62
Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

  • Upload
    others

  • View
    1

  • Download
    1

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i

kisim save long lukautim

Pis Proses blong ol yet

Page 2: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i

kisim save long lukautim

Pis Proses blong ol yet

Page 3: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Luksave na tok tenkyu longol husat i mekim wok bilongraitim dispela Buk

Conciliation Resources na Bougainville Inter-Church Women’s Forum i laik tok tenk yu tru long oldispela lain man meri na Oganaisesin husat i bin givim helpim long mekim kamap dispela Buk.Bikpela tok tenk yu tru igo long;• DKA long Austria husat i givim moni bilong kamapim na printim buk.• Clem McCarty long helpim ol Fasiliteta bilong PEDC, BOCIDA na BICWF long kamapim ol tingting

na toktok i stap insait long dispela buk.• Peter Manuka long helpim wantaim dispela wok na Peter Kabui wanpela Bougenvil sumatin long

Divine Word University long stretim ol rait na toktok i stap insait long buk.• Joycelyn Talmits na Pam Dalton long lukautim gut tru ol piksa bilong buk in nap fopela yia• Na bikpela tenk yu tru i go long tupela Bougenvil Artist husat i bin kamap ol piksa insait long Buk,

em Tony Kevi na Agi Tokes.• Tenk yu tru long olgeta Literasi Fasiliteta bilong BICWF, BOCIDA na UCWF Literasi Progrem husat

i bin usim Buk insait long fopela yia long traim na kirapim ol tingting na toktok i stap insaitlong Buk.

BICWF

• BICWF em wanpela oganesiasen bilong ol meri long Bougenvil, husat i mekim wok bilongLiterasi. Aninit long lukaut bilong laspela Direkta Sr. Lorraine Garasu, CSN em i bin kirapimsampela bikpela tingting bilong helpim ol pipol bilong Bougenvil long kisim save long PisProses bilong ol.

• Olsem tasol na tingting bilong raitim dispela buk i bin kamap, dispela buk i poromanim bikpelabuk i stap long tok English ol i kolim “ Weaving Consensus” PNG Bougainville Peace Process.BICWF i laik tru long helpim pipol bilong Bougenvil long kisim save long Pis Proses bilong ol.

Conciliation Resources

Conciliation Resources i mekim wok bilong stopim violisens, promotim jastis or stret pasin na senisimkonflikt o hevi bilong pait bai taim blong kamapim kainkain gutpela wok developmen i ken kamap.

Bikpela as tingting blong Conciliation Resources Accord progrem em long promotim pasin bilongkisim save long ol pis proses. CR em i save raitim ol buk, olsem Accord: an international review ofpeace initiatives (www.c-r.org) wei ol pipol i stori long ol ekspiriens blong ol long kamapim pis long olkainkain ples insait long wol. Ol Kommuniti Grups, NGO na Policy Makers i save usim sampela long oldispela tingting na save long mekim wok pis.

Page 4: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 5

CONTENTSTok i go pas 6

1. Luksave (identiti). 9

2. Kalsa na Bogenvil. 11

3. Graun na hevi long Bogenvil. 14

4. Environmen. 17

5. Impact blong Skul long Bogenvil Konplik. 20

6. Divelopmen. 23

7. Maining. 25

8. Nogut bilong yu long narapela (resisim). 28

9. Distras na Konfidens bilding. 31

10. Tok pait/kros (Violens). 33

11. Human Raits. 36

12. Pasim Rot (Blockade). 38

13. Komuniti Inpluens. 40

14. Namel Lain. 43

15. Rausim samting blong pait (Disamamen). 45

16. Pasin sekhan na wanbel (Rikonsiliasen). 47

17. Otonomi. 50

18. Hevi (konplik). 52

19. Tripela Pos blong Bogenvil Pis Agrimen. 56

20. Bogenvil Pis Agrimen. 58

21. Vision (Driman). 61

Page 5: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

6 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

TOK I GO PAS

TOK SAVE I GO LONG OL TREINA NA OL PATISIPEN

Long dei namba wan welkamim ol patisipen na introducim yupela yet. Tokim ol long as tingting blong kos.

Tok Orait.

• Mi gat rait long tokaut long ol tingting blong mi,• Mi gat rait long mekim misteik, na • Mi gat rait long stap insait long grup blong mi.

Bekgraun.

Bogenvil i bin go tru long tenpela hatpela yia long taim blong pait.

• Plenti manmeri i bin karim pen na hevi.• Sampela ol manmeri i no save watpo na ol i karim ol dispela hevi.• Long taim blong pis, plenti manmeri i no klia yet long wanem samting i wok long kamap

na wanem samting bai i kamap bihain.

Nem blong dispela buk em Accord Adult Learning Kit.

• Dispela buk em blong halivim ol manmeri long ol komiuniti, ol skul sumatin long komiuniti,primari, secondari skuls na ol institution, ol Fasiliteta, ol Lida na ol Public Servant.

• Yu inap usim dispela buk long karim aut awenes.• Dispela buk em blong kirapim tingting na bel blong ol manmeri long ples, long luksave long

ol yet na ol narapela insait long ol komiuniti wea ol i stap long em.• Na olsem wanem dispela hevi long Bogenvil i affetim ol na• Olsem wanem ol i ken halivim long painim gutpela sindaun.• Skulim ol manmeri long luksave na mekm wok kamap.• Mekim choice long lukautim ol gutpela skul na kipim save long ol lesen yumi lainim long taim

blong kraisis.

Mipela hop bai bihain long dispela kos bai planti manmeri i kirapim na skulim tok i go long ol husat ino kam long kos na dispela wei bai yumi olgeta i save long wanem samting i bin kamap na longwanem taim yumi stap long dispela pis proses.

Page 6: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 7

Husat i kamapim dispela buk?

Ol lain i go pas long kamapim dispela buk em hia; BICWF, BOCIDA/ BAERDA, PEDC, Moma EducationCentre, na ol interested manmeri wantain halivim blong Dr. CLEM McCARTNEY.

Dispela buk i kamap we?

Dispela buk ol i kamapim long Kubu University Centre Buka, Bogenvil.

As tingting blong dispela buk.

As tingting blong dispela buk hia em blong usim olsem Edukesin Kit long lainim ol narapela manmerilong ol hevi i stap wantaim yumi long wokabaut blong yumi long dispela pis proses.

Husat bai usim dispela buk?

Dispela buk em blong ol Fasiliteta, ol Tisa husat i gat sampela skul (trening) pinis long lainim olnarapela. Dispela manmeri i mas gat sampela bek graun save o experiens long hevi long Bogenvil.

I gat ol piksa i go wantaim ol wanwan topik long halivim ol treina long givim ol lesen.

• Askim blong diskasin blong ol patisipen bai ol i wokim long ol liklik grup.• Sindaun long circle o raun table.• Redim ol lesen na yu yet go bipo long lesen i stat.• Usim tokples, pidgin o iglis wea em inap.• I gat ol nout i stap long givim na long halivim ol patisipen.• Noken toktok tumas.• Mekim lesen i flo na givim moa taim long ol patisipen long toktok.• Ol bekim ol patisipen i givim em i no rait o rong.

Rot blong givim skul.

• Soim ol posta long ol patisipen na askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim.• Stori liklik na mekim klia (explanim).• Grup diskasin• Ripot bek• Usim ol nout long strongim ol poin.

Note: Yu ken usim wanem rot i isi long yu long skulim ol.

Page 7: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

8 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 8: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 9

1. Luksave (identiti).

Wanem samting em luksave?

a. Luksave.

• em i wei blong yumi long wokim samting,• em ol mak i save mekim yumi luksave long ol narapela manmeri o long ol narapela samting,• ol sampela strongpela pasin blong luksave long ol pipol na ol samting yumi gat long Bogenvil

em: tokples, kalsa, tatu, skin kala na narapela luksave blong tete em I.D. kat.

b. Yumi mas gat luksave bikos;

• yumi luksave long wanpela narapela, na • long ol samting blong envronmen blong yumi wea yumi i husat tru.

c. Luksave i save stap long wanwan man na meri, ol famili, ol komiuniti na tokples grup.

• Long taim blong kraisis, luksave i bin go daun.• Ol wanwan famili o ol komiuniti i bin birua long narapela, long ol famili blong ol yet, maski

brata, sista, kandre, bubu o husat i bin stap klostu tru olsem famili memba.• Long narapela sait yumi ken tok olsem pasin blong luksave i bin kamap strong tru long taim

blong kraisis.• Taim pait i bin bungim olgeta pipol long ol kea senta, pasin blong brata, kandre na wanpela

bisnis o klen i bin kamap strong gen.

d. Wanpela pasin blong soim aut luksave blong yumi i save stat tret taim mama i karimniupela pikinini.

• Bihain nau bai planti samting wea bai soim luksave i kamap ples klia tru. Olsem pikinini ikisim nem blong ol tumbuna.

e. Long Bogenvil, olgeta luksave blong yumi i stap ples klia.

• Bikpela banis (boda) namel long ol eria blong yumi em ol tokples na kalsa.

Yumi i mas save olsem “sapos yumi lusim tokples na kalsa blong yumi, yumi bai lusim luksaveblong yumi”.

Bikpela As tingting: Long luksave long wanem wei blong Bogenvil na long samting i wok longstap arasait.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• luksave na harim ol samting we i halivim yumi,• luksave long ol samting, manmeri na kisim save long ol samting, manmeri na kisim save

long em,• Ol samting yumi gat olsem tokples, pasin tumbuna, kala blong skin, mak na ol niupela samting

olsem ID Card.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim na Stori.

Page 9: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

10 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 10: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 11

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em luksave.

HAP 2: SKUL Skul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim pasin luksave. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Ol patisipen i tok aut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol liklik grup na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em luksave?b. Bipo na insait long kraisis, wanem samting i bin mekim yumi lusim tingting long luksave

blong yumi?c. Sapos i nogat luksave, bai yumi stap olsem wanem?d. Watpo na luksave em i bikpela samting?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long grup blong ol long tok tok long olsamting ol i bin toktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOK.Fasiliteta tok klia moa long pasin luksave. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

2. Kalsa na Hevi long Bogenvil.

Wanem samting em kalsa?

a. Kalsa em i pasin;

• Bilip blong yumi long –ples i bung wantaim tok ples,• Social laip – economic laip, technologi na politik• Ol dispela rot i givim pawa insait long komiuniti long inapim wanem samting yumi laikim na

lukautim as ples manmeri.• bipo ol pipol i bin stap long wanpela komiuniti• I bin gat pasin blong kisim na givim (siarim).• Pasin blong harim tok, wok bung wantaim, respectim ol manmeri na environmen,• Pasin blong skelim na karim hevi wantaim.• Long kalsa bilong tete, yumi usim moni long baim ol samting long stoa na long ples.• Bilas long kainkain kolos na tanim skin.

Page 11: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

12 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

• Kalsa blong laikim ol samting moa moa yet i strong tumas• Nogat pasin blong siarim, harim tok, wokbung na respect.• Kalsa bilong hombru nau i karamapim yumi.• Yumi mas stat long skulim ol pikinini• Yumi mas luksave na raitim ol wanwan kalsa bilong yumi• Holim pas, lukautim na strongim kalsa blong yumi.• Yumi mas lainim na strongim tokples stret blong as ples yumi stap long en. Em i gutpela moa

sapos yumi no ken bungim ol narapela tokples i kam insait long tokples blong yumi.

Bikpela As tingting: Bai ol pipol i ken save na klia long wanem kain samting i bin kamap long kalsablong yumi long Bogenvil kraisis.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol pipol i save olsem dispela hevi long Bogenvil i bin strongim bek ol gutpela pasin, yumibin lusim long taim rot i pas.

• Bai pipol i mas luksave long ol pasin tumbuna, tokples na bilip blongyumina holim pas nalukautim gut.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em kalsa.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim kalsa. Taim drama i pinis, Fasiliteta i soimposta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Ol patisipen i tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol liklik grup na toktok long ol samting ol i bin lukim long drama, posta na longol sampela askim.

a. Wanem samting em kalsa?b. Ol wanem kain kalsa i stap insait long Bogenvil?c. Ol kalsa i stap insait long Bogenvil i kamapim wanem kain hevi?d. Wanem sampela samting nogut Bogenvil kraisis i bin kamapim long kalsa blong yumi? e. Wanem sampela mak o sain i soim yumi olsem pasin kalsa i bin strong tru long taim blong hevi?f. Wanem ol rot i stap long tupela kalsa i ken wok bung wantaim?g. Bai yumi skulim ol pikinini i kamap long lain blong papa or mama tasol?h. Yu kamap pikinini blong kalsa bilong yu olsem wanem?

HAP 4: RIPOT BEK Bihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long toktok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOK Olsem wanem yumi skelim na holim pas ol gutpela kalsa blong ol tumbuna na tu ol kalsa blongarasait i kam insait.

Page 12: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 13

Page 13: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

14 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Fasiliteta tok klia moa long pasin kalsa na hevi long Bogenvil. Em tokaut long wanem as tru ol i binsoim long drama, wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok longem insait long grup na long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok tenkyu long ol patisipen long pinisimlesen blong dispela dei.

3. Graun na hevi long Bogenvil.

a. Husat i papa long graun?

Ol pipol blong Bogenvil yet i papa blong graun.• Stat long diwai i go antap long ol maunten.• Bihainim ol wara i kam daun long nambis.• Na go insait long graun na solwara tu.• God papa i bin putim ol tumbuna blong yumi long hia na givim ol pawa blong bosim na usim

gut graun.• God i givim yumi simple skills na technologi blong usim long ol samting i givim long laip na

stap blong yumi long graun.

E.g sutim ol pisin long bunara

b. Stori liklik long ol rot ol pipol i save bihainim long Eria blong ol long wei ol i save givim graunlong ol lain blong ol.

• Long Buin na long Nissan Island, pasin blong givim na kisim graun long ol tumbuna i savebihainim sait blong papa, na long ol narapela hap long Bogenvil ol manmeri i save bihainimsait blong mama long kisim graun.

c. Olsem wanem long ol Kampani, Gavman na Sios i bin kisim graun?

• Ol graun wea gavman, kampani na sios i bin kisim long ol papa o mama graun i bin bihainimpasin nogut long ol yet.

• Olgeta graun long Bogenvil wea gavman, kampani na sios i bin kisim i no bin bihainimstretpela pasin.

• Long kisim graun, gavman i bin givim tok orait long kampani long kisim graun blong yumi longol wei blong sainim pepa long givim tok orait long kisim graun.

• Ol lain olsem ol sios, i bin usim ol rot olsem, givim tapak, sol na akis;• Long sampela rot tu, ol i usim tok gris long kisim graun.

d. I bin gat gutpela agrimen?

• Long Bogenvil, kampani i bin usim laik blong em long wokim agrimen blong graun;• Olgeta agrimen long pepa i bin stap long tok Inglis;• Planti pipol blong Bogenvil i no bin save tumas long em.• Ol i sainim agrimen i no gat tok klia long em, na ol pipol tu i no save olsem kampani bai

kamapim hevi.

Page 14: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 15

e. Ol Pipol, Kampani, Mama o Papa Graun na Gavman i bin klia long wanem samting i woklong kamap?

• Long Bogenvil, kampani i bin ting olsem em i bin wokim gutpela samting long halivim ol pipol.• Tasol kampani i no bin luksave olsem bai bikpela bagarap i kamap long environmen. Olsem

long graun, bus diwai na long sindaun blong ol pipol.• Ol mama o papa graun i no save gat rot long tok egensim bikos kampani na gavman i bin

pasim pinis olgeta toktok.

f. Ol Pipol i bin gat laik o rot long toktok long graun bilong ol?

• Ol pipol i no bin gat narapela rot blong toktok long ol hevi blong graun.• Long wanem, gavman na kampani i pasim pinis rot blong ol wantaim ol kainkain lo, pasin

blong subim na tu planti tok gris na giaman tok promis.

Bikpela As tingting: Pipol i ken klia gut olsem ol i papa blong graun na ol i mas bung wantaim nalukautim gut dispela graun blong ol.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol patisipen i save long wei ol tumbuna i save kisim graun long narapela manmeri,• Bai ol patisipen i save ol i papa blong graun na ol i gat rait long em,• Bai ol patisipen i save olsem graun em God papa i bin givim long ol,• Bai ol patisipen i save long wei ol Waitman i kisim graun na kamapim ol hevi na • Bai ol patisipen i save long wei blong abrusim ol hevi long graun taim gavman,kampani na

husat narapela i laik kisim graun.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim, na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em graun na hevilong Bogenvil.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama i soim graun na hevi blong Bogenvil. Taim drama ipinis, Fasiliteta i soim posta long ol patisipen na i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukimlong posta.

Ol patisipen i tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol liklik grup na toktok long ol samting ol i bin lukim long drama, posta na toktoklong ol sampela askim.

a. Wanem kain rot tru ol Waitman i bin kam na bihaninim long kisim graun long ol as ples.b. Wanem samting tru ol i bin lukim long dispela drama? c. Husat sampela bikpela man o kampani i bin kam kisim graun.d. Wanem ol sampela rot wea ol pipol i save bihainim blong givim graun i go long ol tumbuna i kam

bihain taim?

Page 15: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

16 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 16: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 17

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long graun na hevi long Bogenvil. Em i tokaut long wanem as tru blong drama,wanem ol samting ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i bin toktok long em insait longgrup na long ol presentesin blong ol.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok tenkyu long ol patisipen long pinisimlesen blong dispela dei.

4. Environmen

a. Wanem samting em i environmen?

• Enviromen em ol samting i stap raunim yumi olsem; bus, graun, wara, ol abus blong bus nanambis, solwara, nambis, ol ailan, maunten, raun wara, tais, ol diwai, ol pis, maunten paia, hulblong ston na ol manmeri, limbum, saksak, ol kumu, ol abus olsem wel pik, kapul, pisin, bilakbokis, ol kainkain kumu olsem tulip, kumu gras na ol narapela samting.

b. Wanem ol samting i save bagarapim enviromen.

• Maining, graun bruk, planti pipol na liklik graun, cash crops e.g. kakao, kokonat, logging –usim sein so na buldosa long pulim ol diwai na digim graun.

c. Wanem ol samting tru environmen yumi inap usim long helpim yumi.• Long bus, yumi save kisim kaikai na ol samting blong wokim haus olsem:• Ol rop, limbum, diwai, ol lip blong kaikai, mit olsem blong pik, kapul, bilak bokis na ol pisin.• Olgeta narapela kaikai blong kaikai olsem kamom\ngoro, tujlip, na ol sampela gras

blong kaikai.

d. Yumi inap mekim wanem long stretim environmen long Bogenvil.• Lukautim ol abus long wara na long solwara.• Kisim inap tasol na lusim ol liklik pis, kindam, kuka na narapela.• Yumi no ken usim marasin o masin long painim abus;• Yumi mas usim ol spia, bunara long painim abus etc;• Ol pipol i no ken usim marasin nogut long mekim gaden;• Mekim gaden na lusim longpela taim long larim bus bai i kamap gen,• Planim bek ol diwai • Wanem samting yumi save kaikai yumi mas planim i kam klostu long haus;• Strongim ol pipol long luksave na kaikai ol kaikai i kam long gaden• Strongim pasin blong planim bek plenti kaikai blong gaden na salim sampela i go long

narapela manmeri husat i sot long en.

Bikpela As tingting: Strongim pipol long lukautim gut graun, bus, solwara, wara na olgeta samtingwe i stap insait na antap long em.

Page 17: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

18 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol patisipen i mas save na klia tru long wanem samting em i environmen. • Bai ol patisipen i ken save tru long wanem samting i ken bagarapim environmen blong ol.• Bai ol patisipen i ken save tru long wanem kain halivim ol i save kisim long environmen blong ol.• Bai ol patisipen i ken save long sampela rot long stretim bek environmen blong Bogenvil.

Risosis: Posta, Drama (environmen) ol Askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em environmen.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim environmen. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim ol posta long ol patisipen na i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Ol patisipen i tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol liklik grup na toktok long ol samting ol i bin lukim long drama, posta na toktoklong ol sampela askim.

a. Wanem samting tru em i environmen?b. Wanem samting tru ol patisipen i lukim long drama?c. Wanem kain rot tru yumi save bagarapim graun, bus, solwara, wara na olgeta samting we em i

stap long environmen? d. Wanem kain bikpela bagarap we kopa main i bin kamapim long environmen long Panguna?e. Wanem ol sampela samting we yumi save kisim halivim long em i stap long enviromen blong yumi?f. Wanem kain halivim tru yumi save kisim long environmen blong yumi?g. Wanem kain rot tru bai yumi mekim o bihainim long stretim bek dispela ol bagarap we i bin

kamap long ol environmen blong yumi? h. Wanem ol sampela rot blong stretim enviromen blong yumi we i bin bagarap pinis?i. Wanem kain rot tru bai yumi inap long stopim dispela kain bagarap long bihain taim?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long toktok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long environmen. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Usim wanpela hap eria o hap graun long ranim kaikai we yu ken senisim ples blong planim i go i kam.

Planim bek liklik bus we yu ken kisim ol diwai blong mekim haus, prut blong kaikai, diwai blongmekim gaden wantaim, Eksampol: stik blong yam, bin, banis blong mekim gaden, ol marasin blongples blong em.

Mekim wanpela hap eria long solwara blong kisim ol sel o go painim pis long em.

Page 18: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 19

Page 19: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

20 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Tambuim pasin bombom long solwara, noken kilim ol liklik pis na painim ol sel long arere long ples,tambuim ol kampani blong autsait long kam kisim timba, gol, kopa o mekim narapela ol samting weem i ken bringim bikpela bagarap long enviromen blong yumi.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok tenkyu long ol patisipen long pinisimlesen blong dispela dei.

5. Impact blong Skul (Edukesin) long hevi blong Bogenvil.

(Wok kamap blong skul na save yumi kisim long hevi blong Bogenvil).

a. Wanem samting em skul?

• Skul em i halivim yumi long holim pas ol bikpela samting olsem save blong ol tumbuna, weiblong wok na tu skul i halivim yumi long luksave long yumi yet i husat na wok moa strong nakamapim nupela Bogenvil.

b. Skul i save skulim yumi long wanem samting?

• Bipo na bihain long kraisis, skul i go het long skulim yumi long;• Save long wei blong tingting• Liklik hap bilong wok• Lus tingting tru long skulim ol samting bilong as ples man long luksave long em yet olsem em

i gat pawa.

c. Wanem ol nogut na gutpela samting skul i save bringim?

i. Gutpela blong skul:

• Skul i save lainim yumi long rit na rait,• em i save skulim yumi long save gut long pasin blong ol manmeri blong narapela kantri,• Skul i save opim rot long yumi blong kauntim hamas man meri i stap long wanpela hap

(populesen) na tu toktok wantaim ol man blong ol narapela hap, • Skul i mekim man i pilim olsem em i wanpela memba long komiuniti husat inap long rit na rait

na laip blong em i gat mining na • Skul i skulim yumi long gutpela pasin long lukautim skin na ples.

ii. Nogut blong skul:

• Skul em i bringim ol samting nogut• Olsem em i skulim yumi long lainim ol pasin blong ol narapela ples we i mekim asples man

long lusim ol pasin blong em.

d. Ol pipol i laikim wanem kain skul?

• Ol pipol i laikim skul we i halivim ol long skulim save blong wok blong kisim i go bek long plesna kamapim wok kamap insait long graun na long as ples blong ol.

• Tu, skulim ol manmeri long save long gutpela na nogut pasin.

e. Skul i pulumapim gap namel long ol man save, ol lida na ol asples man i no skul olsem wanem?

• Ol sampela man save, o lida i bin ting olsem save blong ol tasol i moa moa yet,• Na tu ol i bin lusim tingting olsem, save blong ol asples man i no wankain wantaim save blong ol.• klia long bikpela tingting na toktok blong independens.• Long dispela, ol yangpela man i no bin gat man long halivim ol.

Page 20: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 21

f. Skul inap givim wanem samting long ol manmeri?

• Skul i ken bagarapim man o man i ken usim skul long bagarapim narapela man.• Skul i ken kamap gutpela samting sapos man i usim long gutpela tingting na i halivim ol

narapela man.

Skul em i pasin blong ritim na raitim laip long ples blong yumi, blong arapela lain na em i mekim man iskelim na mekim laip.

Bikpela As tingting: Mekim ol pipol i luksave long pasin tumbuna blong yumi na strongim ol longholim pasim ol dispela pasin long nau na bihain tu

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol pipol i mas save long wanem kain rot blong skul i stap nau long Bogenvil,• Bai ol pipol i luksave olsem pasin tumbuna i gutpela, na • Bai pipol blong Bogenvil i ken gat bilip long pasin tumbuna blong ol.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim, Stori na Edukesin Opisa.

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em skul (edukesin).

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama i soim skul. Taim drama i pinis, Fasiliteta i soimposta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Ol patisipen i tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em skul?b. Skul i save halivim yumi olsem wanem?c. Wanem ol sampela gutpela na nogut wei dispela skul i wok long kamapim long Bogenvil?d. Wanem ol sampela skul we i stap long Bogenvil i save skulim ol pipol long bilipim na holim pas

kalsa na ol tumbuna pasin blong Bogenvil long gutpela blong ol pipol?e. Wanem kain rot blong skul inap long halivim tru manmeri long ritim na raitim laip blong man?f. Wanem kain rot blong kisim save tru yumi i wok long bihainim nau long Bogenvil?g. Sistem blong skul tede em i halivim yumi tru o nogat?h. Wanem kain skul inap stap long Bogenvil?

HAP 4: RIPOT BEK Bihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tokaut long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long skul. Em tokaut long wanem as tru ol i soim drama, wanem samting tru oli lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na long ol wanwanpresentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei

Page 21: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

22 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 22: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 23

6. Wok kamap (Divelopmen)

a. Wanem samting em Wok kamap?

• Wok kamap em i rot blong senis we em i ken kamap long wanpela man, ol komiuniti, ol grup olong ol kantri.

• Long mekim disisen, ol i ken usim wanpela man o grup long mekim disisen bihainim posisenblong man i gat pawa o namba (atoriti).

• Wok kamap em senis i save kamap long ol pipol bihain long taim ol i wokim wok, usim tingtingna strong bilong ol long kamapim gutpela sindaun insait long famili, komiuniti, provins owanpela kantri.

b. Wok kamap i mekim wanem kain senis long ol pipol?

• Wok kamap i save senisim pasin na wei blong ol pipol long save na long wokim ol samting longstap blong ol. Em i ken senisim tu wei blong tingting na tingting blong manmeri.

c. Wok kamap i save brukim ol pipol olsem wanem?

• Divelopmen em i save brukim stap blong ol pipol insait long famili na komiuniti taim olsampela manmeri i ting olsem ol i gat moa save na planti samting winim ol narapelamanmeri.

d. Gutpela na Nogut blong Wok kamap

i. Gutpela blong Wok kamap:

• Bringim gutpela sindaun taim man o meri i kamapim gutpela wok kamap blong halivim ol long ples- olsem wok gaden, painim abus, skul na helt sevis.

ii. Nogut blong wok kamap:

• Arasait wok kamap i olsem raskol pasin, kisim spak brus, marasin nogut, pasin pamuk, nogat respek long kalsa.

• Ol kainkain kaikai i ken bringim kainkain sik olsem kensa.• Em i save mekim ol manmeri i kamap les manmeri.

Bikpela As tingting: Bai ol pipol i luksave long pasin blong wok bung wantaim long kirapim ol wok kamap na tu luksave long nogut na gutpela blong wok kamap long kamap long laip blong ol

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

Bai ol patisipen i ken luksave long:

As tru blong wok kamap

Wanem kain senis wok kamap i kisim i kam long yumi ol pipol

Ol kaikai blong wok kamap we inap bagarapim pipol.

Risosis:Posta, Drama, Ol Askim na Stori.

Page 23: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

24 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 24: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 25

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em wok kamap.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim wok kamap. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Na i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Ol patisipen i tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

c. Wanem samting tru em i wok kamap d. Wanem samting tru ol i bin lukim long dispela drama? e. Wanem kain senis wok kamap i kisim i kam long pipol? f. Wokkamap inap halivim ol pipol olsem wanem?g. Wok kamap i brukim ol pipol olsem wanem?h. Wanem ol gutpela samting wok kamap i kamapim long ples blong yu?i. Bilong wanem wok kamap i kamapim taim blong tok pait (konplik) na kilim dai pipol?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOK Fasiliteta tok klia moa long wok kamap. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

7. Maining

a. Wanem samting em Maining?

• Maining em i pasin o wea blong painim na digim graun long kisim ol ston olsem; gol, kopa,diamon na ol narapela minerals insait long graun wantaim ol bikpela masin.

• Em i wok wea ol pipol tu inap wokim taim ol wasim minerals long han.• Usim ol simple tools olsem, ol shavol, ol baket na ol dis long kisim gol.

b. Husat em i wokim maining?

• Tete long Bogenvil, liklik lain pipol i wok long karim aut wok blong painim ol gol, kopa na olnarapela mineral.

• Pastaim long kraisis i bin kamap, long Bogenvil na long arapela hap blong Wol, Ol bikpelakampani i usim bikpela masin long digim graun long painim gol, kopa na ol narapela mineral.

Page 25: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

26 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

c. Gutpela na Nogut bilong Maining:

i. Gutpela bilong Maining:

• Maining i save bringim ol gutpela wokkamap namel long ol pipol i wok insait long kampani naol mama o papa graun.

• Gutpela rot sistem, helt sevis na skul,• Kamapim wok na gutpela pei blong wok manmeri.

ii. Nogut bilong Maining:

• Em i save bagarapim bus, wara, solwara na graun,• I save bringim kainkain man meri wantaim ol kain pasin wea i no gutpela,• I save kamapim ol kain sik olsem kensa na ol narapela kain sik moa,• Marit i save bruk bikos man i gat gutpela pei na i laikim tupela meri;• Graun i nogut, i no nap mekim gaden,• Plenti asples manmeri i laik sindaun olsem Wait manmeri na • Maining em i no inap stap olgeta taim.

Bikpela As tingting: Bai pipol i ken klia long ol kain hevi wea maining i save kamapim na abrusim ol dispela hevi.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol pipol i mas save olsem maining i save • kamapim kainkain sik,• bagarapim sindaun blong ol pipol, • bringim hevi i kam insait long Bogenvil provins na • wan wan manmeri tasol bai i save halivim o kisim skel long maining na i no olgeta.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em maining.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim maining. Taim drama i pinis, Fasiliteta i soimol posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Ol patisipen i tok aut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em maining?b. Maining i save kam long helpim yumi?c. Wanem sampela samting we i save kamap taim yumi save usim ol bikpela masin long brukim na

digim graun long kisim ol samting olsem gol, kopa na ol narapela strongpela ston?d. Yumi inap abrusim maining olsem wanem?e. Yu ting olsem wanem long ol dispela pasin i kamap?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

Page 26: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 27

Page 27: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

28 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

HAP 5: BUNGIM TOK Fasiliteta tok klia moa long maining. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama, wanemsamting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na longol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

8. Resisim (Nogut blong yu long narapela).

a. Wanem samting em resisim?

• Resisim i save kamap taim yu mekim nogut long ol sampela pipol;• Bikos long lotu, skin kala wanem ol lain tumbuna blong em; taim sampela i gat moa save;• Sampela i nogat gutpela skul;• Taim yu gat pasin blong i no laikim narapela,• Gat planti samting na yu laikim moa moa yet na • Taim yu gat rong tingting (prejudis).

b. Wanem samting em i prejudis?

• Em i save kamap taim man i harim na bilipim tok blong man taim em i no gat • gutpela tingting.• Ol manmeri blong Saina em ol stilman”

c. I bin gat resisim i stap long Bogenvil?

• I bin gat dispela pasin i stap pinis long hia• Ol dispela kain pasin olsem.• Gutpela haus blong ol Wait manmeri long B.C.L;• Asples i no kisim wok long BCL;• Sevis long ol institutions olsem benk, ples balus, haus sik em • ol man i gat luksave kisim sevis pas, man i kam long ples i mas weit longpela taim,• Long Bogenvil ol ret skin i mekim squata setelmen. Ol i kamap olsem ol asples man.• taim ol i kisim ol graun klostu long taun eria na ol i surikim ol asples man i go antap long

ol maunten.

d. Wanem ol pasin i save kamap taim i gat resisim?

Kalsa blong yumi bai bagarap.• Bai yumi stap long kain laip i nogat tras na bel isi.• Bai yumi nogat strong long helpim yumi yet na poret i stap long ples blong yumi.• Liklik lain bai kamap ris na planti manmeri bai i kamap turangu manmeri.

Bikpela As tingting: Pipol i mas save long wanem samting em i resisim (Nogut blong yu longnarapela).

• Yumi mas save gut long wanem kain hevi resisim i save kamapim na noken larim i kamapbihain taim.

Page 28: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 29

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol pipol i mas save long wanem samting em i resisim, na luksave na tok long ol samtingem i tru, na noken kamapim hevi namel long ol tupela pipol long pasin blong tok giaman.

• Luksave long sampela kain hevi i bin kamap namel long ol waitman na ol pipol blong Bogenvillong taim i go pinis na long taim i kam bihain.

• Luksave long sampela kain pasin nogut wea i bin kamap insait long Papua Niu Gini na longBogenvil?

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim, na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em resisim.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim resisim. Taim drama i pinis, Fasiliteta i soimol posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Ol patisipen i tok aut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em resisim?b. Wanem kain pasin tru i save kamapim pasin o statim kain hevi olsem resisim namel long

tupela lain pipol?c. Wanem ol sampela pasin blong resisim i bin kamap namel long ol Waitman na ol pipol

blong Bogenvil.d. Dispela pasin i.stap long nau yet o nogat?e. Wanem kain rot tru o pasin bai yumi bihainim long abrusim o long stopim ol kain tingting blong

pasin resism long nau na bihain taim.f. I gat sampela pasin nogut we ol lain blong Papua Niu Gini na Bogenvil i save soim we i luk olsem

pasin “resisim”

HAP 4: GRUP RIPOT Bihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOK Fasiliteta tok klia moa long resisim. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama, wanemsamting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na longol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

Page 29: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

30 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 30: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 31

9. Nogat bilip na tras (distras).

a. Wanem samting em nogat bilip na tras?

• Nogat bilip na tras em taim man i no gat bilip long em yet na long narapela.

b. Wanem samting em konfiden bilding?

• Konfiden bilding em taim yu kisim bek strong long bilipim yu yet na ol narapela manmeri.

c. Ol husat tru insait long komiuniti na long provins i no trastim ol yet?

• Olgeta manmeri long Bogenvil i nogat tras long ol yet na long ol narapela.• Olsem ol BRA wantiam PNGDF, Komiuniti wantaim narapela Komiuniti, wanwan manmeri

wantaim ol narapela manmeri, ol lida ol yet na ol mama ol yet.

d. Ol pasin i kamap long kraisis i bin kamapim nogat bilip na tras.

• Kilim man i dai.• Mi nogat namba,• Tingting nogut long narapela long pasin posin na givim hevi long ol,• Pasin blong bilas, mangal na tingting nogut.• Mekim nogut long ol narapela,• Pasin stil,• Dring hombru na spak brus ,• Pasin blong holim masket na raun,• Pasin pamuk wantaim ol narapela man o meri,

e. Wanem ol rot bai yumbihanim long kisim bek strong na tras?

• Yumi mas luksave long olol n meri husat i no gat tras na konfiden na usim ol poroman longtoktok long ol hevi blong ol,

• kisim ol kos olsem, galasim laip, pipol skil, personality Integration, trauma counselling, naFamili Laip enrichmen.

• Usim ol experiens long helpim na strongim narapela long kamapim tras.• Kamapim pasin sekan namel long ol husat i gat hevi o kros.

Bikpela As tingting: Yumi mas bungim tingting, wok wantaim, gat daun pasin na bai yumi nap long kamapim gutpela sindaun.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Long as tok blong nogat bilip na tras.• As tru blong pasin nogat bilip na tras• Tingting nogut long narapela i ken kamapim bikpela hevi• Toktok hait na stil i no save kamapim wanpela gutpela samting• Luksave long ol samting wei i pasim pipol long wok bung.• Blong wanem pipol i stap wantaim poret• Wanem samting i bringim kain hevi long ples na stopim gutpela sindaun• Luksave long pasin blong kilim i dai manmeri i nogut

Risosis: Posta, Drama, ol Askim na Stori.

Page 31: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

32 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 32: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 33

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktok longen. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em nogat bilip na tras.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim nogat bilip na tras. Taim drama i pinis, Fasilitetai soim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim

a. Wanem samting em nogat bilip na tras?b. Watpo pasin blong nogat bilip na tras i kamap long Bogenvil.c. Wanem sampela sain o mak blong man meri i no bilipim na trastim narapela?d. Wanem ol rot bai yumi bihainim long kisim bek strong na tras?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long nogat bilip na tras. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Long taim blong pait long Bogenvil planti manmeri pikinini i bin dai. Dispela i no bin gat gutpela asblong dai blong ol olsem tasol na yumi mas stretim dispela long bringim bek tras.

Pasin blong karim raun samting blong pait tu i mekim poret ol pipol olsem tasol na yumi mas rausimol samting long long bringim bek tras.

Ol lain i gat kros long wanpela arapela i mas pinisim kros long givim bek tras long wanpela arapela.

Bihain long Faciliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol paticipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

10. Tok pait o kros (Violens).

a. Wanem samting em tok pait o kros?

• Tok pait o kros em wei man i kamapim hevi (disoda) insait long famili, komiuniti, eria, provinsna kantri.

• Em i kamap sapos wanpela i daunim narapela, paitim, bagarapim, kilim na injastis.• Tok pait o kros i kamap taim yu bikmaus long narapela• Em i ken kamap taim yu usim ol tok nogut.• Taim yu poretim man wantaim masket• Taim yu kilim ol man• Taim yu paitm man na taim yu daunim poin blong man.• Yumi ken daunim tok pait o kros taim yumi toktok wantaim ol man i gat hevi.

Page 33: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

• Stretim ol hevi taim em i no kamap bikpela yet• Taim yumi bung wantaim ol lida man o meri long toktok long ol hevi i wok long kamap long

komiuniti.

Bikpela As tingting: Yumi mas luksave long nogut blong yumi na traim long kamapim gutpela rotblong bihainim long stap gut insait long komuniti blong yumi.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

Ol patisipen i mas • undastandim olsem violens i save kamapim pasin nogut, toktok nogut na long wei pipol, ol

komiuniti na ol kantri i save kamap birua,• Save long as tru (mining) blong tok kros o pait• Ol husat save kamapim tok kros o pait.

Risosis: Posta, Drama (Pait blong graun), Ol askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em tok pait o kros.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim tok pait o kros. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em tok pait o kros?b. Yumi inap daunim tok pait o kros olsem wanem?c. Wanem ol sampela wei tok pait o kros inap kamap?d. Wanem ol sampela pasin i save kamapim tok pait o kros?

Sampela rot blong abrusim violence:

sindaun wantaimsenisim laip blong wanwan man

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long tok pait o kros. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

34 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 34: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 35

Page 35: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

36 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

11. Rait blong Man na Meri (Human Raits).

a. Wanem samting em raits blong man na meri?

• Rait blong man na meri em ol basic nids insait long laip blong man na meri we ol i nidim longstap laip.

• Dispela em ol sampela basic rait blong ol manmeri.• Rait long man i stap laip,• Rait blong kisim skul o marasin,• Rait blong toktok,• Rait blong manmeri i gat haus,• Rait long wok,• Rait long stap fri long tok pait o kros,

(“Lukim long UN Human RIGHT CONVENTION”).

b. Wanem samting em abuse?

• Abuse em min long usim nating narapela manmeri long pasin i no stret, givim hevi, pen, o semna daunim tru namba na luksave blong em olsem man.

c. Wanem ol kain abuse i bin kam long Bogenvil kraisis we i bagarapim raits bilong wanwan?

• Ol abuses olsem; kukim haus, bagarapim gaden, paitim nating ol man i nogat rong, rape,blockade, kalabusim ol man nating na moa yet kilim man i dai.

d. Wanem ol rot i stap blong bihain long daunim ol dispela bagarap bai i kam long yumi olmanmeri blong Bogenvil?

• Skulim ol pipol long ol basic rait blong manmeri,

Bikpela As tingting: Blong helpim bek man o meri husat i no klia gut long mining blong HumanRights, long lukautim ol yet long taim hevi kamap, (rait blong man na meri).

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Tok klia long ol patisipen long rait blong ol.• Bai yumi redi na abrusim ol samting wea bai i bagarapim laip blong yumi.• Luksave long man o meri na pikinini husat i gat nid long kisim save, em blong bungim long

halivim long kisim, taim i gat hevi.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em human raits.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim human raits. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Page 36: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 37

Page 37: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

38 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

HAP 3: GRUP DISKASIN Ol patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim

a. Wanem samting em human rait?b. Wanem sampela mak o sain yumi save em bai bagarapim yumi long rait blong yumi na ol

narapela man o meri long taim blong kraisis?c. Watpo na pasin blong bagarapim rait blong man o meri i bin kamap strong insait long Bogenvil?

HAP 4: GRUP RIPOT Bihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long rait blong ol manmeri. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim longdrama, wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insaitlong grup na long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Long taim blong pait long Bogenvil, planti man o meri i no bin luksave long wanpela narapela.

Dispela samting i bin stopim rait blong pipol na ol i bin karim planti hevi na pen.

Planti tru i bin kamap long wanwan famili, wan bisnis na tu ol paitman long sampela komuiniti insaitlong Bogenvil. Tete em i taim blong wok bung wantaim – tok – stori holim han na lus tingting.

Taim blong luksave bek olsem laip blong wanpela narapela em i bikpela samting.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

12. Pasim Rot (Blockade)

a. Wanem samting em Pasim Rot?

• Pasim rot em i wei gavman blong PNG i bin usim long rausim na pasim olgeta sevis blong emlong ol pipol blong Bogenvil.

• Gavman i bin pasim ol sevis ol pipol i bin nidim tru olsem; hausik, skul, rot blong kisim moni,rot blong toktok, transpot na plenti ol basic sevis.

• Planti manmeri i bin bungim taim nogut o hevi taim ol i laik go long Solomon ailan longkisim halivim.

• Gavman i bin lusim luksave, respek, atoriti na tras long pipol blong Bogenvil.• Gavman i no bin tok tru long ol rait blong ol pipol na kamapim bikpela bagarap long ol pipol.• Gavman i laikim ol pipol bai ol i hangre.

Bikpela As tingting: Bai ol pipol i save olsem yumi nap long mekim samting, usim save God i bingivim yumi. Long gutpela taim na taim nogut, na long bihain taim nogat manlong halivim yumi.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol pipol i ken save, wanem samting em i pasim rot.• Bai ol pipol i save olsem, insait long blockade ol pipol i mekim kamap kain niupela samting

Page 38: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 39

Page 39: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

40 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

• Bai ol pipol i save olsem insait long blockade, God i bin stap wantaim yumi na pasin kristen ibin strong tru.

• Bai ol pipol i save olsem insait long blockade pipol i mas wok bung wantaim.• Kaikai i bin bikpela na nambawan samting tru.• Pipol i bin usim (Bata sistem) pasin blong senisim samting, moa yet, na em inap long yumi

usim bihain taim.

Risosis: Posta. Drama, Ol Askim na Stori

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em pasim rot.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim blockade. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim

a. Wanem samting em pasim rot?b. Dispela pasin i stap long nau yet o nogat?c. Wanem gutpela na nogut pasin blong pasim rot?d. Wanem samting save kamapim pasin blong pasim rote. Blockade i bin daunim o strongim ol pipol blong Bogenvil olsem wanem?

HAP 4 RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5 BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long blockade. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama, wanemsamting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na longol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

13. Komiuniti Inpluens (Gutpela/Nogut wok blong komiuniti).

a. Ol Komiuniti i bin gat ol wok long taim blong pis?

• Olgeta wanwan komiuniti i bin stap insait long ol toktok, wok kamap, ol bung, long go hetimwokabaut blong pis proses. Ol lain i bin go pas em ol lida, ol meri, ol BRA, Ol pikinini, Ol publicservant olsem ol Tisa, nes na ol lain bilong sios.

b. Long wanem rot ol kominuiti i bin influensim o sapotim pis proses?

• Ol kominiti yet i kirapim ol skul blong ol,• Usim ol marasin blong ples long halivim ol sik manmeri.

Page 40: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 41

• Ol narapela manmeri i karim marasin i go long ol inland eria,• Skilim ol manmeri long lukautim ples, ol abus blong bus na solwara, na ol yet,• Wokim awenes long ol samting i kamap long taim blong pait na rot blong stretim• Ol meri na ol lida i sindaun long painim rot long stretim hevi• Taim blong blockade i no bin gat lo na oda tasol sampela komiuniti wantaim ol lida i sindaun

long kamapim sampela lo long stiaim ol.

c. Ol komiuniti i bin inpluesim pis proses olsem wanem?

• Ol lida i luksave olsem ol i no nap pinisim pait wantaim ol samting blong pait, ol i mas sindaunna toktok long painim rot blong stretim hevi long Bogenvil.

• Long Selau ol pait man na ol sip i bin tok orait long putim daun samting blong pait long opimdua long ol mainland long kisim ol sevis long Buka.

• Ol komiuniti yet i kirapim ol skul blong ol na tu ol i usim bus marasin long helpim olsik manmeri,

• Ol tu i lukautim ol lain i lusim ples blong ol. Long dispela taim tu ol i bin karim aut ol aweneslong ol samting i kamap long stretim ol dispela hevi.

• Ol mama na ol pikinini tu i bin strongim na lukautim ol pait man,• Long stretim tingting blong ol long noken mekim nabaut long taim blong pait,• Ol pait man i givim ol yet long lukautim komiuniti, ol pipol na ol samting blong ol, na • Sampela gavman wok man i bin givim taim blong ol long helpim ol sik manmeri.

Bikpela As tingting: Olgeta man na meri i mas gutpela tingting long wok bung wantaim nau nabihain taim.

Ol astingting Faciliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol patisipen i mas save na klia gut tru long husat i mas mekim komiuniti wok.• Patisipen i mas save long nogut blong komuniti wok (Wok bung).• Patisipen i mas luksave long ol kain wok bung bai i ken kamapim gutpela sindaun long laip

blong ol pipol.

Risosis: Posta. Drama, Ol Askim na Stori

HAP 1: TOK I GO PAS.Faciliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em komiuniti inpluens.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim komiuniti inpluens. Taim drama i pinis,Fasiliteta i soim ol posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukimlong posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl paticipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em komiuiniti inpluens?b. Husat tru i go pas long wokbung insait long komiuniti?c. Wanem as tru na i gat les pasin insait long komuiniti taim ol i wok bung? d. Wanem sampela gutpela na nogut blong komiuniti wok?e. Wanem kain komiuniti bai inap kamapim gutpela sindaun long laip blong pipol tete na long

bihain taim?

Page 41: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

42 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 42: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

HAP 4: GRUP RIPOT Bihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long komiuniti inpluens. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

14. Namel Lain

a. Husat em ol namel lain long hevi long Bogenvil?

• Ol namel lain em ol husat lain kantri i bin kam wok namel long ol lain i pait long hevi blongBogenvil olsem; Australia, New Zealand, Fiji, Vanuatu, Solomon Islands, Tonga na tuIntanasinol aid dona na ol agensi.

Bikpela As tingting: Bai ol patisipen i ken luksave na klia gut long wanem wok blong namel maninsait long rot blong bel isi.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol pipol i ken save gut na klia long wanem kain wok namel man i save mekim.• Bai ol pipol i ken save gut tru long wanem kain wok kamap ol “UN i bin mekim • Insait long pis proses.• Bai ol pipol i ken save gut tru long wanem kain wok blong ol, man blong givim bel isi (Pis Kipas).• Luksave long wok blong gavman insait long Bogenvil• Luksave long kain wok blong namel man na halivim ol• Luksave long wok blong ol kain grup o ol NGO’s na ol sios long halivim ol i ken givim long

abrusim ol hevi na pinisim.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em namel lain.

HAP 2: SKUL Skul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim namel lain. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em namel lain?b. Wanem kain wok stret blong ol namel man

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 43

Page 43: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

44 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 44: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 45

c. Wanem kain gutpela na nogut pasin ol namel man i save kamapim.d. Wanem kain namel lain i bin givim halivim insait long dispela pis proses?

HAP 4: GRUP RIPOT Bihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long namel lain. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama, wanemsamting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na longol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

15. Disarmarmen (Rot blong putim daun samting blong pait).

a. Wanem samting em disamamen?

• Em long rausim ol samting blong pait olsem masket na tu long usim gut ol samting blong wokolsem naip, akis, sarip, spia na ol narapela samting.

b. Watpo na yumi mas rausim ol samting blong pait?

• Yumi mas rausim ol samting blong pait bikos ol dispela i save kamapim pasin bilong poretinsait long wanwan manmeri, wanwan famili, wanwan komiuniti,

• Em i save stopim ol kain sevis olsem; skul, helt i go long ol pipol na• Ol samting blong pait i save stopim ol wok blong kisim moni.

c. Husat bai rausim ol samting blong pait?

• Olgeta man meri blong Bogenvil i mas wok bung wantaim na helpim ol paitman olsem BRA,Resistens na Mekamui Defens Fos.

Bikpela As tingting: Long taim yumi rausim olgeta samting blong pait, bai yumi inap stap gutwantaim bel isi insait long ples o komiuniti long nau na long bihain taim tu.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Ol pipol bai luksave olsem long taim ol i kros, ol i mas noken kisim na usim samtingblong pait.

• Ol pipol i mas save long wanem kain rot ol inap long bihainim long rausim ol samting blongpait wea i ken mekim bai yumi stap gut wantaim na noken i gat poret.

• Ol pipol i mas save olsem taim i gat bel isi, pasin blong rausim samting blong pait baikarim kaikai.

• Sapos yumi laik stap olsem man na meri nogat hevi, yumi mas rausim samting blong paitwanpela taim tasol.

• I mas save na klia gut long tripela kain rot, bai yumi bihainim long rausim samting blong pait.Blong wanem niupela gavaman bai kamap sapos yumi bihainim na pinisim gut dispela tripelakain rot blong rausim ol samting blong pait.

Risosis: Posta, Drama, Ol askim na Stori.

Page 45: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

46 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 46: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 47

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em disamamen.

HAP 2: SKUL Skul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim disamamen. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim

a Wanem samting em disamamen?b. Yumi lukim wanem kain samting long dispela posta?c. Dispela kain tripela piksa i soim ol wanem kain samting stret?d. Wanem samting tru yumi mas mekim pastaim na bai yumi kamapim niupela Gavman? e. Wanem samting tru inap kamap pastaim bai dispela pasin blong rausim samting blong pait bai

karim kaikai?f. Bai yumi mekim wanem tru bai soim olsem yumi nogat hevi long ol narapela manmeri

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long disamamen. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

16. Rikonsiliasen (Pasin blong tok sori na wanbel).

a. Wanem samting em rikonsiliasen?

• Rikonsiliasen em pasin blong bungim tupela lain wantaim husat i bin gat hevi namel long ol yetlong kamapim gutpela sindaun na bel isi namel long ol yet.

b. Watpo bai yumi mas tok sori?

• Bikos long dispela hevi blong Bogenvil yumi bin bruk i go long plenti hap olsem; • Long pasin blong i no laikim wanpela narapela;• Kilim brata susa blong yumi yet. Olsem na yumi mas tok sori na sek han wantaim na kamap

wanpela long tingting na long hat long kirapim bek ailan blong yumi.

c. Ol rot blong bihainim long rikonsilisen

• Toktok pastaim long skelim wanem hevi namel long tupela sait,• Bihain ol i pasim tok long sindaun wantaim na toktok long bungim tupela sait wantaim,• Ol hevi i stap long stretim long taim blong rikonsilisen.

Page 47: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Bikpela As tingting: Pasin blong toksori na lus tingting long hevi na pasin nogut blong wanpelanarapela long bung wantaim em i gutpela.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Ol patispen bai klia long pasin blong wokbung namel long ol lain insait long pis proses.• I mas gat kliapela tingting long bikpela wok ol komuniti i bin mekim long kamapim pasin blong

toksori na stap wantaim gen.• Luksave long wok ol paitman i bin mekim long pasin blong toksori na bung wantaim gen,• I mas save long wanem kain rot blong bihainim insait long pasin kastom, bai i ken kamapim

pasin blong toksori na bung wantaim gen,• Luksave long wok blong ol lida blong ples, provins na tu wantaim ol narapela kantri i bin

bungim yumi.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em rikonsiliasen.

HAP 2: SKUL Skul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim rikonsiliasen. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl paticipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim

a. Wanem samting em rikonsilisen?b. Wanem samting bai i kamap sapos yumi no rikonsail wantaim wanpela narapela?c. Wanem sampela lain o grup i bin rikonsail pinis wantaim wanpela narapela?d. Wanem kain pasin i save kamap long taim blong rikonsail?e. Wanem ol rot blong tumbuna i stap nau inap long stretim hevi?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long rikonsiliasen. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipen long pinisim lesen blong dispela dei.

48 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 48: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 49

Page 49: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

50 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

17. Otonomi

a. Wanem samting em otonomi?

• Otonomi em i sef gavman• Wea ol pipol yet i tokaut long wanem kain gavman ol i laikim• Pipol i makim lida long makim ol long kantri blong ol• Pipol i gat pawa long mekim kamap kain wok kamap ol i laikim

b. Wanem ol astingting blong otonomi

• Fasilitatim laik na wok kamap blong Bogenvil luksave long relationsip namel long ol lain PNG.• Strongim ol manmeri blong Bogenvil long stretim ol hevi blong ol, lukautim ol yet na wok long

luksave long ol strongpela laik i stap long frame wok long PNG constitution• Strongim democracy na mek sua respect blong Human rights i stap.

c. Husat lain bai mekim kamap ol wok blong otonomi.

• Taim pis proses i wok long go het planti manmeri i wok long lusim na expectim ol lida longmekim olgeta wok.

• Yumi olgeta iI mas wok bung wantaim long holim pas dispela laik blong yumi long otonomi.

d. Wanem wei yumi i nap long helpim wok i go het?

• Olgeta manmeri blong Bogenvil i mas givim han• Ol yangpela manmeri i mas trai hat long skul, bikos em ol bai go hetim dispela wok

bihain taim.• Sapotim ol wanwan opisa, nes, ol tisa, ol dokta na ol loia.• Yumi mas givim taim blong yumi i go long ol kain wok i stap long wanem wok maski em i

traipela o liklik wei.• Yumi mas tok tru wantaim ol wanem kain wok yumi holim na wok wantaim ol pipol.

e. Wanem ol pasin inap long daunim otonomi?

• Pasin blong stilim moni blong gavman• Pasin blong spak• Pipol i no bung wantaim• Sindaun na wetim ol narapela manmeri long mekim wok• Pasin blong maritim plenti meri • usim moni long pasin pamuk• taim planti yangpela i no kisim gutpela skul• ol NGOs na gavman i no wok gut• mi pasin• Wanwan het blong dipatmen i no wok bung wantaim ol arapela dipatmen.• Nogat sapot blong gavman long ol gutpela skul i kamap long taim blong kraisis• Kilim dai nating ol manmeri• Sapos i nogat rikonsilisen namel long wanwan komiuniti, distrik na provins.• Pasin blong wok tasol long kisim pei.

Bikpela As tingting: Bai ol pipol blong Bogenvil i ken save long as tru blong otonomus gavman naluksave olsem ol i gat wok blong mekim, long mekim dispela kain gavman baikamap, dispela gavman i mas wok long kamapim gutpela sindaun long laipblong ol pipol.

Page 50: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 51

Page 51: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

52 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol pipol i save na klia gut long wanem gavman bai i kamap.• Bai ol pipol i ken sanap strong long lukautim na bihainim tu.• Bai ol pipol i ken tokaut long wanem kain mama lo ol i laik bihainim.• Bai ol pipol i ken luksave na holim pas pasin wok bung wantaim narapela.• Bai ol pipol i ken save long ol wok wei i mas kamap long mekim dispela gavman i ron gut.

Risosis: Posta, Drama, Ol Askim, Spika blong Gavman na Stori

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em otonomi.

HAP 2: SKUL Skul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim otonomi. Taim drama i pinis, Fasiliteta i soimposta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim

a. Wanem ol rot ai yumi bihainiim long mekim kamap niupela Bogenvil?b. Husat tru i papa long ol agrimen ol i sainim?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long otonomi. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama, wanemsamting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na longol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

18. Hevi

a. Wanem samting em Hevi

• Hevi i save kamap taim tupela o plenti grup i pait. Long dispela taim ol pipol i save pilim i gathevi na ol i no inap wokim samting gut o i no inap stap gut.

Sampela exampol blong hevi

• Taim papa na mama i pait, ol piknini na ol wan lain blong ol i no save wanbel,• Pipol i save tok pait long graun na ol samting i bagarap,• Taim ol manmeri i stil, dispela i soim nogat respek• Tok krangki long narapela man olsem; ret skin o Buka.• Bogenvil kraisis.

Page 52: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 53

Page 53: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

54 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Bikpela As tingting: Bai ol pipol i save olsem hevi na kros pait em i hap blong laip long taim ol istap long ol ples o graun blong ol. Tasol pipol tu i mas save tu olsem ol inapstretim hevi blong ol long pasin blong toktok tasol na i no long pasin blong pait.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol patisipen i ken save olsem as tru blong blong hevi, kros na pait i save • kamap insait long ol famili na komiuniti na painim rot blong stretim• Bai ol patisipen save olsem pasin blong stil i save kamapim hevi, kros na pait tu na em i ken

bagarapim sindaun blong komiuniti famili na kantri tu.• Bai ol patisipen i ken save olsem hevi blong Bogenvil em hevi blong yumi olgeta na yumi mas

usim save na tingting blong yumi yet long stretim o pinisim dispela hevi

Risosis: Posta, Drama, ol Askim na Vidio.

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em hevi

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim hevi. Taim drama i pinis, Fasiliteta i soimposta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASIN Ol patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askima. Wanem samting em hevi (konplik)?b. Olsem wanem tru kros na pait i save kamap?c. Wanem rot yumi inap bihainim long stretim hevi?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long hevi. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama, wanemsamting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na longol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol paticipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

Page 54: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 55

Page 55: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

56 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

19. Tripela Pos Blong Pis Agrimen

(3 pela wok redi, bihainim tok orait blong gutpela sindaun)

• Otonomi• Referendum• Weapons diksposal• Astingting blong otonomi• Pawa,• Konstitution,• Pawa blong nationol Gavman,• Transfer blong pawa,• Rait blong ol manmeri,• Finance na public sevis.• Wanem ol rait blong manmeri.• Rait long laip,• Rait long skul na helt,• Right long gutpela wara,• Rait long wok na• Rait long fri long violens.

Bikpela As tingting: Long redim rot blong kamapim gutpela sindaun insait long Bogenvil longbihain taim.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Kliaim ol patisipen o ol pipol long:• Wok bung wantaim arasait lain.• Wok klostu wantaim Papua Niugini.• Kliaim astingting na watpo.• Kliaim hamas manmeri husat bai stap insait long dispela gavman.

Risosis: Posta, Save man na meri, Video na Liklik stori

HAP 1: TOK I GO PASFasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em tripela posblong pis.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim tripela pos blong pis. Taim drama i pinis,Fasiliteta i soim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukimlong posta.

HAP 3: GRUP DISKASIN Ol patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.Wanem ol tripela pos blong pis?

a. Bai yumi mekim wanem long dispela? b. Ol husat tru bai stap insait long dispela wok redi na bikpela toktok?c. Wanem rot bai yumi bihainim long inapim dispela toktok?d. Wanem sampela mak o sain yu lukim, i kamap pinis long tripela hapwok? e. Yumi i gat wanem kain tingting o piling long dispela hap wok redi?

Page 56: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 57

Page 57: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

58 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOK.Fasiliteta tok klia moa long tripela pos blong pis. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim longdrama, wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insaitlong grup na long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

Bai ol pipol blong Bogenvil yet i mas stap insait long ol dispela toktok wantaim ol wok redi wantaimhalivim blong olgeta pati long graun.

20. Bogenvil Pis Agrimen

• Otonomi• Sef gavman• Pawa blong strongim gavman• Mama lo• Pawa blong nasinol gavman• Siarim pawa o wei blong givim pawa• Moni ikam insait olsem takis• Sevis blong olgeta manmeri

a. Referendum o independence

• Wei blong redim gut ol pipol• Bai i gat taim olsem ten i go long 15 yia sapos Bogenvil bai i stap wantaim Papua New Guinea

o stap em yet long vot blong referedum.b. Bagarpim ol samting bong Pait

• Bringim ol samting blong pait.

c. I gat tripela rot blong lukautim masket.

• Bungim olgeta samting blong pait• Putim ol long box• Putim ol long konteina wantaim tupela lok na ki.

d. Ol narapela tingting: amnesty/pardon

• Amnesty em long lus tingting long hevi olsem nogut wanpela i go long kalabus.

Bikpela As tingting: Long mekim klia long pipol bai ol i ken luksave long ol toktok na ol rot i stapinsait long tok orait long kamapim gutpela sindaun long laip blong ol pipollong Bogenvil, na Pipol tu bai luksave long long taim tru blong ol kainkain wokkamap we i mas pinis pastaim bai pis agrimen iken karim kaikai

Page 58: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 59

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Pipol bai i klia gut long as long gat Otonomus gavman na long wok blong mekim sapos dispelagavman bai i kamapim gutpela sindaun long laip blong ol pipol,

• Pipol bai i save olsem bai i no gat vot (referredum) long independens inap otonomus gavmanna weapons disposal bai i kamap gut,

• Pipol bai i mas save olsem weapons disposal i gat tripela hap blong pinisim,• Pipol bai i save olsem husat man i bin pait bai i gat opportuniti long pogivim em.• Na moa yet, ol BRA, Resistence na gavman i mas tok sori na stap wanbel wantaim ol birua blo

ng ol.

Risosis: Posta, Drama, Ol askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em pis agrimen.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim pis agrimen. Taim drama i pinis, Fasiliteta isoim posta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em pis agrmen?b. Wanem ol rot bai yumi bihainim long strongim pis agrimen? c. Wanem sampela mak ol manmeri i lukim i kamap long pis agrimen?d. Wanem kain pasin yumi i gat long ol i kamapim pis agrimen?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long pis agrimen. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama,wanem samting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grupna long ol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Rausim samting blong pait em i opim rot blong atonomi, referedum na independens blong Bogenvil.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenk yu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

Page 59: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

60 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

Page 60: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet | 61

21. Vision (driman)

a. Wanem samting em vision?

• Vision em driman o piksa blong Bogenvil inap i stap long tingting na bel bilong manmerilong Bogenvil,

• Na sapos i gat visin kamap long jastis, bel isi na fridom, ol i ken wok long kamapim gutpelasindaun long nau na long bihain taim.

b. Husat bai i kamapim dispela Bogenvil yumi i laikim?

• Ol manmeri yet blong Bogenvil bai kamapim kain Bogenvil ol i laikim bes long kalsablong Bogenvil.

c. Wanem ol rot bai yumi bihainim?

• Pipol i mas sindaun wantaim na putim tingting.• Olgeta man i mas i gat sans long givim tingting• Sampela lida i mas helpim long putim ol tingting inap long ol manmeri amamas • wantaim olgeta, het, tingting na hat i klia long wei pipol inap sanapim kain Bogenvil ol i laikim.

d. Visin na rot bilong bel isi

• Sapos dispela visin i mas kamap bihainim trupela laik blong ol pipol dispela bai bekim bilonghevi na moa yet long pis proses.

• Bai ol hevi i no inap kamap long wei i kamap nau.

Bikpela As tingting: bai ol pipol i klia long tingting blong ol olsem, ol i mas gat visin o driman longol i husat na divelopim laip blong ol wan wan.

Ol astingting Fasiliteta i mas save pastaim long lesen.

• Bai ol patisipen i klia tru long as blong visin,• Bai ol patisipen i ken save olsem ol i mas gat visin,• Bai ol patisipen i mas luksave long ol yet na undastandim laip blong ol na mekim disisin long

ol yet, komiuniti provins na kantri.• Bai ol patisipen i ken save olsem long stap blong ol, ol i mas mekim wuanem long hap ol i

laik kamap.

Risosis: Posta, Drama, Ol askim na Stori.

HAP 1: TOK I GO PAS.Fasiliteta i tok welkam long ol patisipen, introducim em yet na tokaut long wanem topik long toktoklong en. Bihain long dispela em i mekim stori long kliarim liklik wanem samting tru em visin.

HAP 2: SKULSkul i stat wantaim wanpela drama. Dispela drama soim visin. Taim drama i pinis, Fasiliteta i soim olposta long ol patisipen. Em i askim ol long tokaut long wanem samting ol i lukim long posta.

Page 61: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim

62 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet

HAP 3: GRUP DISKASINOl patisipen i go long ol grup blong ol na toktok long ol sampela askim.

a. Wanem samting em visin?b. Wanem visin blong yumi ol manmeri blong Bogenvil?c. Husat i mekim disisin?d. Wanem ol gutpela rot o kain driman yumi gat long kamapim gutpela Bogenvil e. Wanem kain Bogenvil yumi i laikim?

HAP 4: RIPOT BEKBihain long diskasin wanwan grup i makim wanpela man long tok tok long wanem samting ol i bintoktok long em long ol grup bilong ol.

HAP 5: BUNGIM TOKFasiliteta tok klia moa long visin. Em tokaut long wanem as tru ol i bin soim long drama, wanemsamting tru ol i lukim long posta na long ol wan wan askim ol i toktok long em insait long grup na longol wanwan presentesin blong ol wan wan grup.

Bihain long Fasiliteta i mekim tok klia long dispela topik, em tok amamas na tenkyu long ol patisipenlong pinisim lesen blong dispela dei.

Page 62: Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis ... · 4 | Pipol Bilong Bougenvil i kisim save long lukautim Pis Proses blong ol yet Luksave na tok tenkyu long ol husat i mekim