Upload
vancong
View
223
Download
1
Embed Size (px)
Citation preview
Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 185
Pielęg
nacja
Rozdział 12
Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi
Dominik Krzyżanowski, Ewa Śniechowska-Krzyżanowska, Andrzej M. Fal
Odleżyny Odleżyna jest miejscową martwicą tkanek, przechodzącą
w owrzodzenie, powstałą na skutek zamknięcia krążenia z powodu działania na naczynia ucisku, sił ścinających i tarcia. Stan ten może dotyczyć wszystkich warstw, począwszy od naskórka, na tkance kostnej kończąc.
Czynniki sprzyjające powstawaniu odleżyn
■ Istnieje wiele czynników wpływających na powstawanie od-leżyn, do czynników wewnętrznych należą:
zły stan ogólny chorego, niedokrwistość (anemia), osłabienie percepcji (odczuwania) bólu, zaburzenia w gospodarce białkowej, niedobór białka
— głównie albuminy, zaburzenia w gospodarce elektrolitowej, niedobór potasu
i zmiana proporcji sodu i potasu, wskaźnik masy ciała (BMI, Body Mass Index) < 20 kg/m2, zaburzenia przyswajania składników pokarmowych, niedożywienie, otyłość,
Przewlekle chory w domu186
Pielęg
nacja
niedobory witamin, brak makro- i mikroelementów (Zn, Fe).
■ Czynniki zewnętrzne to: długotrwałe przebywanie w pozycji leżącej lub siedzącej,
ograniczenie możliwości poruszania się — choroba zwyrod-nieniowa stawów, choroba reumatyczna, schorzenia ortope-dyczne, zaawansowana choroba nowotworowa,
działanie sił ścinających i tarcia — szczególnie u chorych z wrażliwą skórą; siły ścinające działają w płaszczyźnie rów-noległej (np. u chorego w pozycji półleżącej), z powodu przesuwania się skóry względem głębiej położonych tkanek, dochodzi do upośledzenia dopływu krwi do większych ob-szarów skóry, dlatego skutek jest gorszy niż w ucisku działa-jącym prostopadle,
nietrzymanie moczu lub stolca, błędy w pielęgnacji, w tym:— niewłaściwe przemieszczanie chorego — podciąganie cho-
rego na łóżku zamiast unoszenia i obracania, narażenie skóry na tarcie i rozciąganie,
— zaniedbywanie regularnej zmiany pozycji,— brak sprzętu przeciwodleżynowego (materacy),— urazy, — zawilgocenie skóry — mocz, pot, mokra pościel,— przegrzewanie,— stosowanie unieruchomień — pasy, barierki, gips, boczne
deski łóżka, źle dobrane ubranie, obuwie, zaopatrzenie ortopedyczne, czynniki neurologiczne:— niedowłady, porażenia,— ucisk na rdzeń kręgowy,— demencja starcza,— stwardnienie boczne zanikowe.Na powstawanie odleżyn wpływają również infekcje (zakaże-
nia), a także — jak się przypuszcza — niektóre leki zmniejszające ukrwienie tkanek. ■ Miejsca najbardziej narażone na powstawanie odleżyn to te części ciała, których elementy kostne znajdują się w bezpośredniej bliskości skóry. Aż 70% odleżyn występuje więc poniżej pasa w oko-licach miednicy, stawów biodrowych. Prawie co druga odleżyna po-wstaje w okolicy krzyżowej. Uszkodzenia skóry pojawiają się też na piętach i w okolicy bioder (krętarze większe kości udowych, guzy kulszowe). Jeśli chory długo przebywa w pozycji na boku, miejscami narażonymi na powstawanie odleżyn stają się boczne i przyśrodko-we powierzchnie kostek i kolan oraz uszy.
Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 187
Pielęg
nacja
Profilaktyka powstawania odleżyn
■ Podstawą postępowania jest zapobieganie powstawaniu odleżyn. Profi-laktyka obejmuje:
zachęcanie do samodzielnego ruchu, jeśli jest to niemożliwe — koniecz-na jest pomoc w częstej zmianie pozycji,
regularna zmiana pozycji dostosowana do stanu i potrzeb pacjenta co dwie godziny (także w nocy); jeżeli nie dysponujemy specjalnymi pod-nośnikami, chorego powinny układać co najmniej dwie osoby, delikatnie go unosząc, aby uniknąć tarcia czy pociągania za skórę;
unikanie zanieczyszczenia skóry chorego kałem i moczem; w przypadku stosowania pieluch — jeśli chory ma nietrzymanie mo-
czu lub kału należy zapewnić mu zabezpieczenie w postaci prawidłowo dobranych wyrobów chłonnych, najlepiej „oddychających” na całej po-wierzchni, czyli takich, które są nieprzepuszczalne dla wilgoci, ale prze-puszczają powietrze;
stosowanie udogodnień i sprzętu przeciwodleżynowego — najlepiej materacy zmiennociśnieniowych,
profilaktyka przykurczy — ruchy bierne (wykonywane z pomocą opiekuna), zachęcanie do ruchów czynnych (samodzielnie przez chorego), odpowied-nie ułożenie kończyn, tak by nie pozostawały nadmiernie zgięte w stawach,
skuteczne zwalczanie objawów choroby — bólu, wymiotów, duszności; — w miarę możliwości stosowanie podkładów i pieluchomajtek, które nie utrudniają dostępu powietrza,
stosowanie bielizny pościelowej i osobistej z materiałów naturalnych, stosowanie przylepców hipoalergicznych do mocowania opatrunków, w długotrwałej pozycji siedzącej (wózek inwalidzki) — konieczne jest za-
stosowanie poduszek przeciwodleżynowych, zmiana pozycji co 30 minut oraz częste unoszenie się na rękach,
Przewlekle chory w domu188
Pielęg
nacja
odpowiednia pielęgnacja skóry chorego, stosowanie na wypukłości kostne opatrunków typu druga
skóra — folii poliuretanowych, które redukują tarcie i zapo-biegają powstawaniu odleżyn.
■ Pielęgnacja skóry: toaleta ciała raz dziennie, a jeśli chory poci się lub zanieczysz-
cza, tak często jak zachodzi taka potrzeba, pielęgnacja skóry z użyciem mydeł w płynie, najlepiej o pH 5,5,
niezawierających detergentów; bardzo skuteczne są nowo-czesne środki, niepowodujące podrażnień oraz nadmier-nego wysuszenia skóry, zawierające składniki nawilżające i zmiękczające, zachowujące odpowiednią wilgotność skóry, działające ochronnie i łagodząco,
natłuszczanie skóry — oliwka (najlepiej dla dzieci), linomag w pły-nie, hipoalergiczne balsamy do ciała, wazelina kosmetyczna,
bezpośrednio po natłuszczeniu skóry nie należy stosować talku, pudru czy zasypek — powstające grudki i zbrylenia mogą zalegać w fałdach skóry i sprzyjać powstawaniu od-parzeń i odleżyn;
stosowanie na miejsca zagrożone wystąpieniem odleżyn specjalistycznych kremów ochronnych, pozostawiających na skórze warstwę ochronną;
pielęgnacja paznokci (niewrastające, krótko przycięte).
■ Materace przeciwodleżynowe: statyczne z pianki poliuretanowej o odpowiedniej spręży-
stości i ukształtowaniu powierzchni — ułożenie chorego na takim materacu powoduje rozłożenie ciężaru ciała na dużą powierzchnię i rozproszenie ucisku w miejscach gdzie kości statyczne są najbliżej skóry — zalecane do pielęgnacji pa-cjentów w dość dobrym stanie ogólnym,
zmiennociśnieniowe — sterowane pompą, zbudowane z komór, które na zmianę są opróżniane lub napełniane powietrzem w określonych odstępach czasu, dzięki czemu zmieniają się punkty podparcia; powoduje to masaż cia-ła, prowadzi do zmniejszenia bólu mięśni oraz zwiększenia ukrwienia tkanek uciskanych w czasie leżenia; są to matera-ce skuteczniejsze od materacy statycznych.
Leczenie odleżynPostępowanie w przypadku stwierdzenia odleżyn zależy od ich
stopnia, ocenianego w cztero- lub pięciostopniowej skali zaawanso-wania ran odleżynowych (tabl. 12.1).
Leczenie odleżyn można prowadzić tradycyjnym sposobem lub z zastosowaniem nowoczesnych opatrunków. W jednym i dru-gim przypadku podstawą postępowania jest koncepcja wilgotnego leczenia ran — zakłada się, że gojenie (naskórkowanie) rany utrzy-
Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 189
Pielęg
nacja
manej w środowisku wilgotnym jest dwukrotnie szybsze niż rany pokrytej strupem. W tradycyjnych metodach leczenia stosujemy materiały wykorzystywane na ogół w leczeniu ran — jałowe kom-presy gazowe, bandaże i plastry w połączeniu z lekami stosowany-mi miejscowo (maści, płyny dezynfekujące). Nowoczesne opatrunki pozwalają na zapewnienie właściwości zbliżonych do tych, jakie po-siadałby opatrunek „idealny”.
Tablica 12.1. Podział odleżyn (według Oxford Textbook of Palliative Medicine)
Stopień odleżyn Charakterystyka
I Zaczerwienienie, które blednie pod wpływem nawet lekkiego ucisku palcem (mikrokrążenie jest zachowane i nieuszkodzone)
II Zaczerwienie pozostaje nawet wtedy, gdy lekko uciskamy palcem (uszkodzone jest mikrokrążenie). Może pojawić się obrzęk, przerwanie ciągłości naskórka i pęcherze
III Owrzodzenie obejmuje całą grubość skóry bez zajęcia tkanki podskórnej, pojawia się surowiczo-krwista wydzielina
IV Owrzodzenie rozszerza się w głąb tkanki podskórnej z możliwością zajęcia mięśni i kości. Występują czarne strupy martwicze i/lub infekcje. Powstają jamy mogące się łączyć między sobą
■ Właściwości dobrego opatrunku wykorzystywanego w leczeniu ran przewlekłych:
utrzymuje dużą wilgotność na powierzchni rany, usuwa nadmiar wysięku i toksycznych cząstek, nie przylega do rany, jest nieprzepuszczalny dla bakterii, pozwala na prawidłową wymianę gazową, utrzymuje odpowiednią temperaturę, jest nietoksyczny i niealergizujący, podczas wymiany nie uszkadza nowo powstałych tkanek,
Przewlekle chory w domu190
Pielęg
nacja
ma odpowiednią postać i wielkość, odporność na tarcie i uszkodzenia, utrzymuje się na ranie,
odpowiednia cena umożliwiająca jego zakupienie (niektóre opatrunki dostępne są w refundacji, receptę musi wystawić lekarz).
Tablica 12.2. Podstawowe grupy opatrunków specjalistycznych stosowanych w leczeniu odleżynRodzaj opatrunku (nazwa handlowa)* Charakterystyka Wskazania
Opatrunki hydrożelowe Medisorb G, Intrasite, Granugel, Purilon
Opatrunki mają postać żelu, który aplikowany do rany powoduje uwodnienie tkanki martwiczej, ułatwiając proces naturalnej autolizy i oczyszczenie rany odleżynowej. Opatrunki hydrożelowe mają również zdolność do pochłaniania niewielkich ilości wysięku z rany.
Płytkie i głębokie rany z czarną tkanką martwiczą. Poziom wysięku z rany: brak lub niewielki.
Opatrunki alginianowe Medisorb A, Sorbalgon, Algisite, Kaltostat
Opatrunki mają postać miękkich włókien, które pod wpływem pochłanianej wydzieliny z rany zamieniają się w żel, który wspomaga oczyszczanie rany i tworzy w niej wilgotne środowisko. Opatrunki alginianowe zawierają w swym składzie alginian wapnia, który ma właściwości hemostatyczne.
Płytkie i głębokie rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą.Poziom wysięku z rany: obfity lub średni.
Opatrunki absorpcyjne — pianki poliuretanowe Medisorb P, Allevyn, Tielle
Opatrunki występują w postaci płaskich płytek z miękkiej i elastycznej pianki, która ma strukturę wielu komórek powietrznych. Pianka ma wysokie właściwości chłonne, daje izolację termiczną i jest przepuszczalna dla powietrza oraz utrzymuje wysoką wilgotność pomiędzy raną a opatrunkiem.
Płytkie rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą lub rany w fazie ziarninowania.Poziom wysięku z rany: obfity lub średni.
Opatrunki hydrokoloidowe Medisorb H, Comfeel, Granuflex
Opatrunki występują w postaci płaskich płytek wykonanych z masy hydrokoloidowej. Hydrokoloid utrzymuje idealne, wilgotne środowisko dla gojenia ran. W kontakcie z wysiękiem z rany warstwa hydrokoloidowa opatrunku zwiększa swoją objętość, formując miękki żel, pod którym zachodzą procesy gojenia.
Płytkie rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą lub rany w fazie ziarninowania i wczesnej fazie naskórkowania. Poziom wysięku z rany: średni lub niewielki.
* Z powodu szerokiej oferty rynkowej niemożliwe jest przedstawienie nazw wszystkich dostępnych produktów — istotny jest rodzaj opatrunku. Poproś o radę lekarza lub pielęgniarkę!
Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 191
Pielęg
nacja
Opatrunki foliowe Medisorb F, Opsite Flexigrid, Tegaderm
Opatrunki występują w postaci cienkiej, elastycznej i przezroczystej błony poliuretanowej. Struktura błony pozwala na swobodne parowanie z powierzchni rany, nie przepuszcza natomiast wody i bakterii z zewnątrz, co chroni przed zabrudzeniem, a w konsekwencji infekcją. Przezroczysta powierzchnia błony pozwala na obserwację i nadzór gojącej się rany.
Płytkie rany w fazie naskórkowania; profilaktycznie na miejsca narażone na ucisk. Poziom wysięku z rany: niewielki lub brak
Opatrunki ze srebrem Medisorb SILVER, Medisorb SILVER PAD, Atrauman Ag, Aquacel Ag
Opatrunki te w swoim składzie posiadają srebro. Wydzielina z rany aktywuje srebro zawarte w opatrunku, a jego jony redukują proces namnażania bakterii w ranie.
Rany z żółtą, rozpływną tkanką martwiczą lub rany w fazie ziarninowania, zainfekowane lub profilaktycznie w ranach czystych zagrożonych powstaniem infekcji. Poziom wysięku z rany: obfity lub średni.
Oprócz podziału cztero- czy pięciostopniowego często stosuje się praktyczną i nieco prostszą klasyfikację ran opartą na kolorach. Zależy ona od etapu gojenia się odleżyny. Wybierając opatrunek, decydujemy się na podstawie wyglądu:
■ Rany „czarne” to najczęściej odleżyny głębokie III, IV i V stop-nia. Charakterystyczny czarny lub brązowy kolor nadaje tym ranom sucha i twarda, czasem miękka martwica. Leczenie polega na usu-nięciu lub uwodnieniu (rozpuszczeniu) martwicy. Stosuje się tu hy-drożele o właściwościach oczyszczających. Czasem konieczne jest uzupełnienie leczenia częściowym wycięciem martwicy (chirurgicz-ne opracowanie rany).
■ Rany „żółte” z dużym wysiękiem pokryte są martwicą roz-pływną. W leczeniu wykorzystujemy opatrunki alginianowe dla ran powierzchniowych lub głębokich oraz opatrunki piankowe i hydro-koloidowe dla ran powierzchniowych. Opatrunek dobieramy do rany w zależności od ilości wysięku. W przypadku ran zainfekowa-nych dla zahamowania rozwoju infekcji można zastosować opa-trunki zawierające srebro. Uwaga: rany zainfekowane zawsze muszą być leczone pod kontrolą lekarza, gdyż mogą wymagać ogólno-ustrojowego leczenia antybiotykami.
■ Rany „czerwone” to rany w fazie ziarninowania (jednego z etapów gojenia). Dobrze unaczyniona tkanka ziarninowa jest żywo czerwona, delikatna i przy urazie łatwo krwawi. W tym okresie
Przewlekle chory w domu192
Pielęg
nacja
leczenia stosuje się opatrunki pobudzające ziarninowanie, chłonące nadmiar wysięku i chroniące nowe, młode tkanki przed uszkodze-niem. Należy w tym przypadku używać opatrunków alginianowych, pianek poliuretanowych lub hydrokoloidów i dobierać je w zależno-ści od ilości wysięku z rany. I tak przy dużej ilości wydzieliny bardzo skuteczne są alginiany i opatrunki piankowe. Dla ran średnio wy-dzielających odpowiednie są hydrokoloidy.
■ Rany „różowe” to rany naskórkujące, które wymagają pobu-dzenia i ochrony nowego naskórka. Korzystne warunki zapewniają na tym etapie gojenia błony poliuretanowe i opatrunki hydrokolo-idowe.
■ Pamiętaj! Ważnym czynnikiem wpływającym na tempo leczenia ran
przewlekłych, w tym odleżyn, jest uzupełnienie leczenia miejscowego przez terapię towarzyszących schorzeń, czyli:
— uzupełnienie niedoborów pokarmowych, szczególnie białka,— wyrównanie niedokrwistości, — kontrola cukrzycy,— uzupełnienie niedoborów witamin i mikroelementów,— kontrola bólu,— wyrównanie niedoboru żelaza, witaminy C (500 mg/dobę)
i cynku (15 mg/dobę), bezcelowe w leczeniu ran przewlekłych jest pędzlowanie ran
(odleżyn) fioletem gencjany lub innymi barwnikami — za-cierają obraz, wysuszają i uszkadzają powierzchowne war-stwy naskórka, mogą powodować martwicę brzeżną,
dyskusyjne jest miejscowe stosowanie antybiotyków — po-winny być stosowane tylko ogólnie (doustnie, w iniekcjach), gdy istnieje ku temu uzasadniona potrzeba.
Owrzodzenia nowotworoweOwrzodzenie nowotworowe to guzowaty naciek, często o bro-
dawkowatej, łatwo krwawiącej powierzchni. Może ulegać szyb-kiemu rozpadowi, tworząc drążące rany, o walcowatych twardych brzegach.
Najczęstsze umiejscowienia owrzodzeń nowotworowych to owrzodzenia powodowane przez:
pierwotny lub wtórny rak skóry, rak piersi miejscowo zaawansowany, rak płuca z przerzutem do węzłów chłonnych, rak odbytu, rak szyjki macicy miejscowo zaawansowany, rak sromu miejscowo zaawansowany,
Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 195
Pielęg
nacja
nowotwory głowy i szyi, owrzodzenie skóry jako następstwo napromieniania, czerniak złośliwy.
■ Problemy w pielęgnacji chorego z owrzodzeniami nowotwo-rowymi to:
zakażenie owrzodzenia — przykry zapach i znaczny wysięk, silny ból w czasie opatrunku, krwawienie, duża częstotliwość codziennych zmian opatrunków (zmniej-
szenie komfortu pacjenta, wysokie koszty).
Postępowanie z chorym z owrzodzeniami nowotworowymiW przypadku chorych z owrzodzeniami nowotworowymi nale-
ży postępować w następujący sposób: poza właściwym opatrunkiem postęp w leczeniu zależy też
między innymi od uzupełnienia niedoborów pokarmowych (szczególnie białka), niedoborów witamin i mikroelemen-tów, wyrównania niedokrwistości, optymalnej kontroli cu-krzycy,
owrzodzenie suche — należy chronić przed urazem, stosu-jąc opatrunki okluzyjne; w celu zapobiegania bolesnemu dla chorego odrywaniu gazików podczas zmiany opatrunków można stosować kompresy gazowe nasączone solą fizjolo-giczną lub pokryć owrzodzenie siateczką zawierającą para-finę lub neutralną maść, a na siatkę położyć jałowe gaziki; siateczkę wymienia się co kilka dni, a jej obecność pozwala na bezbolesną zmianę zewnętrznego opatrunku,
owrzodzenie wilgotne o niewielkim wysięku — opatrunki nieprzylegające do rany, na przykład hydrożele, hydrokolo-idu lub system tradycyjny (gaziki nasączone roztworem be-tadyny, pokryte suchym gazikiem z zewnątrz, ewentualnie z zastosowaniem siatki),
owrzodzenie o obfitym wysięku oraz przykrym zapachu, zwłaszcza z wydzieliną o zielonym zabarwieniu — opatrunki zmniejszające zakażenie wywołane bakteriami beztlenowy-mi — specjalistycznych z węglem aktywnym i ze srebrem,
owrzodzenie pokryte martwicą — należy zapytać lekarza lub pielęgniarkę o możliwość i sens profesjonalnego oczysz-czenia martwicy za pomocą wycięcia chirurgicznego czy enzymatycznego lub chemicznego oczyszczenia martwych tkanek,
w ciężkich infekcjach zalecana jest antybiotykoterapia ogól-na (doustnie lub w iniekcjach), najlepiej na podstawie bada-nia bakteriologicznego wymazu z rany,
Przewlekle chory w domu196
Pielęg
nacja
owrzodzenie bolesne — należy starannie i sprawnie wyko-nywać opatrywanie ran, a po uzgodnieniu z lekarzem pro-wadzącym przed wykonaniem opatrunku podać lek prze-ciwbólowy (15–30 minut w zależności od drogi podawania),
owrzodzenie swędzące — trzeba rozważyć zmianę rodzaju opatrunku (firmy), zahamować reakcję alergiczną na już sto-sowany opatrunek; po konsultacji z lekarzem prowadzącym rozważyć stosowanie przeciwalergicznych leków ogólno-ustrojowych oraz leków stosowanych miejscowo na owrzo-dzenie,
owrzodzenie krwawiące — należy stosować opatrunki o sil-nych właściwościach hemostatycznych (hamujących krwa-wienie), na przykład Spongostan, Surgicel; należy rozważyć wraz z lekarzem prowadzącym możliwość zastosowania pa-liatywnej radioterapii.
■ Pamiętaj! jednym z kluczowych pytań w przypadku owrzodzenia no-
wotworowego jest pytanie o cel naszych zabiegów — brak możliwości wyleczenia powoduje, że najważniejsze staje się dążenie do łagodzenia dolegliwości bólowych, niwelowania nieprzyjemnego zapachu czy hamowania krwawienia,
krucha tkanka owrzodzenia nowotworowego często łatwo krwawi, a zahamowanie krwawienia bywa trudne — nale-ży pokryć owrzodzenie natłuszczoną siatką, by zmniejszyć ryzyko krwawienia podczas zmiany opatrunku; mogą być przydatne opatrunki hemostatyczne, lód.
■ Właściwości opatrunków hemostatycznych: jałowe, o działaniu bakteriostatycznym, w ciągu 7–14 dni są enzymatycznie rozkładane przez płyny
ustrojowe na drodze hydrolizy, a następnie metabolizowa-ne,
po nasączeniu krwią stają się galaretowatą masą, która uła-twia tworzenie się skrzepu i pomaga w zatrzymaniu miejsco-wego krwawienia,
opatrunki w suchej postaci wywierają silniejsze działanie he-mostatyczne — przed zastosowaniem nie należy ich zwilżać,
opatrunek należy umieścić w miejscu krwawienia tak, aby nie zachodził na skórę przy brzegach owrzodzenia,
opatrunki należy zabezpieczyć gazą wyjałowioną i przytrzy-mać przylepcem (najlepiej hipoalergicznym),
opatrunki mogą być w razie potrzeby pozostawione w miej-scu krwawienia, jednak zaleca się ich usunięcie po zatrzyma-niu krwawienia (wypłukanie 0,9% NaCl).
Rozdział 12. Pielęgnowanie chorego z ranami przewlekłymi 197
Pielęg
nacja
Owrzodzenia podudzi
■ Na występowanie i gojenie się owrzodzeń podudzi wpływają: stopień miejscowego zastoju żylnego, obecność rozszerzonych żył w dnie owrzodzenia, istnienie źle ukrwionej powięzi w dnie owrzodzenia, zwłóknienie skóry wokół owrzodzenia, zakażenie powierzchni (zwykle florą własnej skóry oraz po-
chodzącą z okolicy krocza — bakterie jelitowe), istnienie widocznego stanu zapalnego skóry wokół owrzo-
dzenia, odczyn ogólny organizmu, odczyny alergiczne skóry całego ciała (pojawiają się epizodycz-
nie), czynniki hamujące proces gojenia owrzodzeń goleni.
■ Metody leczenia kompresyjnego w owrzodzeniach: bandaże elastyczne — warstwowe użycie 2–3 bandaży zwięk-
szających nacisk lub rajstop elastycznych o różnych stopniach ucisku,
zwykle zaleca się ucisk II stopnia, zarówno bandaże, jak i rajstopy należy stosować na całą
kończynę: większy powinien być ucisk tkanek stopy, nieco mniejszy goleni, najmniejszy uda,
masaż pneumatyczny kończyn z owrzodzeniem wykonuje się wyjątkowo i jedynie w ośrodkach wyspecjalizowanych w tej technice.