán laån thaån truy luøng yù nghóa cuûa thô, nhaân noùi chuyeän vaàn, ñieäu chæ muoán neâu leân vaøi suy nghó. Tröôùc heát, caùi nghó ra, laøm ra, vieát ra coù phaûi laø THÔ khoâng ñaõ. Moät baøi thô hay töï noù ñaõ noùi leân ñaày ñuû yù nghó duø coù vaàn, khoâng vaàn hay aån döôùi baát cöù daïng thöùc naøo.

60 • TC THÔ 9

Quy trình saùng taïo cuõng chòu söï chi phoái cuûa ñònh luaät thôøi gian, töø thô coù vaàn ñieäu chuyeån sang thô môùi, thô töï do, roài phaù theå, cuï theå... v.v... roài coù khi trôû laïi vaàn ñieäu, coå ñieån. Caùi voøng luaån quaån cuõng gioáng nhö thôøi trang aên maëc, heát mode naøy ñeán mode noï, chaïy moät voøng laïi quay trôû veà mode cuõ, theâm thaét, söûa ñoåi ñoâi chuùt laïi thaønh mode môùi. Moãi moät mode thích hôïp vôùi moät löùa tuoåi, moät loaïi taâm hoàn naøo ñoù, hôi coù tuoåi thì thích coå ñieån, lòch söï, treû trung thì thích kieåu coï naøy noï...v.v... Toâi nghó quaù trình saùng taùc thô ca cuõng khoâng thoaùt ra ngoaøi ñònh luaät ñoù. Thanh Taâm tuyeàn phôi phôùi, laãy löøng vôùi thô töï do hoài Saùng Taïo, luùc quay veà vôùi Traàn Kha baûy chöõ ñaõ laéng ñoïng vaø ñaäm ñaø khoâng keùm.

Toâi laø moät ngöôøi laøm thô coù vaàn ñieäu (ña soá caùc baøi thô ñaõ laøm), nhöng khoâng phaûi khoâng coù nhöõng baøi vieát hoaøn toaøn töï do khoâng theo moä qui luaät naøo. Söï hình thaønh moät baøi thô coù vaàn hay khoâng tuøy thuoäc caûm thöùc luùc saùng taùc vaø nhieàu yeáu toá khaùc nhö hoaøn caûnh, vò trí, thi höùng luùc saùng taùc. Toâi coù theå vieát ñöôïc moät caâu thô coù vaàn nhöng khoâng phaûi toâi chuû taâm töø tröôùc laø phaûi laøm moät baøi thô coù vaàn ñieäu. Nhöõng yù thô baét gaëp, nhöõng yù töôûng tuoân traøo ñaõ cuoán huùt ngöôøi vieát theo moät chieàu höôùng saùng taùc ñaëc thuø vaøo moät thôøi ñieåm naøo ñoù. Nhö vaäy, duø coù vaàn, khoâng vaàn ñieäu, duø luïc baùt, Ñöôøng luaät, baûy chöõ, taùm chöõ hay töï do, caùch taân...v.v... thôøi naøo cuõng coù nhöõng baøi thô hay. Noùi cho cuøng, caùi coøn laïi, roát raùo vaãn chæ laø THÔ (vieát hoa) vôùi ngoân ngöõ kyø cuøng cuûa noù.

Töôûng cuõng neân noùi sô qua veà thô phaù theå. Ví duï veà luïc baùt, moät theå thô hoaøn toaøn Vieät Nam, ñaõ coù luùc bieán chaát theo thôøi gian. Gaàn ñaây, nhöõng baøi luïc baùt phaù theå vôùi caùch ngaét ñoaïn, xuoáng doøng, saép xeáp chöõ, caùch vaän...vv... ñaõ thaáy xuaát hieän nhieàu trong thi ca saùng taùc. Nhaø thô Ngu Yeân trong moät baøi nhaän ñònh ñaêng ôû taïp chí Vaên Hoïc ñaõ goïi laø “taân luïc baùt”. Coù dö luaän cho raèng loaïi luïc baùt treân laø thô laäp dò, hoaëc ngöôøi vieát muoán keùo daøi caâu ngaén ra (!) baèng caùch xuoáng doøng lung tung. Thaät ra khoâng phaûi theá. Toâi laø moät ngöôøi coù theå nghieäm laøm thô luïc baùt phaù theå vaøo giai ñoaïn ñaàu. Trong nhieàu baøi, vieäc ñoåi daïng thô taïo ra cho mình moät caûm höùng khaùc vaø ngöôøi ñoïc moät caûm xuùc môùi. Raát chuû quan, toâi ñôn cöû hai caâu luïc baùt:

...nöôùc non giôø nöôùc non giôøcon thuyeàn caùi beán aø ô toäi tình!(saùu taùm vieát theo bình thöôøng)

Caûi daïng:... nöôùc nongiôønöôùc non giôøcon thuyeàn

TC THÔ 9 • 61

caùi beánaø ô...toäi tình!

(Sanh Tieàn, Hoaøng Xuaân Sôn, Hueá buoàn Chi)

Loái vieát sau, theo toâi, taïo neân moät caûm xuùc bôøi rôøi, ñoïc leân (hoaëc nhìn) nghe, thaáy khaéc khoaûi, toäi nghieäp hôn.

Hoaëc moät ñoaïn khaùc:

... thoâibeøo cuõng phaän long ñongthô traøo töø “laïc kieáp”hoàng nhanbuoâng...

(Thô ÔÛ Ngoâi Thöù Nhaát, Hoaøng Xuaân Sôn, Tuyeån taäp 20 ngöôøi vieát taïi Canada)

Cuõng laø saùu taùm nhöng nghe ra moät taâm söï ta thaùn, ngaäm nguøi, nheø nheï.

Toâi nhaéc laïi, nhöõng nhaän xeùt treân hoaøn toaøn chuû quan. Thô ñoåi môùi, caùch taân coù toàn taïi ñöôïc hay khoâng tuøy ôû söï tieáp nhaän cuûa ngöôøi ñoïc vaø qua thöû thaùch thôøi gian.

Toâi gôûi ñeán THÔ vaøi saùng taùc ñeå boå sung theâm cho nhöõng ñieàu vöøa noùi.

Möa* Möa bay trong ñaàumöa saàu treân toùcmöa khoùc ñoâi haøngmöa quaøng aùo traéngmöa laên gaáu quaànöôùt daàm vai nhoûMöa naèm quaùn troïmöa goõ vaùch buoànmöa tuoân saùch vôûmöa thôû qua ñôøimöa ôi, nheø nheï...

(Taïp chí Vaên, Saigon 1968)

* Baøi naøy möôïn vaàn ñieäu cuûa moät baøi veø loái “dung daêng dung deû”.

62 • TC THÔ 9

Ra Ngoõ GaëpRa ñöôønggaëp gaùi cöôøi töôichôït nghexöù laï queâ ngöôøithaámñaungaøn naêmbaûn maët daøu daøutraùi tim voâ yùqua caàugioùbayra ñöôøng thaáy naéng haây haâyquay veà ngoä gioùthoåi ñaàyphoøng khoâng

(Virginia, 1989)

Löu NguyeãN

Noùi chung, thô vaàn deã laøm, deã ñoïc, deã phoå bieán. Ñoù laø öu ñieåm maø cuõng laø khuyeát ñieåm cuûa thô vaàn. Trong nhieàu naêm qua, nhöõng ngöôøi laøm thô ñaõ coù nhieàu coá gaéng laøm môùi thô vaàn, nhöng coù thaønh coâng hay khoâng laø do khaû naêng cuûa moãi ngöôøi. Vôùi rieâng toâi, thô vaàn hay khoâng vaàn khoâng quan troïng. Ñieàu quan troïng: Thô phaûi laø thô. Vaø thô hay khoâng leä thuoäc ôû hình thöùc coù vaàn hay khoâng vaàn.

Mai Naøy Ta seõ Ra ÑiMai naøy ta seõ ra ñingöôøi ôi coù nhôù coù gì nhaén khoângtraêm naêm maây traéng beành boàngveà nôi ñaõ ñeán maø loøng thaûnh thôi

Mai naøy ta seõ ra ñiñöøng thöông tieác bôûi coù gì tieác ñaâuôû vui ñi cuõng chaúng saàuñôøi cho quaù haäu cô caàu laøm chi

TC THÔ 9 • 63

Mai naøy ta seõ ra ñikhoâng öa ngöôøi seõ cöôøi khì haû heâcöôøi ñi moät traän thoûa thueâroài vui vôùi cuoäc maûi meâ doøng ñôøi

Mai naøy ta seõ ra ñibaïn thöông baïn uoáng moät ly röôïu möøngmöøng cho baèng höõu thuûy chungcaâu thô ta vieát nöûa chöøng--baïn ngaâm

Mai naøy ta seõ ra ñidaàu aân nghóa naëng töø khi quen ngöôøikhoâng beân nhau troïn cuoäc ñôøithì xin göûi laïi moät trôøi aùi aân

Mai naøy ta seõ ra ñitraêm naêm cuõng theá coù gì khaùc ñaâu_

NguyeãN QuoáC Truï

Thô vaàn, chuyeän xa xöa ñoù...

Ngheä thuaät laø moät caùi gì caàn bò huyû boû. Thô, ñænh cao cuûa ngheä thuaät, caàn bò huyû boû tröôùc tieân. Xin ñöøng goïi toâi laø thi só. Haønh ñoäng daõ man: Laøm thô... Thô vaàn laïi caøng caàn bò huyû boû.

Nhöng thô vaàn, nhaát laø luïc baùt, moãi laàn bò ñöa ra moå xeû, bò leân aùn, laø moät laàn thi só sôï haõi, caàu mong cho noù ñöøng cheát. Khôûi töø ca dao qua töï do. Toâi laøm thô (luïc baùt) nhö laøm ñieàu khoâng theå (l), cho duø coù phaûi caét noù ra töøng maûnh. Ngheä thuaät goïi laø tieàn phong, khoâng phaûi bôûi vì noù hoâ haøo, ñoøi huyû dieät caùi cuõ, maø thöïc ra, noù sôï cho caùi cuõ bò hy sinh, moät khi trôû laïi khoâng ñuùng luùc, khoâng ñuùng choã. Khi nhoùm Saùng Taïo ñaäp Töï Löïc Vaên Ñoaøn tôi bôøi, nhaân danh moät doøng vaên hoïc ngheä thuaät môùi, dó nhieân, nhöng thaät ra laø sôï cho laàn thaát baïi thöù nhì cuûa noù, tröôùc ñôøi soáng, lòch söû. Ñaäp ñeå coù theå giöõ laïi nhöõng gì caàn giöõ.

Vaû chaêng, luïc baùt, khi caûm thaáy hieåm nguy, khi bò ñôøi soáng laïm duïng vaøo nhöõng muïc tieâu phaûn ngheä thuaät, laäp töùc noù chöùng toû söï hieän dieän cuûa noù. Tröôùc nhöõng thoáng nhaát sôn haø, chia xeû nöôùc nhaø laøm hai, loøng suùng nhaân ñaïo cöùu ngöôøi laàm than, xuaát hieän nhöõng doøng thô luïc baùt môùi thaät môùi cuûa Cung Traàm Töôûng:

64 • TC THÔ 9

Muøa ñi boû laïi goác döøa, coäi maêngThaùng Gieâng buoát xeû ñoâi ñaèngNöûa chì möa ñuïc, nöûa baêng giaù hoàn

Hoaëc cuõ thaät cuõ, thaät coå xöa, mang daùng daáp Chinh Phuï Ngaâm, Baø Huyeän Thanh Quan, theâm moät chuùt Huy Caän tieàn chieán, cuûa Nhaõ Ca:

Ñôøi soáng oâi buoàn nhö coû khoâNaøy anh, em cuõng töïa söông muøKhi veà tay nhoû che trôøi reùtNghe giaù baêng moøn heát tuoåi thô

(Töø “noùn nhoû che trôøi laïnh” cuûa Huy Caän tôùi “tay nhoû” cuûa Nhaõ Ca, theo toâi, thô Vieät ñaõ chòu moät “côn ñau tröôûng thaønh” khuûng khieáp. Lieàn theo ñoù laø côn ñau tröôûng thaønh “thô töï do.”)

Chuyeän vaàn, khoâng vaàn trong thô, theo toâi coù chuùt lieân quan ñeán aâm nhaïc. Trong Thaàn Ñieâu Ñaïi Hieäp, khi Quaùch Tónh, AÂu Döông coâng töû cuøng ñeán xin baøn tay cuûa ngöôøi ñeïp Hoaøng Dung, oâng boá vôï ñaïi ma ñaàu taáu leân khuùc nhaïc Sex, AÂu Döông coâng töû quaù raønh, hoïa theo, Quaùch Tónh cöù nheø nhöõng choã khoâng theå goõ, ñeå maø ñaäp. Thô khoâng vaàn coù leõ cuõng nhö vaäy. Noù coù vaàn theo kieåu cuûa noù. Noù coù vaàn ôû nhöõng choã, ôû nhöõng chöõ khoâng theå naøo coù vaàn ñöôïc. Noù laø thô baát khaû thô.

Daân toäc Vieät Nam laø moät daân toäc thô. Caâu ñoù, cheâ, mæa mai thì nhieàu, vaø phaàn lôùn laø do luïc baùt, do ca dao bò xuoáng caáp trôû thaønh veø. Luïc baùt ngaên trôû con ñöôøng vaên minh tieán boä cuûa daân toäc, coù theå nhö vaäy laém. Theo suy nghó ta veà ta taém tao ta, hoaëc chæ coù nhöõng ngöôøi AÂu chaâu ñaõ cheát roài môùi coù theå “laøm vaên chöông”. Khi töø choái thô töï do, ña soá ngaàm khaúng ñònh nhö vaäy. Söï thôø phuïng thô luïc baùt, tìm ñuû moïi caùch ñeå giöõ noù nhö giöõ con ngöôi cuûa maét mình, töï döng laøm ngöôøi vieát nhôù tôùi söï thôø phuïng hình troøn trong trieát hoïc, thieân vaên hoïc Taây Phöông. Trong cuoán Nhöõng ngöôøi moäng du, Koestler khi tìm hieåu veà ngaønh Thieân vaên hoïc qua cuoäc ñôøi cuûa ba ngöôøi khoång loà Copernicus Nicolaus, (1473-1543, ngöôøi Balan), Kepler Johann (1571-1630, ngöôøi Ñöùc) vaø Galielo Galilei (1564-1642, ngöôøi YÙ), ñaõ ñi ñeán keát luaän, söï tieán hoùa cuûa con ngöôøi khoâng theo ñöôøng doác ñöùng, maø laø moät ñöôøng zích-zaéc. Coù nhöõng luùc con ngöôøi ñaõ leân ñeán ñænh cao thôøi ñaïi, roài vì moät söï ngu ñaàn naøo ñoù, laïi tuït xuoáng hoá thaúm. Theo oâng, thôøi kyø Pythagore, nhaân loaïi ñaõ möôøng töôïng ra quyõ ñaïo cuûa nhöõng haønh tinh laø hình baàu duïc. Nhöng trieát hoïc Aristotle, khi chuû tröông theá giôùi cuûa tö töôûng môùi hoaøn thieän so vôùi theá giôùi vaät chaát, vaø voøng troøn laø hình hoaøn thieän nhaát, so vôùi baàu duïc, cho neân quyõ ñaïo cuûa caùc haønh tinh phaûi laø hình troøn. Söï thôø phuïng, hay laø söï chuùc döõ (la maleùdiction) cuûa caùi voøng troøn

TC THÔ 9 • 65

ñaõ laøm cho khoa hoïc Taây phöông chìm ñaém caû treân ngaøn naêm. Kepler, khi khaùm ra ba ñònh luaät lieân quan ñeán chuyeån ñoäng cuûa caùc haønh tinh, vaø ñi ñeán keát luaän, quyõ ñaïo cuûa chuùng laø hình ellipse, ñaõ “sôï haõi” ghi vaøo nhaät kyù, ñaïi khaùi laø: Toâi phaûi laø moät teân ñieân, moät keû saùt nhaân môùi töôûng töôïng ra moät ñieàu khuûng khieáp nhö vaäy ... Caùi ñieàu naøy thôøi Pythagore ñaõ bieát roài...”

Roland Barthes, trong baøi vieát A Magnificent Gift, in trong The Rus-tle of Language (Le bruissement de la langue), ñaõ cho raèng, Vaên chöông mang ôn Jakobson raát nhieàu. OÂng ñaõ mang ñeán cho noù moät moùn quaø tuyeät vôøi: Ngoân ngöõ hoïc (linguistics). Leõ dó nhieân, Vaên chöông chaúng phaûi ñôïi Jakobson môùi bieát noù “ñaõ laø” ngoân ngöõ (Language). Taát caû Tu töø hoïc coå ñieån, cho tôùi Valeùry, ñaõ khaúng ñònh ñieàu ñoù. Nhaø ngoân ngöõ Jakobson, ngay töø khi coøn treû, ñaõ “loay hoay” muoán boå sung moät ñieàu gì cho tình traïng naøy. Bôûi vì oâng moät ñôøi mieät maøi vôùi tình yeâu thi ca, vôùi hoäi hoïa, vôùi ngheä thuaät thöù baåy. Bôûi vì ôû ngay traùi tim cuûa söï tìm kieám cuûa oâng, oâng khoâng bao giôø “kieåm duyeät” nieàm vui cuûa oâng, nhö moät ngöôøi coù vaên hoùa. Vaø oâng nhaän ra raèng: Hieän töôïng khoa hoïc chaân xaùc cuûa hieän ñaïi tính khoâng phaûi laø söï kieän (fact), maø laø söï lieân heä (relationship).

Jakcobson ñaõ oâm laáy Vaên chöông baèng ba caùch. Tröôùc heát, oâng taïo ra, ngay trong ngoân ngöõ hoïc, moät boä phaän ñaëc bieät, Thi Hoïc (Poetics). Ñieàu môùi meû trong vieäc laøm cuûa oâng, phaàn ñoùng goùp lòch söû cuûa oâng, ñoù laø oâng khoâng ñònh nghóa boä phaän naøy, töø Vaên chöông--nhö theå Thi Hoïc vaãn phuï thuoäc vaøo thi tính (poetic) hoaëc thi ca (poetry)--nhöng töø söï nghieân cöùu nhöõng nhieäm vuï (functions) cuûa ngoân ngöõ.

Vaø ñaây laø keát luaän cuûa oâng, nhö moät lôøi nhaén nhuû cuûa moät tri aâm, ñuùng ra laø cuûa moät baäc thaày, tôùi ñoäc giaû taïp chí Thô, nhaân cuoäc phoûng vaán veà thô vaàn: Taát caû moïi haønh ñoäng-noùi (speech-act) nhaán maïnh tôùi hình daïng cuûa thoâng ñieäp, laø thô.

66 • TC THÔ 9

hoaøNg NgoïC bieâN

Uoáng Traø Sôùm Maichaâu xa phoá thò mòt muøngkhoâng tuoân sôïi ñoû khoùi röøng bay caongaøn maây ñöôøng xuoáng daït daøothì thoâi boû dôû moäng vaøo ñöôøng xe

naøy ñaây khoùi traéng xuoáng röøngmaây bay qua nuùi töôûng chöøng ñoå möakhoâng nghe gioù cuõng ñoåi muøanöôùc tuoân soûi caùt chaïy ñuøa döôùi khe

ñöôøng veà buoàn naëng xuoáng vaihoàn sao bôõ ngôõ nhôù loaøi reâu phongvöôøn sau laù toûa hôi noàngcoû say raõ muïc gioù ñoàng goïi teân

röøng thöa ruõ boùng laù vaøngvai ñaày cuûi muïc töø ngaøn xuoáng thoâncoû khoâ suoát doïc ñöôøng moønchaân leâ tuûi nhuïc böôùc doàn ngoõ ñeâm

buoàn toâi laéng xuoáng ga naøytheàm hoang trôû laïi chæ ñaày thöông ñauqua khung cöûa naéng ñoå vaøoxe chieàu thôû khoùi luõy haøo kín söông

luõng saâu naéng chaïy ñoå doàncaây cao khoå nhuïc ngöïa coøm xuoáng khenöôùc in moät vuõng trôøi heøchim ngöng gioïng hoùt suoái veà ngaøn lau

tieãn ñöa chæ moät laàn naøyhaønh trang ñeå laïi vai gaày röng röngñöôøng leân toái thaúm moät vuøngcoù con chim nhoû veà röøng ñôn ca

TC THÔ 9 • 67

ñau thöông giaác nguû buoåi chieàucoàn xa gioù voïng saùo dieàu veà ñaâymình toâi vôùi ñieäu buoàn naøythòt trô giaän döõ tay gaày xoùt xa

thu hoàng kheùp kín ngoaøi hieânñoàng xanh goïi nöôùc khoâ mieàn hoang vunöûa ñeâm nghe gioït söông muøbeán soâng traéng coû thuyeàn ru noãi buoàn

bieån xa daït boùng voâ bôøthaân coâ trô noãi xoùa môø daáu ñinhôù thöông coøn coù nghóa gìñöôøng vaøo khoå aûi coá ghì ñaù xanh

naéng tröa phoá chôï tieâu ñieàuhoài chuoâng hoaûng hoát giuïc chieàu laù rôinöûa voøng tay thaû boài hoàitöôûng nghe böôùc chaäm ñoåi dôøi sao ñeâm

veát ñau nhoû gioït xuoáng ñöôøngtoâi töø giaõ bieät gioù söông trôû veàkhoaûng khoâng nhöùc moûi eâ cheàthu vaøo beänh vieän naõo neà ruoät gan

böôùc em veà tænh leû buoànmöa chieàu rôi xuoáng giöõa hoàn laïnh baêngtay trô vaãy nhòp baøng hoaøngñöôøng leân nöùc nôû moät haøng me xanh

chaân xöa nhöõng böôùc tung hoaøngnghe ñeâm noåi gioù laù caønh tænh thaânxe du ñieäu nhôù taàn ngaànngöïa gaày toâi ñaõ ñeám laàn coû hoang

möa khuya traéng tænh leû hoànvaøng ñeâm ruïng xuoáng caây doàn boùng caâyem ñan noãi nhôù thaùng ngaøytuoåi thô rôi maát xaùc gaày muøa thu_

68 • TC THÔ 9

NguyeãN Thò ThaNh bìNh

Hoûi Chi Hoa Mai Nôû

Tuyeát laïnh VirginiaSaàu con caøng teâ taùiMeï maát taïi queâ nhaøNgaøn truøng chöa gaëp laïi

Ra ñi töø daïo aáyThaùng tö truùt hôi thôûTreân bieån soùng ngaát ngaâySao ñaønh loøng khoâng ôû

Chieàu thaáp xuoáng bô vôNôi ngöïc ñôøi ngöng laïiDoõi maét ñaâu beán bôøMoät phoá bieån neân thô

Meï ôi con nhôù maõiToùc con meï vuoát chaûiGôõ roái con sôùm maiChöõ göông löôïc thôû daøi

Ñôøi chæ mình meï hieåuKyø quan naøo lôùn nhaátVì khoâng ai daùm bieáuCoøn nhaän laáy ñuû ñieàu

Traùi tim meï tuyeät xaûoHy sinh meï tuyeät vôøiTrôøi gieo chi gioù baõoÑeå naõo loøng möa rôi

TC THÔ 9 • 69

Möa rôi ngaán leä xöaKhoùc moät laàn xa meïNgôø ñaâu caøng xa nöõaNeân öôùt hoaøi maùi che

Giôø meï ôû beân trôøiCon nhìn khung hình nhoûKhoùc moät traän ñaõ ñôøiNhôù meï laém trôøi ôi

Nhôù ngaøy xöa thô daïiMeï boàng beá leân vaiLöng coøng ñaâu bieát moûiNuoâi con tieáng ru daøi

Baây giôø con chæ muoánVeà beân moä quyø xuoángOÂm meï trong baøng hoaøngVaùch ñaù laïnh nghóa trang

Nhôù meï con chæ bieátNhaén cuøng tuyeát tuyeát laïnhNhaén cuøng möa möa buoànNhaén cuøng leä thô tuoân

Thaép giuøm con ngoïn löûaHaét aám hoàn coå tíchCho loøng ba laéng tòchChuùt nhaït nhoøe möa rôi

Meï maát vaøo cuoái naêmHoûi chi hoa mai nôûChôø chi eùn phaát phôNgaøn ñôøi xuaân bieät taêm

Ngaøn ñôøi maây bay maõiNeân ngaøn ñôøi bieät taêm!

70 • TC THÔ 9

TraNg Chaâu

Saùng Baõo Tuyeát

Saùng chuùa nhaätBaõo tuyeátCaên phoøng thieáu söôûiChieác giöôøng conChaên khoâng aámAnh nhôù em

Anh nhôù muøi toùcThôm hôn coû nonMaøu moâiTöôi nhö naéng sôùm

Saùng chuùa nhaätBaõo tuyeátCoâ ñôn buoàn gaäm nhaámMaët trôøi khoâng moïcAnh nhôù em

Anh nhôù bình minhReo treân nuï cöôøiNgaøn sao lung linhAÙnh maét

Saùng chuùa nhaätBaõo tuyeátAnh noàng naønAÁp leân moâiNhöõng tôø thö cuõ

TC THÔ 9 • 71

Nhöõng doøng thöTrong nhö suoái ñaùNhöõng lôøi thöToûa ngaùt höông cau

Boãng hoâm naøoNhö buoåi saùng hoâm nayAnh chôït thaáyHaïnh phuùc gaànOÂm heát caû chia xaCoù nieàm vuiBay treân noãi nhôù

VaøAnh xin cuoäc ñôøiGaén boù ñoâi taHaõy ñoâi khiCho moät ngaøy baõo tuyeát

72 • TC THÔ 9

NguyeãN Thò hoaøNg baéC

Haäu Quaû

Nhöõng cuù voã tayVoâ thöôûng voâ phaïtLaøm naøng nguû sayTreân ñoáng haøo quangTöôûng töôïngNaøng maäp phìPhöông phiNaøng nôû nangQuaù ñaùngNhöõng cuù voã tayHöõu tình höõu haïnNuoâi döôõng caên beänhTraàm khaChaäm lôùnNaøng ngoïng nghòuÑöùa beù leân ba

TC THÔ 9 • 73

yù Nhi

Chieâm Bao Gaëp Xuaân Quyønh

Côn möa ta chôø ñôïicoøn ôû ñaäu chaân trôøiñöôøng daøi, ngaøy naéng xoáiböôùc chaân traàn Quyønh ôi

Naøo thaáy ñaâu beán bôøsau gioù Laøo, caùt traéngthaáy ñaâu maûnh vöôøn eâmthaáy ñaâu muøa bieån laëng

AÙnh maét nhìn ñaêm ñaémleä troâi qua nuï cöôøisuoát moät ñôøi voäi vaõsuoát ñôøi khoâng tôùi nôi

Kìa maây muøa thu troâicuùc ñaõ vaøng thaém laïithô buoàn treân maët giaáyboùng ngöôøi veà ñôn coâi._

74 • TC THÔ 9

Ñaøi söû

Khoâng Ñeà

Cuøng côn sayLöõng thöõng veàTrôøi raïng saùngXa loä roãng tueáchTieáng nhaïcTöø vuøng ñòa nguïcGioù raàm raäp, töù beàGoïi teân ai?Goïi hoàn veàLôøi kinh vuïngThaùng taùmVaø emQuyû döõÑeâm hoäi hoùa trang

Moäng Saàu

Vôùi tay nhaët caùnh moäng saàuÑaët moâi leân hoûi ñeán töø nôi ñaâu?Raèng laø töø coá quaän xaMöa sa, gioù cuoán laïc vaøo choán ñaây_

TC THÔ 9 • 75

N.P.

Möa Ñaàu Muøabuïm tay höùng

gioïtñaàu muøa

gioïttheo töøng keõ

gioïtrôi xuoáng theàm

gioït

emrôi xuoáng luïa meàm

ñau ta töø buoåi nhaø em phaùo reàn

Ñoát Löûa Tìm NhauHaõy ñoát löûa leân emXoâng tro taøn naêm thaùngTrong maét anh maøu khoùi quaàng thaâmTöøng tia maùu ñoû caêng ñaày noùng hoåiNhö tim anh noùng hoåi tình emÑôïi ñeán ngaøn naêm sauÑoát löûa tìm nhauEm coù coøn nhaän dieänÑoâi maét vôùi traùi tim maët trôøi mai sôùmHoâm nay beân emÑoát löûa caû röøng hoang böøng chaùyEm vaãn voâ tình theo cuoän khoùi vuùt caoTan loaõng vaøo hö khoângCoøn laïi tro taønRöøng hoang pheáVaø traùi tim anh vaãn noùng hoåi tình em

76 • TC THÔ 9

Daõ Thuù Vaø Traùi Tim Ngöôøi

Ngaøy ñoù ta coá yù khoâng nhìn em maø loøng buoàn vôøi vôïiEm vui trong aùo hoàng khaên cöôùiTa moät mình böôùc giöõa nhöõng tieáng cöôøi vangTaâm hoàn em môû roäng haân hoanÑoùn nhaän nhöõng lôøi chuùc tuïngTaâm hoàn ta ñoùng kín noãi nieàm rieâng ai bieátRoài Xuaân Haï Thu ÑoângTa theo ñôøi xuoâi ngöôïcAÛnh hình em vaø aùnh maét xöa maõi theo ta töøng böôùcNgaûi tình ñaõ hoùa ta thaønh daõ thuù ñi hoangNhìn traêng, mô veà dó vaõngAÙnh sao trôøi laáp laùnh nhôù phoá thò leân ñeønNhöõng con ñöôøng thaúng taép trong kyù öùcÑaâm thaúng vaøo maétTa thaáy boùng em veàÑoâi chaân em coù chaân ngöôøi böôùc giuùpNuï cöôøi em coù nuï cöôøi ngöôøi saép ñaëtEm khoâng laø ngöôøi maùyMaø maét em sao trang ñieåm quaù nhieàu maøuÑoû cam vaøng xanh lam chaøm tímEm möøng vuiNhö ñöùa beù leân naêm thaáy ñöôïc caàu voàngTa ñieân cuoàng nguyeàn ruûa boùng ñeâmNhöõng quaùi dò meâ hoaëc loøng ngöôøiAi chòu nghe ta vì ta ñang laø daõ thuùLôõ ngaäm ngaûi tìnhÑi tìm traùi tim ngöôøi nghieâng veà phía phaûiNhöng traùi tim ngöôøi chæ naèm phía traùiTa vaãn maõi laø daõ thuù ñi hoang.

TC THÔ 9 • 77

Söï Trôû Veà cuûa Thi Gia.

Roland Barthes

Khi ngoài tröôùc taùc phaåm, thi gia khoâng töï hoûi chính mình: Caùi naøy nghóa laø gì? Caùi naøy töø ñaâu tôùi? Noù noái keát vôùi caùi gì? Nhöng, giaûn dò hôn,

vaø gay go hôn theá nhieàu: Caùi naøy ñöôïc laøm ra nhö theá naøo? Caâu hoûi naøy ñaõ ñöôïc ñaët ra ba laàn roài trong lòch söû cuûa chuùng ta:

Thi ca coù ba oâng thaày: Aristotle (maø Poetics cuûa oâng cung öùng baûn nghieân cöùu cô caáu ñaàu tieân veà nhöõng cung böïc vaø nhöõng phaàn ñoaïn cuûa bi kòch), Valeùry (ngöôøi nhaán maïnh, vaên chöông ñöôïc taïo thaønh nhö laø moät ñoái töôïng cuûa ngoân ngöõ), Jacobson (ngöôøi goïi Poetic, baát cöù moät thoâng ñieäp naøo nhaán maïnh nghóa-noùi cuûa rieâng noù). Ngay laäp töùc nhö theá ñoù, Thi ca raát xöa (ñöôïc noái keát vôùi toaøn boä vaên hoùa tu töø cuûa vaên minh cuûa chuùng ta), vaø raát môùi, cho tôùi ngaøy hoâm nay, noù thöøa höôûng söï laøm môùi quan troïng cuûa nhöõng ngaønh khoa hoïc veà ngoân ngöõ.

Geùrard Genette- vaø ñieàu naøy ñònh nghóa caù tính taùc phaåm cuûa oâng- laøm chuû caû hai, quaù khöù vaø hieän taïi cuûa Thi ca. Baèng cuøng moät kích ñoäng, oâng laø moät tu töø gia vaø moät nhaø kyù hieäu hoïc; figures ñoái vôùi oâng laø nhöõng hình daïng thuaàn lyù, nhöõng caùch thöùc cuûa moät baøi noùi-hay vieát, maø laõnh vöïc cuûa noù khoâng chæ laø moät nhoùm nhoû nhöõng töø maø coøn laø caáu truùc cuûa baûn vaên trong caùi toaøn theå cuûa noù, bôûi theá cho neân, taùc phaåm cuûa oâng thaät ñaùng goïi laø Figures (I, II, III) (Hình Töôïng); bôûi vì caùi thuoäc veà Hình Töôïng khoâng chæ laø thi aûnh maø coøn, thí duï nhö laø, hình daùng cuûa baøi-keå, ñoái vaät hieän coù ñoù cuûa moân keå-hoïc (narratology).

78 • TC THÔ 9

Taùc phaåm cuûa Genette do ñoù chieám giöõ moät khoâng gian ñöông ñaïi roäng lôùn. Ñoù laø moät taùc phaåm cuøng moät luùc mang tính pheâ bình (lieân heä vôùi pheâ bình vaên hoïc), tính lyù thuyeát (chieán ñaáu cho moät lyù thuyeát vaên chöông, moät muïc tieâu gaàn nhö bò lô laø ôû Phaùp), tính thöïc theá (ñöôïc aùp duïng cho nhöõng taùc phaåm ñaëc thuø) tính tri thöùc luaän (nhôø baûn vaên, ñöa ra moät pheùp bieän chöùng môùi veà caùi rieâng vaø caùi chung), tính sö phaïm (tìm kieám caùch laøm môùi moân giaûng daäy vaên chöông, vaø cung caáp nhöõng phöông tieän ñeå laøm ñieàu naøy).

Thi Gia (the Poetician), ngay caû cho tôùi nay, vaãn ñöôïc hieåu nhö laø moät baø con ngheøo heøn cuûa thi só. Nhöng ñuùng ra, thi ca, nhö ñaõ ñöôïc Gen-ettes haønh söû, coù taát caû caùi thöïc haønh (praxis) cuûa ngoân ngöõ nhö laø nhöõng ñoái töôïng cuûa noù, hay caùi thöïc haønh cuûa taát caû ngoân ngöõ. Thi ca khoâng chæ bao goàm trong laõnh vöïc cuûa noù, nhöõng daïng-keå (maø söï nghieân cöùu ñaõ phaùt trieån raát toát ñeïp), vaø mai naøy, chaúng coøn hoà nghi chi nöõa, noù bao goàm tieåu luaän, dieãn vaên mang tính trí thöùc- nhö noù choïn löïa ñeå ñöôïc vieát ra, cho tôùi nay- Nhöng nhìn laïi chính ngoân ngöõ rieâng, bò eùp buoäc phaûi suy nghó veà chính baûn thaân, trong moät caùch theá naøo ñoù, thi ca chaáp nhaän nhö laø ñoái töôïng cuûa thi ca. Söï quy hoài naøy, voán quan troïng hôn laø moät trieån khai ñôn giaûn, coù khuynh höôùng bieán thi gia thaønh vaên gia, coù khuynh höôùng tieâu huyû khoaûng caùch toân ti, caáp baäc, giöõa “nhaø saùng taïo” vaø “nhaø bình luaän”. Noùi moät caùi khaùc, thi gia chaáp nhaän söï trôû veà cuûa phaàn taïo nghóa (signifier) trong chính baøi dieãn vaên cuûa rieâng oâng ta. Ít nhaát, ñoù laø ñieàu ñaõ xaåy ra trong tröôøng hôïp cuûa Genette.

Nguyeãn Quoác Truï dòch

Töø baûn tieáng Anh in trong taäp The Rustle of Language, nxb Hill and Wang, NY. 1986.

TC THÔ 9 • 79

hoàNg khaéC kim mai

Ñaøn Baø Moät Mình Mình ÔÛ Coõi Rieâng...

Ba giôø saùng thöùc daäy laøm thôDoøng thô ngaùi nguûNhö ngöôøi vöøa tænh röôïuMaø chaát röôïu laø tình noàngChaên goái chöa ñuû

Ba giôø saùng thöùc daäy laøm thôNghe gaø gaùy saùngTöôûng mình coøn hoan laïcNghe thaân theå chín nhöøMoät trôøi gioâng baõoNôi choán phoøng khueâ

Ba giôø saùng thöùc daäy laøm thôNghe coàn caøo ôû ruoätNghe tim rôùt boán beàDoøng thô tuoân doàn daäpTieáng reân daøi leâ theâ

Xin haõy ñeánNhö hoà tinh chuyeän lieâu traiXin chôù doâng daøiVì nguoàn höùng saép caïnXin haõy roùt moät bình thô raát loaïnRaát loaïnÑuïc tieáng tuïc taèn treân bieån hoà lai laùngVaø tieáng khoùcThaät voâ cuøng saûng khoaùiThaät voâ cuøng saûng khoaùiLuùc trôøi heù raïng ñoâng.

80 • TC THÔ 9

Phaïm QuoáC baûo

Tình

Sau khi nhìn hình chuïp Ñöùc Quaùn Theá AÂm Boà Taùt ngoài thieàn ôû chuøa Höông, thaùng 6-96.

Chæ khi nguïp laën trong tình yeâungöôøi ñaøn baømôùi thöïc söï coù ñôøi soáng,vaø tình meï thöông conbieán ngöôøi ñaøn baøthaønh döôõng khícuûa muoân loaøi.

TC THÔ 9 • 81

JosePh Ñoã ViNh

Nhaø Toâi ÔÛ Xoùm Ngheøo. Ñoâ Thò. NhoûNhaø toâi ôû xoùm ngheøo. ñoâ thò. nhoû

Laùng gieàng toâi laø nhöõng ngöôøi toâi khoâng bieát.

Tröôùc saân toâi, nhöõng ñoáng raùc ngoån ngang,ôû ngoaøi ñöôøng tieáng choù suûa oàn vang, chuùng caén loän.

Muøi hoâi thoái. thum thuûm thoaûng ñaâu ñaây.tieáng treû con reù khoùc suoát ñeâm, ngaøy.

Tieáng coøi huù cuûa nhöõng chieác xe caáp cöùu,khoâng theå naøo vaën nhoû xuoáng, hay taét ñi.

Nhöng maëc... maøng nhó toâi uø lì laém roài.

Toâi ñieàm nhieân naèm xem tivi.heát tin töùc ñeán nhöõng show noùi chuyeän.

Nhöõng ngöôøi taøi, ngöôøi ñeïp treân maøn aûnh khieán toâi coù caûm töôûng raèng: toâi cuõng coù quyeàn öôùc mô. ñuû thöù. coù quyeàn vui soáng vaø höôûng ñôøi...

Nhöng theá giôùi ôû beân trong maøn aûnh, naøo coù gioáng nhöõng caûnh tröôùc nhaø toâi?

Toâi mong öôùc ñöôïc laøm ngöôøi trong maùy. laøm ngöôøi maùy. cho moïi ngöôøi aùi moä, chieâm ngöôõng toâi.

Nhöng hôõi ôi, toâi naøo ñuû can ñaûmñeå vuøng leân, giöït giaønh laáy cho mình, moät maûnh mô?

Toâi laø ngöôøi ngaây thô, ña saàu. caûmsoáng giöõa xaõ hoäi aûm ñaïm, khoâng naác thang.

Nhaø toâi ôû xoùm ngheøo. ñoâ thò. nhoû.

82 • TC THÔ 9

huyøNh maïNh TieâN

Teát Congo

Toâi khoâng choKhoâng phaûi vìChæ cho ñöôïc nhöõng gì mình coùMaø loKhi choNaøo ai ngöôøi nhaän!Baïn gôûi cho toâiQua ñöôøng böu ñieänGoùi traø Blao phong thieäp teátMai lan truïi caønh. Truùc ñieäu nô<D. xanhQuaø xuaân khoâng caùnh haén laïn dream quanhToâi gôûi taëng anhBaïnCuõng ñöôøng böu ñieänKieän haøng S4ÑoänDaêm ba taäp san haûi ngoaïiBaïn traùch--chôø hoaøiChôø hoaøi. Chaéc Teát Congo

*Laàu cao oác. Ñeâm ngaäm mieängTrong ngoaøi ñen hieänTraâm nguûToùc suoái. Moâi sim. Vuù goø. Moâi soùi...Toâi hoùc coå aàu ô caâu thô ta mình soùng soûi:“Naøo, em choång moâng leân” (1)Kim-Mao-Sö-Vöông khoâng leõ ñoäc baûn!---- Qua cöûa soå quaàn nguûTöï tuùc vaân veâ baïc ñaïnTrôøi! noù theùt:“Con ñuùt ñít nhöõng phöôøng baét con aên teát congo”

(1)Toâi Raát Thích Ñó--thô Ñoã Kh. (HL soá 12-1993)

TC THÔ 9 • 83

ThaâN Thò Caåm Quì

Hoài Baøo

Ña taï MAÁT, thô N.Y.

Nhaém maét nhìn vaøo trongÑeå thaáyThaûm kòch ñôøi thaâm cungOai theá ñoaøn caám veä

Nhaém maét nhìn vaøo trongÑeå thaáyTaát baät ñaïo tinh truøngBaát haïnh cuûa buoàng tröùng

Nhaém maét nhìn vaøo trongÑeå thaáyA toøng cuûa sôïi loângNaèm ngang chieác voøng xoaén

*

Nhaém maét nhìn vaøo trongOÂ hoâ!Maây beành boàng hublot

84 • TC THÔ 9

Thô Ruoäng Laï Maï Ruoäng Quen (*)

1.Ñaõ moät thôøiToâi caû tin “Myõ Nguïy daõ man”Ñaõ moät thôøiToâi caû gan “Vici hung haõn”Ñaõ moät thôøiToâi raùo maùng “Boïn pheâ bình, quaân ñoà teå”

2.Nay toâi thì toâi leã meãRa vaøo ñoäi loát khuûng long(Cuït ñuoâi, truïi vuoát, thieáu nanh nhöng... moïc söøng)Caø töngÑeå baïn, ngöôøi ñoïc thô beø baïn toâiBöøng böøng giuïc thöùc, duïc ñöùc---- Thô chæ nôûVuøng ñaát môùi. VaøNgoân ngöõ ñôøi,Coõi baát toaøn laøm boäc phaù khoå thô moät treân

(*) phaåycon ñöôøng laøm ñoâikhoâng bieát loái naøo coù daáu queâcuõ

* (Daáu Queâ, thô K.I.)

TC THÔ 9 • 85

Phaïm maïNh hieâN

Ngoïn Neán Thaép Cho Ngaøy Mai

ñeâm traéngnhöõng ñeâm traéngnhöõng voøm caây cao vaø toáiñuoåi ngôø ngheäch chuù meøo hoangnhaø khoâng göông maët gioùcaùi oàn aøo ñôøi meânh mang laëng leõböùc tranh treân töôøng traéng beäch emcoù leõ laâu roàiñaõ laâu roài, coù leõbaãy thôøi gian daèng daëc ngaõ ñöôøngchuyeán taøu rôøi ga huùt boùngheùo haét nhìn ngoâi sao vöøa bieán maátnhìn moät nhuùm naéng nhoû, ta veàtröôùc maët em voâ nghóa daáu laëng imkheùp cöûa soå muøa haï troáng roãngngoïn neán caâm ngaøy kiañeâm traéngthaép leân nhöõng ñeâm traéng_

86 • TC THÔ 9

QuyøNh Thi

Lôøi Göûi

..............................

khoâng phaûi laø thöû nghieäm khoâng phaûi giaùc quan ñaùnh löøañoù laø vò giaùc ñoù laø ...vaät voâ hình ôû ñaèng sau tia chôùpkhoâng khí maø chuùng ta vaãn thôûkhoù giaûi baøy noù chæ laø khí hydrozen maø chuùng ta khoâng theånhìn baèng maét thöôøngnhöng taát caû moïi sinh vaät raát caànsöï soáng trong moät thieân theå loaõng nguyeân sô

tö duy chöõ nghóa raát caongoûng leân khoûi maët phaúng eâm ñeàm töø baáy laâu nayvaø cöù nhoâ leânvaø cöù nhoâ leân khoûi sa maïcchoài maêng non coøn dính phaán xanh rung leân buïi phaán traéngthôøi gian thoåi laøn gioù maùt cöù nheï bay ...bay bay nhanh vaøo loàng phoåitrong moät ngaên nhoû cuûa theá giôùi

böôùc chaân cuûa con khuûng long thôøi ñaïiveät sao baêng cuûa vuõ truï baùo hieäu söï baùo tröôùc ñeàu ñaënvaø nhòp böôùc cuûa theá giôùi khoâng theå cöù ñi boänhaøn du cho daõn gaân coát nhö moät cuï giaø

thô khoâng coøn hình haøi ñeå ngaémñeå sôø ñöôïc vaøo daáu thaùnh Thomas (1)phaûi vaän haønh caêng to maét ra...haõy muùc nöôùc trong ñaùy vöïc hö voâ...ôû ñaèng sau khoùe nhìn ôû ñaèng sau coõi yeân laëng xa xaêmthaêm thaúm...

TC THÔ 9 • 87

caû moät trôøi baùt ngaùt ñoït maàm cuûa khaùt voïnghaõy chuù taâm vaøo hai maétnhìn xuyeân thuûng... ñaâm toaïc ranhö moùng con boø in treân neàn ñaát öôùtvaø ca khuùc ñang caát caokhoâng coù trong kinh haùt caàu hoàn hoâm qua

ngoân ngöõ ñaõ vöôn vailôùn leân vöôït troäi caùi baét ñaàu vöôït troäihaõy ñeå ngöôøi giaø an nghæ

chuùng ta laø nhöõng ñöùa beù sô sinhcuõng laø keû ñôõ ñeû cuõng laø keû ñôõ ñaàu...vaø tieáng khoùc baät leân baét ñaàu söï soángkhi nuï cöôøi coøn ôû phía sau.

Saint Thomas ñaõ sôø vaøo naêm daáu thaùnh cuûa chuùa Gieâsu môùi tin ngöôøi ñaõ cheát soáng laïi.

88 • TC THÔ 9

Quang Duõng U Uaån Chieàu Löu Laïc

Thanh Thaûo

Vaøo ngaøy ñoâng laïnh, ñoïc thô Quang Duõng, töï nhieân thaáy aám aùp, caùi aám aùp cuûa moät beáp löûa chieàu trong xoùm maïc, coù con ñöôøng laøng luõy tre giaø truùt laù, coù maët ao laám taám hoa beøo, coù moät nieàm mong ñôïi naøo töø ñaâu ñoù.

Ai ôi! Phaán traéng mía baàuThaân ngoâ xô xaùcNhaët goác tre khoâTa nhom aám nöôùcThu Queâ Ai

Thôøi hieän ñaïi maø coù ngöôøi laøm thô goïi “ai ôi!” trong thô, nghe laï laém, buoàn laém. Coøn chöõ “nhom” môùi lui hui luùt huùt laøm sao. Quang Duõng laøm thô nhö moät ngöôøi thaát laïc, töø ñaâu tôùi, chæ theøm moät chuùt khoâng khí aám aùp, chæ ñau ñaùu moät queâ nhaø naøo ñaõ caùch bieät töø bao giôø. “Chieàu töø ñaâu... Maø laïnh ñeán töø ñaâu?” Baøi thô aáy, Quang Duõng ghi chuù thích cuoái baøi (cuõng laø moät caùch laï, döôøng nhö thô chöa noùi heát loøng mình) “Moät ngaøy thu nhôù nhaø”. Nhaø ta ôû ñaâu? Caâu hoûi naøy baát cöù nhaø thô naøo cuõng neân töï ñaët cho mình. Nhö moät tieáng voïng.

Ñoâi maét ngöôøi Sôn TaâyU uaån chieàu löu laïcBuoàn vieãn xöù khoân khuaâyÑoâi Maét Ngöôøi Sôn Taây

TC THÔ 9 • 89

“Ñoâi maét ngöôøi Sôn Taây” aáy, ñaõ aùm aûnh ít nhaát laø hai theá heä, moät theá heä nhöõng ngöôøi lính choáng Phaùp, vaø thaät ngaïc nhieân, moät theá heä thanh nieân mieàn Nam, suoát hai möôi naêm chieán tranh. Vì sao thô Quang Duõng ñöôïc thanh nieân mieàn Nam thuoäc nhieàu hôn thanh nieân mieàn baéc thì toâi khoâng hieåu, nhöng coù ñieàu toâi bieát, thô Quang Duõng ñi vaøo loøng ngöôøi trong nhöõng hoaøn caûnh xieâu laïc thaát taùn bôûi chieán tranh. Ñoù laø thô yeâu ñeán ñau ñôùn moät cuoäc soáng thanh bình:

Bao giôø toâi gaëp em laàn nöõaNgaøy aáy thanh bình chaéc nôû hoaÑaõ heát saéc muøa chinh chieán cuõCoøn coù bao giôø em nhôù ta?

Trong baûn in chính thöùc cuûa Nhaø xuaát baûn Vaên Hoïc, caâu thöù hai laø “Chaéc ñaõ thanh bình roän tieáng ca”, nhöng toâi vaãn thích theo trí nhôù cuûa toâi maáy caâu thô aùm aûnh naøy. Bôûi toâi cuõng töøng ñi lính xa nhaø, bôûi toâi cuõng khao khaùt moät ngaøy thanh bình maø linh caûm coù nhöõng chia ly khoâng traùnh khoûi.

Bao giôø trôû laïi ñoàng Böông CaánVeà nuùi Saøi Sôn ngoùng luùa vaøngSoâng Ñaùy chaäm nguoàn qua Phuû QuoácSaùo dieàu khuya khoaét thoåi ñeâm traêng

Caùi “ñoàng Böông Caán” aáy cuõng laø moät coõi queâ nhaø “lieãu aùm hoa minh” naøo ñoù trong taâm töôûng moãi con ngöôøi, ñoâi khi noù thöùc giaác vaø khuaáy ñoäng trong ta. Ñoâi khi, noù laø muøi thôm gaïo môùi “Nhöïa thôm gaïo môùi baùt chieâm chanh”, ñoâi khi ñoù laø moät hình aûnh cuûa tieàn thöùc:

oâi ta nhôù moät queâ nhaøNhöõng taøu cauñöôïm laøm chi aùnh naéng?Ñoâi khi noù höïc leân nhö moät loø löûa:Thoùc nhaø ai coù phôi khoâng?Choùi chang löûa thoùc saân troâng boùng ngöôøiTröa Heø

Coù khi, noù laën saâu vaøo caûm giaùc:Mai Chaâu muøa em thôm neáp xoâiTaây Tieán

90 • TC THÔ 9

Bao giôø Quang Duõng cuõng laøm thô töø moät söï caùch bieät, töø moät khoaûng xa taép cuûa khoâng gian vaø thôøi gian. Vaø noãi nhôù moät queâ nhaø vöøa cuï theå vöøa voâ hình, vöøa coù ñòa danh vöøa voâ danh, cöù ñau ñaùu trong thô oâng. Toâi coù caûm giaùc, phaûi ngoaøi naêm möôi tuoåi haõy ñoïc thô Quang Duõng. Ñoù laø thô daønh cho nhöõng ngöôøi ñaõ töøng traûi vaø luoân caûm thaáy thieáu huït, luoân coù gì haãng trong nhöõng ngaøy soáng cuûa mình. Luoân luoân muoán vôùi víu moät caùi gì. Luoân caûm thaáy nôï naàn chi ñoù. Ñoù laø thô thaät söï buoàn, duø nhieàu luùc Quang Duõng coá toû ra vui. Moät noãi buoàn nhìn thaáy ñöôïc, nghe thaáy ñöôïc, sôø thaáy ñöôïc maø nhaø thô ñoâi luùc muoán thoaùt ra:

Nhöõng gaõ hai möôi muøa xuaânTöø ñaâu thoåi vaøo thaønh phoá?...Maây muøa thuLoït qua trôøi heïp ngoõMaây Ñaàu OÂ

Noù nhö moät nuï cöôøi trong xanh cuûa ngöôøi môùi oám daäy. “Ta meâ xanh thaúm”, nhöng ta laøm sao thoaùt ñöôïc:

Chao oâi! bôø suoái toái ñenTieáng con gaàm ghì keâu than döôùi laùTieáng Chim Röøng

Vaø tieáng con chim “baét teùp kho caø” nöõa, noù keâu sao maø day döùt, sao maø buoàn thaûm:

Baét teùp kho caøBaét teùp kho caøNöôùc maét em buoâng laû chaûLong lanh nhôù gieáng queâ nhaøBaét Teùp Kho Caø

Laïi queâ nhaø, ñi ñaâu nhìn ñaâu cuõng thaáy queâ nhaø, vaäy maø vaãn xa tít taép. Khoâng bieát cho ñeán ngaøy cuoái cuoäc ñôøi, Quang Duõng ñaõ veà laïi ñöôïc queâ nhaø chöa? Trong thô Hoà Dzeánh cuõng luoân thaáy noãi nhôù queâ nhaø, nhöng queâ höông Hoà tieân sinh quaû coù xa veà khoâng gian. Coøn queâ Quang Duõng ôû Phuøng, chæ caùch Haø Noäi hai nhaêm caây soá, vaäy maø suoát ñôøi oâng vaãn thaáy huùt xa. Bôûi trong Quang Duõng, ñoù laø queâ nhaø cuûa Thô, queâ nhaø cuûa thi nhaân, noù môø aûo, noù aån hieän, luùc gaàn luùc xa. Vaø thi só ñaønh chòu laøm keû löu laïc suoát ñôøi. Neân maét vaø thô ngöôøi ñeàu u uaån.

Thanh Thaûo

TC THÔ 9 • 91

Phaïm mieâN TöôûNg

Nhöõng Khung Cöûa GioùPhoácao nguyeânreõchaân tìmnhöõng khung cöûa gioùloänghình ngöôøi ñi.

Ñoài CuøChaân leotrí nhôùñoài cuønghehoàn vöøachaïmsöông muøcao nguyeân.

Maët Trôøi Ñoû Maù

Taveàcaûm xuùccoøn nguyeânmaët trôøiñoû maùcao nguyeânñaâu roài.

92 • TC THÔ 9

NguyeãN ToâN NhaN

Ba Caâu Vaàn Baèng

1.Daâm caønh em naåy loi thoiÑong ñöa laù daêm maën moøiÑaøn ai rung hôø xa xoâi

2.Hoà xeà xang qua soâng ñiMuøa xuaân laû lôi tay ghìMaét ai keùo öôùt loâng mi

3.OÂi xa maây daøi em naèmCuoái naêm ñeán taän ñaàu naêmMoâi ai maën maø cheø taêm

4.Roài ta chia tay veà thoâiBoán beà laïnh heát choã ngoàiChaân ai nöôùc coøn ñuøa khôi

5.Ngoù em sô ñuû thaám muøiTröôùc sau laåy baåy cuoäc vuiMaù ai hoàng coám côm guøi

TC THÔ 9 • 93

ÑaëNg TaáN Tôùi

Naém Khoâng

Neáu khoâng? nhö coù? -- Trôøi xanh!Traêng sao maõi chín, khí thanh vang keàMoái maønh thöû hoûi Taøo KheâNöôùc ñi, em höùng tay, veà naém khoângTraùi xanh ngöôøi haùi beân hoàngHaøm raêng caén chaët maùu boàng beành ñiNaém khoâng, maùt röôïi bôûi vì...

Moät Hoâm

Moät hoâm caùnh haïc veà trôøiCaùnh hoa veà ñaát, caùnh ñôøi veà ñaâuCaùnh maây caùnh gioù veà ñaàuSoùng höông boùng saéc veà thaâu canh raèmCaùi gaàn taän caùi xa xaêmLoái veà trong böôùc ñi ñaèm ñaèm timÑaát ôi! chaúng noåi khoâng chìmTrôøi xanh raát traéng con chim ñaïi hoàng

94 • TC THÔ 9

Leâ giaNg TraàN

Taøn Ñoâng

Ngaøy toái naëng ñen, ngôïp möa baõogioù quaàn vöôøn mía rôïn laù gaøomaët ñaát nöôùc soi ngoaèn ngoeøo chaûynhö luoàn trong ruoät muõi kim khaâu.

Nôû hoa. Rôi laù. Möa, laø Teátnhö ngöôøi quay maët laïi, soi göôngnhöõng chìm queân khuaát, nhö reâu cheátboãng böøng xanh, rôïp ñaùy voâ taâm.

Ngöôøi Röøng

Coù cha meï maø moà coâiCoù con nhöng ñaõ xa rôøi soáng xaVôï thì ñaõ vôï ngöôøi taAnh em ruoät thòt ñaõ laø ngöôøi döngNgöôøi kia boãng hoùa ngöôøi röøngHai tay ñaám ngöïc “Muoân ñaøng taïi toâi”

Ñaùm ñoâng xuùm laïi boài hoàiHoûi ra, y tröôùc laø ngöôøi Vieät Nam.

TC THÔ 9 • 95

Leâ ThaùNh Thö

AÊn Khuya

Em aïñöôøng soi khoaét khuya ñom ñoùm

moäng laãn vaøo ñaâu ñi ñaâuquaãn maùi ngheøo leäch gioù

reûo vöôøn thaát loäcñom ñoùm veà

veõ löûa saân hoangñeâm caêng chæ ngang nhaø

em daäp deànhraùch luïa

Moäng thaùnh thaànraàm raäp khoùi nhang

beát maët ngöôøi aên khuyatay em thôm thaûokhuaáy buoàn meâ

ngoõ nhaølaäp loøe

ñom ñoùm vaãy côø maem luïa laø

aên daàm heát ñeâm._

96 • TC THÔ 9

Leâ D. DzaNh

Troøn Traêng Ñeâm

NheïNheï eâm nheïNhö boùng ñeâm laàn daângVòn aùnh traêng traøn ñaàyLöôïn-vôøn vöôn soùng nhòpAÙo meàm coû laù em buoângLuøa aâu-yeám moâi oâm troïnÑeám moät lôøi, em söông moûng

Gioït meàm quyeän-hôøn chaân toùcVaàng traêng ñaàu nöông soùng töïaTænh-thöùc oâi ñeâm ngaäp vôøiTroøn traêng non cung-nhòp-haùtHoàn coû laù em vuõng traêng

Ñaày lòm, lôøi vöôn mình hoânVónh-cöûu, xin chaúng vaù-moøn

TC THÔ 9 • 97

ÑoaøN NhaäT

Sao Cöù Laø...

Sao cöù laø ñeâm laø ngaøy laø hoø ôiSao cöù laø ñi laø khuaát ñiBeán coäi naøo beán cuoái naøo ñeán nheùÑöøng quay troøn ñöøng naèm vaï vaätHôõi sen ôi sen nôû ñaàm sen

Böôùc phieâu xöù sôû qua mieànThöa raèng chua ngoït cuõng lieàn ñoâng taâySao lôi tình caùnh nhaïn laøm saoLaân tinh da deûTuoåi treû run nhö con deõ

Bao giôø meânh moângNaøo bieát meânh moângRôi choang ly röôïu côn sayGiaät mình nuoát troïng noãi ñaày ñoïa ngonNgon nhö em ngon

Ngan ngaùt trôøi hôõiNgan ngaùt trôøiNhö ngoaøi khoâng nhö sôùm nhö maiNhö laêng nhaêngSao cöù laø ñi laø khuaát ñi...

98 • TC THÔ 9

hoà miNh DuõNg

Göûi Meï Maïnh TöûChôïcoù caù cuõng coù toâmSao ngöôøilaïi nôõ boàng con vaøo chuøaChaéc gìbaõi caùt pheønchuaAÊn rau sam maõiruoät thöøakhoâng ñau?

Trieàu hoa Ñaïi

Nhö Möa Reo Vui Taëng K. T.

song song. möa, rôi hai haøngvai ngôi raõ moûi chóu mang chieàu veàleành beành. Röøng, ñöa tay chiamaét nhö soùng bieác voã veà thuyeàn troâi

Song song, möa nhö reo vuiquaån quanh hoàn ñaõ. Gheá ngoài laïnh baêngThoâi. Toâi choïn moät choã naèmda caêng khí quyeån. Ngöïc caêng maùu ngöôøi

Coøn ai. phaân reõ traêm nôisaùng ra boùng maùt, hoàn ngoài tieác nhau

TC THÔ 9 • 99

ThaäN NhieâN

Tröôùc Göông

Coù luùc caâu thô coù vaàncoù luùc queân cha nieâm luaätcoù luùc baøi thô caø chôùncaø chôùn gôûi baùo khoâng ñaêng

Thuôû nhoû khoaùi luyeän khí coângbaây giôø laïi thöøa buïng môõñi tieäm thöôøng aên chaùo loøngtim gan nhö cuûa ngöôøi döng

Thieät tình voán gheùt aên chuoáilaâu laâu laïi khoaùi aên xoaøidieåu dôû chaúng ai voã tayvoã tay khen mình khoâng khoaùi

Töï xöa voán ngöôøi chöøng möïccô baép treân maët teo daànlaån thaån laém khi töï hoûisoi göông sao chaúng gioáng mình

100 • TC THÔ 9

Nhöõng Caâu Thô Ñaàu Tieân cuûa Truyeän Kieàu

Phaïm Coâng Thieän

Caàn Neâu Leân Raèng Tö Töôûng Nguyeãn Du ñaõ bò Xuyeân Taïc Sai Laàm laø Tö Töôûng Ñònh Meänh vaø chuû Nghóa Nhaân Baûn Taâm Linh.

Khoâng coøn ngoä nhaän naøo taøn haïi cho baèng luùc giai caáp thoáng trò ôû Vieät Nam hieän nay (1975-1966) goïi tö töôûng linh dieäu cuûa Nguyeãn Du laø “yù thöùc heä phong kieán maø bieåu hieän taäp trung nhaát laø tö töôûng ñònh meänh.” (Khoâng keùm phaàn noâng caïn loá bòch nhö gaàn ñaây laïi coù ngöôøi nhö Linh muïc Vuõ Ñình Traùc, taùc giaû Trieát Lyù Nhaân Baûn nguyeãn Du, luaän aùn tieán só daøy 531 trang, cho raèng tö töôûng Nguyeãn Du laø chuû nghóa nhaân baûn taâm linh cuøng moät môù chöõ nghóa hoãn loaïn goïi laø Vieät Nho, keát quaû pha troän taïp nhaïp giöõa tam taøi, nguõ haønh, aâm döông vaø taâm hoïc cuûa Toáng Nho vaø Minh Nho maø laïi ñöôïc goïi laø Trieát Lyù Nhaân Baûn, khi ngöôøi ta chöa ñuû khaû naêng trieát hoïc nhaø tröôøng bình thöôøng nhaát ñeå hieåu söï vaän haønh linh ñoäng cuûa nhöõng yù nieäm trieát hoïc caên baûn. Ñoù laø chöa noùi ñeán vieäc caàn phaûi lyù hoäi suoái nguoàn khôûi phaùt caùi goïi laø chuû nghóa nhaân baûn vaø töø ñaâu yù thöùc heä aáy bò cöôõng danh ra caùi goïi laø chuû nghóa nhaân baûn taâm linh. Ñoù laø chöa noùi ñeán yù nieäm thaàn hoïc veà sieâu vieät theå chöa ñöôïc hieåu ñuùng nghóa ngay trong vaên maïch thaàn hoïc cuûa Thomas d vaø Jacques Maritain hay EÙtienne Gilson.

Phaûi chaêng mình ñaõ heïp löôïng cho raèng nhöõng ngöôøi khaùc ñaõ hieåu sai tö töôûng Nguyeãn Du, nhö gaùn vaøo tö töôûng Nguyeãn Du nhöõng nhaõn hieäu tröøu töôïng, nhöõng khaùi nieäm quaù mô hoà vaø quaù toång quaùt nhö tö töôûng ñònh meänh, chuû nghóa nhaân baûn taâm linh, nhöng mình cuõng phaûi saùng suoát thaønh thöïc töï hoûi raèng mình coù laøm ñöôïc gì hay hôn nhöõng ngöôøi khaùc? Mình traùnh nhöõng loái suy luaän quen thuoäc cuûa ngöôøi khaùc thì laïi bò vöôùng keït vaøo nhöõng nhaõn hieäu, nhöõng nhaõn hieäu coøn gaáp traêm laàn mô hoà vaø toång quaùt hôn caû nhöõng duïng ngöõ raát phoå thoâng vaø raát eâm aùi nhö maáy chöõ “ñònh meänh”, “nhaân baûn”, “taâm linh”, vaân vaân. Mình huûy baùng ai veà baát cöù ñieàu gì thì ñieàu aáy ñaõ phuïc saün ñaày ñuû nhöõng ñieàu aáy ôû loøng mình. Coù “Tính Meänh” naøo laïi khoâng coù lieân heä maät thieát vôùi “ñònh meänh”? Coù “Söû Meänh” naøo khoâng dính löùu vôùi “nhaân baûn”? Coù “Sinh Meänh” naøo khoâng lieân keát vôùi “tam taøi”, “aâm döông” vaø “nguõ haønh”? Coù “Theá Meänh” naøo khoâng lieân laïc chaët cheõ vôùi “Taâm linh” vaø “Sieâu Vieät Theå”? Coù ai coù theå kieâu ngaïo töï nhaän raèng mình hieåu ñöôïc

TC THÔ 9 • 101

“söï vaän haønh linh ñoäng cuûa nhöõng yù nieäm trieát hoïc caên baûn”? Ai coù theå “lyù hoäi töø ñaâu khôûi paùt chuû nghóa nhaân baûn vaø töø ñaâu coù caùi goïi laø chuû nghóa nhaân baûn taâm linh”? Ai daùm töï cho raèng laõnh hoäi taát caû saéc thaùi sieâu hình vaø höõu hình cuûa höõu theå? Ai daùm ñoäng chaïm tôùi “Sieâu Vieät Theå”? Ai daùm töï nhaän raèng mình ñaõ ñoïc kyõ Jacques Maritain vaø EÙtienne Gilson, vaø ñaõ nhìn thaáy ñöôïc söï uyeân baùc thaâm vieãn vaø loøng tinh thaønh saét son cuûa Maritain vaø Gilson? Duø boû caû nöûa theá kyû cuûa Maritain vaø Gilson? Duø boû caû nöûa theá kyû ñeå ñoïc ñi ñoïc laïi Thomas d, coù ai, duø boû caû baûy chuïc naêm trôøi ñeå “aên naèm” vôùi thaàn hoïc cao sieâu traùc vieät cuûa Thomas d maø daùm töï nhaän raèng mình ñaõ hieåu bieát ñöôïc heát nhöõng uaån suùc veà yù nieäm vaø lyù nieäm cuûa Thomas d?

Coù leõ mình phaûi nhaän hoïc nhaãn naïi, im laëng vaø traùnh noùi veà nhöõng keû khaùc, phaûi hoïc laïi tính khieâm haï leã ñoä, phaûi yù thöùc thöôøng xuyeân raèng mình coøn thaáp keùm nhoû beù hôn baát cöù ai.

Khoâng ai coù theå daùm töï nhaän raèng mình hieåu ñöôïc hoaøn toaøn veà baát cöù caùi gì treân ñôøi naøy, duø caùi gì aáy coøn nhoû beù gaáp traêm tyû tyû laàn hôn con kieán? Coù ai daùm cho raèng chæ coù mình môùi hieåu noåi Nguyeãn Du? Coù leõ mình cuõng neân nhôù raèng khi keát aùn raèng ngöôøi khaùc “loá bòch” thì mình môùi loá bòch thaäp phaàn.

Hieåu “Coù Nghóa Laø Gì? Khai Môû “Taác Loøng” Vaø “Taám Loøng”Vaäy, Hieåu laø caùi gì? Bieát laø gì? Hieåu bieát laø caùi gì? Laõnh hoäi? Ai? Vaø

ñieàu kieän tieân khôûi cuûa söï hieåu bieát laø gì?Nhöõng caâu hoûi treân laïi thuoäc veà moät laõnh vöïc khaùc maø moät tröôøng

phaùi trieát hoïc hieän ñaïi ôû AÂu Myõ ñaõ coù nhöõng coáng hieán thaâm vieãn, khôûi phaùt töø coâng trình giaûi nghóa hoïc nôi taùc phaåm noåi tieáng Wahrheit und Methode (Chaân lyù vaø Phöông Phaùp) cuûa trieát gia Ñöùc Hans-Georg Gadamer, ngöôøi hoïc troø trung thaønh cuûa Heidegger. YÙ ñoà tö töôûng cuûa Gadamer khieâm toán hôn Jacques Derrida vaø coù theå khai môû nhieàu vieãn töôïng saâu saéc hôn trong vieäc tìm hieåu taát caû nhöõng daïng thaùi cuûa tieàn lieãu tri vaø lieãu tri cuûa vieäc laõnh hoäi hieän töôïng tri nhaän hoäi thoâng vôùi nhöõng taùc phaåm cuûa moïi truyeàn thoáng. Chuùng toâi khoâng muoán aùp duïng tröïc tieáp phöông phaùp cuûa Gadamer ñeå tìm hieåu Nguyeãn Du vì noã löïc trieát hoïc cuûa chính Gadamer hieän nay ñaõ bò nhieàu hoïc giaû khai thaùc lôïi duïng moät caùch thieån caän theo loái thôøi thöôïng cuûa giôùi giaùo söï Ñaïi Hoïc Anh Myõ hieän nay. Nôi ñaây, chuùng toâi chæ xin nguyeän coù loøng, coù taác loøng töôûng nhôù taám loøng cuûa baäc tieàn boái.

Chuùng ta chöa ñuû khaû naêng vaø chöa ñuû loøng thaønh ñeå toân kính, ngöôõng moä vaø thöông töôûng Nguyeãn Du, neáu chuùng ta chöa coù ñöôïc taác loøng boài hoài gheù maét troâng thaáy tieàm löïc meânh moâng cao daøy thaâm saâu cuûa thi nghieäp tieân sinh ñeå laïi cho Tính Meänh vaø Söû Meänh cuûa Vieät Nam.

Tính Meänh Khai môû ra Söû Meänh, vaø Söû Meänh ñöa ñöôøng daãn loái cho ñeâm toái queâ höông. Tính Meänh aáy vaø Söû Meänh aáy ñöôïc haøm döôõng laëng leõ trong moät chöõ Vieät Nam nhaát trong nhöõng chöõ Vieät Nam, ñöôïc khe kheõ rung leân nheø nheï trong moät thanh aâm daân toäc nhaát trong nhöõng thanh aâm

102 • TC THÔ 9

daân toäc, caùi thanh traàm bình nhaát trong nhöõng thanh traàm bình cuûa tieáng noùi Vieät Nam : ñoù laø chöõ loøng.

Taát Caû ñeàu naèm ôû Chöõ “Loøng” cuûa Nguyeãn DuTaát caû Nguyeãn Du ñeàu baét ñaàu vaø chaám döùt baèng moät chöõ loøng. Coù

theå ñuùc keát taát caû Thi Nghieäp vaø taát caû Tö Töôûng Trieát Lyù cuûa Nguyeãn Du vaøo trong moät chöõ duy nhaát aáy. Chöõ noâm Loøng bao truøm caû chöõ haùn vieät taâm. Chöõ taâmchæ coù ñöôïc thöïc nghóa doài daøo troïn veïn trong chöõ loøng cuûa Nguyeãn Du. Chính chöõ loøng ñaõ xuaát hieän maáy nghaøn naêm tröôùc trong tieáng noùi queâ höông vaø ñaõ ngöï trò ñieàu ñoäng taát caû loä trình cuûa Tính Meänh, Sinh Meänh vaø Söû Meänh Vieät Nam.

Ngaøy naøo nöõa trong hieän nay vaø töông lai, ngaøy naøo nöõa sau bao nhieâu cuoäc beå daâu ñoaïn tröôøng maø moãi ngöôøi trong chuùng ta, duø soáng ñau ñôùn trong nhöõng hoaøn caûnh meâ man ñöùt ruoät ñi nöõa, luùc naøo moãi ngöôøi vaãn coøn giöõ ñöôïc loøng mình, vaãn coøn coù loøng, coù ñöôïc taám loøng, khoâng heà ñaùnh maát loøng queâ, khoâng heà queân ôn loøng, moãi giaây phuùt ñeàu saùng daäy loøng son vaø soáng traøoloøng thô thì caùi taác loøng lai laùng aáy vaãn coøn tieàm löïc phong phuù vó ñaïi nhaát ñeå höng khôûi phaán chaán söùc maïnh vôõ bôø cuûa tinh thaàn daân Vieät, khaû dó giuùp cho chuùng ta thaáy ñöôïc nhöõng gì ñaõ ñöôïc nhìn thaáy, vaø troâng thaáy ñöôïc nhöõng gì Nguyeãn Du ñaõ troâng thaáy giöõa nhöõng hoãn loaïn, tao loaïn, bieán loaïn cuûa ñaát nöôùc. Nguyeãn Du ñaõ troâng thaáy nhöõng ñieàu khoù loøng troâng thaáy ñöôïc; chính loøng thô lai laùng cuûa Nguyeãn Du ñaõ chaûy trong veo daøo daït trong tö töôûng vaø caûm thöùc boài hoài cuûa thi nhaân, vaø ñaõ tuoân chaûy laëng leõ thaâm saâu daèng daëc muoân ñôøi vaøo taän ñaùy loøng traàm bình cuûa Vieät toäc.

Töø bao giôø ñeán baây giôø vaø töø baây giôø cho ñeán bao giôø, moät thieân taøi vaên chöông hay moät thieân taøi ñaïo lyù vaø trieát lyù khoâng bao giôø coá gaéng noùi leân nhöõng gì thöïc söï ñoäc ñaùo hoaëc môùi laï, hoï vaãn luoân luoân noùi leân chaân lyù ngaøn ñôøi ñöôïc chuyeån qua moät cung ñieäu khaùc maø ngöôøi ñôøi ít ai ñeå yù hoaëc ñaõ queân ñi nhöõng khaû tính vó ñaïi cuûa baát cöù nhöõng gì ñöôïc coi laø nhoû beù, hieån nhieân vaø taàm thöôøng nhaát. Nhôø caùi nhìn xuyeân meänh cuûa hoï, qua ngoân ngöõ xuyeân thoaïi cuûa hoï, chuùng ta môùi thaáy ñöôïc ñieàu ñaùng thaáy ñeå choïn moät höôùng ñi xuyeân bích cho caùi thoaùng choác phuø du cuûa cuoäc ñôøi.

Nguyeãn Du ñaõ baét ñaàu truyeän Kieàu qua boán caâu thô luïc baùt vaø chaám döùt baèng ñoaïn tröôøng Beøo troâi soùng voã choác möôøi laêm naêm aáy vôùi möôøi boán caâu quaùn thoâng kim coå. Hieåu ñöôïc thaáu ñaùo boán caâu thô ñaàu vaø möôøi boán caâu thô cuoái cuûa truyeän Kieàu laø naém baét ñöôïc caùi lyù nhaát quaùn cuûa taát caû Tö Töôûng Trieát Lyù vaø Ñaïo Lyù cuûa Nguyeãn Du.

Nguyeãn Du coâng phaù huûy dieät toaøn dieän “Tö Töôûng Ñònh Meänh”Ai cuõng thöøa bieát nhö vaäy, nhöng taïi sao töø bao giôø cho ñeán baây giôø

vaãn coøn lan traøn caùi yù töôûng coá ñònh cho raèng tö töôûng cuûa Nguyeãn Du chæ laø bieåu hieän taäp trung nhaát cuûa tö töôûng ñònh meänh (Chæ thò soá 112-CT/TW,

TC THÔ 9 • 103

ngaøy 26 thaùng 10 naêm 1965 cuûa Ban Bí Thö Trung Öông Ñaûng veà vieäc kyû nieäm 200 naêm sinh Nguyeãn Du). Taïi sao laïi coù söï ngoä nhaän traàm troïng tang thöông nhö vaäy? Neáu coù tö töôûng naøo ôû theá giôùi naøy khaû dó coâng phaù huûy dieät caùi goïi laø tö töôûng ñònh meänh moät caùch maõnh lieät taøi tình nhaát thì ñoù chính laø Tö Töôûng Nguyeãn Du. Noùi theo ñieäu thöôøng tình, Nguyeãn Du ñaõ taán coâng ngay taän loøng ñòch vaø ñaõ chuyeån hoùa ma khí haéc aùm thaønh ra trôï khí thaàn nhueä cho ñaïo lyù ñaày loøng töø bi bao la cuûa chính mình.

Traêm naêm trong coõi ngöôøi taChöõ taøi chöõ meänh kheùo laø gheùt nhauTraûi qua moät cuoäc beå daâu Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøngNgaøy xöa, nhöõng nhaø nho chuùng ta thöôøng phaân bieät giöõa thöïc töï vaø hö

töï: theo leä thöôøng thì chæ tröø ra danh töï vaø ñaïi danh töï môùi laø thöïc töï. Thieân taøi thi ca cuûa Nguyeãn Du thöôøng khi naèm ôû nhöõng chöõ taàm thöôøng nhaát ít ai ñeå yù, töùc laø nhöõng hö töï nhö: trong, kheùo laø, maø, vaân vaân, maø chuùng ta löôùt qua nhanh choùng ôû boán caâu thô ñaàu. Nhöõng chöõ hö töï ñaõ chuyeån nhòp nheï nhaøng qua moät cung ñieäu khaùc, khieán coù yù nghóa ñaõ suùc tích laïi coøn suùc tích bao la hôn nöõa, taïo ra caûm thöùc boài hoài lai laùng lieân tuïc: loøng thô cuûa Nguyeãn Du vaãn ñöôïc lai laùng boài hoài laø ôû choã tô nheï aáy.

Chöõ meänh ôû ñaây khoâng coù nghóa laø ñònh meänh maø chæ noùi leân caùi sinh meänh, caùi ñieàu baïc meänh. Caùi meänh moûng coù theå ñöôïc chuyeån hoùa thaønh meänh daøy (moät daøy moät moûng bieát laø coù neân) neáu taøi khoâng caäy taøi vaø ñöôïc haøm döôõng bôûi caùi loøng thieän caên, bôûi caùi taâm töø bi hæ xaû. (Trong Vaên teá soáng Tröôøng Löu nhò nöõ, Nguyeãn Du ñaõ noùi ñeán loøng Boà Ñeà hæ xaû töø bi theo moät traät töï ngöõ phaùp raát laø daân toäc tính vaø khoâng coù gì tình côø ngaãu nhieân caû, vaø ñoù cuõng laø traät töï daãn ñaïo nhaát quaùn cuûa chính Tö Töôûng Ñaïo Lyù vaø Trieát Lyù cuûa Nguyeãn Du.

Trong ngöõ phaùp chöõ Taøu vaø Haùn Vieät phaûi noùi: Töø bi hæ xaû Boà Ñeà Taâm, ñoái vôùi Vieät Nam thì caùi loøng vaãn ñöùng tröôùc heát: Boà Ñeà Taâm thaønh ra Loøng Boà Ñeà chöù khoâng phaûi Boà Ñeà Loøng, vaø töø bi hæ xaû thaønh ra hæ xaû töø bi cuûa Vieät Nam. Dieãn taû theo tinh thaàn Vieät toäc thì coù nghóa: Haõy coù loøng saùng (nghóa xöa, töùc laø Buït, Phaät) roài haõy vaày vui vôùi moïi ngöôøi, buoâng boû heát moïi cay ñaéng thuø haän, taïo nieàm vui söôùng cho keû khaùc, mong raèng ngöôøi khaùc ñöôïc vui söôùng vaø giuùp ñôõ cho ngöôøi khaùc heát khoå. Nguyeãn Du:

Töø bi aâu lieäu bôùt tay môùi vöøaQuaây nhau laïy tröôùc Phaät ñaøiTaùi sinh traàn taï loøng ngöôøi töø bi.Naêm YÙ Nghóa Quan Troïng trong Boán Caâu thô Ñaàu cuûa truyeän Kieàu.Boán caâu thô ñaàu cuûa Truyeän Kieàu noùi leân nhöõng söï thöïc lôùn lao nhaát

maø chuùng ta phaûi nhìn thaúng vaø phaûi taïc daï ghi loøng vaøo moãi luùc khôûi ñaàu cuûa baát cöù tieåu söï hay ñaïi söï gì trong caûm thöùc, tö töôûng vaø haønh ñoäng, chaúng nhöõng trong saùng taùc ngheä thuaät maø caû trong laõnh vöïc tö töôûng vaø

104 • TC THÔ 9

haønh ñoäng nhaäp theá:-- Ñieàu thöù nhaát laø phaûi bieát luùc naøo mình cuõng phaûi cheát, luùc naøo cuõng

phaûi hieåu giôùi haïn cuûa taøi naêng vaø cuûa ñôøi soáng mình trong coõi ñôøi.-- Ñieàu thöù hai laø khoâng coù gì vó ñaïi trong ñôøi naøy maø khoâng phaûi traû

giaù raát ñaét vaø phaûi traû giaù baèng caû sinh meänh cuûa mình, muoán laø moät baäc taøi ba hay thieân taøi trong baát cöù laõnh vöïc naøo ñeàu phaûi chòu traûi qua bao nhieâu hy sinh thaân xaùc tinh thaàn, qua bao nhieâu côn ñau ñôùn khuûng khieáp, noãi coâ ñoäc kinh hoaøng nhö nung gan saét nhö baøo loøng son cho ñeán noãi ruoät taèm naøy moät heùo hon vaø maùu theo nöôùc maét hoàn lìa chieân bao.

Phaûi cheát ñi soáng laïi môùi hieåu theá naøo laø taøi vaø theá naøo laø meänh. Maáy chöõ hö töï kheùo laø coù ñieäu mæa mai: laø theá maø khoâng haún laø theá thì laïi nhö theá; kheùo laø gheùt nhau maø khoâng haún laø gheùt nhau maëc duø raát möïc gheùt nhau vaø gheùt nhau voâ cuøng, nhieàu khi raát gheùt nhau maø khoâng haún gheùt nhau nhö mình töôûng, vì ñieàu aáy ñaõ noùi leân söùc loâi cuoán ngöôïc chieàu cuûa chính ñieàu haáp daãn mình: gheùt chæ laø caùi yeâu coù tính caùch tieâu cöïc (noùi theo ñieäu trieát gia Ñöùc Kant töø naêm 1763: Essai pour introduire en philosophie le concept de quantiteù neùgative.)

-- Ñieàu thöù ba laø chöõ taøi vaø chöõmeänh. Nguyeãn Du khoâng noùi caùi taøi vaø caùi meänh maø chæ noùi chöõ taøi vaø chöõ meänh kheùo laø gheùt nhau, maø baát cöù chöõ naøo ñeàu cuõng coù ba baûy ñöôøng (cuõng nhö yù nghóa cuûa “chöõ trinh kia cuõng coù ba baûy ñöôøng”) vaø taát caû ba baûy ñöôøng cuûa yù nghóa, duø coù khi bieán coù khi thöôøng, taát caû moïi ñöôøng ñeàu ñöa tôùi caùi ñieàu duy nhaát, caâu hoûi duy nhaát: caùi aáy, caùi chöõ aáy, duø baát cöù chöõ naøo, taøi hay meänh, trung hay trinh, vaân vaân, caùi chöõ aáy coù loøng hay khoâng?

Taøi maø khoâng coù loøng thì tai hoïa, cuõng nhö baïc meänh maø khoâng coù loøng thì muoân kieáp vaãn baïc meänh, khi coù loøng thì duø baïc meänh ñeán ñaâu ñi nöõa cuõng trôû thaønh haäu meänh. Khi coøn giöõ ñöôïc hoaøn toaøn chöõ trinh maø laïi khoâng coù loøng trinh thì coøn teä haïi hôn söï maát trinh.

- Ñieàu thöù boán trong boán caâu thô ñaàu laø noùi leân caùi lyù Voâ Thöôøng cuûa taát caû moïi söï trong ñôøi vaø trong vuõ truï: chaúng nhöõng beå roäng hoùa thaønh ruoäng daâu trôû laïi thaønh moät caùi gì khaùc nöõa lieân tuïc, maø ngay caû hai chöõ taøi vaø meänh cuõng coù nhöõng yù nghóa raát ö laø voâ thöôøng. Khoâng coù moät caùi gì baát di baát dòch goïi laø taøi hay taøi hoa, taøi saéc, thieân taøi. Cuõng khoâng coù moät caùi gì baát ñoäng vaø baát bieán, duø caùi ñoù goïi laø meänh vaø ngay caû yù nghóa cuûa hai chöõ ñònh meänh cuõng bò thay ñoåi lieân tuïc vaø chaúng gì laø ñònh caû. Caùi lyù voâ thöôøng cai trò caû vuõ truï vaø cai trò caû coõi thieân vaø coõi ngöôøi, coõi ñòa nguïc vaø coõi thieân ñaøng, coõi soáng vaø coõi cheát, coõi thieân nhieân döông theá vaø coõi thaùnh thaàn quæ ma.

- Ñieàu thöù naêm laø loøng töø bi cuûa Nguyeãn Du ñoái vôùi taát caû cuoäc beå daâu aáy, moät caùi loøng töø bi bao la thoáng ngöï troïn veïn thi nghieäp cuûa ñaïi thi haøo vaø ñöôïc theå hieän troïn veïn nhaát trong Vaên Teá Thaäp Loaïi Chuùng Sinh, moät thi phaåm vó ñaïi nhaát cuûa Ñaïo Lyù Daân Toäc Vieät Nam. Khoâng hieåu ñöôïc Vaên Teá Thaäp Loaïi Chuùng Sinh thì khoâng theå naøo coù theå hieåu ñöôïc moät chuùt ít gì ñoái vôùi caùi goïi laø Trieát Lyù Vieät Nam.

TC THÔ 9 • 105

Nhöõng baäc ñaïi aùi quoác ñaùng kính tröôùc ñaây, Ngoâ Ñöùc Keá vaø Huyønh Thuùc Khaùng, ñeàu laø nhöõng baäc nho hieån haùch, nhöng chæ vì thieáu loøng töø bi cho neân khoâng ñuû khaû naêng ñeå hieåu ñöôïc ñoâi chuùt gì veà truyeän Kieàu caû; duø coù thuø gheùt Phaïm Quyønh hay thuø gheùt baát cöù yù thöùc heä naøo ñi nöõa thì cuõng khoâng theå naøo haän thuø moät ngöôøi con gaùi giang hoà baïc meänh, duø ñoù chæ laø moät nhaân vaät hö caáu, duø ñoù chæ laø caùi côù ñeå noùi vieäc khaùc: taát caû cheá ñoä chính trò ñeàu suïp ñoå vôùi thôøi gian, nhöng vaên chöông (nhaát laø thi ca) vaø tö töôûng (nhaát laø trieát lyù vaø ñaïo lyù) thì vaãn ñôøi ñôøi baát dieät. Traûi qua moät beå daâu, ñöùng veà maët Söû Tính cuûa tieàn ñoà daân toäc trong Theá Meänh cuûa nhaân loaïi thì laäp tröôøng cuûa Ngoâ Ñöùc Keá vaø Huyønh Thuùc Khaùng chæ coù giaù trò raát khieâm toán maø chính thaùi ñoä tö töôûng vaø thaùi ñoä ngheä thuaät cuûa Phaïm Quyønh vaø cuûa Traàn Troïng Kim môùi laø coù giaù trò tröôøng cöûu, nhaát laø ñoái vôùi truyeän Kieàu.

- Ñieàu cuoái cuøng trong yù nghóa boán caâu thô ñaàu cuûa truyeän Kieàu vaãn laø ñieàu quan troïng nhaát coù khaû tính maõnh lieät nhaát ñeå giaûi toûa söï suïp ñoå cuûa nöôùc Vieät Nam: ñoù laø loøng töø bi; noùi theo ngoân ngöõ cuûa Ngoïc Haân Coâng Chuùa: Loøng ñuøm boïc thöông hoa ñoaùi coäi. Ñoù laø lôøi noùi thaåm thieát cuûa thieân höông, coøn ñaây laø tieáng noùi lai laùng boài hoài cuûa thieân taøi:

Traûi qua moät cuoäc beå daâu Nhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng.Taát caû loøng töø bi cuûa keû thieân taøi ñaõ soáng laïi vaø seõ soáng maõi trong loøng

nhöõng theá heä ñaõ lôùn leân giöõa côn ñaïi loaïn queâ höông.

Thanh Ñieäu vaø Ngöõ Phaùp ÔÛ Boán Caâu Thô Ñaàu Cuûa Truyeän KIEÀUÑöùng veà maët thanh ñieäu thoâi, hai caâu thô ñaàu cuûa Truyeän Kieàu cuõng

ñaõ baùo ñoäng tröôùc nhöõng gì baát thöôøng saép xaûy ra. Caâu môû ñaàu chæ coù moät tieáng traéc ñoäc nhaát: coõi, maáy chöõ coøn laïi ñeàu laø tieáng bình, roài chöõ thöù ba ñuùng ra phaûi laø tieáng traéc thì laïi laø bình. Caâu thöù hai thì chæ coù ba tieáng bình, laïi coù ñeán naêm tieáng traéc baát thöôøng vaø ñaùng leõ chöõ thöù nhaát vaø thöù naêm phaûi laø tieáng bình thì laïi laø traéc. Ñieàu baát thöôøng ôû ñaây laø ñieàu coá yù cuûa Nguyeãn Du, coá yù maø vaãn thaáy ñöôïc töï nhieân môùi laø khoù. Ñaøo Duy Anh khoâng ñeå daáu phaåy sau chöõ meänh trong chöõ taøi chöõ meänh, coøn Traàn Troïng Kim vaø Buøi Kyû thì laø ñeå daáu phaåy sau chöõ meänh; ôû ñaây coù leõ chuùng ta neân theo caùch boû daáu phaåy cuûa Traàn Troïng Kim vaø Buøi Kyû thì coù veû thoâng nghóa hôn.

Coøn veà yù nghóa, chuùng ta thaáy taøi ñi vôùi coõi ngöôøi ta vaø meänh ñi vôùi traêm naêm; maáy chöõ giöõ vai troø “hö töï” nhö trong, kheùo laø vaø nhau laïi chính laø thi taøi cuûa thi nhaân, khieán cho caâu thô coù theå ñieäu vaø thanh ñieäu ñaëc bieät cuûa Nguyeãn Du.

Ñöùng veà maët hình thöùc ngöõ phaùp, vò trí thoâng thöôøng cuûa lôøi noùi ñaõ ñöôïc ñaûo trí thoâng thöôøng cuûa lôøi noùi ñaõ ñöôïc ñaûo ngöôïc trong caâu thöù ba vaø thöù tö: traûi qua moät cuoäc beå daâu coù khaùc vôùi moät cuoäc beå daâu traûi qua, troâng thaáy nhöõng ñieàu coù khaùc ñi vôùi nhöõng ñieàu troâng thaáy, vaø maø ñau ñôùn loøng thì vaãn khoâng gioáng nhö maø loøng ñau ñôùn.

106 • TC THÔ 9

Roài veà nhöõng söï dò bieät teá nhò cuûa chöõ nghóa cuõng ñaùng ñeå yù: nhöõng ñieàu khaùc vôùi nhöõng söï, nhöõng vieäc, nhöõng söï vieäc, nhöõng caùi..., troâng thaáy khaùc haún nhìn thaáy cuøng vôùi nhöõng chöõ khaùc nhö ngoù, ngaém, xem, coi, doøm, gheù, vaân vaân.

Roài maáy chöõ kheùo laø khoâng coù lieân heä gì vôùi kheùo leùo vaø vöøa coù nghóa mæa mai maø khoâng haún hoaøn toaøn mæa mai. Ñieäu noùi kheùo laø gheùt nhau khieán cho maáy chöõ tröøu töôïng toång quaùt trôû thaønh raát cuï theå vaø raát höõu hình: chöõ taøi vaø chöõ meänh ñaõ ñöôïc nhaân-caûm-hoùa vôùi maáy chöõ kheùo laø gheùt nhau. Taøi vaø meänh trôû thaønh nhö hai tình ñòch trong tình tröôøng maø cuõng khoâng döùt khoaùt roõ raøng nhö vaäy.

Hai chöõ gheùt nhau aáy laø thöïc traïng caû maáy ngaøn naêm cuûa lòch söû Vieät Nam vaø söï gheùt nhau aáy trong voøng maáy traêm naêm gaàn ñaây ñaõ xoâ ñaåy queâ höông ñeán choã hoãn loaïn: moät trong nhöõng chöôùng nghieäp lôùn nhaát cuûa ngöôøi Vieät laø gheùt nhau vaø ghen nhau.

Chöõ “Nhau” Laøm Suïp Ñoå “Tö Töôûng Ñònh Meänh” Vaø “Chuû Nghóa Ñònh Meänh”

Chuùng ta caøng gheùt nhau vaø caøng ghen nhau thì caøng laøm lôùn maïnh söï gheùt nhau giöõa Taøi vaø Meänh: hai chöõ Taøi Meänh chæ coù theå gheùt nhau ñöôïc laø vì söï gheùt ghen ñaõ phuïc saün ñaày ñuû trong loøng mình.

Tính caùch löôõng bieân tính giöõa Taøi vaø Meänh xuaát phaùt töø tính caùch nhò töôùng tính cuûa chính chöõ Meänh, vì Meänh seõ trôû neân voâ nghóa neáu Meänh khoâng coù caùi gì khaùc Meänh, khoâng coù caùi gì ñöùng beân ngoaøi Meänh vaø khoâng coù caùi gì ñöùng ngang haøng vôùi Meänh. Neáu taát caû ñeàu laø Meänh, vaø Meänh laø moät thöïc taïi duy nhaát ñôn ñoäc vaø ñoäc laäp thì con ngöôøi vôùi Meänh chæ laø moät, ñoàng nhaát vaø ñoàng nghóa. Vaø cuoäc ñaáu tranh quyeát lieät, söï thuø gheùt nhau giöõa Taøi vaø Meänh chæ kheùo laø troø ñuøa giöõa maët trôøi vaø boùng toái cuûa röøng laù buoåi tröa. Söï gheùt nhau vaø söï thuø haän maõnh lieät giöõa Taøi vaø Meänh chæ coù theå xaûy ra vì chính trong baûn tính cuûa Taøi ñaõ coù tính caùch nhò bieân vaø trong baûn tính cuûa Meänh cuõng ñaõ coù tính caùch nhò nguyeân: Taøi vaø Meänh chæ coù theå raøng ròt dan díu nhau moät caùch thuø haèn hay ngöôïc laïi, vì caû hai ñeàu gioáng nhau ôû choã löôõng bieân töø trong töï tính cuûa moãi ñôn vò.

Moät ñieàu nöõa cuõng quan troïng: khoâng phaûi Taøi gheùt Meänh thoâi hay Meänh gheùt Taøi thoâi, khoâng phaûi caùi gheùt cuûa naêng taøi ñoái vôùi sôû meänh hay caùi gheùt cuûa naêng meänh ñoái vôùi sôû taøi: caùi gheùt giöõa Taøi vaø Meänh laø caùi gheùt giöõa Naêng Taøi vaø Naêng Meänh. Khoâng phaûi caùi naøy gheùt caùi kia hay caùi kia gheùt caùi naøy, maø caû hai ñeàu gheùt nhau: chính chöõ nhaunaøy laøm suïp ñoå caùi maø ngöôøi ta goïi laø tö töôûng ñònh meänh vaø chuû nghóa ñònh meänh.

Boû Daáu Laïi Boán Caâu Thô Ñaàu Cuûa Truyeän KIEÀUTheá laø chuùng ta ñaõ chuaån bò khaù ñaày ñuû ñeå ñoïc laïi troïn veïn boán caâu

thô ñaàu cuûa Truyeän Kieàu, vaø haõy ñeå yù caùch boû daáu laïi khaùc haún vôùi Traàn

TC THÔ 9 • 107

Troïng Kim, Buøi Kyû vaø Ñaøo Duy Anh:Traêm naêm trong coõi ngöôøi traChöõ taøi chöõ meänh, kheùo laø gheùt nhau.Traûi qua moät cuoäc beå daâuNhöõng ñieàu troâng thaáy maø ñau ñôùn loøng.

Loøng toân kính cuûa chuùng ta ñoái vôùi Nguyeãn Du khieán cho chuùng ta phaûi gian nan taän tuïy tìm hieåu chaäm raõi töøng boán caâu ba vaàn cuûa thi nhaân. Thöïc ra söï lao taâm khoå töù cuûa chuùng ta trong vieäc caûm nhaän khoâng theå naøo baèng moät phaàn traêm moät phaàn ngaøn nhöõng noã löïc lieân tuïc ngoaøi söùc töôûng töôïng cuûa moät thieân taøi tröôùc khi saùng taïo vaø ñang luùc saùng taïo.

Coù ai hieåu noãi nieàm coâ ñoäc kinh hoaøng naøo ñaõ voà chuïp coõi loøng thi nhaân, nhöõng nghòch caûnh theâ thaûm hoaëc nhöõng côn buoàn hiu quaïnh meânh moâng naøo vaây phuû ngaøy ñeâm, roài söùc maïnh tinh thaàn khuûng khieáp naøo cuûa yù chí saùng taïo luùc naøo cuõng tænh thöùc thöôøng tröïc ñeå cheá ngöï moïi buoàn chaùn thaát voïng, ñeå phaù vôõ nhöõng trieàn phöôïc ñieân ñaûo cuûa yù thöùc raõ röôïi thaát taùn, ñeå roài moät hoâm tuyeät voïng boãng nhieân baát ngôø baén voït ra loøng thô lai laùng boài hoài...

Phaïm Coâng Thieän Trích trong Nguyeãn Du, Ñaïi Thi Haøo Daân Toäc

Phuï baûn Ngoïc Duõng

108 • TC THÔ 9

Theá DuõNg

Noùi Vôùi Con Trong Tuyeát ÔÛ Berlin

Göûi V. H. A.

ÔÛ ñaâu ñoù—nôi con ngoài, nöôùc xieátGioù xoaùy ñau ngoõ vaéng phuùt xa lìaCha baûng laûng tìm veà nôi ñoø ñaémGaëp maét hôøn ba tuoåi giöõa côn meâ!

Con coù luùc vuøi queân vaøo nhaõ nhaïcQuyû hay Ngöôøi? möa naéng cuõng cöôøi thoâi!ÔÛ ñau ñoù con naèm—cha thaáp thoûmSôï moät ngaøy... con bieát maët Ñôn Coâi!

Cha khuùc khuyûu sinh loä ñaày bieân aûiNgaäm Nhaõ Ca—Baùt Quaùi kieáp tô taèmOÂm Thi Thieân mong moûi ngaøy thaùng LuïaCon coù thôû daøi vì maáy chuyeän traêm naêm.

Ñeâm “Cyclo” maét toùe ñom ñoùm maùuGaëp du hoàn huøa doïa tuoåi möôøi laêm...Cha laáp xoùa tuoåi thô buoàn sao noåi?Loøng tha höông röôïu xoùt neûo traêng raèm.

Loâng ngoãng maùu maáy Loa Thaønh tieàn kieáp?Bao ngöôøi tình ngaèn ngaët naác taàm xuaânKhi con caàm côø lau vieáng Coå thaønh Quaûng TròThì caû Hoa Lö laãn Thaêng Long ñaõ heát loaïn quaân thaàn?

TC THÔ 9 • 109

ÔÛ ñaâu ñoù—moät thôøi con ñaõ soáng:Trong Ngoâi Nhaø Khoùa Traùi—cuït AntenSaàu xuyeân quoác nöûa ñeâm oøa khoùc moängNhöõng Tin Loä ñoaûn doøng cheát cöùng giöõa buoàng tim.

Traàm maëc uoáng—ñeâm Berlin tuyeát saùng...Chôït thaáy con 18 tuoåi phong traànÔÛ ñaâu ñoù—moät thôøi con khoâng theå:Noùi thaät loøng, doác daï vôùi song thaân?

ÔÛ ñaâu ñoù con bôi—vuøng nöôùc ñoïng...Hoàn vieãn du khao khaùt nhöõng kyø thaønhVaãn day döùt noãi saàu rieâng cuûa MeïCha xin theà soáng thaät heát trôøi xanh?

Nghe con noùi ñaùy loøng—cha haïnh ngoä:Maùu thòt mình leân tieáng vôùi Muøa Xuaân?Daêm naêm nöõa chung noãi nieàm ña quoácCha con mình ñöùng tröôùc maáy xa luaân?

110 • TC THÔ 9

NguyeãN PhaN ThòNh

Giaác Mô cuûa Dos

baïn haõy ñeán beân toâiim laëng dòu daøngdòu daøng im laëngngheim laëng dòu daøngnghedòu daøng im laëngtoâi seõ haùtvaø toâi seõ khoùcseõ haùt seõ khoùcseõ khoùc vaø seõ haùtsöï coù maët cuûa baïnnhö khoângmaø raát coùtoâi nhoû beù taát caûtröø caùi moàm tolaûm nhaûmvaø laûmnhaûm laûmnhaûmtröø noãi ñieân khuøngkhoâng cöôõng noåimaø cuõng khoângtöø khöôùcgiaác mô cuûa Dosdöôùi haàm

TC THÔ 9 • 111

döôùi haàmchæ caàn baïn ñeán beân toâiroài baïn ñinhö boùng toâiim laëng dòu daøngdòu daøng im laëngnhö boùng toâithuø toâichôït thöông toâimaø ñeánroài ñinhö moïi söï ñeàu ñikhoâng gian naøy cuøng ñitheo thôøi gian veà laëng leõtoâi cuøng ñi theo taát caûñaët baøy naøynhöõng ngoùn tay chaèng chòt gaânoâm ñaàu goáimaét khoå sai röøng röïcdöôùi haàm toáivaø Dosvaø nhöõng trang nhaät kyùvaø baïn nhö ñeâmkhoâng hình dungñeâm ñeâm ñeâmdöôùi haàm...

112 • TC THÔ 9

Leâ TroïNg PhöôNg

Daïo

Thaû böôùc...Daïo coâng vieânMoätHaiBaVoøng coâng vieân...

Lieân mieânTìm thö thaûBoánNaêmSaùuVoøng coâng vieân...

BaûyTaùm...Daïo lieân mieân...

Rong Laàn NöõaÑeám daøi ñeâm côõiMa trôiCôi ra moät baõi ñuøaChôi theá thoâiNgoài daiVaùi ñoáng chai vôiThaáyHình nhö xieácMoät hôiNöûa ñôøi.

TC THÔ 9 • 113

Taï kyù

Ruoài vaø Em

Ruoài töø hoá tieâu bay leânTieáng ruoài lao xao nhö soùng gôïnMaét ruoài naâu laøm nhôù toùc taây phöôngRuoài ñaäu treân daây theùp gai nhö chuoãi haït huyeànAnh taëng em ngaøy cuoái

Ruoài ñaäu treân daây theùp gai nhö nhöõng noát nhaïcDaây theùp gai keû nhaïc khoâng ñeàuLaøm sao em haùt

Coù baày eùn veà khoâng phaûi ñeå baùo tin xuaânVì anh bieát muøa xuaân ñaõ cheátCoù baày eùn veà tìm ruoài treân daây theùpChuoãi haït huyeàn vôõ tanAnh goïi teân em maáy laàn

Long Khaùnh 1977

114 • TC THÔ 9

haø NguyeâN Du

Ñieäp Khuùc Möa

möatieác chibong boùng vôõ

möangaøy maineáu khoâng coù naéng

möatraùch sao boùng ta chöa hieän

möachìa khoùa naøo môû ñöôïc cöûa tim?

möatraùi ñaát nhö quay ngöôïc chieàu

möatöïa con eáchtöôûng nguõm ngoäp ñaùy gieáng

möatöïa con eùnkhoâng heà beùn maûng

möanhö ñoám laân tinh treân ñoáng raùcem ñoùng vai

möachieác laù vaãn reo khi rôi

möatoäi nghieäp nhöõng con thieâu thaân

möadaãu mai hình coù ñaäp boùnghieän thöïc, teân vaãn baén ñi...

TC THÔ 9 • 115

Ngoâ Theá oaNh

Töï Hoïa

Cho toâi caïn cheùn ñaéng naøy... B. Pasternak

Chieác tuùi coùi trong tay lang thang döôùi naéngAnh laãn giöõa nhöõng maùnh mung chæ troû aùp pheCaàu trôøi cho anh ñöøng sa vaøo hoûa nguïcCho anh ñöøng uoáng phaûi nöôùc soâng Meâ

Caùc baùo dòch in thô PasternakÑoâi khi tröôùc ñaéng cay con ngöôøi chæ mæm cöôøiBa möôi naêm tröôùc nhaø thô laø moät phaûn ñeà khoâng chòu ñöôïcChæ hoa treân moä nhaø thô laø khoâng bieát söï tuøy thôøi

Khi thaàn thaùnh khoâng coøn thieâng nöõaDaàu sao ta cuõng thoaùng moät chuùt buoànNhieàu aûo voïng ngaøy qua ta vôõMaét ta nhìn aùnh saùng thöïc hôn

Chæ taâm hoàn laø khoâng sao yeânDaøy voø maõi moät khaùt khao naøo ñoùThô anh vieát an uûi cho ai nöõaCoù leõ tình yeâu roài cuõng chaúng caàn

Theá kyû caêng thaúng löông taâm. Theá kyû nghòch bieán laï luøngTo be or not to be--Soáng hay khoâng soángAnh vieát. Anh yeâu. Anh taát taû ngöôïc xuoâi. Anh giöõ gìn hy voïngGiöõa oàn aû chaøo môøi moät theâ giôùi taïp aâm

116 • TC THÔ 9

NguyeãN Thaûo

Vaán Ñeà

Laøm tình khi loø söôûi ñang höïc hôû chaùyLaøm tình trong caên phoøng tôø môø aùnh saùng buoåi chieàu taøLaøm tình döôùi nhöõng doøng nöôùc laïnh xoái xaû treân daLaøm tình cho queân ñi taát caû

Laøm tình ôû moät goùc phoá toái treân baêng gheá sauLaøm tình ôû ngoaøi coâng vieân sau nhöõng luøm caây thaápLaøm tình döôùi moät gaàm caàu aåmLaøm tình nhö seõ chaúng coù mai sau

Laøm tình hoái haû khi vöøa gaëp nhauLaøm tình caån thaän--ngaøy haõy coøn daøi, coøn laâuLaøm tình soâi noåi, laøm tình beàn bæLaøm tình vì coøn phaûi xa nhau

Laøm tình baèng ñoâi maét trong thö vieänLaøm tình baèng ñoâi tay trong moät raïp haùt toáiLaøm tình baèng ñoâi moâi giöõa moät quaùn röôïuLaøm tình vì khoâng theå chôø ñôïi

Nhöõng giaây phuùt laøm tìnhGiöõa hai ngöôøi ñaøn oângñang yeâu nhauThì taïi sao phaûi ñaët nhöõng caâu hoûi???

TC THÔ 9 • 117

Töø Loã Taán Tôùi Khoá Thaønh

Dieãm Chaâu giôùi thieäu

Loã TaáN

Ñeâm ThuBeân treân böùc töôøng cuûa khu vöôøn nhaø toâi ngöôøi ta coù theå thaáy hai caùi caây. Caây ñaàu tieân laø moät caây taùo. Vaø caây thöù nhì cuõng laø moät caây taùo.Baàu trôøi ban ñeâm bao phuû chuùng thaät laø laï luøng vaø xa xoâi. Troïn ñôøi toâi chöa bao giôø thaáy moät baàu trôøi laï luøng vaø xa xoâi ñeán theá. Coù theå noùi laø noù saép söûa rôøi boû theá giôùi chuùng ta: neáu noù cöù tieáp tuïc nhö theá, thì moät ngaøy kia thieân haï seõ hoaøi coâng ngheách muõi leân, hoï seõ chaúng coøn thaáy noù ñaâu nöõa. Trong khi chôø ñôïi, luùc naøy noù mang moät maøu xanh thaät dò thöôøng nôi nhaáp nhaùy nhöõng con maét cuûa caùc vì sao, vaøi chuïc vì sao vôùi aùnh maét laïnh leõo. Noù nheách meùp mæm cöôøi baèng moät veû muoán laøm ra saâu saéc trong luùc chuaån bò raéc leân nhöõng ñoùa hoa vaø coû daïi trong vöôøn nhaø toâi moät lôùp ñaày söông giaù.Toâi khoâng bieát nhöõng boâng hoa daïi naøy teân goïi laø gì — thieân haï goïi chuùng baèng teân gì. Moät trong nhöõng boâng hoa aáy, toâi nhôù, coù nhöõng caùnh hoàng nhoû xíu; ngay caû luùc naøy noù cuõng vaãn nôû, nhöng nhöõng caùnh hoa cuûa noù ñaõ trôû thaønh nhoû beù hôn nöõa. Noù mô trong ñeâm laïnh leõo moät giaác mô run raåy: noù thaáy trong moäng ngaøy trôû laïi cuûa muøa xuaân, noù thaáy trong moäng ngaøy trôû laïi cuûa muøa thu, noù thaáy trong moäng moät nhaø thô maéc beänh da xanh nhö taøu laù tôùi gaït leä treân nhöõng caùnh hoa cuoái cuøng cuûa noù vaø loan baùo cho raèng sau muøa thu vaø muøa ñoâng seõ trôû laïi muøa xuaân vôùi nhöõng ñaøn böôùm bay nhö ñieân daïi vaø vôùi nhöõng

118 • TC THÔ 9

caùnh ong ca nhöõng khuùc ca muøa xuaân. Nghó tôùi ñoù, maëc duø run raåy vaø ñoû vì laïnh, noù mæm cöôøi.Nhöõng caây taùo ñaõ maát tôùi chieác laù cuoái cuøng. Tröôùc, moät hay hai ñöùa treû ñaõ tôùi choïc ruïng moät vaøi traùi taùo maø nhöõng ngöôøi haùi traùi boû soùt. Luùc naøy khoâng nhöõng chuùng khoâng coøn laáy moät traùi naøo, maø coøn maát caû ñeán chieác laù cuoái cuøng. Chuùng bieát caû nhöõng giaác moäng cuûa nhöõng ñoùa hoa hoàng hoàng nho nhoû — sau muøa thu trôû laïi muøa xuaân —, laãn nhöõng giaác moäng cuûa nhöõng chieác laù ruïng — sau muøa xuaân trôû laïi muøa thu. Quaû thaät laø chuùng ñaõ maát tôùi chieác laù cuoái cuøng, chuùng chæ coøn nhöõng caønh caây, truùt boû ñöôïc gaùnh naëng traùi caây vaø laù, nhöõng caønh naøy vöôn daøi khoan khoaùi. Tuy vaäy, moät caønh naøy hay caønh noï vaãn uoán cong mình ñeå ru nhöõng veát thöông maø nhöõng caây saøo cuûa boïn ngöôøi haùi traùi ñaõ gaây neân cho noù, trong luùc traùi laïi nhöõng caønh daøi nhaát vaø thaúng nhaát laëng leõ xuyeân thuûng baàu trôøi laï luøng vaø xa xoâi baèng nhöõng moùng saét cuûa chuùng, khieán baàu trôøi nhaáp nhaùy heát moïi con maét; chuùng quaøo saây saùt maët traêng ñaõ trôû thaønh nhôït nhaït taùi xanh vaø hôøn doãi.Nhaáp nhaùy heát moïi con maét cuûa mình, baàu trôøi laïi xanh moät maøu xanh coøn dò thöôøng hôn nöõa; moãi luùc moät ngöôïng nghòu, noù döôøng nhö muoán rôøi xa theá giôùi cuûa chuùng ta, thoaùt khoûi nhöõng caây taùo; noù seõ chæ ñeå laïi vaàng traêng sau mình. Nhöng veà phaàn traêng, traêng laïi laån khuaát trong boùng toái veà phía Ñoâng. Vaø nhöõng caønh trô truïi tieáp tuïc laëng leõ xuyeân thuûng baàu trôøi laï luøng vaø xa xoâi baèng nhöõng moùng saét, baát keå moïi lieác maét cuûa trôøi, nhaát quyeát lao tôùi trôøi moät löôõi göôm chí töû.Lang thang trong ñeâm toái, moät con chim saên moài phoùng ra tieáng keâu vaø bay qua.Toâi ñoät nhieân nghe tieáng cöôøi nöûa ñeâm; aáy laø moät aâm thanh bò boùp ngheïn, nhö theå noù sôï ñaùnh thöùc nhöõng ngöôøi ñang nguû, nhöng tieáng voïng cuûa noù laïi doäi ra khaép boán beà khoâng gian. Nöûa ñeâm: khoâng coù moät ai. Toâi boãng nhaän ra raèng aâm thanh naøy thoaùt ra töø chính cöûa mieäng toâi, vaø khaùm phaù aáy xua toâi vaøo caên buoàng cuûa mình nôi toâi voäi vaõ kheâu ngoïn baác cuûa caây ñeøn leân.Taùch taùch, khung cöûa soå laùch taùch döôùi cuoäc tieán coâng cuûa voâ soá nhöõng loaøi coân truøng coù caùnh. Roát coù moät vaøi con loït vaøo ñöôïc qua moät loã thuûng cuûa lôùp giaáy. Vöøa loït vaøo trong roài kìa, töng töng, chuùng ñaõ va phaûi caùi thoâng phong baèng thuûy tinh cuûa caây ñeøn. Moät con bò cuoán vaøo trong aáy töø phía treân, chaïm phaûi löûa, ñieàu naøy khieán toâi tin laø löûa coù thöïc. Hai hay ba con

TC THÔ 9 • 119

coân truøng laáy laïi ñöôïc hôi söùc treân caùi chuïp ñeøn baèng giaáy. AÁy laø moät caùi chuïp ñeøn coøn môùi tinh môùi hoâm qua; lôùp giaáy traéng nhö tuyeát ñöôïc xeáp laïi thaønh nhöõng ñôït soùng nho nhoû ñeàu ñaën vôùi moät caønh sôn cho ñoû thaém veõ veà moät beân.Khi nhöõng boâng sôn chi ñoû thaém nôû laïi, nhöõng caây taùo seõ laïi mô giaác mô cuûa nhöõng boâng hoa hoàng hoàng nho nhoû khi uoán cong döôùi söùc naëng xum xueâ töôi toát cuûa nhöõng boâng hoa aáy... Kìa tieáng cöôøi cuûa nöûa ñeâm laïi vang leân moät laàn nöõa ôû tai toâi; toâi voäi vaõ caét ñöùt gioøng tö töôûng vaø ñöa maét nhìn veà phía nhöõng con coân truøng xanh xanh nho nhoû, vaãn ôû treân maët giaáy traéng cuûa caùi chuïp ñeøn; chuùng töïa nhö nhöõng haït quyø vôùi caùi ñaàu to vaø caùi ñuoâi nhoû cuûa chuùng; khoâng lôùn hôn moät nöûa haït kieàu maïch, chuùng moät maøu xanh luïc, moät maøu ngoïc bích duyeân daùng, dòu buoàn.Toâi ngaùp; toâi ñoát moät ñieáu thuoác; toâi thaû khoùi thuoác ra, vaø tröôùc ngoïn ñeøn toâi laëng leõ nghieâng mình tröôùc nhöõng keû anh huøng maûnh mai maøu bích ngoïc.

Loã Taán 15 thaùng 9, 1924

Chi hsieN

Phaân Taâm Cuûa Moät Ngöôøi Huùt OÁng Voá

Cuoän voøng leân töø loøng oáng voá cuûa toâiLaø moät ñaùm maây hình naám,Moät con raén,Moät caùi phaoVaø hình thuø loõa loà cuûa moät ngöôøi ñaøn baø.Naøng muùa haùt,Haùt veà côn luït cuûa moät loøng soâng khoâ caïnVaø söï taøn phaù cuûa moät ñoaøn nhöõng giaác mô.

120 • TC THÔ 9

CheNg Ch’ou yu

Ngoä Nhaän

Toâi ñi qua phía nam cuûa doøng soângKhuoân maët ñôïi chôø suoát nhöõng muøa nhö moät ñoùa sen nôû roài taøn

Gioù ñoâng khoâng laïi, nhöõng boâng lieãu thaùng ba khoâng hayTraùi tim ngöôøi laø moät thaønh phoá boû hoang nhoû xíuAÁy chính moät ñöôøng phoá laùt ñaù cöùng luùc chieàu laïiKhoâng moät böôùc chaân vang vang, nhöõng reøm cöûa muøa xuaân vaøo thaùng ba khoâng môûTraùi tim ngöôøi laø moät khung cöûa soå nhoû xíu kheùp kín

Tieáng moùng ngöïa cuûa toâi laø moät ngoä nhaän quyeán ruõToâi khoâng phaûi keû trôû veà, toâi chæ ñi qua...

Pai Ch’iu

Moät Ñöôøng

Nhöõng gì leân laø trôøi, vöôït thoaùt.Nhöõng gì xuoáng laø soùng daäp, suy ñoài vaø hö naùt.

Moät ñöôøng phaân chia theá giôùi:Mi bò boû laïi ôû giöõa.Troâi giaït.

Thöùc daäy töø moät giaác nguû sau tröaMoät caùnh nhaïn saên luøng theá giôùi

Mi laø moät haït buïiGiöõa trôøi vaø ñaátTìm moät choã qua ñeâm.

TC THÔ 9 • 121

VaêN NhaáT Ña

Muøa Xuaân

Muøa Xuaân töïa con chim caát tieáng hoùtÑaõ troåi daäy töø hang haàm luïm khuïm cuûa muøa ñoângÑeå lao nhanh vaøo maøu trôøi xanh

Cuoäc soáng huyeàn dieäuCaêng phoàng trong lôùp da xanh dòu cuûa caây coáiSeõ ñem laïi cho chuùng ta cuøng vôùi nhöõng oáng teânNhöõng choài non nguõ saéc

Hôõi nhaø thô, haõy lau khoâ nhöõng gioït nöôùc maét laïnh giaùChuaån bò mau khuùc caXieån döông ngaøy anh trôû laïi vôùi cuoäc ñôøi(Neán ñoû)

Hoaøng Hoân

Hoaøng hoân laø moät con traâu ñen chaäm chaïp vaø vuïng veà,Böôùc töøng böôùc xuoáng nhöõng ngoïn ñoài phía taây;Khoâng ñöôïc ñoùng cöûa luõy thaønh laïi quaù sôùm,Phaûi ñôïi con traâu ñen vöôït khoûi raøo bao vaây.

Hoaøng hoân laø moät con traâu ñen huyeàn bí,Toâi khoâng roõ noù laø vò thaàn linh töø theá giôùi naøo ñaây;Heát moïi ngaøy traêng cuøng ñi vôùi noù tôùi maõi taän thaønh luõyVaø ngay töø höøng ñoâng maët trôøi laïi daãn noù tôùi nhöõng ngoïn ñoài phía taây.(Nöôùc tuø)

122 • TC THÔ 9

Ñôùi VoïNg Thö

Con Heûm Döôùi Möa

Vôùi moät chieác oâ baèng giaáy daàu, ñôn ñoäctoâi lang thang trong moät con heûm vaéng veû,daøi thaät daøi, döôùi möavaø toâi hy voïng gaëpmoät thieáu nöõ cuõng buoànnhö moät ñoùa hoa xoan.

Naøng seõmang maøu hoa xoanSeõ truùt noãi oaùn than trong möa,buoàn baõ vaø saàu muoän.Naøng seõ lang thang trong con heûm vaéng veû naøynhö toâivôùi moät chieác oâ baèng giaáy daàuvaø cuõng nhö toâinaøng seõ böôùc ñi laëng leõreùt möôùt, ñôn ñoäc vaø buoàn.

Naøng seõ tieán laïi gaàn khoâng tieáng ñoängvaø ñuùng luùc naøy seõ ñöa maét nhìn toâimoät aùnh maét naõo nuoätroài naøng seõ löôùt qua nhö moät giaác mômoät giaác mô thoaùng nhaït vaø buoàn.

Nhö moät caây hoa xoanlöôùt qua, vuït bieán trong môngöôøi thieáu nöõ naøy seõ gaëp toâiroài rôøi xa, rôøi xa trong laëng leõvöôït khoûi haøng giaäu ñoå naùtñeå khuaát daïng ôû cuoái con heûm, döôùi möa.

Trong veû muoän phieàn cuûa côn möamaøu saéc cuûa naøng seõ bò xoùa nhoøamuøi höông cuûa naøng seõ tan bieán

TC THÔ 9 • 123

maát ñi caû ñeán aùnh maét naøngaùnh maét naøng naõo nuoätvaø noãi buoàn hoa xoan.

Vôùi moät chieác oâ baèng giaáy daàu, ñôn ñoäctoâi lang thang trong moät con heûm vaéng veû,daøi thaät daøi, döôùi möavaø toâi hy voïng gaëpmoät thieáu nöõ cuõng buoànnhö moät ñoùa hoa xoan.(1928)

Sô Löôïc Veà Caùc Taùc Giaû

1. LOÃ TAÁN (1881-1936). Sinh taïi Trieát-giang. “Ñeâm thu” trích trong Coû daïi, moät taäp thô xuoâi saùng taùc töø 1924 ñeán 1926.

2. VAÊN NHAÁT ÑA (1889-1946). Sinh taïi Hoà-baéc. Töøng theo hoïc hoäi hoïa ôû Hoa-kyø (Chicago, Colorado, New York). “Muøa Xuaân” trích trong taäp Neán ñoû (1923); “Hoaøng hoân” töø Nöôùc tuø (1928). Bò aùm saùt cheát.

3. ÑÔÙI VOÏNG THÖ (1905-1950). Sinh taïi Trieát-giang. Töøng soáng ôû Phaùp vaø Taây-ban-nha tröôùc khi veà nöôùc vaø bò phaùt xít Nhaät giam giöõ. Töøng dòch García Lorca vaø ñeå laïi 92 baøi thô trong ñoù coù moät soá töï dòch sang tieáng Phaùp. “Con heûm döôùi möa” xuaát hieän treân moät nguyeät san khi taùc giaû 23 tuoåi, ñöôïc coi nhö moät baøi thô “môû moät kyû nguyeân môùi” cho thô hieän ñaïi Trung-hoa.

4. AI TS(1910-1996). Buùt hieäu cuûa Tsiang Hai-Tcheng. Töøng hoïc hoäi hoïa ôû Paris. Coù leõ laø moät trong vaøi nhaø thô lôùn nhaát cuûa Trung-hoa hieän ñaïi.

5. CHI HSIEN (1913-). Sinh taïi Hoà-baéc. Soáng taïi Ñaøi Loan töø 1948. Chuû bieân tôø Hieän ñaïi Thi ca quyù san.

6. LU YUAN (1922-). Xuaát hieän laàn ñaàu naêm 1942 trong moät tuû saùch cuûa Hoà Phong. Moät trong nhöõng ngöôøi may maén soáng coøn sau “Caùch meänh vaên hoùa” sôû luïc ñòa.

7. LING HENG-TAI (1924-). Sinh taïi Ñaøi-loan. Saùng laäp taïp chí thi ca LI (Noùn rôm).

8. LO FU (1928-). Sinh taïi Hoà-nam. Moät nhaø thô quan troïng cuûa Ñaøi-loan. Bieân taäp Thôøi ñaïi Thi ca quyù san.

9. YANG HUAN (1930-1954). Sinh taïi Lieâu-ninh, maát vì tai naïn taïi Ñaøi-baéc. Noåi tieáng nhö moät nhaø thô coù loái vieát “hoàn nhieân vaø trong treûo”.

124 • TC THÔ 9

10. SHANG CH (1930-). Sinh taïi Töù-xuyeân, Hoa luïc. Soáng taïi Ñaøi-loan. Ñaõ xuaát baûn hai taäp thô: Moäng hay höøng ñoâng (1969) vaø Nghæ baèng chaân (1988).

11. CHANG MO (1930-). Sinh taïi An-huy. Soáng taïi Ñaøi-loan. Bieân taäp Thôøi ñaïi thi ca quyù san.

12. YA HSIEN (1932-). Sinh taïi Hoà-nam. Soáng taïi Ñaøi-loan. Nhaø thô kieâm nhaø pheâ bình vaên hoïc. Taäp Vöïc thaúm (1968) cuûa oâng ñöôïc coi nhö moät trong nhöõng thi phaåm quan troïng nhaát cuûa thô Trung-hoa theá kyû XX.

13. CHEN CHYU (1933-). Thuôû nhoû soáng ôû Baéc-kinh, roài Truøng-khaùnh. Tôùi Ñaøi-loan naêm 1949. Daïy hoïc taïi Hoa-kyø töø 1970. Noåi tieáng laø moät nhaø thô hieän ñaïi nôi ngöôøi ta coù theå tìm thaáy laïi “höông vò ñích thöïc cuûa thô coå ñieåm trong moät loái vieát hoaøn toaøn ñoåi môùi”.

14. PAI CH(1937-). Sinh taïi Ñaøi-trung, Ñaøi-loan. Moät trong nhöõng caây buùt chuû yeáu cuûa LI thi xaõ.

15. BEI DAO (hay BAÉC ÑAÛO, 1949-). Sinh taïi Baéc-kinh naêm 1949. Hieän soáng löu vong.

16. KU CH (hay KHOÁ THAØNH, 1956-). Thuoäc theá heä ñaõ kinh qua “Caùch meänh vaên hoùa” ôû Trung-hoa luïc ñòa.

Baûn dòch döïa theo caùc baûn Anh, Phaùp

TC THÔ 9 • 125

Thô, Chính Laø Ñôøi Thöôøng

Kheá Ieâm

Duø thô vaàn hay khoâng vaàn, toâi vaãn tin raèng, ngöôøi laøm thô phaûi noùi leân ñöôïc tieáng noùi cuûa thôøi ñaïi mình. Tieáng noùi aáy khoâng phaûi laø tieáng noùi

cuûa quaù khöù, doøng thô aáy khoâng phaûi laø doøng thô ñaõ qua. Vaø caùi töï nhieân cuûa thôøi naøy, coù theå laø caùi khoâng töï nhieân cuûa thôøi tröôùc, caùi hay cuûa thôøi naøy coù khi laø caùi giaû taïo cuûa thôøi khaùc. Coù ai daùm caû quyeát coù moät tieâu chuaån ñeå ñaùnh giaù thô hay, dôû trong moät neàn thô gaàn nöûa theá kyû nay ñaõ ñöôïc nuoâi döôõng baèng ca dao vaø saùo ngöõ?

Thô vaàn, thô töï do hay baát cöù moät phong caùch thô naøo khaùc ñeàu coù nhöõng lieân heä mang tính nhaân quaû. Vaø thöôøng ai laøm thô cuõng traûi qua chieác caàu thô vaàn. (Nhöng cuõng khoâng nhaát thieát phaûi nhö theá. ÔÛ thôøi sieâu xa loä, nhöõng chieác caàu cheo leo ñaõ daàn daàn maát daáu). Coù ngöôøi thaønh coâng, coù ngöôøi thaát baïi, coù ngöôøi chæ thích hôïp vôùi theå loaïi naøy vaø khoâng thích hôïp vôùi theå loaïi khaùc, ñieàu ñoù cuõng töï nhieân. Nhöng tröôùc heát, vôùi thô vaàn, vaàn ñieäu môùi chæ laø caùi voû ngoaøi cuûa thô, chöa phaûi caùi coát loõi cuûa thô. Neáu chæ loay hoay quanh vaán ñeà caûi tieán vaàn ñieäu, toâi e raèng chæ laøm hoûng thô, vaø ñöa thô boàng beành moät choã. Toâi vaãn nghó raèng, Thô Môùi Tieàn Chieán chöa khai thaùc heát nhöõng tieàm naêng cuûa thô vaàn vaø vì vaäy thô Vieät Nam vaãn chöa ñaït ñöôïc taàm voùc xöùng ñaùng. Phaùt trieån thô vaàn laø phaùt trieån nhöõng yeáu toá thô. Maø nhöõng yeáu toá thô, ôû baát cöù neàn thô naøo cuõng gioáng nhau, chæ khaùc ôû ngoân ngöõ, caùch dieãn ñaït, noùi chung laø nhöõng khaùc bieät veà vaên hoùa. Neáu khoâng tin, chuùng ta thöû nhìn laïi xem sao, ngoaøi caûm tính, tæa toùt chöõ, uoán moät caùi caønh, caét moät caùi nhaùnh, coøn coù gì nöõa khoâng?

Thô vaàn, ñoái vôùi toâi, laø moät gaén boù laâu daøi, nhöõng suy nghó vaø hoïc hoûi toán nhieàu thôøi gian, nhöng saùng taùc thì khoâng bao nhieâu. Toâi ñaõ nhaän ñöôïc nhieàu aân suûng töø theå loaïi thô naøy, khôûi ñi töø thô vaàn vaø cuõng laø ngöôøi döùt khoaùt giaõ töø vaàn ñieäu. Vaø cuõng coù khi döùt khoaùt giaõ töø nhieàu thöù khaùc nöõa. Nhö theå ngoân ngöõ voán chöùa nhieàu chaát huyeàn hoaëc, haõy töôùc bôùt vaø

126 • TC THÔ 9

cuï theå hoùa noù ñi; vaø coù khi, cuõng neân hình töôïng hoùa ngay caû yù nghóa. Ñoù laø caùch phaù boû moïi ranh giôùi giöõa thô vaø ñôøi soáng, moät coá gaéng naém baét nhöõng khoaûng khaéc cuûa thöïc taïi. Hình thöùc cuûa baøi thô cuõng goùp phaàn trong vieäc thanh loïc söï mô hoà naøy.

Toâi vaãn tin raèng ôû moät soá nhaø thô, coù theå chöa chaéc hoï laø nhöõng teân tuoåi röïc rôõ cuûa moät neàn thi ca, nhöng hoï ñang hoaøn taát tieáng noùi cuûa theá heä hoï. Thô cuûa hoï coù theå leû loi, ñôn ñoäc, vì khoâng gioáng ai nhöng chuùng ta haõy bình taâm töï hoûi: neáu moät theá heä khoâng coù tieáng noùi, chæ noùi thay moät theá heä naøo ñoù thì chuùng ta chæ coù hình daïng nhöng khoâng coù aâm thanh, ñoù laø nhöõng boùng ma, nhöõng hoàn muoân naêm cuõ. Thi ca thöôøng xuyeân bò giaùn ñoaïn vì tình traïng naøy.

Cuõng haõy nhìn ngöôïc veà töøng thôøi ñieåm, chuû nghóa töôïng tröng ñaõ coù daáu veát töø thôøi trung coå, chia xeû nieàm tin toân giaùo, vôùi hoa hoàng bieåu töôïng cho tình yeâu, chim boà caâu vaø raén ñeå aùm chæ thieân thaàn vaø quæ Satan; Thô Cuï Theå ñaõ coù maàm moáng töø thô Mallarmeù. Vaø Thô Cuï Theå töø thôøi thaäp nieân 60, ñaõ ñeå laïi nhieàu aûnh höôûng cho tôùi nay, ñeå töø ñoù chuùng ta coù theå nhìn ra moät quan ñieåm: baát cöù yeáu toá naøo trong ñôøi soáng cuõng coù theå laø yeáu toá thô, vaø baát cöù phöông tieän naøo cuõng laø phöông tieän ñeå chuyeân chôû thô. Ñoù chính laø sôïi chæ xuyeân suoát qua nhieàu thôøi ñaïi chöù khoâng phaûi lôøi vaø chöõ.

Ñoâi khi toâi töï hoûi, coù baøi thô naøo hay hôn cuoäc ñôøi Meï Teresa, ai cuõng thaáy (khoâng phaûi nghe), vaø chia xeû ñöôïc (khoâng laøm baèng chöõ). Ñaõ khoâng coøn hay nöõa, kieåu laõng maïn tieåu tö saûn, ñöùng ôû treân nhìn xuoáng thöông xoùt cho luõ daân ñen, vaø nhaø thô khoâng coøn cuùc cung taän tuïy ñeå ñöôïc ban phaùt nhöõng lôøi khen taëng, nhöõng voøng hoa, ñoâi khi laïi chæ toaøn nhöõng voøng hoa giaû. Taïi sao chuùng ta khoâng theå chaáp nhaän moät theá giôùi khaùc ngoaøi theá giôùi chöõ? Chöõ ñoäc quyeàn cho ai? Thô chaúng leõ chæ bieåu hieän baèng phöông tieän duy nhaát laø chöõ? Vaø chöõ coù thaät söï ñaõ chuyeân chôû ñöôïc söï thaät? Ñaõ ñeán luùc chuùng ta phaûi coâng nhaän söï bình ñaúng, ngoaøi theá giôùi chuùng ta voán quen thuoäc, cuõng coøn raát nhieàu theá giôùi khaùc nöõa, chöa chaéc ñaõ hay vì khoâng ñoàng ñieäu, nhöng chaéc laø môùi laï. Nhaïc Pop, nhaïc Rap, troø chôi ñieän töû, phim hoaït hình, vaø ngay caû moät show quaûng caùo khoâng coù thô ö? Taïi sao coù nhieàu ngöôøi kích ñoäng vaø say meâ ñeán theá? Toâi khoâng tin coù ai thuû ñaéc ñöôïc chaân lyù vaø cuõng khoâng tin chæ coù chöõ laø ñoäc quyeàn theå hieän thô. Thôøi naøo cuõng coù boïn phaûn ñoäng, kieåu töù nhaân bang, nhöng ranh giôùi giöõa thieän vaø aùc cuõng chæ caùch nhau trong ñöôøng tô keõ toùc.

Chuùng ta ñang ôû thôøi ñaïi coù nhieàu thay ñoåi, töø khoa hoïc, xaõ hoäi ñeán kinh teá, chính trò vaø töø ñoù seõ thay ñoåi taän goác reã thoùi quen vaø nhaän thöùc con ngöôøi. ÔÛ moät thôøi ñaïi maø moïi ngaønh ngheà ñeàu phaûi caäp nhaät hoùa thöôøng xuyeân, vaø thô ca cuõng khoâng theå ra ngoaøi ñònh luaät ñoù. Muoán caùch taân ñoåi môùi khoâng theå khoâng theo doõi nhöõng tröôøng phaùi vaø thôøi kyø thô ñeå coù theå böôùc ra khoûi chieác boùng rôïp cuûa quaù khöù, naém baét hieän taïi: chuùng ta

TC THÔ 9 • 127

ñang böôùc tôùi hay lui, coù naèm trong cuoäc vaän haønh chung aáy? Moät quan ñieåm thô, khoâng phaûi hình thaønh trong giaây phuùt boác ñoàng, maø traûi qua kinh nghieäm vaø suy nghó laâu daøi, coù theå ñoàng yù hay khoâng ñoàng yù, nhöng muoán baøi baùc phaûi baèng laäp luaän. Lòch söû luoân luoân laäp laïi nhöng baøi hoïc cuûa lòch söû thì chaúng ai chòu ruùt tæa vaø hoïc hoûi. Thô chaúng theo moät baûng chæ ñöôøng naøo caû, vaø toâi tin raèng nhöõng ngöôøi laøm thô cuõng khoâng ai muoán ñi maõi treân nhöõng con ñöôøng moøn.

Moät lyù luaän vui: chuùng ta coù theá giôùi cuûa thô, theá giôùi cuûa truyeän, theá giôùi cuûa kòch ... baây giôø chuùng ta coù moät theá giôùi môùi, aûnh höôûng tröïc tieáp vaø maïnh meõ gaáp maáy laàn: theá giôùi cuûa truyeàn hình. Vaø neáu trong töông lai, hình aûnh ñöôïc aùp duïng baèng thöù khoâng gian nhieàu chieàu thì noù chaúng khaùc gì theá giôùi cuûa chuùng ta. Seõ laø ngaïc nhieân vaø buoàn bieát maáy neáu ñôøi soáng khoâng coù truyeàn hình vaø truyeàn hình khoâng phaûi laø ñôøi soáng. Ñaâu laø aûo, ñaâu laø thöïc, chuùng ta thaät söï khoâng bieát. Hoaëc laø chuùng ta ñoàng thôøi soáng vôùi caû hai theá giôùi. Ngay baây giôø, noù ñang hoøa laãn vôùi thöïc taïi, caùi aûo ñöôïc nhaän dieän vaø caùi thöïc bieán thaønh aûo. Hình aûnh xaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng vaø ngöôïc laïi ñôøi soáng laø nhöõng chuoãi hình aûnh lieân tuïc, nhö theå nhöõng baûn sao khoâng coù nguyeân baûn. Con ngöôøi ñoái dieän vôùi moät tình huoáng môùi, quaù nhieàu thoâng tin vaø chaúng ai coù theå löu giöõ, ngoaøi hình aûnh. YÙ nghóa bò töôùc boû, hoaëc khoâng coøn quan troïng vaø ranh giôùi giöõa töôûng töôïng vaø thöïc teá bò baøo moøn. Ngay hình aûnh cuõng khoâng mang ñöôïc nhieàu yù nghóa, ngoaøi moät ñieàu, hình aûnh laø hình aûnh, vaäy thoâi. ÔÛ ñaây caàn nhaán maïnh, yù nghóa thaät söï ñaõ naèm trong hình töôïng bieåu hieän, traøn ngaäp ñeán noãi khoâng coøn phaân bieät noåi ñaâu laø yù nghóa, ñaâu laø hình töôïng. Vaø chuùng ta cuõng khoâng coøn maáy thôøi gian ñeå phaân giaûi, khi nhöõng hình aûnh cöù lieân tieáp chaäp vaøo nhau nhö moät theá giôùi chöùa ñöïng raát nhieàu theá giôùi, vaø theá giôùi cuoái cuøng cuõng chaúng ai neâu ñöôïc baèng chöùng laø noù coù thöïc.

Khi ñôøi soáng bò xaâm thöïc, bò phaân thaønh nhieàu maûnh, thô cuõng seõ khoâng traùnh khoûi nhöõng tai hoïa. Chöùc naêng thô seõ phaûi thay ñoåi, troän laãn giöõa Kafka vaø S. Beckett chaêng (moät ngöôøi ñöôïc xeáp vaøo thôøi hieän ñaïi, moät ngöôøi laø haäu hieän ñaïi), hay laø moät thöù taân sieâu thöïc gì ñoù (yù thöùc vaø voâ thöùc cuøng naém tay ñi chung moät con ñöôøng)? Khoâng coøn ai coù khaû naêng tieân tri, vaø cuõng chaúng ai ñieân roà daãm vaøo veát xe cuõ, chæ bieát raèng, seõ khoâng ñôn giaûn vaø eâm ñeàm nhö caùi thôøi thanh bình xöa, nay coøn ñaâu. Baây giôø chuùng ta môùi laáy thô töø TV, nhöng bieát ñaâu sau naøy, thô seõ bò TV ñoàng hoùa, baèng moät phöông caùch naøo ñoù. Chuùng ta seõ khoâng coøn ñoïc thô treân trang giaáy maø nhìn thô treân maøn hình. Chaéc chaén cuõng seõ coøn laâu, vaøi theá heä nöõa, nhöng khoâng phaûi laø khoâng xaûy ra. Nhöng luùc naøy, chuùng ta cöù yeân taâm, vaø thoaûi maùi moi thô töø baát cöù nguoàn naøo, vì thô vaãn coøn laø moät theá giôùi raát rieâng. Ñeá quoác truyeàn hình chöa theå laøm möa laøm gioù, nhöng aûnh höôûng thì ñaõ roõ. Vaø cuoái cuøng, thô khoâng coøn phaûi coù tính thuyeát phuïc

128 • TC THÔ 9

hay ñöôïc chaáp nhaän nöõa, vaø cuõng nhö ñôøi soáng vaø hình aûnh, noù hieän höõu nhö noù hieän höõu, baát keå ngoân ngöõ hay hình thöùc dieãn ñaït, khoâng hay thôøi gian. Lyù luaän naøy, chuùng ta cuõng coù theå coi laø moät lyù luaän aûo, bôûi vì bieân giôùi giöõa aûo vaø thöïc coù coøn nöõa ñaâu.

Trôû laïi vôùi thô vaàn, ngöôøi ñoïc thô, nhö con ong huùt maät, sau khi heát maät roài thì bay ñi. Nhôù laøm gì , thuoäc laøm gì tröø khi coøn coù nhieàu ñieàu chöa hieåu. Moät baøi thô hay, ñoïc maõi chæ coøn caùi xô chöõ, sao khoâng caát noù leân giaù saùch. Ñoù laø chöa keå coù khaù nhieàu baøi thô, chaúng coù thô, chæ laø nhöõng caùi baõ yù töôûng, baõ hình aûnh, baõ ngoân ngöõ nhö nhöõng chieác boùng coå kính soi treân doøng nöôùc; nöôùc vaãn chaûy nhöng chieác boùng thì cöù ôû nguyeân moät choã. Coù ngöôøi hoûi: “Taïi sao thô Ñöôøng, thô Nguyeãn Du ñoïc vaãn thaáy môùi?” Coù nhieàu caùch traû lôøi. Thöù nhaát, ñoù laø theá giôùi chuùng ta ñaõ quen thuoäc, theá giôùi cuûa chöõ, nhö khi ñoïc Taám Caùm, Tröông Chi Mî Nöông roài chuyeån sang truyeän coå AÁn Ñoä, Ñan Maïch chuùng ta thaáy môùi hôn. Nhöng töïu trung caùi môùi ñoù vaãn naèm trong theá giôùi ñaõ raát cuõ. Thöù hai laø nhö khi tha höông, baét gaëp ñaâu ñoù moät goùc phoá quen quen, chôït thöùc daäy bao kyû nieäm laøm ngaïc nhieân vaø xuùc ñoäng. Caùi ngaïc nhieân vaø xuùc ñoäng aáy khoâng do taùc ñoäng cuûa moät taùc phaåm ngheä thuaät maø chæ do nhöõng xuùc caûm thöôøng tình laøm naåy sinh ra. Moät taùc phaåm ngheä thuaät ñaâu chæ gôïi ra theá giôùi quen thuoäc cuûa quaù khöù, maø laø neùm tôùi töø khôûi ñieåm cuûa hieän thöïc. Ngöôøi ta coù theå giöõ gìn nhöõng di tích nhöng khoâng theå laøm laïi nhöõng di tích. Seõ laø kyø dò khi thaønh phoá chæ coù toaøn ñeàn ñaøi coå töï maø khoâng coù nhöõng kieán truùc hieän ñaïi. Seõ laø buoàn cöôøi khi chuùng ta cöù soáng ñôøi du muïc vaø khoâng chaáp nhaän nhöõng tieän nghi. Vaø duø theá naøo thì chuùng ta vaãn bò du vaøo tình theá khoù xöû nhö trong vôû kòch Rhinoceros cuûa E. Ionesco, nhöõng con teâ giaùc cöù xoàng xoäc can thieäp vaøo ñôøi soáng vôùi möu ñoà chieám lónh.

Ñoái vôùi thô vaàn hay baát cöù loaïi thô naøo, toâi khoâng ñoïc nhieàu ôû nhöõng baøi thô. Baøi thô chæ laø caùi xaùc cuûa thô. Coù ngöôøi thaáy caùi xaùc töôûng laø thô, vaø bôùi tìm treân ñoù. Qua caùi xaùc thô, toâi nhìn ra nhöõng traên trôû, söï ñam meâ soáng cheát cuûa ngöôøi laøm thô. Vaø ñoù laø thô. Toâi nhìn thaáy thô nôi nhöõng nhaø thô chæ laøm thô vaàn cuõng nhö nhöõng nhaø thô coù khuynh höôùng ñoåi môùi, vaø ngay caû nôi nhöõng ngöôøi ñang mieân man suy nghó veà nhöõng chieàu höôùng thô. Thô ôû khaép nôi, khaép choán, ñaâu phaûi chæ nôi nhöõng baøi thô, vaø nhaø thô ñaâu haún chæ laø nhöõng ngöôøi laøm ra nhöõng baøi thô. Ñôøi soáng ñoù, thieân nhieân ñoù, bao nhieâu haïng ngöôøi trong xaõ hoäi töø thaáp ñeán cao, ôû trong cuõng nhö ôû ngoaøi chöõ, hoï khoâng ñang tieáp nhaän vaø laøm ra thô ñoù sao?

Kheá Ieâm

TC THÔ 9 • 129

kheá ieâm

Toác Hoïa

nhaém con _________________ maét

r aé n

raùo (rieát)

Chöõ coù theå thay theá (moät ñoåi moät chaúng haïn), hoaëc neáu tìm ñöôïc moät caâu tuoàng naøo hay hôn. Cuõng coù theå duøng nhöõng vaät lieäu khaùc nhö maãu thuoác, que dieâm... Cöù nhö theá, laøm ra haøng loaït baøi thô theo kyõ ngheä laép raùp cho ñeán khi meät moûi vaø chaùn ngaùn (ñuùng luùc baøi thô khoâng coøn mang ñöôïc nhieàu yù nghóa hay yù nghóa ñaõ trôû thaønh loãi thôøi), thì xoùa ñi phaàn chöõ, chæ coøn laïi ñöôøng gaïch ngang beân phaûi, vaø ñoïc thô ôû phaàn chæ daãn naøy.

130 • TC THÔ 9

Rao Vaët

NOÙI--duøng phöông phaùp caâm tieáng. Sôø soaïng baèng maét. Ñieän thoaïi. Hoûi con ñöôøng naøo daãn ñeán chaân lyù._________________________

BAÙNÑoàng thau. Loái vaøo tieäm thöïc phaåm. Caùnh gaø ôû phía traùi. Toû tình hay caõi coï (chích choaùc) ngoaøi væa heø. Ñoùng vaø môû luùc chaïng vaïng. Caàn ñeøn daàu._________________________

ÑOÀNG COÁT. Nhaäp gia tuøy tuïc.Giaù phaûi chaêng. Phong thaáp kinh nieân ñöôïc chöõa trò baèng tia saùng cuoái ñöôøng haàm. Traêng non. Nöûa kín nöûa hôû.

TC THÔ 9 • 131

Up Side Down Art

132 • TC THÔ 9

Ñoã QuyeâN

Taûn Luaän

°

Giaû söû cuøng moät luùc caùc nhaø thô ñeàu tieát ra baøi thô phaùt nhaát cuûa mình... Chaéc gì aáy laø ñieàu deã chòu?

°

Trang thô khoâng cuøng vó ñoä vôùi saân coû — nôi laøm trieäu trieäu quaû tim cuøng thaét laïi khi moät traùi boùng loït khung thaønh.

°Nguyeãn Bính ñaõ khoâng coøn laøm thô nöõa khi baûo raèng ngöôøi laøm thô sau seõ khoù bôûi caùc caâu hay ngöôøi thô tröôùc vieát maát roài.

°

Thieân thu... Moãi chieác laù ruïng theo moät kieåu thu cuûa noù.

°

Phaân loaïi thô. Boû ñi caùi moác thôøi gian, raát nhieàu nhaø pheâ bình ñaõ toan ñaàu haøng trong khi ngöôøi laøm thô khoâng bieát tính tuoåi thô mình.

°

Thi nhaân — ngöôøi ñaøn baø nguû hoang vôùi doøng thôøi gian.

TC THÔ 9 • 133

NguyeãN ÑaïT

Ngaøy Naøy Nhö Moïi Ngaøy

ÔÛ moät nôiMoïi ngöôøi quen nhauToâi khoâng bieát moät ai trong ñoùLy caø pheâChieác baùnh tieâuÑöôøng moät chieàuMuõi teân chæ phía caây caàu

ÔÛ moät nôiTöøng nhoùm töøng nhoùmHoäi heø, muïc ñíchToâi nôùi hai chaân trong moät ñoâi giaøy

ÔÛ moät nôiNgoài cuõng quaù laâuCoät laïi giaây giaøyLy caø pheâChieác baùnh tieâuToa raäp nhau.

134 • TC THÔ 9

Löu hy LaïC

Xöông

Nguû laáp thaâncaây

xöông noàngxöa

trong trôøi

caùi khoaùc vai khoâng thaønhtieáng

im cöùng trong ñaàu

vaøng phaingöûa baøn tayoâm ñaát

mai qua

hoûiñeám töømuøiraïnoùcaùm.

TC THÔ 9 • 135

ThaNh Thaûo

Nhaät Thöïc X

nöôùc daângbieån thaápngaøy nhöõng ñaøn caù maäpdieãu haønhnhöõng voøng troøn hieän leânkhoaûnh khaécnhöõng giaác mô vöôït thaùi döông heäloã ñen giöõa traùnmoät ngoïn ñeøn cöïc maïnhcaây hoái haû nhö ngöôøingöôøi ñöùng laëng nhö caâyhaõy nhìn vaøo mìnhanh seõ thaáy moät maët trôøi beù tíñong ñöaphía treân loã roánchaàm chaäm nöôùc daângcaùc baùc pha-xi-xeâu giaûng ñaïo ñaày ñöôøngcon boï ngöïa ñaù gioït söôngxuyeân phaù böùc töôøng thoùi quenvaø con nheän chuyeân deät nhöõng côn aùc moänglaø thuû moân vó ñaïi nhaátmoïi thôøi._

136 • TC THÔ 9

NguyeãN Chí hoaN

Ñeâm Rostropovich

Chaúng maáy giôø laïi ñeán moät ngaøy maiÑeâm coøn moät hôùp bia nôi ñaùy coácChaúng coøn gì quanh ta, caû tieáng ñaøn khi ñaõ döùtChæ hieän dieän moät ñöông nhieân hieån hieän moät voâ bôø

Toâi cöù vieát nhöõng lôøi ngoác ngheách cöù noùi huyeân thuyeânNôi ngoân töø chaúng coù vieäc gì laøm (*)Nôi ngoân töø vang leân nhöõng dö aâm thaûm haïi haân hoanDuy nhaát khaùt khao moät baèng chöùng tuïng ca ngaøy Saùng Theá

Nhöõng ngoùn tay chaïm vaøo toâi treân daây ñaøn löôùt nheïNoãi mong ñôïi moûi moøn chaïm ñeán phía thaúm saâuCaû khoái ngöôøi laëng im, nhöõng haøo quang laëng leõ moïc treân ñaàu

Ñaây cuoäc ñôøi toâi! Ñaây baïn taâm tình! Ñaây tieáng noùi ñeâm ñeâm xoa dòu giaác mô roùt nguoàn hy voïng!

Haõy tha thöù cho toâi luùc naøy lay giaác baïnNaøy coác cuûa toâi! Naøy ñeâm ñaõ caïn! Naøy moät theá gian xa laï

khoùc cöôøi!Chaúng coøn gì quanh ta, chæ coøn ñaày aùnh saùngVaø noãi nao loøng môû maét tröôùc truøng khôi.

(*) Nhaø caùch ngoân E.M. Xioran noùi veà J.S. Bach: “Nhaø soaïn nhaïc truyeàn cho con ngöôøi nhöõng xuùc caûm maø chuùng ta khoâng theå coù nhôø coâng vieäc vieát laùch, vì Bach chaúng coù baát cöù caùi gì ñeå laøm vôùi ngoân töø”.

TC THÔ 9 • 137

khieâm Leâ TruNg

Nhöõng AÛ Giang Hoà Deã Thöông

Buoåi chieàu ngoài ôû CafeùteriaNhöõng aû giang hoà löôïn qua, löôïn laïiChieác thaân caù moøiToâi lieân töôûng ñeán xaùc cuûa moät chieác tröïc thaêngBaàu trôøi haûi ñaûoKhu röøng toùc munNhöõng ñaùm khoùi troâi nhö trôøi maây xaùmSalut!Toâi gaät ñaàu vaø goïi...Haïnh phuùc chaûy ra töø keõ haùngAÛ con gaùi tröôøn ngöôøi treân divan meät moûiÑònh nghóa ñi anh theá naøo laø tình yeâu?Toâi treùo hai ngoùn tay laïi vôùi nhauAÛ con gaùi cöôøi leân saëc suïaDìm toâi trong traän möa hoân giaän döõ

...

Khoâng laø hoa,Khoâng laø chim,Khoâng laø moäng,Sao toâi goïi em laø muøa xuaân!

138 • TC THÔ 9

Paul Celan: Nhaø Thô cuûa Noãi Sôï Thieâng Lieâng

John Bayley

Theodor Adorno, trieát gia Ñöùc, goác Do thaùi, cho raèng sau cuoäc chieán, chaúng nhöõng khoâng theå, maø coøn chaúng neân vieát. Raèng, laøm thô ca

tröõ tình sau kinh nghieäm Auschwitz laø moät haønh ñoäng daõ man. Moät haønh ñoäng thaäm voâ tình, ngu si ñaàn ñoän, maø moät thi só thöïc söï chæ coøn moät caùch laø thaùo lui, chaøo thua. Haõy hieän höõu trong vaéng boùng, trong im hôi laëng tieáng. Celan cho thaáy laø Adorno ñaõ laàm. OÂng, coù leõ, laø thi só duy nhaát laøm ñöôïc nhö vaäy. Ñaõ coù nhieàu thô ca vieát veà Loø Thieâu Ngöôøi, ñoïc leân nghe cuõng caûm ñoäng, nhöng chuùng khoâng theå trôû thaønh ñieàu khuûng khieáp: Loø Thieâu Ngöôøi. Chuùng khoâng theå thöïc hieän ñöôïc ñieàu naøy baèng gioïng ñoäc nhaát cuûa thi ca. Celan, chæ mình oâng, ñaõ laøm theá giôùi ñoù trôû thaønh cuûa rieâng oâng, nhö moät nhaø thô. OÂng sinh ra vôùi teân Paul Antschel, ñoâi khi vieát laø Ancel, trong moät coäng ñoàng Do thaùi ñònh cö taïi Bukovina, phía baéc Romania. Celan, moät troø chôi ñaûo töï, laø buùt hieäu ñöôïc oâng söû duïng töø naêm 1947, vaø trôû thaønh teân thaät. Ñieàu naøy cuõng ñaëc bieät ñoái vôùi moät thi só töøng goïi moät trong nhöõng thi taäp cuûa mình laø Boâng Hoàng cuûa Khoâng Ai, Die Niemandrose, moät töø tieáng Ñöùc, ñeïp, khoâng theå dòch ñöôïc, oâm hình aûnh ma quaùi cuûa moät thi só bieát anh ta khoâng hieän höõu, ngoaïi tröø trong nhöõng töø maø anh ta taïo neân. Bao tình caûm ñoái vôùi baäc sinh thaønh, Celan doàn heát cho baø meï. Baø ñaõ töøng thuû thæ vôùi caäu con nhöõng vaàn thô vaø coå vaên Ñöùc. OÂng vieát veà baø thaät caûm ñoäng:

Vaø meï coù ñau ñôùn khoâng, meï,nhö meï ñaõ töøng ñau ñôùn, oâi chao, moät laàn ôû queâ nhaø,Söï dòu daøng, tieáng noùi Ñöùc, ñieäu ru ñau buoàn ñoù.

Celan khoâng laøm sao queân noåi caùi cheát cuûa baø meï. Vaøo naêm 1942, moät naêm sau khi Ñöùc xaâm laêng, cha meï oâng bò ñöa ñi traïi taäp trung ôû Ukraine, nôi ngöôøi cha cheát vì beänh bang ñoû, baø meï bò gieát, hình nhö bò baén vaøo sau

TC THÔ 9 • 139

coå bôûi tuïi Ñöùc, sau khi baø ngaõ bònh vaø khoâng theå laøm vieäc. Trong moät traïi cöôõng böùc lao ñoäng khaùc taïi Romania, ngöôøi con soáng soùt, tìm ñöôïc caùch qua Vienna töø Bucharest, hai naêm sau khi chieán tranh chaám döùt, vaø sau ñoù, tôùi Paris vaøo naêm 1948, nhöng thöïc ra hoàn oâng vaãn quanh quaát ôû Ukraine, nôi baø meï ngaõ xuoáng. OÂng ñaõ vieát veà caùi cheát cuûa meï, trong nhöõng vaàn thô ñaàu, baèng nhöõng töø giaûn dò khoâng theå chòu ñöôïc:

Caây Baïch DöôngBaïch Döông laù traéng trong ñeâmToùc meï toâi chaúng bao giôø baïc...Voøng sao, caây cuoän voøng vaøngTraùi tim meï toâi bò caét baèng daây chì.Cöûa soài kia, ai eùp mi keõo keïtMeï dòu hieàn cuûa toâi chaúng theå trôû veà.

Ñoái vôùi Celan, ngoân ngöõ ñoäc nhaát coù theå dieãn taû noãi maát maùt lôùn lao ñoù laø tieáng Ñöùc, tieáng ñöôïc noùi bôûi nhöõng ngöôøi ñaõ gaây neân ñieàu ñoù. Tuy coù theå noùi ñöôïc tieáng Romania, tieáng Yiddish, baø thöïc tình caûm nhaän tieáng Ñöùc môùi laø tieáng meï cuûa baø, nhö ngöôøi con sau naøy ñaõ töøng khaúng ñònh: Chæ trong tieáng meï, moät ngöôøi môùi noùi leân söï thöïc cuûa rieâng ngöôøi ñoù. Trong tieáng nöôùc ngöôøi, thi só noùi doái. OÂng ñaõ noùi leân söï thöïc cuûa rieâng oâng, baèng tieáng meï vaø cuõng laø tieáng cuûa ñaùm ngöôøi ñaõ gieát baø.

Thöïc söï, vaøo thôøi gian chaám döùt cuoäc chieán, Celan chöa töøng suy nghó, oâng seõ laø moät thi só. Vaø neáu nhö vaäy, oâng seõ söû duïng ngoân ngöõ naøo. OÂng ôû nhaø, trong tieáng Romania, vaø bò quyeán ruõ bôûi nhöõng tính chaát rieâng cuûa noù, caûm thaáy thích hôïp vôùi doøng thô sieâu thöïc maø nhieàu thi só Romania thôøi ñoù thöôøng laøm. OÂng haàu nhö cuõng ôû nhaø, vôùi tieáng Phaùp, vaø tieáng Nga--oâng ñaõ töøng vieáng thaêm Paris tröôùc chieán tranh vaø coù yù ñònh trôû neân moät sinh vieân y khoa--vaø ngay caû trong thôøi gian chieán tranh oâng ñaõ dòch nhöõng thi só ñöôïc oâng yeâu thích nhö Esenin, vaø Mandelstam. Suoát cuoäc ñôøi, oâng dòch ñuû loaïi thi só--Marvell, Housman, Emily Dickinson... vaø raát nhieàu thi só khaùc nöõa--nhöng söï thöïc cuûa rieâng oâng chæ coù theå thoát leân baèng tieáng meï, tieáng cuûa boïn ñao phuû.

Nhö Mandelstam maø oâng ngöôõng moä, theo ñoù, thi ca giaûn dò chæ laø vaên hoùa theá giôùi, Celan cho caûm töôûng, oâng coù theå ñem vaøo thi ca moïi ñieàu AÂu chaâu vaø Myõ chaâu coù theå daâng hieán, trong khi cuøng luùc, vaãn laø chính mình, moät caùch troïn veïn, moät caùch ñau thöông, töùc töôûi. Nghòch lyù naøy cuõng thaät hieån nhieân, ôû Kafka--Celan ñaõ dòch moät soá truyeän cuûa Kafka qua tieáng Ro-mania, vaøo luùc cuoái cuoäc chieán. Kafka ñaõ laøm nhöõng ñoäc giaû nöôùc ngoaøi say meâ oâng ngaïc nhieân, khi toû ra laø moät ngöôøi tin töôûng maïnh meõ, vaø aùi quoác, ñoái vôùi Ñeá Quoác Hapsburg coå xöa. Cuõng vaäy, Celan coi Vienna, moät trong nhöõng thaønh phoá baøi--Do thaùi nhaát AÂu chaâu, nhö Thaùnh ñòa thieân nhieân cuûa

140 • TC THÔ 9

baát kyø moät daân toäc Trung--AÂu chaâu coù vaên hoùa: Nhöõng daân toäc ngoaïi vi Ñeá quoác AÙo--Hung ñaõ nhìn Vienna nhö ngoâi nhaø tinh thaàn cuûa hoï.

ÔÛ ñoù, Vienna, vaøo naêm 1947, Celan ñaõ taïo döïng con ñöôøng cuûa oâng moät caùch gian khoå, khoù khaên. OÂng töï trình dieän, cuøng nhöõng baøi thô cuûa mình tröùôùc moät taïp chí. Moät ngöôøi quen bieát hoài ñoù, sau ñoù vieát, veà maët vaên chöông, khoâng bieát oâng ôû ñaâu chui ra, moät nhaän ñònh cha chuù laøm böïc mình nhöõng ñoàng höông cuûa Celan, ôû Bucharest. Moät nhaø xuaát baûn Thuî só coøn huøa theo, khi ca ngôïi moät caùch ngaây thô, Celan ñaõ vöôït moïi khoù khaên laøm chuû ñöôïc tieáng Ñöùc ñeán coù theå laøm thô baèng tieáng ñoù. Laøm sao moät anh chaøng Do thaùi Romania treû tuoåi töø moät vuøng ñaát nhaø queâ huû laäu laïi coù theå laøm ñöôïc ñieàu naøy? Nhaø xuaát baûn noùi treân ñaõ xuaát baûn moät soá thô cuûa Celan vaøo naêm 1948, baøi Caây Baïch Döông ñöôïc xuaát baûn ba laàn trong cuøng naêm. Nhö chuùng ta ñaõ bieát, baø meï ñaõ töøng thuû thæ ñoïc cho caäu con nghe Goethe vaø Schiller, ñaõ nuoâi döôõng caäu ngay töø khi coøn nhoû trong theá giôùi cuûa Holderlin vaø Rilke, maëc duø baø ñaõ ñoâi khi nghi ngôø taøi thi phuù cuøng laø töông lai cuûa caäu. Vaø tuy hai meï con thaân thieát nhö vaäy baø chaúng bao giôø ñeå maét tôùi nhöõng vaàn thô Ñöùc cuûa oâng, thi só ñaõ coù laàn chua xoùt ghi nhaän.

Lyù do chính cuûa danh voïng töùc thôøi--moät ñieàu sau naøy Celan aân haän vaø gaàn nhö loaïi ra khoûi cuoäc ñôøi cuûa oâng--ñoù laø töø moät baøi thô laï thöôøng maø oâng laøm lieàn sau khi chieán tranh chaám döùt, Todesfugue, Taåu Khuùc cuûa Thaàn Cheát. Thöïc ra baøi thô laàn ñaàu xuaát hieän treân baùo Romania, do moät ngöôøi baïn cuûa Celan dòch, maëc duø baûn thaân oâng coù theå laøm ñieàu naøy. Teân cuûa baøi thô khi ñöôïc dòch laø Tangoul Mortii, Ñieäu Tango cuûa Thaàn Cheát. Khoâng phaûi chæ rieâng Celan laø ngöôøi ñaàu tieân ñaët teân baøi thô cuûa oâng laø Tango cuûa Thaàn Cheát, moät teân só quan SS cuõng mô moäng vôùi caùi teân, vaø ñaõ töøng ra leänh cho moät daøn nhaïc Do thaùi ôû moät trong nhöõng traïi taäp trung soaïn vaø chôi baûn nhaïc coù teân nhö vaäy. Cuõng vaãn ñieäu Tango ñaõ töøng ñöôïc chôi taïi Paris khi Celan ôû ñoù vaøo ñaàu naêm 1939. Ban nhaïc sau ñoù ñaõ phuïc vuï Hitler vaø Goebbels, caû hai ñeàu thích ñieäu Tango, thay vì Jazz cuûa New York, bò coi laø thoaùi hoùa. Cho duø Tango (vaên minh Latin) hay Fugue (vaên hoùa aâm nhaïc Ñöùc), baøi thô khaùc thöôøng cuûa Celan khoâng nhö baát kyø moät caùi gì khaùc--moät ngheä phaåm thöïc söï, nguyeân sô naøo cuõng baét buoäc phaûi nhö vaäy--khoâng gioáng ngay caû nhöõng ñieàu gheâ tôûm maø noù ñaõ dieãn taû, hoaëc noù töø ñoù maø ra. Khoâng phaûi baøi thô ñaõ chuyeân chôû nhöõng ñieàu gheâ tôûm baøy ra ñaáy, nhöng noù taïo neân moät vieãn aûnh tuyeät ñoái, cuûa rieâng noù, veà chuùng: Baét buoäc phaûi nhö vaäy, thi ca vó ñaïi môû ra (bring to birth) theá giôùi cuûa rieâng noù. Chuùng ta coù quyeàn nghi ngôø, coù moät nghòch lyù ôû ñaây. Coù moät ñieàu ñaùng nghi ngôø veà söï thaønh coâng mang tính ñaïi chuùng cuûa baøi thô Taåu Khuùc cuûa Thaàn Cheát ôû Ñöùc, sau khi chieán tranh chaám döùt, ñaëc bieät trong giôùi treû, trôû thaønh troø thôø phuïng, suøng baùi. Auden ñaõ töøng noùi: Khoâng moät thi só naøo coù theå ngaên caám chuyeän thô cuûa ngöôøi ñoù ñöôïc söû duïng nhö laø troø phuø thuyû. Taåu Khuùc cuûa Thaàn Cheát ñaõ ñem ñeán cho ngöôøi Ñöùc moät nieàm khuaây khoûa lôùn lao, kyø dieäu, ngang xöùng

TC THÔ 9 • 141

vôùi khoâi haøi ñen, moät ngheä thuaät lôùn voán thònh haønh cuøng thôøi: Ngöôøi Ñöùc seõ chaúng bao giôø coù theå tha thöù cho ngöôøi Do thaùi veà Auschwitz. Nhöng baøi thô, chính baøi thô, trong söï thaêng hoa tuyeät vôøi, hoaøn toaøn döûng döng tröôùc taát caû nhöõng phaûn öùng ngoaét ngoeùo, vaø luoân caû nhöõng ñaùp öùng cuûa traùi tim con ngöôøi. Taùc giaû cuûa noù khoâng ñöôïc may maén nhö vaäy. Trong nhöõng laàn noùi chuyeän sau ñoù ôû Ñöùc, veà thô ca cuûa oâng, Celan ñaõ keát hôïp moïi troø lòch söï, nhaõn nhaën qua moät lôøi nhaéc nhôû saéc beùn raèng, tính haøi aâm, thuaän tai, cuûa thi ca truyeàn thoáng Ñöùc, trong nhöõng naêm chieán tranh ñaõ coù theå, nhieàu hay ít khoâng bò böïc boäi, gaây roái, ñeå rong ruoåi cuøng vôùi nhöõng ñieàu gheâ tôûm nhaát. Tính haøi aâm trong thô cuûa rieâng oâng khoâng nhö vaäy. Noù ñaõ laø söï böïc boäi, ñieàu gaây roái. Vaø tuy nhieân, baèng moät söï khoâi haøi khuûng khieáp, cao ñoä, noù cuõng coù theå ñeå cho söï böïc boäi naèm an nghæ ôû trong traùi tim, trong taâm hoàn ngöôøi Ñöùc, nhöõng ngöôøi coù theå suy caûm toäi loãi cuûa hoï moät caùch tuyeät vôøi, chaúng ñau ñôùn moät chuùt naøo, thoâng qua moâi tröôøng ñaïi chuùng cuûa baøi thô. Chaúng coù gì laø ngaïc nhieân, neáu sau ñoù Celan töø choái, khoâng cho pheùp söû duïng baøi thô trong nhöõng baøi ñoïc, hay ñöôïc in laïi trong trong tuyeån taäp thi ca phoå thoâng. Cuõng chaúng coù gì laø ngaïc nhieân, khi oâng caûm thaáy khoán khoå khoán naïn, moãi laàn thaêm vieáng nöôùc Ñöùc, vaø ñöôïc ñoùn röôùc roän raøng, ñöôïc ca tuïng vaø trao baèng khen, giaûi thöôûng. OÂng töï caûm thaáy oâng laø moät ngöôøi Do thaùi ñaõ ñöôïc thuaàn hoùa, moät ngöôøi maø thô ca noåi tieáng laøm cho ngöôøi Ñöùc caûm thaáy thoaûi maùi hôn: teä haïi hôn theá nöõa, thô ca cuûa oâng ñaõ ñöôïc haï caáp hoùa, trôû thaønh moät loaïi nhaïc pop. Theá heä treû coù theå nghe, vöøa mua vui, vöøa choïc queâ, vöøa deã daøng keát aùn ñaùm ñaøn anh cuûa hoï.

Chaúng coù gì, trong soá nhöõng ñieàu vöøa keå, aûnh höôûng tôùi hieäu naêng, söùc maïnh laïc hoàn laïc phaùch, khoâng coù chi ñeå baøn caõi nöõa--cuûa Taåu Khuùc cuûa Thaàn Cheát. Baøi thô ñaõ ñöôïc John Felstiner, taùc giaû cuoán Paul Celan: Thi só, Keû Soáng Soùt, Moät ngöôøi Do thaùi (Yale University Press, 344 trang, 1996), dòch qua Anh ngöõ moät caùch tuyeät vôøi, vaø noùi veà töøng chi tieát cuûa baøi thô, töø khuùc môû ñaàu, löøng danh:

Black milk of daybreak we drink it at eveningwe drink it at midday and morning we drink it at nightwe drink and we drinkwe shovel a grave in the air there you wonlie too crampedA man lives in the house he plays with his vipers he writeshe writes when it grows dark to Deutschland your golden

hair Margaretahe writes it and steps out of doors and the stars are all sparklinghe whistles his hounds to come closehe whistles his Jews into rows has them shovel a grave in the groundhe command us play up for the dance

142 • TC THÔ 9

Black milk of daybreak we drink you at nightwe drink you at morning and midday we drink you at eveningwe drink and we drinkA man lives in the house he plays with vipers he writeshe writes when it grows dark to Deutschland your golden hair MargaretaYour ashen hair Shulamith we shovel a grave in the air there you wonlie toocramped...

Taïm dòch:

Söõa ñen höøng ñoâng chuùng ta uoáng buoåi chieàuchuùng ta uoáng tröa, saùng, chuùng ta uoáng ñeâmchuùng ta uoáng vaø chuùng ta uoángchuùng ta ñaøo huyeät treân khoâng nhö vaäy baïn seõ khoâng bò

nhoài nheùtMoät ngöôøi ñaøn oâng soáng trong caên nhaø anh ta chôi vôùi raén

anh ta vieátanh ta vieátanh ta vieát khi boùng toái tôùi Ñöùc, toùc vaøng cuûa baïn Margaretaanh ta vieát noù vaø ra ngoaøi cöûavaø muoân sao laáp laùnhanh ta huyùt choù saên tôùi gaànanh ta huyùt ñaùm Do thaùi ñöùng thaønh haøng ñaøo huyeät döôùi ñaátanh ra leänh chuùng ta haõy coá maø vui chôi nhaåy nhoùtSöõa ñen höøng ñoâng chuùng ta uoáng baïn luùc ñeâmchuùng ta uoáng baïn luùc saùng, tröa, chuùng ta uoáng baïn luùc chieàuchuùng ta uoáng vaø chuùng ta uoángMoät ngöôøi ñaøn oâng soáng trong caên nhaø anh ta chôi vôùi raén

anh ta vieátAnh ta vieát khi boùng toái tôùi Deutschland toùc vaøng cuûa baïn

MargaretaToùc tro cuûa baïn Shulamith chuùng ta ñaøo huyeät treân khoâng baïn seõ khoâng bò nhoài nheùt...)-

cho ñeán khuùc cuoái, nhö ñieän giaät. Khuùc naøy ñaõ xuaát hieän trong baøi thô ôû nhöõng noát khaùc nhau, khi ñöôïc laäp laïi. Taùc giaû cuoán saùch ñaõ khoâng chuyeån ngöõ (trong nhöõng ñoaïn laäp laïi, oâng ñaõ cho thaáy nghóa cuûa noù, Death is a Master from Germany / Your golden hair Margareta / Your ashen Shulamith), cho neân, nhöõng töø tieáng Ñöùc xuaát hieän gioáng nhö söï trôû veà cuûa nhöõng hoàn ma trong baûn dòch cuûa oâng:

TC THÔ 9 • 143

...der Tod ist ein Meister aus Deustchlanddein goldenes Haar Margaretedein aschenes Haar Shulamith

Moät soá baøi thô cuûa Celan noåi tieáng laø cöïc kyø khoù hieåu, nhöng chuùng vaø ngoân ngöõ cuûa chuùng coù cuøng phaåm chaát tuyeät ñoái: luoân luoân laø chính noù vaø khoâng laø gì khaùc. Bôûi vaäy ñoäc giaû cuõng ñöøng quaù ñoøi hoûi hieåu chuùng moät caùch troïn veïn. Veà vaán ñeà ngoân ngöõ, Celan quan taâm tôùi Heidegger, trieát gia hieän sinh, oâng vua bí maät cuûa tö töôûng, nhö Hannah Arendt ñaõ goïi oâng. Moät baøi thô kyø laï vaø caûm ñoäng cuûa Celan coù teân Todtnauberg, nôi Heidegger soáng aån daät, ôû ñoù nhaø thô ñaõ gaëp gôõ trieát gia, moät ngöôøi cho ñeán khi cheát vaãn im laëng veà soá phaän cuûa nhöõng ngöôøi Do thaùi, cuõng nhö veà quaù khöù chính trò cuûa oâng. Coù ngöôøi noùi Heidegger luoân töï coi mình laø keû vaéng maët, vaø chaúng bao giôø tieáp Celan, nhöng lieân heä giöõa hai ngöôøi, gaëp gôõ hay thö töø, cho thaáy thaùi ñoä thaân maät vaø coù ích cho Celan.

Trong nhöõng naêm thaùng muoän maøng cuoái ñôøi, Celan raát coâ ñôn, vaø suy suïp. Khi ñöôïc trao taëng giaûi thöôûng Bremen Prize cho thô cuûa oâng vaøo naêm 1958, oâng toû ra thöïc tình bieát ôn, nhöng baøi caûm taï cuûa oâng cho thính giaû thaáy Denken vaø Danken--suy nghó vaø caùm ôn, voán töø cuøng moät nguoàn--hai tieáng naøy nhaéc nhôû chuùng ta tôùi nhöõng keû khaùc cuõng noùi cuøng ngoân ngöõ cuûa chuùng ta, moät mæa mai cay ñaéng cuûa moät ngöôøi Do thaùi thôøi kyø haäu--chieán taïi Ñöùc. Maëc duø nhieàu baïn, söï coâ ñôn cuûa oâng ñaõ aên ruoãng moïi ngoõ ngaùch cuûa taâm hoàn, cuûa cuoäc ñôøi oâng, nhö moät ngöôøi cuûa khoâng ai. OÂng luoân ñau noãi ñau maø nhaø vaên, trieát gia Do thaùi Emmanuel ñaõ töøng goïi laø côn maát nguû treân chieác giöôøng ñôøi.

Trong moät ñeâm toái trôøi, vaøo naêm 1970 oâng ñi xuoáng moät caây caàu treân soâng Seine, vaø chaúng ai thaáy oâng traàm mình, thi haøi oâng maõi sau môùi tìm thaáy ôû cuoái soâng. Treân baøn vieát cuûa oâng taïi moät caên phoøng Taû Ngaïn, Paris, laø tieåu söû cuûa Holderlin, coù moät caâu Celan gaïch döôùi: Ñoâi khi thieân taøi naøy trôû neân aâm u, vaø chìm vaøo caùi gieáng chua cay laø traùi tim cuûa mình.

Paul Celan est mort, Paul Celan ñaõ cheát, moät tuaàn baùo haøng ñaàu cuûa nöôùc Phaùp loan tin noùng hoåi treân trang nhaát. Nhöng baøi vieát keå theâm, oâng thuoäc loaïi nhaø thô voâ danh, unknown, taïi Phaùp, xöù sôû maø oâng ñaõ töøng choïn löïa, maëc duø bao laàn ñöôïc Israel môøi goïi. Nhöng baøi thô cuoái cuøng cuûa oâng, vieát tröôùc khi cheát khoâng laâu, mang teân Göûi veà Sabbath.

Nguyeãn Quoác Truï (Theo baøi vieát cuûa John Bayley, The New York Review of Books, Nov 14, 1996)

144 • TC THÔ 9

Tin Thô

Nhieàu ngöôøi vieát

TC THÔ 9 • 145

146 • TC THÔ 9

TC THÔ 9 • 147

148 • TC THÔ 9