piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf

7/21/2019 piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf

http://slidepdf.com/reader/full/piri-er-geleneksel-anadolu-aleviligipdf 1/76

1964 yılı Sivas-Divriği-Gökçebel köyü

do ğ um lu o la n Pir i ER, H a c e t te pe

Üniv e r s i t e s i , Ede biy a t Fa kül te s i ,

H a lkbi l im (Fo lklo r ) bö lüm de n 1 9 8 8

y ı l ında m e z un o ldu.

1988 yılından bu yana Kültür

Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma

v e G e l i ş t ir m e G e ne l Müdür lüğ ünde

folklor araştırmacısı o larak görev

y a pm a kta v e Ana do lu Ale v i l iğ i

ko nusunda ki ç a l ı şm a la r ını

sürdürmektedir.



P İRİ ER

GELENEKSEL ANADOLU

ALEVİLİĞİ

M

n .

E D R E M İ T

J Z A F F l R a k p i n a r

•J. r TURHAN&S

j Don il r

l .c

{°ııso

[ Tasnif f\jo

{°ııso

A N K A R A - 1 9 9 8



Ba skıy a H a zır l ık: Ö z l e m A S L A N .

Tel: (0.312) 232

80

K a pa k F o to ğ ra fı : © Do ğ an ay ÇE Vİ K

Ba skı : E k ip Gr af ik M atb aa Hizmet ler i

Tic. San. Ltd. Şti.

ISBN 975 - 965 43 - 0 - X

l i ı ı k i t ap ,

Ana do lu Erenleri K ül tür v e Sa na t Va kfı 'n ın

ma ddi ka tkı la rıy la ba s t ır ı lmış t ır .

Cad . An k ar a İ şh an ı No : 8 /1 0 1 Sıh h iy e / AN KAR A

12) 230 52 86 F a x : ( 0 .3 1 2 ) 2 3 0 5 2 8 7

İ Ç İ N D E K İ L E R

S U N U Ş

Ö N S Ö Z

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l l a h M u h a m me d A l i Ü ç l e me s i 1

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e H a l k a N a ma z ı 1 1

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e M u h a r re m 2 3

Anadolu Alevi l iğ in de Aşure 33

Anadolu Alevi l iğ ind e Musa hip l ik 39

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e D ü ş k ü n l ü k 4 9

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e K u rb a n 5 5

Anadolu Alevi l iğ ind e İçki 67

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Se ma h 7 5

Anado lu Alevi l iğ in de Ateş Kül tün ün İzleri 83

Anado lu Alevi l iğ ind e Ağaç Kül tün ün İzleri 93

Anadolu Alevi l iğ ind e Tavşan 97

Anadolu Alevi l iğ inde Kadın 105

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Ö l ü m

(Al ı i re t , Kıyam et , Cennet ve Cehe nnem ) 113

Anadolu 'da İki Halk Hareket i ve Anadolu Alevi l iğ i i le İ lg isi

Babai ler 127

Şeyh Bedret t in 130



S U N U Ş

Anadolu Alevi l iği diye tanımladığımız kavramın içer iği

kafamı hep kurcalayan ve bir tür lü net l ik kazandıramadığım bir

düşünce olarak uzun yı l lar düşüncemdeki var l ığını koruduktan

sonra son on yı l içinde araşt ırma ve bulma çabasına dönüştü.

An ad o l u ' n u n p ek ço k y e r i n i g ez i p A l ev i n ü f u su n y o ğ u n

o l d u ğ u y e r l eş i m a l an l a r ı n d a ça l ı ş m a l a r y ap t ı m . Yap t ı ğ ı m b u

ça l ı ş m a l a r d ak i t e sp i t l e r e i l i ş k i n m a t e r y a l l e r i g ö r ev y ap m ı ş

o l d u ğ u m Kü l t ü r Bak an l ı ğ ı , Ha l k Kü l t ü r l e r i n i Ar aş t ı r m a v e

G e l i ş t i r m e G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü ' n ü n H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i ' n e

kazandırdım. Bu çal ışmalarda elde et t iğim bi lgi ler ve l i teratür

taramalar ı sonucunda elde et t iğim bi lgi ler in harmanlanması i le

or taya çıkan sonuçlar bel i r l i ölçülerde kafamdaki sorulara ışık

t u t t u . Bu b i l g i l e r i s i z d eğ e r l i o k u r l a r ı m v e b i l i m d ü n y as ı n ı n

h i zm e t i n e su n u y o r u m .

Ç a l ı ş m a m ı n b u a l a n d a e k s i k l i ğ i h i s s e d i l e n A n a d o l u

Alcvi l iği 'nin geleneksel boyutuna açıkl ık get i rme konusunda katkı

sağ l ay acağ ı i n an c ı n d ay ı m .

İ l e r i k i y ı l l a r d a y ap ı l acak ça l ı ş m a l a r l a e l d ek i b i l g i l e r i

y en i l em ek v e g e l i ş t i r m ek , d ah a g en i ş k ap sam l ı y en i b ask ı l a r

yapmak en büyük di leğimdir .

B i l g i l e r i n d en y a r a r l an d ı ğ ı m k ay n ak çad a y e r a l an b as ı l ı

e se r l e r i n y aza r l a r ı n a v e b u k i t ab ı n o l u ş u m u n d a an a k ay n ağ ı

o l u ş t u r an l i s t e l e r d e i s i m l e r i g eçen k ay n ak k i ş i l e r i m e so n su z

teşekkür ler imle.



O N S O Z

Anadolu Alevi l iğ in in içeriğ i konusunda yoğun tart ışmaların

y a ş a n d ı ğ ı g ü n ü mü z T ü rk i y e ' s i n d e , h e rk e s i n b i r u c u n d a n t u t u p

ç e k i ş t i rd i ğ i A n a d o l u A l e v i l i ğ i b u a n l a ş ı l ma z l ı ğ m v e k ı s ı r

çekişmelerin acı ların ı çek iyor.

Bir taraftan İran Ş i i l iğ i i le özdeşleşt i rmeye ve k aynaşt ı rmaya

yönel ik siyasi eğ i l imler ve İran destek l i küçük grupların fa al iyet leri

Anadolu Alevi l iğ in in tahri fine yol açarken , b i r yandan pol i t ik

amaçlarla ku l lan ı lan ve oy taci rl iğ i i le k imi Alevi dedelerince

pazarlanmaya çal ış ı lan Anadolu Alevi l iğ i , bu aymazl ık lar iç inde

k e n d i k i ml i k s o ru n u n u ç ö z me y e , k e n d i n i t a n ı ma y a v e t a n ı t ma y a

çal ışmaktadı r.

B u k o n u d a ç a l ı ş a n b i l i ma d a mı v e u z ma n l a r ı n A n a d o l u

Alevi l iğ in in içerik ve kaynak sorununa yönel ik tart ışmaları i se

b i r başka çözümsüzlük noktasıd ı r.

Kimi lerin in b i r kü l tür, k imi lerin in yaşam biçimi ve fe lsefes i ,

k imi lerin in b i r inanç o larak tan ımladık ları Anadolu Alevi l iğ i b i r

ç ıkmazı yaşamakta ve zaten net leşmemiş bulgular bu tart ışmalarla

daha da si l ik leşmekte ve herkesin k iml iğ in i tart ış t ığ ı ancak b i r

türlü çözümleyemediğ i b i r o rtam yarat ı lmaktadı r.

Bana göre , yapı lan tasn i f ve tan ımlamaların tek başına b i rine

doğru d iğerlerine yanl ış demek mümkün deği ld i r. Her teorin in

kendine göre tu tarl ı tarafları , bunun yanı sı ra tu tarsız yanlan da

b u l u n ma k t a d ı r .

Anadolu Alevi l iğ i yaşama b içimi o larak b i r kü l tür, düşünce

biçimi o larak b i r fe l sefe , duygu b iç imi o larak b i r inanç o lma

özel l iğ in i taş ı r. Ancak bunların ağ ı rl ık dereceleri fark l ıd ı r.



Kültür unsurların ın ağ ı rl ık taş ıd ığ ı Anadolu Alevi l iğ inde

felsefi düşünce ve inanç unsurların ın varl ığ ın ı da gözard ı e tmem ek

gereki r.

Anadolu Alevi l iğ ine i l işk in tart ışma konularından b i r d iğeri

de kaynak sorunudur.

Kimi araş t ı rmacı lara göre İslam kaynağından beslenen ve

İ s l a m ' ı n b i r k o l u o l a ra k y o ru ml a n a n A n a d o l u A l e v i l i ğ i , k i mi

araşt ı rmacı lara göre b i rçok konuda kaynağın ı Orta Asya 'dan a lmış ,

k imi lerine göre Anadolu 'da yeşermiş , k imi lerine göre Zerdüşt lük ,

k imi lerine göre Manici l iğ in e tk isinde kalmışt ı r.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i b i r t e k k a y n a k t a n b e s l e n d i ğ i n i

s ö y l e y e re k a ç ı k l a ma y a ç a l ı ş ma k mü m k ü n d e ğ i ld i r .

B u k ü l t ü rü İ s l a m k a y n a ğ ı n a d a y a n d ı ra ra k , H z . A l i i l e

başlat ıp On ik i İmamlar' la sürdürerek açık lamak o lanaksızd ı r. Hz.

Al i 'den b in lerce y ı l öncesine inen kül türel mirasa sah ip Anadolu

Alevi l iğ in i Hz. Al i i le Kerbcla o lay ı i le açık lamaya çal ışmak, onun

a l a n ı n ı d a ra l t ma k v e o n u k ü ç ü l t me k a n l a mı n a g e l i r . A n a d o l u

Alevi l iğ inde İslam' i unsurlar b i rer semboldür. Tip ler, yarat ı lmış

t ip lerd i r ve tarih i şahsiyet lerle d i rek t bağlan t ı ları yoktur. Hz. Al i 'y i

d e K e rb e l a ' y ı d a y a ra t a n v e k e n d i n e g ö re y e n i d e n y o ru ml a y a n

Anadolu Alevisid ı r. Anadolu Alevi l iğ inde yer a lan İslami unsurlar

göstermel ik t i r ve yorumlanış ı bakımından İslam' la tezat o luşturur.

Ancak Anadolu Alevisi kendin i gerçek Müslüman, uygulamaların ı

i se İslam' ın gerçek boyutu o larak değerlendi ri r. Oruç, namaz, hac,

ibadet , kadın , içk i , dans, müzik vb . pek çok konuda İslam inancıy la

bağdaşmayan görüş ve uygulamalara sah ip t i r. Ancak o kendin i

İslam' ın iç inde hat ta özünde görür.

Anadolu Alevi l iğ in i bel i rley ic i temel kaynaklardan b i ri si

Şamanizm'd i r. Kadına gösterd iğ i saygıda, ibadet ındeki dans ve

mü z i k t e , d i n s e l l i d e r l e r i o l a n d e d e l e r i n k o n u mu n d a , k e s t i ğ i

k u rb a n a y a k l a ş ı mı n d a v b . ö rn e k l e rd e b u e t k i y i g ö z l e ml e me k

mü mk ü n d ü r .

Anadolu Alevi l iğ i ibadet si stemi o lan cemlerde yürü tü len

on ik i h izmet ten b i ri o lan çerağcı vası tasıy la Zerdüşt lükten a ld ığ ı

a t e ş k ü l t ü n ü n i z l e r i n i , a ğ a c a b a ğ l a d ı ğ ı b e z p a rç a s ı n d a O r t a

A s y a ' d a k i a ğ a ç k ü l t ü n ü n i z l e r i n i , t e n a s ü h i n a n c ı n d a B ra h m a n i s t

ve Budist inancın iz lerin i , e l ine , d i l ine , bel ine sah ip o l i lkesinde

Maniheist inancın iz lerin i taş ı rken , iç inde bulundurduğu pek çok

gelenek ve prat ik le her inançtan b i rşeyler a lmış ve inançlar üstü

bi r yapıya kavuşmuştur.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n b i r t e k k a y n a k t a n b e s l e n d i ğ i n i

s ö y l e me k , y a d a a ç ı k l a ma y a ç a l ı ş ma k o n u n a l a n ı n ı d a ra l t ı p

anlaş ı lmaz k ı lmaktan başka b i r işe yaramaz.

Bu k i tap ta siz lere Anadolu Alevi l iğ ine kaynakl ık e t t iğ ine

inanı lan İslam tarih indeki b i rtak ım o lay lar, hal i fe l ik sorunu, Hz.

Al i - Muaviye çekişmesi , Kerb ela o lay ı g ib i Alevi l ik le i lg i l i hemen

h e r k a y n a k t a b u l a b i l e c e ğ in i z b i l g i l e rd e n b a h s e t me k i s t e mi y o ru m.

Ki tap tak i makalelerde bu konulardan yeri geld ikçe söz açı lacak

v e g e l e n e k s e l k e s i md e b u k o n u l a r l a i l g i l i i n a n ç l a r ı n n e l e r

o l d u ğ u n d a n b a h s e d i l e c e k t i r . A n c a k b u u n s u r l a r ı n A n a d o l u

Alevi l iğ i açısından bel i rley ic i o lduğu düşüncesinde o lmadığ ımdan

b u b i l g i l e r i b a ş t a n a k t a ra ra k o k u y u c u n u n k a fa s ı n d a b i r i ma j

o luşturmak ve yönlendi ric i o lmak i stemiyorum. Bunları söylerken

d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n t a ma me n İ s l a m d ı ş ı o l d u ğ u y a d a



bünyesinde h içb i r İslami unsur taş ımadığ ın ı söylemenin de doğru

o l a c a ğ ı i n a n c ı n d a d e ğ i l i m . K a n ı m c a % 1 0 -1 5 o ra n ı n d a g i rm i ş

bulunan b i r İslam var, ancak bu orandaki unsurlar da Anadolu

Alevi l iğ inde bazı o lguların üzerine çeki lmiş b i rer k ı l ı f iş lev in i

görüyor, göstermel ik , bu k ı l ı fın a l t ında yatan öz i se fark l ı . Al lah ,

M u h a m m e d , A l i g i b i k a v r a m l a r İ s l a m ' ı n y a n s ı m a s ı g i b i

görünürken bu kavramların İslam inancı açısından yorumlandığ ın ı

söylemek mümkün deği l , i s im aynı o lmakla beraber içerik fark l ı .

A n c a k A n a d o l u A l e v i s i k e n d i n i İ s l a m i ç e r i s i n d e g ö rd ü ğ ü n d e n

yarat t ığ ı her t ipe İslam içeri sinde b i r yer bu lup , yapt ığ ı her

uygulamaya İslam inancı açısından b i r yorum get i rme gayret in i

gösteriyor.

Bana göre Anadolu Alevi l iğ i açısından ik i tane Al i var.

B u n l a rd a n b i r i d ö rd ü n c ü h a l i f e v e H z . M u h a mme d ' i n a mc a s ı n ı n

oğlu ve damadı o lan Hz. Al i , d iğeri i se Anadolu Alevisin in yarat t ığ ı

b i r A l i k i , A n a d o l u A l e v i l i ğ i n e ö n c ü l ü k e d e n , y o l g ö s t e re n ,

A n a d o l u A l e v i k ü l t ü rü n e a i t ö z e l l i k l e r i t a ş ı y a n v e A n a d o l u

Alevisin in kendine h iç de yabancı görmediğ i Al i bu . Yani Anadolu

Alevi l iğ in i Al i düşüncesi deği l , Al i 'y i Anadolu Alevi düşüncesi

yarat ıyor. Onun k iş i l iğ ine yeni sın ı rlar ç iz ip b i rtak ım fonksiyonlar

yüklüyor. "Yer su gök duman iken , yani dünya var o lmadan önce

n u rd a n b i r k a n d i l d e b u l u n a n v e s ı r r ı n a c r i i c me y e n b i r A l i "

yarat ıyor.

Al i 'de o lduğu g ib i Hüseyin ' i de yeniden yarat ıp yorumluyor

Anadolu Alevisi . Hüseyin ' in uğradığ ı haksız l ık ta kendi acı ların ı ,

Hüseyin ' in başkald ı rı sında kendi i syanın ı görüyor ve onun iç in

K e rb e l a ' y ı y e n i d e n y o ru ml a y ı p y e n i l me z b i r h a l k k a h ra ma n ı v e

özgürlük savaşçısı yarat ıyor.

K i m o l d u k l a r ı , y a ş a ml a r ı , f e l s e fe l e r i n e t b i r b i ç i md e

bi l inmeyen On ik i İmam' larda da durum aynı . Hepsi b i rer â l ım,

hepsi b i rer kahraman, hat ta on ik inci imam Mehdi b i r gün gen

gel ip dünyayı kö tü lüklerden arındı racak kurtarıc ı .

B ü t ü n b u n l a r d e ğ e r l e n d i r i l d i ğ i n d e g ö rü n e n o k i A n a d o l u

Alevi l iğ in i bel i rled iğ i düşünülen b in üçyüz y ı l önce Arabistan 'da

olan o lay lar, Anadolu Alevi l iğ i açısından h iç de bel i rley ic i deği l .

Hz. Al i o lmasaydı , Kerbcla ve Hz. Hüseyin o lmasaydı da Anadolu

Alevi l iğ i o lacakt ı . Belk i ad ı fark l ı , yarat ı lan kahramanlar fark l ı

o lacak , ama Anadolu Alevi l iğ i dediğ imiz o lgu b i r şeki lde var

o l a c a k t ı . Ç ü n k ü o n u n i ç e r i ğ i n i o l u ş t u ra n k ü l t ü re l o l g u l a r b u

t a r i h l e rde n ç o k ö n c e M e z o p o t a my a ' d a , O r t a A s y a d a f i l i z l e n mi ş ,

y ü z y ı l l a r s o n r a A n a d o l u t o p r a ğ ı n d a y e n i d e n y o ğ r u l a r a k

Anadolu 'ya özgü fark l ı b i r yapı kazanmışt ı r.

İzlenen y ı ld ı rma pol i t ikaları , uğranan k ıy ımlar bu kül türü

bi t ı rememiş , her dönem değişen , kendin i yeni leyen d inamik b i r

yapı o larak günümüze kadar u laşmışt ı r. Günümüzde de çağdaş

gel işmelere parale l o larak kendin i yeni lemekte , her tü rlü asimi le

çabalarına karş ın kendin i korumakta ve varl ığ ın ı sürdürmektedi r.



A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E

A L L A H - M U H A M M E D - A L İ Ü Ç L E M E S İ

Anadolu Alevi l iğ inde üçü b i r arada andan , b i ri söylendiğ i

zaman d iğerlerin in de ad ı söylenen ve b i rb i rlerinden söylen iş te

ayı rt ed i lmed iğ i g ib i düşünced e de ay ı rt ed i lm eyen üç kavram X

v a rd ı r k ı b u k a v ra ml a r ı n ma h i y e t l e r i n i v e h e r k a v ra mı n k e n d i

iç indeki sın ı rın ı tay in e tmek o ldukça güçtür.

İslam inancında; evreni yaratan ve kendisinden korkulması

gereken b i r güç o lan , yarg ı lay ıc ı , öç a l ıc ı ve esi rgeyici o lma

özel l iğ ine sah ip Al lah i le , Al lah ' ın buyrukların ı insana i le tmek

i ç i n , i n s a n l a r a r a s ı n d a n s e ç t i ğ i k i ş i o l a n p e y g a m b e r v e

p e y g a mb e r i n v e k i l i v e b ü t ü n mü s l ü ma n l a r ı n b a ş k a n ı o l a n h a l i f e

kavramların ın aralarındaki sın ı rlar kesin ç izg i lerle bel i rlenmişt i r.

B u k o n u l a rd a b i r k a v ra m k a rg a ş a s ı n ı n y a ş a n ma s ı d a mü mk ü n

d e ğ i l d i r . A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e i s e b u ü ç k a v ra m s ö y l e n i ş t e k i

b i rl ik te l ik yanında, içerik o larak da b i rb i rlerin i tamamlamış ve

hangi kavramın neyi i fade e t t iğ i konusu an laş ı lmaz b i r hal a lmışt ı r.

Bunun nedeni kanımca, Al i 'n in i fade e t t iğ i an lam da g iz l id i r. Bu *

durumda da Al i kavramına b i r açık l ık get i rmek gerekl id i r.

B a n a g ö re A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l i k a v ra mı n ı i n c e l e rk e n

ik i tane Al i o lduğunu ve bu ik i Al i 'n in b i rb i rlerine taban tabana

zı t l ık lar taş ıd ığ ı düşüncesin i göz önünde bulundurmak gereki r.

B u n l a rd a n b i r i n c is i H z . A l i: H z . M u h a mme d ' i n a mc a s ı n ı n

oğlu ve damadı , dördüncü hal i fe , İslam savaşlarına kat ı lmış b i r

kahraman ve Anadolu Alevisin in inancına göre Hz. Muhammed ' in

kendisine hal i fe tay in e t t iğ i k iş i . Bu Al i tarih i b i r şahsiyet o larak

karş ımıza ç ık ıyor.

1



Bu tarih i şahsiyet d ış ında b i r Al i daha var. Bu Al i Anadolu

Alevi l iğ in i bel i rleyen , onun Al i ' c i o lmasın ı sağ layan , gerçekte

o l m a y ı p , A n a d o l u A l e v i s i n i n d ü ş ü n c e s i n d e y a r a t ı l m ı ş v e

yücel t i lmiş b i r Al i . Bu Al i k i kadın ıy la b i rl ik te ibadet eden , sem ah

d ö n e n , e z i l e n e n g ü r s u y u n d a n i ç e n , K ı rk l a r ı n b a ş ı v e H z .

M u h a mme d ' i n d a h i s ı r r ı n a e re me d i ğ i b i r A l i .

Anadolu Alevisi iş te bu Al i kavramını Al lah ve Muhammed

kavram larıy la b i rl ik te an ıyor ve özdeşleşt i riyor, b i r ve aynı görüyor.

Anadolu Alevi l iğ in i an lamak iç in bu Al i 'y i iy i tan ımak gerekiyor.

Gerçek Al i o lan Hz. Al i i se Anadolu Alevi l iğ i açısından

bi r sembol . Hz. Al i h içb i r zaman b i r Alevi o lmamış . Alevi g ib i

düşünüp Alevi g ib i yaşamamış . Peygamberin sünnet ine sık ı sık ıya

b a ğ l ı b i r k ı ş ı . H z . A l i ' n i n y a p t ı ğ ı d ü ş ü n ü l e n v e s ö y l e n e n

d a v ra n ı ş l a r , o n a y ü k l e n mi ş b i re r fo n k s i y o n o l ma k l a b e ra b e r ,

yarat ı lan Al i 'n in k iş i l iğ inde gerçek temsi l in i bu luyor. Bi r başka

söyleyiş le Hz. Al i düşüncesi Anadolu Alevi l iğ in i deği l , Anadolu

Alevi l iğ i Al ı ve Al i düşüncesin i doğuruyor.

Ş i m d i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l l a h , M u h a m m e d , A l i

kavramları i le neyin i fade ed i ld iğ ine b i r bakal ım.

B i rç o k A l e v i A l l a h , M u h a mme d y a A l ı d i y e ç a ğ ı rd ı ğ ı n d a

A l l a h ' l a y a ra d a n ı , M u h a mme d ' l e Pe y g a mb e r i , y a A l i d e rk e n d e

On ik i İmam' ların başı ve b i rinci hal i fe o lması gereken k iş iy i i fade

e t t i k l e r i n i s ö y l e rk e n , k o n u n u n d e r i n l i k l e r i n e i n i l d i ğ i n d e i f a d e

a ma c ı n ı n fa rk l ı l a ş t ı ğ ı , A l l a h ' ı n , M u h a mme d v e A l i ' y i k e n d i

nurundan yarat t ığ ı , do lay ısıy la üçünün b i r nur o lduğu düşüncesin in

ağı rl ık kazandığ ı görü lüyor.

Ç o ru m - M e rk e z - E ş e n ç a y k ö y ü n d e n V e l i G Ü R L E K ;

"Hz.

Muhammed ve Ali aynı nurdan yaratılmışlardır, birbirlerinden

enginlikleri, üstünlükleri yoktur, her ikisinin alnında da aynı nur

vardır, Hz. Ali Ademden beri her donda gelip gitmiş, en son Hz.

Muhammed'le zuhur etmiştir. Hacı Bektaş da, Atatürk de Ali 'nin

kendisidir. " d i y o rd u .

A m a s y a - M e r z i f o n - K a y a d ü z ü k ö y ü n d e n H ü s e y i n

C E Y L A N ; "Hz. Muhammed ve Ali aynı sırdan yaratılmıştır, yedi

kal gök Muhammed'in, yedi kat yer Ali'nin sırrından yaratılmıştır.,

Ali türap tır. " d e d i k t e n s o n ra , A l l a h , M u h a m me d , A l ı ; ü ç ü n ü n b i r

nurdan o lduğuna i l işk in o larak "

Ben aslını bildiğim, bulduğum,

iman edip inandığım için Ali Allah derim. Allah, Muhammed, Ali

üçü bir noktadır. "

deyip şu dört lüğü okuyordu:

A l l ah Muh amm e d A l i ü çü b ir nu r du r

B i r in i anarsan üçü de b i rd i r

Bunlar ı b i rb i r inden ay ı ran kördür

Sö y l e de n Muhamme d s ö y l e y e n A l i

D ü n y a y a b i n b i r d o n d a g e l i p g i d e n H z . A l i , A l e v i

o z a n l a r ı n d a n K u l H i k me t ' i n d ö r t l ü ğ ü n d e y e r a l d ı ğ ı g i b i , k i mi

zaman da b i r yarat ıc ı o larak tasv i r ed i l ip , tan ımlanı r.

Gaf i l k a ld ı r gönlündek i gümanı

Bu mülkün sah ib i A l i değ i l mi

Yaratmış t ı r on sek i z b in â lemi

r ı zk ın

i

veren Al i deği l mi



A y d ı n - B o z d o ğ a n - A l a mu t k ö y ü n d e n M e h me t B U R U K ;

"Hz. Ali dünyaya Hz. İsa, Hz. Musa, Abdal M usa, Kızıldeli ve

binbir donda gelip gitmiştir."

dedik ten sonra , Al i 'n in Al lah ' la

aynı nurdan , b i r o lduğuna i l işk in şu dört lüğü okuyordu:

Yanyat ı r oğ lu de r k i Hû ya A l i

S e f ana c e f ana de m i ş im v e li

Ben b i l i r im A l lah sens in ya A l i

B in abda l donunda do land ı ge ld i

A l i ' n i n H z . M u h a mme d ' d e n ö n c e l i k l i o l a ra k s ı r a l a n ma s ı

da Anadolu Alevi l iğ inde önemli b i r yer tu tar.

Denizl i - Çal - Çalçakı rlar köyü Dümülcüne Sul tan Türbesi

k a p ı ü s t ü k i t a b e s i n d e k i "Ya Allah, Ya Ali, Ya Muhammed, Ya

Hünkar Hacı Bektaş Veli" yazısı bu konuda i lg inç b i r ö rneği

o luşturmaktadı r.

P i r Su l t a n A b d a l ' a a i t ş u d ö r t l ü k d e d e A l i ' y e v e r i l e n

öncel iğ in ve üstünlüğün b i r başka örneği yer a lmaktadı r.

Binb i r ad ı vard ı r b i r ad ı H ı z ı r

He r ne r de ç ağ ı r s am o r ada ha z ı r

A l i p ad iş ah t ı r Muham me d v e z i r

Bu fe rmanı yazan A l i değ i l mi

M i ra ç t a , a r s la n d o n u n d a H z . M u h a mm e d ' i n y o l u n u k e s e re k

e l i n d e n y ü z ü ğ ü n ü a l a n A l i s ö y l e n c e s i d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i

açısından Al i 'ye i l işk in fark l ı yorumlamalardan b i rin i o luşturur.

A ma s y a - M e rz i fo n ' d a n k a y n a k k i şi A h me t T u ra n SA L T IK

söylenceyi şu şeki lde an lat ıyor:

4

II Muhammed Miraç 'dan dönerken Hz. Ali arslan donunda

Diııiııe yatar ve yüzüğünü aldıktan sonra gitmesine izin verir.

Kırklar Meclisi 'ne gelen Peygamber, Selman-ı F arisi 'nin getirdiği

ıı. ıım tanesini ezen Hz. Ali'nin yeşil elinde yüzüğü görünce

şaşkınlığa düşer ve "ya Ali sen eğer anadan gelmiş olmasan sana

belki Tanrı da diyecektim. " der.

B u şe k i l d e ki A l e v i s ö y l e n c e l e r i n d e M i ra ç , H z . M u h a mm e d ' i n H z .

Al i 'ye a i t s ı rra ermesi şekl inde yorumlanmaktadı r.

Götür ahre t az ığ ın ı

A ş ı k ç e k e r y a z ı ğ ı n ı

Muhamme d ' i n y ü z üğünü

Y udan Mu r t a z a A l i ' d i r

Hata i )

A l i ' y e y ü k l e n e n ^ o l a ğ a n ü s t ü f o n k s i y o n l a r v e t a n r ı s a l

ı ı ı lc l ık ler bununla da b i tmez, inanca göre Al i kendi cenazesin i

k e n d i s i k a l d ı rmı ş t ı r . B u d a o n u n ö l ü ms ü z l ü ğ ü n ü n v e d ü n y a y a

bi rçok kez gel ip g i t t iğ in in b i r işaret id i r.

Al i 'd i r cesedin kendisi yuyan

Y u y u p k e fe n i y l e t a b u t a k o y a n

Al i 'd i r devesin kendisi yeden

Hak i le Hak o lan arslan Al i 'd i r.

Hatai)

• •>

Arslan o lup yol üstünde o turan

Se l ma n ' a d e s t i n d e n e rg i z g e t i r e n

Kendi cenazesin kendin götüren

A l l a h b i r M u h a mme d A l i ' d i r A l i .

Pir Sultan Abdal)



Allah ' ın kendi ruhundan üfleyerek yarat t ığ ı insanda tecel l i

e t t i ğ i d ü ş ü n c e s i k i t a s a v v u f t a b u n a " s u d u r" d e n me k t e , A n a d o l u

Alevi inancında önemli b i r yer tu tmaktadı r.

Ç o ru m - A l a c a - E s k i y a p a r k ö y ü n d e n H a s a n IA Ş D E M İ R

"Allah Adem 'e kendi sıfatından bir sıfat verdi, güzellik verdi, içine

ruh üfledi. Adem 'in sıfatı Allah 'a benzer, Allah 'ın sıfatı da Adem 'e.

Eğer insanoğlu olmasaydı Allah olmazdı. Allah'da olmasaydı

insanoğlu olmazdı. " derken insan ve Al lah arasındaki yara tma ve

yarat ı lma i l işk isine i lg inç b i r yorum get i riyor. Asl ında bütün

insanlarda tanrısal b i r öz bulunduğunu, ancak seçi lmiş ve üstün

vası flar yüklenmiş Al i 'n in bu vası flarıy la Al lah 'a daha yakın b i r

varl ık o lduğu düşüncesin in ipuçların ı veriyordu .

H a k s a n a s e n d e n y a k ı n d ı r

Cümle eşya sendedi r

Bir nazar e t vücuduna

Seyri temaşa sendedi r

• •>

Eğri o lan ları sözde düzlerim

Val lah i ayet t i r benim sözlerim

Her türlü ahval i görür gözlerim

İşte gözüm Hakk ' ın gözü g ib id i r.

• •:•

Al lah gözlerine çekmiş b i r perde

Yok dersen Al lah gökte ve yerde

G e l d e g ö s t e re y i m g ö r A l l a h n e rd e

Secde ey leyesin d idara karş ı

H a s a n T A Ş D E M İ R ' i n s ö y l e d i ğ i d ö r t l ü k l e r d e d e i f a d e

edi ld iğ i g ib i Anadolu Alevisin in düşüncesinde her insan tanrısal

öz taş ı r. Onun iç indi r k i ibadet inde Kabe yerine insana secde eder.

A h me t T u ra n SA L T IK d a "Hak kendi nurundan ademe nur

verdiği için Hak herkeste mevcuttur. " d i y e r e k k o n u y u

y o ru ml u y o rd u .

İh las i l e ge len bu yo ldan dönmez

Dos t o lan dos tuna i k i l i k sanmaz

E r i Hak görmeyen Hakk ' ı da görmez

Gözü bakar ama körden say ı l ı r .

Hata i )

T a s a v v u f d ü ş ü n c e s i n d e " h u l û l " d e n e n v e t a n r ı n ı n

yarat t ık ları içeri sinde meyda na ç ıkması an lamını i fade eden görüş

de Anadolu Alevi fe lsefesinde önemli b i r yer işgal eder.

İnsan tanrısal öz taş ı r düşüncesin i aş ı rı l ığa vard ı ran Gal iye

t a r i k a t ı (H z . A l i ' n i n t a n r ı l ı ğ ı n a i n a n a n Ş i a g ru b u ) t a n r ı y ı h e r

insanda bulunur saymışt ı r. Gal iye ya da Al i Al lah i ler denen bu

şia grubu i le , Anadolu A levi lerin in Al lah , Al i ve insan kavr amların ı

yorumlayış larında fark l ı l ık lar vard ı r.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l i ' y e t e k b a ş ı n a A l l a h s ı f a t ı n ı n

yüklen mesi söz konusu deği ld i r. Al lah - Muh amm et - Al i üçü

b i r l i k t e s ö y l e n d i ğ i n d e A l i ' y e b u v a s ı f y ü k l e n me k t e d i r . M a n i s a -

Sal ih l i - Kabazl ı köyünden Veysel GÜNAYDİN "Benim inancıma

göre, Allah'ın 99 ismi varsa bir ismi Ali'dir. " şekl inde k onuyu


7



Burada d ikkat çeken b i r d iğer husus da Al i i le b i rl ik te Hz.

M u h a m m e d ' d e g e r ç e k k i m l i ğ i n d e n f a r k l ı b i r b i ç i m d e

y o ru ml a n ma k t a v e A l i ' y e y ü k l e n e n o l a ğ a n ü s t ü v a s ı f l a r o n a d a

y ü k l e n me k t e d i r . B u n u n n e d e n i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e A l l a h -

M u h a m me d - A l ı k a v ra ml a r ı n ı n b i rb i r l e r i n e k a r ı şmı ş o l ma s ı d ı r .

A n a d o l u A l e v i l i ğ ı n d e k i A l l a h - M u h a m m e d - A l i

ü ç l e me s i n i n h a n g i k a y n a k t a n g e l d i ğ i n i a ç ı k l a ma k d a o l d u k ç a

güçtür. Bi rçok inanış ta ve kül türde, üçlemenin (tesl i s) bu lunduğu

b i l i n me k t e d i r .

H i n d u mi t o l o j i s i n e g ö re, B ra h ma n i z m ' d e k i B ra h ma , V i ş nu ,

Ş iva üçlüsü , b i leb i ld iğ imiz i lk tesl i s = üçlüyü o luşturur.

B r a h m a : En büyük i lah t ı r. Maddenin i lk başlangıcıd ı r.

Akı l ve h ikmet in rehberl iğ i i le tüm canl ı ve cansız varl ık ları

yaratarak yaradı l ış ı tamamlamışt ı r.

V i şn u : Brahma'n ın yarat t ığ ı evreni ve yarat ık ları korumak,

esi rgemek, üçlüyü sürdürmek ve yarat ık ların rızk ların ı sağ lamakla

görevl id i r.

Şiva ya da Siva : Yakıcı ve y ık ıc ı b i r tanrıd ır. Zaman zam an

ifri t , c in ve şeytan b iç iminde ortaya ç ıkar. Vişnu 'nun düşmanıd ı r.

Bu üç Brahma tanrısı b i r tanrıçanın yumurtasından çıkarlar.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e d e A l l a h - M u h a m me d - A l i ü ç ü b i r

nurdur inancı mevcut tur.

Bu benzeyişe rağmen Tanrı Ş iva 'n ın n i te l ik leri Anadolu

Alevi l iğ indeki üçlemeyle tezat o luşturur.

T ü rk l e r ' i n İ s l a mi y e t ' t e n ö n c e k i i n a n ç s i s t e ml e r i o l a n

Ş a ma n i z m ' d e d e t a p ı n ı l a n G ö k t a n r ı ' n ı n t i ms a l i G ü n e ş , A y v e

8

Y ı l d ı z ' d ı r . B u ü ç l e me n i n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e H z . M u h a mme d

= Güneş, Hz. Al ı = Ay ve Hz. Fatma = Zühre Yı ld ız ı 'd ı r şekl inde

yorumlanarak yaşat ı ld ığ ı da d ikkat çeken b i r husustur.

Hrist iyanl ık ta da tesl i sin unsurları , Baba, Oğul ve Kutsal

R u h ' t u r .

Al lah ; Baba o larak n i te len i r.

İsa Mesih ; Oğul

Kutsal Ruh; Baba i le aynı cevherden , fakat ayrı b i r mahiyet

o larak kabul ed i lmektedi r. Babanın bütün i radesin i kendisinde

taş ımaktadı r.

Baba, Oğul ve Kutsal Ruh, tek b i r cevherde top lanmış üç

ayrı şahıst ı r. Hepsi de ebedid i r.

H r i s t ı y a n t e s l i s i n i n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i A l l a h ,

M u h a m me d , A l i ü ç l e me s i y l e b i rç o k n o k t a d a o r t a k l ı k l a r t a ş ı dı ğ ı

g ö r ü l m e k t e , y ü k l e n e n f o n k s i y o n l a r ı n b e n z e r l i ğ i d i k k a t

ç e k me k t e d i r . H r i s t ı y a n t e s l ı s ı n d e k i K u t s a l R u h u n s u ru n u n ,

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e H z . A l i ' y e y ü k l e n e n fo n k s i y o n l a r l a g e n i ş

ölçüde örtüştüğü görü lmektedi r.

Anadolu A levi l iğ indeki b i rb i rine g i rmiş ve kaynaşmış , çoğu

d u ru md a a y ı r t e d i l me s i o l d u k ç a g ü ç o l a n , A l l a h - M u h a mme d -

Al i kavramların ın , İslam inancındaki konumlarından çok fark l ı

a n l a md a y o ru m l a n d ı k l a r ı , İs l a m i ç i n d e k a l ma v e d e ğ e r l e n d i r i l me

çabasın ın sonucu , i sim o larak benimsedik leri halde, i fade e t t ik leri

an lamlarda fark l ı l ık ların o luşturduğu görü lmektedi r.



Y A R A R L A N I L A N K A Y N A M A R

1 - B E N E K A Y , Y a h y a : Y a ş a y a n A l e v i l i k , İ s t a n b u l 1 9 6 7 , 5 9 s .

2 - B İ R D O G A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 5 3 , 1 0 6 , 1 21 , 2 2 4 , 2 2 9 s .

3 - B İ R D O G A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l , H a t a i , İs t a n b u l 1 9 9 1 , 9 1 , 9 3 s .

4 - B O Z K U R T , P r o f . D r . F u a t : A l e v i l i k , 1 . 2 . 1 9 9 0 t a r i h l i S a b a h G a z e t e s i

5 - E Y Ü B O G L U , İ s m e t Z e k i : A l e v i l i k S ü n n i l i k İ s l a m D ü ş ü n c e s i , İ s t a n b u l 1 9 7 9 , 91 s .

6 - E Y Ü B O G L U , İ s m e t Z e k i : B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f , T a r i k a t l a r M e z h e p l e r T a r i h i , İ s t a n b u l 1 9 9 0 ,

97, 101, 389 s .

7 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n : İ s l a m İ n a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü .

8 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i : B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r ? A n k a r a 1 9 8 7 , 1 3 . 9 8 s ,

9 - O Ğ U Z B u r h a n : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n K ö k e n l e r i " F o l k l o r v e E t n o g r a f y a A r a ş t ı r m a l a r ı 1 9 8 4 ,

İstanbul 1984

1 0 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı B ü t ü n Ş i i r l e r i , İ s t a n b u l 1 9 8 5 , 9 3 . 9 4 s .

11 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r T a r i k a t l a r T a r i h i , İs t a n b u l 1 9 6 4 , 5 2 s .

1 2 - T Ü M E R , P r o f . D r . G ü n a y , K Ü Ç Ü K . D o ç . D r . A b d u r r a h m a n : D i n l e r T a r i h i , A n k a r a 1 9 8 8 . 1 5 1 - 1 5 2 s .

K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r m a v e G e l i ş t i r m e

G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i

B A N T L A R

Arşiv Yer No

II

İ ç e

K ö y

K a y n a k K i ş

Tarih

B. 94. 0242

Ç o r u m

Meci tözü

H i s a r k a v a k

S e l m a n Ö Z B E K

6 . 9 . 1 9 9 4

B. 94. 0246

Ç o r u m

E s e n ç a y

Vel i GÜRLEK

8 . 9 . 1 9 9 4

B 9 4 . 0 2 5 9

Ç o r u m

Alaca

E s k i y a p a r

Hasan TAŞDEMİR

1 2 . 9 . 1 9 9 4

B 9 4 . 0 2 6 0

Ç o r u m

O s m a n c ı k

Ç a m p ı n a r

Davut BAYRAL

1 3 . 9 . 1 9 9 4

B 9 5 . 0 1 6 2

A m a s y a

Merzifon

K a y a d ü z ü

Hüseyin CEYLAN

9 . 1 0 . 1 9 9 5

B. 95. 0167

A m a s y a

Merzifon

A. Turan SALTIK

1 0 . 1 0 . 1 9 9 5

B. 96. 0026

Aydın

B o z d o ğ a n

Alamut

M e h m e t B U R U K

2 9 . 2 . 1 9 9 6

B. 97. 0153

K a h r a m a n m a r a ş

P a z a r c ı k

Çınar l ı (Terolar)

M u s t a f a E N H A S

21. 6 1997

B. 97, 0156

K a h r a m a n m a ra ş P a z a rc ı k

O r u ç F E S L İ

2 4 , 6 . 1 9 9 7

B . 9 7 . 0 2 5 7

M a n i s a Sal ihl i

Kabazl ı

Veysel GÜNAYDIN

2 7 . 1 0 1 9 9 7

10


H A L K A N A M A Z I

Anadolu Alevi l iğ i konusunda en çok tart ışdan konulardan

İm ısı de Anadolu Alev i lerin in nam az kdıp k ı lmadık larıd ı r.

Hır görüşe göre Anadolu Alevi leri de d iğer Müslümanlar

j ' . ih i camiye g i tmekte ve İslam akidelerine uygun o larak namaz

kı lmaktadı rlar, d iğer Müslümanlardan h içb i r fark ları yoktur.

Bu konudaki d iğer b i r görüş , Anadolu Alevi lerin in camiye

j ' i l me mc l e r i n i , H z . A l i ' n i n c a mi d e ö l d ü rü l mü ş o l ma s ı y a d a

Mııav ıye döneminde cami m inberlerinde Hz. Al i ve ve Ehl -i Beyt ' e

kötü sözler söylenmiş o lması ve benzeri gerekçelerle , Anadolu

Alevisin in On ik i İmam ve Ehl -i Beyt ' in ad ın ı b i lmeyen cami

h o c a s ı n ı n a rk a s ı n d a n a ma z k ı l ma y ı p , H z . M u h a mme d ' i n y a p t ı ğ ı

(• ıh ı , ibadet in i kendi ev inde g iz l ice yapt ığ ı yo lundadı r.

Bi r görüşe göre i se Anadolu Alevi lerin in k ı ld ığ ı namaz,

i b a d e t s i s t e ml e r i o l a n c e ml e rd e , c e ma l c e ma l e k ı l ı n a n " h a l k a

ı ıamazf'ndan ibaret t i r .

Ş i md i n a ma z ı n n e o l d u ğ u v e A n a d o l u A l e v i l e r i n i n b u

ibadet lerin i nası l yerine get i rd ik lerine i l işk in b i lg i lere b i r göz

atal ım.

M ü s l ü ma n l ı ğ a ö z g ü b i r i b a d e t b i ç i mi o l a n n a ma z , d u a

t i lerken secde e tm e şekl inde gerçekleş t i ri len İslam dm ının beş

temel kural ından b indi r. Hermüslüman sabah , öğ le , ık ındı , akşam

ve yatsı vaki t lerinde o lmak üzere günde beş kez namaz k ı lmakla

y ü k ü ml ü d ü r .

11



Beş vaki t namaz Peygamber Miraç ' tayken farz o lunmuştur.

N a ma z d a o k u n a c a k d u a l a r v e r e k a t l a r ı n s a y ı s ı b e l l i d i r . Fa rz

namazlar; sabah ik i , öğ le dört , ik indi dört , akşam üç, yatsı dört

o lmak üzere top lam onyedi rekat t ı r . Müslümanların sünnet o larak

da sabah ik i , öğ le a l t ı , ik indi dört , akşam ik i , yatsı dokuz rekat

ek leyerek günde k ı rk rekat namaz k ı lmaktadı rlar.

Cuma namazı , bayram namazı , cenaze namazı g ib i namazlar

da vard ı r. Cuma ve bayram namazları ik işer rekat t ı r .

Ramazan ay ı geceleri yatsı namazından sonra k ı l ınan y i rmi

rekat l ık namaza da terav ih namazı deni r.

N a ma z ı n b i rç o k k u ra l l a r ı v e k o ş u l l a r ı v a rd ı r . N a ma z a

başlamadan önce abdest a l ınması gereki r. "Ey iman sahipleri

Namaza duracağınız zaman yüzlerinizi ve dirseklere kadar

ellerinizi yıkayın; başlarınızı meshedin ve topuklara kadar

ayaklarınızı meshedin / yahut yıkayın. Eğer cenup iseniz yahut

biriniz tuvaletten gelmişse yahut kadınlara dokunmuş da su

bulamamışsanız temiz bir toprakla teyemmüm edin, yüzlerinizi

ve ellerinizi ondan meshedin. Allah size zorluk çıkarmak istemiyor.

Ancak sizi temizlemek ve üzerinizdeki nimetim tamamlamak istiyor

ki şükredebilesiniz. " MAIDE: 6) "Ey iman edenler Sarhoşken

ne söylediğinizi bitinceye kadar, cenupken de - yolculuk halinde

olmanız müstesna - boy abdesti alıncaya kadar namaza

yaklaşmayın..." NİSA: 43)

Abdest te ayrıca Hz. Muhammed tarafından uygulandığ ı iç in

s ü n n e t s a y ı l a n v e b u y ü z d e n M ü s l ü ma n l a rc a u y g u l a n a n a y r ı n t ı l a r

da vard ı r. Yüz ve e l lerin üçer kez y ıkanması , y ıkanmaya önce sağ

13 107

K>> vc sağ ayaktan başlanm ası , d iş lerin ovu lup , ku lak iç in in ı slak

el le sıvazlanması g ib i .

Namaz k ı l ın ı rken k ıb le ad ı veri len Kâbe yönüne yönelme

«>•

u n l u d u r. N a ma z ı h i ç b i r e n g e l b u l u n ma d a n s o n ra y a b ı ra k m a k

Viı ı ı ı vakt inde k ı lmamak günaht ı r. Namaz k ı lmaya engel b i r durum

miaya ç ık t ığ ında namaz sonraya b ı rak ı lab i l i r , buna kaza e tmek

demi Kaza namazlar ı iç in bell i b i r vaki t yoksa da kaza e t t ik ten

l o n ra i l k k ı l ı n a c a k n a ma z d a n ö n c e k a z a n a ma z ı n ı n k ı l ı n ma s ı

gereki r.

Y a t s ı n a ma z ı n d a n s o n ra ü ç re k a t o l a ra k k ı l ı n a n " v i t i r "

ı ı ı ı ınazıy la bayram namazları vacip t i r.

Fa rz , v a c i p v e s ü n n e t o l a n n a ma z l a r d ı ş ı n d a k ı l ı n a n

ı ı u ı n a / l a ra n a f i l e , y a n i h i ç b i r y ü k ü ml ü l ü ğ ü b u l u n ma d ı ğ ı h a l d e

•.ı 'vap için kılınan namaz denir.

N a ma z k ı l ma y a b a ş l a ma d a n ö n c e k ı l ı n a c a k n a ma z ı n h a n g i

ı ı . ımaz o lduğunu b i lmek ve bu namaza n iyet e tmek şart t ı r . Niyet in

d i l le söylenmesi de sünnet say ı lmışt ı r.

İ s l a m i n a n c ı n d a b ü t ü n b u s a y ı l a n k o ş u l l a r y e r i n e

e r i ir i l d ik t e n s o n ra n a ma z k ı l ı n ma s ı m ü mk ü n o l ma k t a d ı r .

Anadolu Alevi lerine göre i se beş vaki t namaz Peygamber

d ö n e mi n d e o l ma y ı p , A b b a s i l e r d ö n e mi n d e o r t a y a ç ı k mı ş t ı r .

K u ı ' a n - ı K e r i m ' d e y e r a l a n " G ü n e ş i n k a y ma s ı n d a n / a ş a ğ ı

. ıı k ı n a s ı n d a n , g e c e n i n k a ra rma s ı n a k a d a r n a ma z ı k ı l . Sa b a h

k u r ' a n ' ı n ı d a g ö z e t , ç ü n k ü s a b a h o k u n a n K u r ' a n t a n ı k l a rc a

ı / . le ı ımcktedi r." (İSRA.78) "Sana özgü b i r ibadet o larak , gecenin

l )i ı k ısmında, o Kur'a n ' la m eşgul o lmak üzere uyanık o l / uykundan





u y a n . B ö y l e c e R a b b i n i n s e n i ö v ü l mü ş b i r ma k a ma / M a k a m- ı

M a h mû d ' a u l a ş t ı r ı l ma s ı u mu l u r . " (İ SR A - 7 9 ) " G ü n d ü z ü g e ç i m

i ç i n ç a l ı ş ma z a ma n ı y a p t ı k . " (N E B E . l l ) g i b i a y e t l e r k a y n a k

gösteri lerek Peygamber' in ibadet in i gece yapt ığ ı ve beş vaki t

n a ma z ı n H z . M u h a mme d d ö n e mi n d e o l ma d ı ğ ı d ü ş ü n c e s i i l e b e ş

v a k i t n a ma z k ı l ı n ma ma k t a d ı r .

Anadolu Alevi - Bektaşi inanç si steminde namaz deği l n iyaz

esast ı r. Fiz ik i an lamda b i r p i rin d iz leri , göğsü veya yenin i öpmek,

ya da Hz. Muhammed, Hz. Al i , On ık ı İmamlar'dan b in veya b i r

inanç "u lu"sunun ad ı an ı ld ığ ında, sağ e l başparmağın ın dudağa

değdi ri ld ik ten sonra a l ın ya da göze değdi ri lmesi veya e l in göğüse

sonra dudağa götürü lmesi suret iy le gerçekleş t i ri len n iyaz, manevi

anlamda başta Al lah , Muhammed, Al i o lmak üzere d in u lu larına

yapı lan duayı yani Hakk 'a tesl im o lmayı i fade eder.

İnanç özel l ik lerin i kaybetmiş k iş i ya da gruplarda Sünni

M ü s l ü ma n l a r ' c a k ı l ı n d ı ğ ı a n l a md a n a ma z b u l u n ma k l a b e ra b e r ,

Anadolu Alevi leri iç in ası l namaz, ibadet b iç imleri o lan cemlerde

kı l ınan ve o turuş b iç iminden dolay ı "halka namazı" ad ın ı a lan

n a ma z d ı r .

Halka namazı gerek b iç im, gerekse içerik bakımından Sünni

M ü s l ü ma n l ı k t a k i n a ma z d a n t e me l n o k t a l a rd a a y r ı l ma k t a d ı r .

Ş i m d i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i a b d e s t v e n a m a z

kavramlarına b iç im ve içerik yönünden b i r göz a ta l ım.

Anadolu Alevi l iğ inde halka namazı iç in ön şart lardan b i ri

abdest a lmakt ı r.

Ceme kat ı lacak her k iş i önceden kendi vücut temizl iğ in i

yapmak zorundadı r. Yapı lan bu temizl ik abdest a lmayla özdeşt i r.

14

H u t e m i z l e n m e d e a y a ğ ı n ı y ı k a r k e n a y a k l a r ı m l a k ö t ü y o l a

C i tmeyeceğim diye n iyet eden k işi , e l lerin i y ıkarken el in i haram a

ı ı /a tmayacağına, ağzın ı y ıkarken d i l i i le kö tü söz söylemeyeceğine,

yüzi in i i y ıkarken k imseye kötü gözle bakıp yüz k ızart ıc ı b i r suç

iş lemeyeceğine n iyet eder.

Anadolu Alevisin in ibadet b iç imi o lan cemlerde i se on ik i

h izmet sah ib inden b i ri o lan " ibrikçi" (yörelere göre fark l ı i s imler

vu ı lmcktedi r )n in döktüğü su i le e l lerin in sadece parm akların ı

y ı k a m a ş e k l i n d e g e r ç e k l e ş e n s e m b o l i k a n l a m d a a b d e s t

. ı l ınmaktadı r k i bu abdest tu tu lan n iyet lerin top lum huzurunda tey ıd *

ı d i lmesi an lam ını i fade eder. Al ınan bu abdest te amaç ah laksal

. ı ı ı ı ıma ve iç temizl iğ in in sağ lanmasıd ı r.

Her Alevi - Bektaşi senede b i r, dede ve köy halk ın ın kat ı l ımı

ı lı - gerçekle şen "Baş okutma" cem töreni ile top lum dan rızal ık x

. ı l ıp , "yol 'un yasaklad ığ ı suçları iş lemeyeceğim toplum ve dede

h u / u ru n d a t e y i d e d e r . T a l i b i n y u n ma s ı , y ı k a n ma s ı v e ma n e n

t e mi z l e n i p a r ı n ma s ı a n l a mı n a g e l e n b u a b d e s t e A n a d o l u A l e v i -

Bektaşi l iğ inde "y ı l abdest i" ad ı veri l i r . Yı l abdest i Sünni inanç

mensuplarında o lduğu g ib i tuvalete ç ıkmak, eş iy le b i rl ik te o lmak

I> 11> 1 durum larda bozulm ama kta , ancak abdest a l ın ı rken tu tu lan

niyet lerden b i rinde zaafa uğrayarak (z ina, h ı rsız l ık , adam öldürme

vb.) inancın yasaklad ığ ı suçlardan b i rin i iş lemesi durumunda,

inanç mensubunun düşkün i lan ed i lerek cezalandı rı lması suret i

i le bozulmaktadı r.

F i z i k i t e mi z l i k h a l k a n a ma z ı i ç i n e s a s o l ma k l a b i r l i k t e

< e ml e rd e a l ma n a b d e s t t e f i z i k i b ir t e mi z l e n me d e n ç o k , ma n e v i

15



a n l a md a b i r a r ı n ma v e i ç t e mi z l i ğ i n i n g e rç e k l e ş t i r i l me s i n i n

a ma ç l a n d ı ğ ı g ö rü l me k t e d i r .

İnanç özel l iğ in i koruyan gruplarda Sünni Müslümanlarda

olduğu şekl iy le namaz yoktur. Anadolu Alevi leri iç in ası l namaz

cemlerde k ı l ınan ve o turuş b iç iminden dolay ı halka namazı ad ın ı

a l a n n a m a z d ı r k i b u n a m a z d a c e m d e b u l u n a n h e r c a n

karş ısındakin in k ıb lesin i o luşturur.

A ma s y a - G ü mü ş h a c ı k ö y - Sa ra y ö z ü k ö y ü n d e n H a y d a r

ALTUN (dede) konuya şu şeki lde b i r yorum get i riyordu; "Sünni

Müslümanların ibadetinde kıbleye dönülür. Alevi ceminde ise

karşısındaki insanın cemaline niyaz edilir. Halka şeklinde

oturulmasının nedeni de budur. Allah 'ın güzelliği insanın

cemalindedir. Onun için insana secde edilir, ancak insana

tapılmaz. Allah da meleklerine Adem 'e secde edin diye buyurmuş

ancak iblis secde etmemiştir. "

A l lah b i l e güze l le re aş ık t ı r

İ nanmaz s an Ku r ' an ' a b ak a z i z im

Yüz dör t k i tap bu aye te tan ık t ı r

H ak A de m ' de i n s ana bak a z i z im

Hatai)

A m a s y a - H a m a m ö z ü - Y e m i şe n k ö y ü n d e n A b d u l l a h

BALCI i se şunları söylüyordu .

"Halka namazı cemde cemal cemale kılınan namazdır. Bu

namazda insan insana secde eder, çünkü Hak Adem 'dedir. Allah

V- insanı kendine örtü yapıp onda gizlenmiştir. Hak müminin

kalbindedir. "

16

Ç o ru m - O s ma n c ı k - Ç a mp ı n a r k ö y ü n d e n D a v u t B A Y R A L

tlcviler için asıl namaz halka namazıdır. Hazreti Peygamber

ibadetini cemal cemale yapmıştır, çünkü Allah Adem 'dedir. "

dedik ten sonra Kul Faki r ' in şu dört lüğünü söylüyordu .

Münezzeh d iyen le r inkar e y led i

E h l - i Mü r ş i d do ğ ru s unu s ö y l e d i

Hakk ' ı vücudunda i spat e y led i

G ö r e gö r e i n anm ı ş ım Hüdam ' a

Çorum - Merke z - Eşençay köyünden Vel i GÜR LEK konuya k U_

L '

I.ıı klı bir yorum getirerek; "Aleviler için asıl olan halka namazıdır.

K

ın 'an-ı Kerim 'de Cenabı Hak buyurmuştur ki, biz geceyi ibadet

re dinlenme, gündüzü ise çalışıp rızkını temin vakti kıldık, onun

İçin gündüz göstermelik olarak yapılan ibadet günahtır. Bundan

dolayı biz halka namazı kılarız. İlk secde Adem 'e indiği için de

İdem 'e secde ederiz. "

d i y o rd u .

A m a s y a - M e r z i f o n - K a y a d ü z ü k ö y ü n d e n H ü s e y i n

• İY İ -A N ; "Alevilerde namaz değil niyaz vardır. Niyazda Adem 'e

secde edilir. Hak ademdedir. Şeytan Hakk'ın emrine uyup Adem 'e

\vcde etmediği için cennetten kovulmuştur. Biz Hakk'ı Adem 'de

bulduğumuz için insana secde ederiz. Allah 'ın cemali insanın

vıı imdedir. " d e d i k t e n s o n ra Fe d a i ' n i n ş u d ö r t l ü ğ ü n ü s ö y l ü y o rd u .

Münk i r le r bu s ı r ra e lbe t e remez

Kur ' an okur fakat manas ın b i lmez

Hakk ' ı gök te ara

r

ade mde b i lme z

Do lar lar mesc ide boşunan ge ld i

107



Ç o ru m - A l a c a - E s k i y a p a r k ö y ü n d e n H a s a n T A Ş D E M IR

ise Harabi 'n in b i r dört lüğü i le konuyu yorumluyordu .

Ge l so fu nutkuna sen ey le iman

He r sözüm Mev la ' n ın sözü g ib id i r

T ıpk ı bana benze r Haz re t i A l l ah

İ ş te gözüm Hakk ' ın gözü g ib id i r

Konuya i l işk in Pi r Sul tan Abdal ve Hatai 'ye a i t ik i dört lük

şöyledi r:

Se n Hak k ' ı y abanda a r ama s ak ı n

U y duy s an k a l b i ne Hak s ana y ak ı n

A de m ' e ho r b ak ma k e nd i n i s a k ı n

C üm l e s i n ade mde bu l dum e r e n l e r

Hatai)

İh las i l e ge len bu yo ldan dönmez

İk i l i k ten geçmeyen b i r l i ğ i b i lmez

E r i Hak görmeyen Hakk ' ı da görmez

Gözü bakar ama körden say ı l ı r .

Pir Sultan Abdal)

A ma s y a - M e rz i fo n i l ç e me rk e z i n d e n A h me t T u ra n SA L T IK

(d e d e ) ; "Alevilerde gece yarısından sonra iki rekat olarak kılınan

"leyli seyir" denilen namaz vardır. Bu Kur'an'da da geçer. Hz.

Peygamber de onu kılardı, dedikten sonra Alevilerde asıl namaz

halka namazıdır, bu da cemde halkın halka biçiminde oturup,

insanın insana secde etmesiyle olur. " ş e k l i n d e k o n u y u


18

A y ıl ı n - B o z d o ğ a n - A l a mu t k ö y ü n d e n M e h me t B U R U K ;

tlcYİlcr namazı evinde gece yarısından sonra iki rekat olarak

hıhıı Aleviler için asıl olan namaz değil niyazdır. Niyaz her yerde

ı ıi/ıılır, tarlada çalışırken, yem ek yerken, yatarken, nerde olursa

Allah, Muhammed ya Ali diyerek niyaz edersin. " d i y o rd u .

A ma s y a - G ö y n ü c e k - Ş a rk l ı k ö y ü n d e n M e h me t K IL IÇ

Mı v i lerde namaza i l işk in sorumuz a fark l ı b i r cevap veriyo rdu;

"Hazan kılıyorum, üç düvaz okuyorum, üç diivaz zaten

ııamaz yerine geçer" dedik ten sonra "Alevi le rin namazı cemde

kılınan halka namazıdır"

d iye de ek l iyordu .

Buraya kadar ortaya koyduğumuz b i lg i lerden de an laş ı lacağı

l ' ib ı , Anadolu Alevi l iğ inde Sünni Müsl i imanlar ' ın k ı ld ığ ı namaz,

inanç özel l ik lerin i kaybetmiş k iş i ya da gruplar hariç , yoktur.

A l e v i l e r i n d e Sü n n i M ü s l ü ma n l a r g i b i a b d e s t a l ı p n a ma z

kı ld ığ ı yo lundaki görüşler, Alevi leri asımi le e tme çabasından

kaynaklanan , gerçeği yansı tmaktan uzak , bel i rl i po l i t ikaların ürünü

olaıak ortaya konmuş görüşlerd i r.

Camiye g id ip namaz k ı lan Alevi inancı mensupları Türk iye

l ' i - ı ı e l i n d e k i A l e v i n ü f u s u n ç o k k ü ç ü k b i r b ö l ü m ü n ü

oluşturduğundan, bu k iş i ve grupların genel an lamda Alevi inancın ı

ic ınsı l e t t ik lerin i söylemek mümkün deği ld i r.

A n a d o l u ' d a y a p t ı ğ ı m ç a l ı ş ma l a rd a b i rç o k A l e v i k ö y ü n d e

cami yapı ld ığ ın ı gördüm. Bu cami ler ya devlet tarafından bel i rl i

po l i t ikaların ürünü o larak yapı lmışt ı ya da köy halk ı tarafından

çevreye uyum sağlama düşünceleri i le inşa ed i lmişlerd i . Yapı lan

b u c a mi l e re k ö y h a l k ı n ı n g i t me o ra n ı n ı n ç o k d ü ş ü k o l d u ğ u ,

çoğunlukla da h iç kul lan ı lmadığ ı söylenmekte id i . Bunun nedenleri

107



arasında "Sünni imamın arkasından namaz k ı l ınmaz ya da On ik i

İmam' ın i smini b i lmesi ve sayması durumunda k ı l ın ı r. Hazret ı

A l i c a m i d e ö l d ü r ü l m ü ş t ü r . M u a v i y e d ö n e m i n d e c a m i

mi n b e r l e r i n d e n H z . A l i v e E h l - i B e y t ' e k ü f re d i l mi ş t i r . " g i b i

g e re k ç e l e r s a y ı l a ra k A l e v i l e ri n c a mi y e g i t me me l e r i a ç ı k l a n ma y a

çal ış ı lmakta , camiye g i tmemenin gerçek nedeni gözard ı ed i lmekte

id i . Oysa Anadolu Alevisin in camiye g i tmemesin in a l t ında yatan

gerçek çok daha fark l ı id i .

A n a d o l u A l e v i s i n i n i b a d e t b i ç i mi c e ml e r v e c e ml e rd e

kı l ınan halka namazıd ı r. Cemler içeri sinde yer a lan ve Anadolu

Alevi l iğ in in özünü o luşturan , kadın la b i rl ik te ibadet , müzik (deyiş ,

düvaz) semah, kurban , bazı yörelerde içk i iç i lmesi vb . unsurlar

i le yürü tü len on ik i h izmet in n i te l iğ i , cami mekanı içeri sinde

g e rç e k l e ş t ir i l me y e u y g u n d e ğ i l d i r . A l e v i l e r i n c a mi y e g i t m e me s i

ve namaz k ı lmamasın ın a l t ında yatan gerçek neden de budur.

Zahi t sen bu yola benim mi dersin

Erenler sı rrına erem mi dersin

M e s c i t h a k me y h a n e h a ra m mı d e r s i n

H a k o l a n me s c i d e me y h a n e n e y l e r

Pir Sultan Abdal)

İ n s a n l a r i l k ç a ğ d a n b u g ü n e g ü c ü n e i n a n d ı k l a r ı ş e y l e re

kudsiyet a t fe tmiş ve saygı ların ı ibadet ederek göstermişlerd i r.

Her inancın kendine özgü b i r ibadet b iç imi vard ı r. Bu ibadet

b i ç i mi t o p l u ml a r ı n k ü l t ü re l y a p ı l a r ı n a g ö re u y g u l a ma d a u fa k

21 107

Iş ı k l ı l ı k l a r g ö s t e rme k l e b i r l i k t e , t e me l n i t e l i k l e r i n d e o r t a k l ı k

lııyırlar.

A n a d o l u A l e v i l e r i n i n i b a d e t b i ç i mi i s e İ s l a m i n a n c ı

iç ı Msınde değer lendi ri lm ekte ve Ana dolu Alev isi İslam inancı

ıiı, ı sından gerçek ibadet in kendi yapt ığ ı ibad et o lduğu g örüşünü

. ıv ımmuktadı r. Bu görüş onun İslami an lay ış ı ve y orumla yış ındaki

l . ı ı k l ı l ı k t a n k a y n a k l a n ma k t a d ı r . A n a d o l u A l e v i s i n i n y a p t ı ğ ı

ibadet inde yürü t tüğü on ik i h izmet in Kur'an hükümleri ve İslam

i n a n c ı n ı n g e n e l n i t e l i ğ i a ç ı s ı n d a n y o ru mu n u y a p ma k o l d u k ç a

güçtür.

Anudolu Alevi l iğ in in ibadet b iç imi o lan cemler ve cemlerde

kı l ınan halka namazı , Türk ler ' in İslam öncesi iç inde bulundukları

inanç si stemlerin in iz lerin i taş ıyor görünmektedi r. İslami b i r k ı l ı fa

hüri indürü len esk i inancu ai t unsurlar üzerindeki k ı l ı fın a l t ından

l ıer zaman kendin i h isset t i rmektedi r.



Y A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R

1 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a ı . İ s ta n b u l 1 9 9 1 , 8 7 s .

2 - B O Z K U R T . P r o f . D r . F u a t ( h a z ) : B u y r u k , İ s t a n b u l 1 9 8 2 , 1 2 0 s

3 - B O Z K U R T , P r o f . D r . F u a t : A l e v i l ik , 2 8 - 1 - 1 9 9 0 S a b a h G a z e t e s i

4 - E Y Ü B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f , T a r i k a t l a r M e z h e p l e r T a r i h i , İs t a n b u l 1 9 9 0 ,

185 s .

5 - G Ö L P 1 N A R L I , A b d u l b a k i : 1 0 0 S o r u d a T ü r k i y e ' d e M e z h e p l e r v e T a r i k a tl a r , İs t a n b u l 1 9 6 9 , 2 7 7 s .

6 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i : B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r ? A n k a r a 1 9 8 7 , 3 0 0 s .

7- OYTAN, M. Tevf ik : Bektaşi l iğin İçyüzü, İs tanbul ( ty) I . Ci l t , 221 s . - I I . Ci l t , 47- 48. s .

8 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı B ü t ü n Ş i i r l e r i . İ s t a n b u l 1 9 8 5 , 3 1 7 . 3 2 6 . s .

9 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a şa r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i , İ s t a n b u l 1 9 9 3 .

1 0 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r T a r i k a t l a r T a r i h i , İ s t a n b u l 1 9 6 4 , 3 1 8 s .

K ü l t ü r Ba k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r ma v e

G e l i ş t i r me G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i

B A N T L A R

H A G E M

B a n t N o

İ

İ ç e

K ö y

K a y n a k K i ş

Tarih

B. 92. 0444

Kır ıkkale

H a s a n d e d e

M . Al i K U L O E D E O Ğ L U

1 5 . 1 2 . 1 9 9 2

B . 9 3 . 0 0 5 3

Yozgat

-

K a b a b e l

Bekir ŞAHAN

20. 4 1993

B 94 0247

Ç o r u m

E s e n ç a y

Vel i GÜRLEK

8 . 9 . 1 9 9 4

B. 94. 0257

Ç o r u m

Alaca

E s k i y a p a r

H a s a n T A Ş D E M İ R

12. 9 1994

B 9 4 . 0 2 6 0

Çorum

O s m a n c ı k

Ç a m p ı n a r

B a y r a m G Ö R M E Z

13. 9 1994

B 9 4 . 0 2 6 2

Ç o r u m

O s m a n c ı k

Ç a m p ı n a r

Davut BAYRAL

1 3 . 9 . 1 9 9 4

B 9 5 . 0 1 6 0

A m a s y a

G ö y n ü c e k

Şarkl ı

Mehmet KILIÇ

7 . 1 0 1 9 9 5

B. 95. 0164

A m a s y a

Merzifon

K a y a d ü z ü

Hüseyin CEYLAN

9 . 1 0 1 9 9 5

B . 9 . 0 1 6 6 , 0 1 6 8

A m a s y a

Merzifon

H. Turan SALTIK

1 0 . 1 0 . 1 9 9 5

B. 95 0170

A m a s y a

H a m a m ö z ü

Yemişen

Abdul lah BALCI

1 1 . 1 0 . 1 9 9 5

B . 9 5 . 0 1 7 2 , 0 1 7 4

A m a s y a

G ü m ü ş h a c ı k ö y

S a r a y ö z ü

Haydar ALTUN

2 . 1 0 . 1 9 9 5

B 96. 0027

Aydın

B o z d o ğ a n

Alamut


2 9 2 1 9 9 6

22


M U H A R R E M

A n a d o l u A l e v i l i ğ i i l e i l g i l i o l a ra k e n ç o k t a r t ı ş ı l a n

konulardan b i ri si de Anadolu Alevi lerin in oruç tu tup tu tmadık ları

y i t da bu ibadet lerin i ne şeki lde yerine get i rd ik lerid i r.

Yahudi ve Hıri st iyanlar ' ın da y ı l ın bel l i günlerinde bel l i

n e s n e l e r i y e me me ş e k l i n d e g e rç e k l e ş t i rd i ğ i o ru c u n , g ü n e ş i n

(İn h i n a sı n d a n b a t ma s ı n a k a d a r g e ç e n s ü re d e y e me m e k , i ç me me k

ve ı ı ıı se l i l işk ide bulunm amak g ib i b i r tak ım kural ları vard ı r. İslam

ı l ı mı ı i n b e ş t e me l k u ra l ı n d a n b i r i n i o l u ş t u ru r . K a me r i y ı l ı n

l< ıın ıazan ay ında o lmak ü zere her y ı l b i r ay tu tu lur. Hicret in ik inci

y ı l ı n da M e d i n e ' d e f a rz o l u n mu ş t u r . K u r ' a n d a R a ma z a n a y ı

i leri sinde b i ld i ri lmiş t i r.

Oruca n iyet ed i lerek başlanması gereki r. Erg in o lan her

ın i i slüman oruç tu tmak zorundadı r. Misafi r ve hasta o lan lar i le

çocukların ı emziren kadın lar oruçların ı kaza edebi l i r ve sonradan

(u larlar. Loğusa ve adet gören kadın lar oruç tu tmazlar ama bu

durumları geçt ik ten sonra her tu tmadık ları güne karş ı b i r gün

olarak oruçların ı tu tmak zorundadı rlar.

Sa y ı l a n ö z ü r l e r d ı ş ı n d a R a ma z a n a y ı n d a o ru ç t u t ma ma k

Miislümanl ık ' tan ç ıkmayı gerekt i ri r.

O r u ç , K u r ' a n h ü k m ü o l a r a k b i l d i r i l m e d e n ö n c e H z .

M u h a mme d ' i n M e d i n e ' d e M ü s l ü ma n l a r ' a Y a h u d i l e r ' i n y a p t ı k l a r ı

j ' i b ı , y ı l d a b i r k e z s a d e c e a ş u re g ü n ü n d e o ru ç t u t ma l a r ı n ı

buyurduğu b i l inmektedi r.

23



Muharrem ayın ın sadece onuncu günü (b i r gün o larak) oruç

tu tmak daha sonra İslam inancı açısından mekruh (Al lah tarafından

y a s a k l a n ma ma k l a b e ra b e r y a p ı l ma ma s ı g e re k e n ) s a y ı l mı ş t ı r .

B u n u n n e d e n i M u h a r r e m a y ı n ı n o n u n c u g ü n ü n ü n

Y a h u d ı l e r ' i n k u t s a l k i t a b ı T e v ra t ' a g ö re , g ü n a h l a rd a n a r ı n ma

cezası ; iş lenen b i r günaha karş ı l ık tu tmak üzere b i r şey verme ya

da yapma günü o larak kabul e tmeleri ve bu gün oruç tu tmalarıd ı r.

A ra p l a r d a Y a h u d i l e r ' d e n e t k i l e n e re k a y n ı g ü n o ru ç t u t a rk e n

İ s l a mi y e t ' i n o ru ç a y ı o l a ra k R a ma z a n a y ı n ı b e n i ms e me s i s o n u c u

1 0 M u h a r r e m g ü n ü o r u ç t u t u l m a s ı y a s a k l a n m ı ş v e m e k r u h

sayı lmışt ı r.

M u h a r re m a y ı n ı n d o k u z u n c u v e o n u n c u g ü n ü y a da o n u n c u

o n b i r i n c i g ü n ü ( i k i g ü n a rd a rd a ) o ru ç t u t ma k i s e Pe y g a mb e r

tu t tuğu iç in sünnet say ı lmışt ı r.

Çorum - Karg ı - Yeşi lköy 'den (köy : Sünni - Hani fı 'd i r)

k a y n a k k i ş i Y u s u f A K SO Y 9 . 9 . 1 9 9 4 g ü n ü y a p t ı ğ ı m d e r l e me

çal ışmasında Muharrem'de oruç tu tmaya i l işk in soruma şu şeki lde

c e v a p v e r i y o rd u :

"Muharrem 'de oruç tutmak sevaptır. 9 ve 11. günler tutmak

gerekir. 10. gün oruç tutmak iyi değildir. Gayrı Müslimler bu güne

çok önem verir ve onuncu gün oruç tutmaya çok itibar ederler.

Onlara benzememek için onuncu gün oruç tutmamak gerekir. "

S ü n n i M ü s l ü m a n l a r a ç ı s ı n d a n M u h a r r e m b u ş e k i l d e

y o ru ml a n ı rk e n , A n a d o l u A l e v i l i ğ i i ç i n M u h a r re m ç o k fa rk l ı

a n l a ml a r i f a d e e t me k t e d i r .

25

A n a d o l u A l e v i l e r i Sü n n i M ü s l ü ma n l a r g i b i R a ma z a n a y ı

boyunca 30 gün oruç tu tmamaktadı rlar. İnanç özel l iğ in i y i t i rmiş

kiş i ya da gruplarda Ramazan orucu tu tu lmakla b i rl ik te bu , inanç

açısından genel b i r n i te leme yapmaya yeterl i deği ld i r.

Anadolu Alevi lerince Ramazan ay ın ın 19-20 ve 21 . günleri

yas günü o larak kabul ed i l ip oruç tu tu lmaktadı r. Bunun nedeni

H z . A l i ' n i n R a ma z a n a y ı n ı n 1 9 ' u n d a y a ra l a n d ı k t a n s o n ra 2 1 ' in d e

Hakk 'a yürümüş o lmasıd ı r. Bunun d ış ında inanç özel l iğ in i koruyan

A l e v i l e rc e R a ma z a n a y ı n d a o ru ç t u t u l ma ma k t a d ı r .

Anadolu Alevi leri iç in aslo lan Muharrem ayında 12 gün

süreyle tu tu lan oruçtur. Bu oruç bazen 3 gün de Müslüm Aki l ve

ik i oğul (Muhammed ve İbrahim) iç in tu tu larak 15 güne ç ıkarı l ı r .

M u h a r re m a y ı A n a d o l u A l e v i s i i ç i n y a s a y ı d ı r . B u n u n

n e d e n i H z . A l i ' n i n k ü ç ü k o ğ l u H z . H ü s e y i n ' i n 1 0 M u h a r re m

6 8 0 ' d e Y e z i t o rd u la r ı t a ra f ı n d a n K e rb e l a ' d a ö n c e s u s u z b ı ra k ı l ı p

daha sonra başı kesi lmek suret i i le ö ldürü lmüş o lmasıd ı r. Alevi ler

bu günün yasın ı çeker, matemini tu tarlar.

Ş i i ler Hz. Hüse yin ' in şehid ed i ld iğ i 10 Muh arre m gün üne

k a d a r o ru ç t u t t u k t a n s o n ra 1 0 M u h a r re m g ü n ü d ö v ü n ü r l e r .

Vücut larına z inci rlerle vurarak , vücut ların ın bazı yerlerim keserek

k a n a k ı t ı r la r . B u u y g u l a m a l a r A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e y o k t u r .

Anadolu Alevi l iğ inde ayrıca oruç süresi 10 gün deği l 12 gündür.

Anadolu Alevi leri o rucu Hz. Hüseyin ' in Kerbela 'da şehid ed i lmesi

g e re k ç e s i i l e b i r l i k t e , a y n ı z a ma n d a O n i k i İ ma ml a r i ç i n d e

t u t ma k t a d ı r .

B i r d e M u h a r re m ' d e " o ğ u n d u rma o ru c u " d e n e n b i r o ru ç

vard ı r. Bu daha çok umutsuz b i r hasta l ığ ı iy i leş t i rmek iç in tu tu lur.

107



Ç o ru m - M e rk e z - E ş e n ç a y k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i V e l i

G Ü R L E K 8 . 9 . 1 9 9 4 g ü n k ü d e r l e me ç a l ı ş ma mı z d a :

"Muharrem orucundan önce üç gün de oğundurma orucu

tutulur, oğundurma orucunu herkes tutamaz, çünki hiç su içmeden

birer dilim ekmekle 3 gün oruç tutmak gerekir. " d iye konuyu izah

ediyordu .

Bu oruç 3 gün sürmekte , o ruç süresince günde b i r üzüm

tanesi ya da b i r tek leb leb i yeni lerek üç gün boyunca başka h içb i r

g ıda ve su a l ınmamaktadı r.

M u h a r re m ' i n b a ş la n g ı c ı t a k v i ml e rd e b e l i r t i lme k l e b e ra b e r ,

g e l e n e k s e l a ç ı d a n M u h a r re m ' e K u rb a n b a y ra mı n d a n i t i b a re n 2 0

gün sayı larak başlanması yaygın b i r uygulamadır.

Kimi yerlerde i se Muharrem orucunun başlangıç ve b i t iş

tarih leri sab i t lenmişt i r.

Kaynak k iş i Vel i GÜRLEK Muharrem' in başlangıç ve b i t iş

tarih lerine i l işk in şu b i lg i leri veriyordu:

"Hz. Hüseyin Kerbela'ya Mart'ın 27'sinde gelmiş ve

Nisan'ın 8'inde şehid olmuştur. Bu tarihleri Muharrem'in

başlangıç ve bitişi olarak kabul ediyoruz ve bu aradaki 12 gün

oruç tutuyoruz. Muharrem 'in tarihleri sabidendi. "

A y n ı u y g u l a ma n ı n Y o z g a t - M e rk e z - K a b a b e l k ö y ü n d e d e

olduğunu kaynak k iş i Beki r ŞAHAN bel i rterek , gerekçe o larak

Kerbela o lay ın ın tarih in in bel l i o lduğunu ve her y ı l değişmemesi

gerekt iğ in i gösteriyordu .

1 - 1 2 M u h a r re m t a r i h l e r i a ra s ı n d a t u t u l a n o ru ç t a H z .

H ü s e y i n ' i n K e r b e l a ' d a ç e k t i ğ i a c ı l a r , u ğ r a d ı ğ ı h a k s ı z l ı k l a r

h a t ı r l a n a ra k , a y n ı a c ı l a r y ü re k l e rd e h i s s e d i l i p Y e z i d ' e l a n e t

27

okunurken Kerbela şehi t leri iç in gözyaşı dökülür.Aynı zamanda

hepsi de haksız l ık lara uğradık larına inanı lan ve On ik i İmamlar

a n ı l ı r . M u h a r re m a y ı s ü re s i n c e h i s s e d i l e n a c ı H z . H ü s e y i n ' i n

k iş i l iğ inde temsi l in i bu lan , haksız l ığa uğramanın , ezi lmişl iğ in

acısıd ı r. Hz. Hüseyin ve Kerbela b i rer temsi ld i r. Anadolu Alevisi

iç in Kerbela b i r tepkin in b i r başkald ı rın ın simgeleşmiş öyküsüdür.

Saygı duyulan Hz. Hüs eyin ' in ba şkald ı rı sı , haksız l ığa karşı d i renci ;

üzüntüsü duyulan i se Kerbela o lay ın ın sonucudur.

Tutu lan oruçta , Anadolu Alevisi , Kerbela 'da çeki len acı ları

y ü r e ğ i n d e h i s s e t m e n i n y a n ı n d a , b e d e n i n d e d e a y n ı a c ı l a r ı

h i s s e t me y i a m a ç l a r .

M u h a r re m o ru c u s ü re s i n c e k a ç ı n ı l ma s ı g e re k e n v e o ru c u

bozan davranış lar i se şunlard ı r:

Su iç i lmez (oruç açı ld ık tan sonra su lu g ıdalar a l ın ı r,

hoşaf ayran vb . )

Ç a ma ş ı r y ı k a n ma z .

B a n y o y a p ı l ma z .

Traş o lunmaz.

•

Sigara , içk i iç i lmez.

H a y v a n k e s i l me z .

A ğ a ç k e s i l me z .

^

B ö c e k ö l d ü rü l me z .

V

K o k u l u ma d d e l e r k o k l a n ma z .

Karı - koca i l işk i leri o lmaz (oruç açı ld ık tan sonra da)

Sü s l e n i l me z .

A y n a y a b a k ı l ma z .

T ü rk ü s ö y l e n me z .

107



S O y u n o y n a n ma z .

S D ü ğ ü n o l ma z .

S C e m y a p ı l ma z .

Kimi yörelerde oruç tuz yalayarak açı l ı r .

İ n a n c ı n ö z ü n d e o l a n v e g e l e n e k s e l k e s i m d e h â l â

uygulanmakta o lan bu kural ların bazı ların ın (banyo yapmama, t raş

o l m a m a , ç a m a ş ı r y ı k a m a m a g i b i ) ç a ğ d a ş y a ş a m i ç e r i s i n d e

g e ç e r l i l i ğ i n i y i t i r d i ğ i v e u y g u l a m a d a n k a l d ı r ı l d ı ğ ı n ı

gözlemlemekteyiz . Bu da Anadolu Alevi l iğ in in değişken yapısın ı

tesp i t açısından i lg inç b i r bu lgu o larak karş ımıza ç ık ıyor.

R a ma z a n o ru c u n d a k i o ru c u k a z a e t me y a d a t u t u l a ma y a n

o ru c a k a rş ıl ı k f i d y e y a d a k e fa re v e rme u y g u l a ma l a r ı M u h a r re m

orucunda mevcut deği ld i r. Muharrem orucunun tu tu lmasında inanç

a ç ı s ı n d a n h e rh a n g i b i r y a p t ı r ı m s ö z k o n u s u d e ğ i l d i r . T u t u p

t u t m a m a t a m a m e n b i r e y i n ö z g ü r i r a d e s i n e b ı r a k ı l m ı ş t ı r .

dftjvo/vrt

Tutu lmaması yo ldan ç ıkmayı gerekt i ren b i r koşul deği ld i r.

T o p l u m s a l y a ş a m d a m u s a h i p l i k m ü e s s e s e s i s a y e s i n d e

y a ş a n a n y a rd ı ml a ş ma v e p a y l a ş ı m, M u h a r re m a y ı s ü re s i n c e t ü m

köy halk ına yaygın laşmakta ve ekonomik gücü yerinde o lan her

e v d e p i ş e n y e me k , o ru ç a ç ı l ma d a n ö n c e fa k i r o l a n l a r ı n e v i n e

g ö n d e r i l e re k a y n ı k a z a n d a p i ş e n y e me k l e o ru ç l a r ı n a ç ı l ma s ı

sağ lanmakta ve top lumdaki b i rl ik ruhu pekiş t i ri lmektedi r.

Geleneksel kesimde Muharrem ayı süresince akşamları o ruç

açı ld ık tan sonra ev lerde top lan ı larak , b i len ler tarafından Kerbela

v a k a s ı a n l a t ı l ma k t a y a da k i t a p l a rd a n o k u n ma k t a , H z . H ü s e y i n ' e

me rs i y e l e r s ö y l e n me k t e d i r .

28

Bugün ma te m günü ge l d i

A h Hüs e y n ü v ah Hüs e y i n

Senin de rd in bağr ım de ld i


Ke rbe la ' n ın önü yaz ı

Y ü r e ğ imde n ç ı k maz s ı z ı

Ye z id le r mi k ı rd ı s i z i

A h Hüs e y n ü v ah Hü s e y i n

Bi z imle ge len le r ge l s in

Se r i n i me y dana k o y s un

Hüseyn i l e şeh id o l sun

A h Hüs e y n ü v ah Hü s e y i n

Ke rbe la ' n ın yaz ı l ar ı

Şeh i t düş tü gaz i l e r i

F a tma ana k u z u l a r ı

A h Hü s e y n ü v ah Hüs e y i n

Es t i de l i poy raz e s t i

Kaf i r Me rvan b i z i as t ı

Hüseyn ' in baş ın ı k e s t i

A h Hü s e y n ü v ah Hüs e y i n

Ke r be l a ' n ı n ö nü düz dü r

G e ce l e r b ana gündüz dü r

Şah Ke r be l a ' d a y a l n ı z d ı r

A h Hüs e y n ü vah Hüs e y i n

29



Gök te y ı ld ı z para land ı

Şah r ı b an A na k a r a l and ı

İ mam Hüs e y i n y a r a l and ı


İmam Hüseyn at tan düş tü

Kaf i r ge lüb kan ın i ç t i

A t ı Med ine ' ye kaçt ı


Bi r su ve r in masum cana

Yez id i ç t i k ana kana

Fa tma A na y ana y ana

Ah Hüsey n ü vah Hü sey in

Ke rbe la ' da b i te r yonca

Boyu uzun be l i ince

Şah Ha t ay i ' m k a s â r ı n ca

Ah Hüsey n ü vah Hü sey in

Hatai)

10 Muharrem Alevi - Bektaşi ler iç in matem bayramıdı r.

H z . H ü s e y i n ' i n o ğ l u Z e y n e l A b i d i n K e rb e l a ' d a n s a ğ o l a ra k

kurtu lmuş ve On ik i İmam nesl i ondan yürümüştür.

A n a d o l u A l e v i l e r i 1 2 . g ü n ü t u t t u ğ u o ru c u 1 1 . g ü n ü

akşamından yapı lmaya başlanan aşureden y iyerek açarlar. Aşure,

M u h a r re m a y ı i ç i n d e , d a h a s o n ra k i g ü n l e rd e d e y a p ı l ma k t a v e

H z . H ü s e y i n v e O n i k i İ ma ml a r ' ı n c a n ı i ç i n d a ğ ı t ı l ma k t a d ı r .

30

Muharrem ve aşure b i rb i rine bağl ı gelenekler o lup , aşure başl ı

başına ayrı b i r incelemeyi gerekt i rmektedi r. Bi r sonraki bö lümde

ayrın t ı l ı o larak yer a lmaktadı r.

M u h a r re m o ru c u d ı ş ı n d a A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i l e r i n c e

Şubat ay ı sonunda Hz. Al i 'n in b i r zuhuru o larak düşündükleri

Hızı r iç in de 3 gün "Hızı r Orucu" tu tu lmaktadı r.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e a d a k o ru c u t u t ma k d a y a y g ı n b i r

gelenekt i r.

M u h a r r e m o r u c u n u n b i t i m i n d e b ü t ü n k ö y h a l k ı n ı n

k a t ı l ı mı y l a b i r c e m y a p ı l ma k t a , k u rb a n l a r t ı ğ l a n ı p , g ö rg ü y e

gi rmemiş canlar nasip a larak yola g i rmektedi r.

A n a d o l u A l e v i l e r i n i n t u t t u ğ u M u h a r re m o ru c u , a ç s u s u z

kalarak nefsi terb iye e tme amacından uzak , Hz. Hüseyin ' in k iş i l iğ i

i le özdeşleşt i ri len b i r hak aray ıcı , b i r başkald ı rıc ı kahramanın

k a y b ı n ı n ma t e mi d i r . A n a d o l u A l e v i s i H z . H ü s e y i n ' d e k e n d i

b a ş k a l d ı r ı c ı l ı ğ ı n ı , K e rb e l a o l a y ı n d a i s e k e n d i i s y a n ı n ı g ö rü r .

İsyanın başarısız l ığ ıd ı r ona yas tu t turan . Tut tuğu yasın ard ında

ise hep umut vard ı r, Mehdi gel ip b i r gün herşeyi düzel tecek d iye.

Mehdi umudun öbür ad ı o lmuştur Anadolu Alevisi iç in .

111



Y A R A R I A M I . A N K A Y N A K L A R

1

- A N D , M e t i n : " İs l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m v e T a z i y e " T ü r k F o l k l o r A r a ş t ı r m a l a r ı Y ı l l ı ğ ı , A n k a r a

1 9 7 6 , 4 -5 s .

2 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ st a n b u l 1 9 9 5 , 4 0 0 s .

3 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a i , İs t a n b u l 1 9 9 1 , 1 3 6 s .

4 - H A N Ç E R L I O Ğ L U , O r h a n : İ s l a m İn a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , İ s t a n b u l 1 9 9 4

5 - N O Y A N , D o ç D r . B e d r i : " B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e M u h a r r e m A y i n i A ş u r e v e M a t e m E r k a n ı " H a l k

K ü l t ü r ü 1 9 8 4 / 1 , İ s t a n b u l 1 9 8 4 , 8 2 , 8 4 s.

6 - O Y T A N . M . T e v f ik : B e k ta ş i l i ğ in İ ç y ü z ü I I . C i l t , İ s t a n b u l ( t y ) 6 0 s .

7 - Ö Z , B a k ı : A le v i l i k N e d i r ? , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 2 1 1 s .

8 - Ö Z K I R I M L I , A t i l l a : A l e v i l i k B e k t a ş i l i k , T o p l u m s a l B i r B a ş k a l d ı r ı n ı n İ d e o l o j i s i , İs t a n b u l 1 9 9 6 ,

1 8 7 s .

9 - Y I L M A Z , A b d u l r a h m a ı ı : T a h t a c ı l a r d a G e l e n e k l e r , A n k a r a 1 9 4 8 , 9 7 s .



B A N T L A R

H A C E M

B a n t N o

II

İ ç e

K ö y

K a y n a k K iş i

T a r ih

B . 9 4 .0 2 4 7 -0 2 4 8

Ç o ru m

M e rk e z

E se n ç a y

V e l iG Ü R L E K

8 .9 .1 9 9 4

B . 9 4 .0 2 4 9

Ç o ru m

Kargı

Y e ş lk ö y

Y u su f A K S O Y

9.9 1994

B . 9 4 .0 2 6 2

Ç o ru m

O sm a n c ık

Ç a m p ın a r

D a v u l B A Y R A L

1 3 .9 .1 9 9 4

B . 9 5 .0 1 6 0

A m a sy a

Göyniicek

Şarklı

M e h m e t K IL IÇ

7 .1 0 .1 9 9 5

B . 9 5 .0 1 6 5

A m a sy a

M e rz i fo n

K a y a d ü z ü

H ü se y in C E Y L A N

9 .1 0 .1 9 9 5

B . 9 5 .0 1 6 6

A m a sy a

M e rz i fo n

A . T u ra n S A L T IK

10 10.1995

B . 9 6 .0 0 2 7 -0 0 2 8

Aydın

B o z d o ğ a n

A la m u t


29.2 1996

33

A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E A Ş U R E

Tat l ı o larak b i l inen aşure (aşur, aşura), ad ın ı Ara p ay larından

M u h a r re m ' i n o n u n c u g ü n ü n d e n a l ı r .

Y a h u d i l e r ' i n i n a n c ı n a g ö re b u g ü n , i ş l e n e n b i r g ü n a h a

karş ı l ık o lmak üzere b i r şey verme ya da yapma günüdür. Bundan

dolayı Yahudi ler bu gün oruç tu tup aç kalarak günahlarına karş ı l ık

b i r bedel ödemiş o lurlar. Bu inançtan e tk i lenerek Araplar da bu

gün oruç tu tuyorlard ı . İslamiyet ' in oruç ay ı o larak Ramazan ay ın ı

k a b u l e d i p b u g ü n o ru ç t u t u l ma s ı n ı y a s a k l a ma s ı i l e b i r l i k t e

İslamiyet içeri sinde bu günle i lg i l i fark l ı inanış lar ortaya ç ıkm ışt ı r.

• Hz. Ade m' in güna hından dolay ı e t t iğ i tövbenin bu gün

kabul o lunduğu,

• Hz. İbrahim' in bu gün ateşten kurtu lduğu ,

• H z . Y a k u b ' u n , o ğl u Y u s u f ' a b u g ü n k a v u ş t u ğ u ,

• Hz. Nuh 'un gemisin in tufan b i t ip su lar çek i l ince Cu di

dağına bu gün o turduğu,

g ib i inanış larla bu gün b i r şükran günü o larak kabul ed i lmiş ve

aşure yapmak suret iy le kut lan ı r o lmuştur.

B u g ü n a ş u re p i ş i r i l me s i n i n n e d e n i H z . N u h ' u n g e mi s i

ö y k ü s ü n e b a ğ l a n ı r . B u ö y k ü y e g ö re , N u h Pe y g a mb e r a h l a k s a l b i r

ç ö k ü n t ü y a ş a y a n v e A l l a h ' ı n g a z a b ı n a u ğ ra y a c a ğ ı k e n d i s i n e

bi ld i ri len halk ından , kendisine inanan b i rkaç k iş i ve dünyada

yaşayan hayvanlardan a ld ığ ı b i rer ç i ft ö rnekle , yapt ığ ı büyükçe

bi r gemiye b iner ve tufan kopar. Bütün dünya su lar a l t ında kal ı r,

g e mi g ü n l e rc e s u y u n ü z e r i n d e k a l d ı k t a n s o n ra d a ğ a o t u ru r .

107



Gemideki ler tu fandan kurtu lduklarına sev inerek gemide artakalmış

ne kadar y iyecek varsa top lay ıp b i r kazana doldurarak b i r şükran

çorbası p iş i ri rler. Piş i ri len bu çorba, aşurenin i lk örneğid i r.

A ş u re g e l e n e ğ i Ş ı i ' l e rc e H z . H ü s e y i n ' i n ö l ü m ü n e b a ğ l a n ı r .

H z . M u h a mme d ' i n t o ru n u H z . A l i ' n i n o ğ l u o l a n H z . H ü s e y i n ,

Emevı hal i fesi Yezid b in Muavıye 'n in emri i le 10 Ekim 680 (H.

1 0 M u h a r r e m 6 1 ) t a r i h i n d e a i l e s i v e y a k ı n l a r ı i l e b i r l i k t e

Kerbela 'da şehi t ed i lmişt i r. Aşure zamanla Hz. Hüseyin ve onunla

bi rl ik te Kerbela 'da şehi t o lan ların ruhu iç in p iş i ri l i r ve dağı t ı l ı r

o lmuştur. Muharr em ayın ın b i ri i le onu arası yas günü o lup , onuncu

g ü n y a s b i t e r . O n u n c u g ü n a ş u re y e n i l i p b a y ra m e d i l me s i d e

K e rb e l a f a c i a s ı n d a n H z . H ü s e y i n ' i n o ğ l u İma m Z e y n e l A b i d ı n ' i n

sağ o larak kurtu lmuş o lmasına bağlan ı r. Çünkü On ik i imam nesl i

bu sayede yürümüştür.

Anadolu Alevi l iğ indeki aşure geleneği i se Kerbela o lay ına

d a y a n d ı r ı l ma k l a b e ra b e r , s a d e c e H z . H ü s e y i n v e K e rb e l a ' d a ş e hi t

o lan lar iç in deği l aynı zamanda On ık ı imamlar iç in de p iş i ri l i r .

K e r b e l a i ç i n p i ş i r i l e n a ş u r e N u h ' u n g e m i s i ö y k ü s ü y l e d e

bi l inmektedi r. Hat ta çoğu zaman Kerbela o lay ı i le Nuh 'un gemisi

ö y k ü s ü a ra s ı n d a , a s ı l ö y k ü d e y e r a l ma ma k l a b e ra b e r , b a ğ l a n t ı

k u r u l m a k t a d ı r . Ç o r u m i l i A l a c a i l ç e s i E s k i y a p a r k ö y ü n d e

12.09 .1994 tarih inde yapmış o lduğum bi r derleme çal ışmasında

kaynak k iş i Hal i l TAŞDEMİR aşureyi n iç in yaparsın ız şekl indeki

s o ru ma ş ö y l e c e v a p v e r i y o rd u .

"Aşure Nuh Peygamber'den

kalmıştır. Nuh Peygamber, Allah 'ın gazabına uğrayan halkından,

kendisine inananlar ve dünyada bulunan hayvanlardan aldığı birer

35

çift örnekle gemisinde tufanın dinmesini beklerken, gemi bir yerde

denizin üzerinde takılıp kalır. Nuh Peygamber Allah 'ayalvararak

gemisini bu durumdan kurtarmasını diler. Allah 'tan bir nida gelir

ve geminin bulunduğu yerin Kerbela çölünün üzeri olduğu, Hz.

Hüseyin ile birlikte 73 kişinin ileride burada Yezit ordularınca

şehit edileceği bildirilir. Nuh Peygamber ve gemidekiler, Hz.

Hüseyin, on iki imamlar ve şehitler aşkına üç gün oruç tutup aşure

yaptıktan sonra gemi yürümeye başlar ve karaya ulaşır. " B u

hikayede de görü ldüğü g ib i uyguladığ ı her geleneğe kendine göre

bi r k ı l ı f bu lan ve kendi inancıy la bağdaşt ı ran Anadolu Alevısi ,

ü z ü n t ü s ü n ü ç e k t i ğ i K e rb e l a o l a y ı n ı d a h i y ü z y ı l l a r ö n c e k i b i r

ö y k ü y ü k a y n a k g ö s t e re re k y o ru m l a ma s ı n ı b i l mi şt i r .

A ş u re , A n a d o l u ' d a Sü n n i i n a n ç m e n s u p l a r ı n c a d a y a p ı l ı y o r

o lmakla beraber, Anadolu Alevi lerince yapı lan aşure , bağlandığ ı

kaynak , yapı l ış tarih i , yapı l ış amacı , yapı l ış ı ve dağı t ı l ış ı s ı rasında

çevresinde o luşan b i r tak ım prat ik ve uygulamalarla fark l ı l ık lar

taşır.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e M u h a r r e m o r u c u , K u r b a n

Bayramından i t ibaren 20 gün sayı larak tu tu lmaya başlan ı r. Oruç

on ik i imamlar iç in 12 gün tu tu lur. Çoğu yerde yaygın o lan b i r

u y g u l a ma y l a 3 g ü n d e H z . H ü s e y i n ' i n a m c a s ı n ı n o ğ l u M ü s l i m v e

2 oğlu iç in oruç tu tu lmakta ve orucun süresi 15 güne ç ıkmaktadı r.

Anadolu Alevi leri 11 t raş 12 aş d iyerek , orucun on b i rinci günü

t raş o lup temizlen i r on ik inci günü i se aş yani aşure p iş i ri rler. On

ik inci gün tu tu lan oruç o gün p iş i ri len aşurenin yenmesi i le açı l ı r .

B u k e s i n b i r k u ra l o l ma y ı p d a h a s o n ra k i g ü n l e rd e d e a ş u re

piş i ri lmektedi r.

107



G ö rü l d ü ğ ü g i b i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e a ş u re , Ş i i ' l e rd e

o l d u ğ u g i b i M u h a r r e m ' i n o n u n c u d e ğ i l o n i k i n c i g ü n ü

y a p ı l ma k t a d ı r .

Günlük yaşant ımızda b i r ta t l ı tü rü o larak yer a lan aşure ,

Anadolu Alevi leri iç in b i r ta t l ı o lmanın ö tesinde an lamlar i fade

eder.

Aşureye kat ı lan malzemenin türü ve say ısı bö lgelerin b i tk i

yapısı ve yet iş t i ri len ürünlerine göre fark l ı l ık lar gösterd iğ i g ib i ,

ekonomik güç de kat ı lan malzemenin n i te l iğ i konusunda bel i rley ic i

o lmaktadı r.

A ş u re k i mi y ö re l e rd e o n i k i i ma ml a r ı s e mb o l i z e e t me k

a ma ç ı y l a o n i k i ç e ş i t y i y e c e ğ i n k a t ı l ma s ı y l a y a p ı l ı rk e n , b u

uyulması zorunlu b i r kural deği ld i r. Kiş i lerin ekonomik güç ve

tercih lerine göre değişmektedi r. Ancak aşurede bulunması gerekl i

v e y a ç o ğ u z a ma n b u l u n a n y i y e c e k l e r b e l l i d i r . A ş u re n i n a n a

ma l z e me s i s u , ş e k e r (p e k me z ) , t u z , b a z ı y ö re l e rd e y a rma o l a ra k

adlandı rı lan kabuğu çıkarı lmış buğdaydı r. Nohut , kuru fasu lye,

kuru üzüm, kayısı kurusu , inci r kurusu , badem, ceviz iç i , fınd ık ,

g ü l s u y u , z e n c e f i l v b . ma d d e l e r i mk a n l a r ö l ç ü s ü n d e s ı k l ı k l a

kul lan ı lan d iğer y iyeceklerd i r.

Aşurenin p iş i ri l iş ve dağı t ı l ış ı da bel l i b i r seremoniy i

gerekt i ri r. Malzemeler kazana konurken , p iş i ri l i rken ve kazandan

al ın ı rken dualar ve özel l ik le Hz. Hüseyin 'e mersiyeler okunur.

Köy Alevi - Bektaşi lerinde aşure , köy halk ı tarafından , aşure

piş i ri len ev lerde top lu halde yeni l i r. Bu şeki lde köy halk ındakı

o r t a k h a re k e t e t me b i l i n c i d e p e k i ş t i r i l i r . H a s t a o l a n l a r ı n v e

mazeret inden dolay ı gelemeyenlerin ev lerine gönderi l i r . Aşurenin

36

kent kesiminde top lu o larak yenmesi yaygın b i r uygulama o lmayıp

pişen aşure , evden veya akraba kadın lardan b i ri tarafından komşu

ve akrabalara dağı t ı l ı r . Bu h izmet , işi yapan k iş in in büyük b i r s evap

kazanacağı inancından dolay ı büyük b i r i s tek le yapı l ı r. Büyükçe

b i r b a k ra c a k o n a n a ş u re k e p ç e y l e d a ğ ı t ı l ı r . D a ğ ı t ı m s ı r a s ı n d a

veri len ev in nüfus durumu göz önüne a l ınarak dengel i b i r dağı t ım

yapı lmasına ve kul hakkı geçmemesine d ikkat ed i l i r . Evden verd iğ i

kaba, aşure dolduru lan k iş i , Hak kabul e t sin , h izmet in kabul o lsun

diyerek dağı tan k iş iy i uğurlar. Aşurenin dağı t ımın ın küçük kaplara

konarak yapı ld ığ ı da o lur. Bu durumda aşure boşal t ı ld ık tan sonra

k a b ı y ı k a ma d a n v e r i l i r . K a b ı n y ı k a n ma d a n v e r i l me s i n d e k i a m a ç

dağı tma iş i g ib i , dağı t ı lan kabın y ıkanmasın ın da yapı lan h izmet in

b i r p a rç a s ı o l a ra k d e ğ e r l e n d i r i l me s i n d e n k a y n a k l a n ı y o r o l s a

gerekt i r.

37




1 - A L G A R , A y l a E s e n : " B e k t a ş i l i k l e Y e m e ğ i n Y e r i " . İ k i n c i M i l l e t l e r a r a s ı Y e m e k K o n g r e s i . 3 - 1 0

E y l ü l 1 9 8 8 , K o n y a K ü l t ü r v e T u r i z m V a k f ı Y a y ı m

2 < A n a B i r i t a n n i c a G e n e l K ü l t ü r A n s i k l o p e d i s i .

3 - A N D , M e t i n : " İ s l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m v e T a z i y e " . T ü r k F o l k l o r A r a ş t ı r m a l a r ı Y ı l l ı ğ ı . A n k a r a

Ü n i v e r s i t e s i B a s ı m e v i , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n ı , 1 9 7 6 , s . 5 .

4 - H A N Ç E R L İ O ö L U , O r h a n : İ s l a m İn a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , R e m z i K i t a b e v i , İ s t a n b u l 1 9 8 4 .

5 - M e y d a n L a r o u s s e

6 - N O Y A N , B e d r i : A l e v i l i k B e k t a ş i l i k N e d i r , A n k a r a 1 9 8 7 . 1 3 5 s .

7 - N O Y A N , B e d r i : B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e M u h a r r e m A y i n i A ş u r e v e M a t e m E r k a n ı , H a l k K ü l t ü r ü

1 9 8 4 / 1 , G ü m ü ş B a s ı m e v i , İ s t a n b u l 1 9 8 4 , 8 1 , 8 2 s .

8 - H A G E M A R Ş İ V İ - B A N T L A R

B . 9 2 . 0 4 5 0

B . 9 3 . 0 0 5 4

B . 9 4 . 0 2 5 9

38

A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E M U S A H İ P L İ K

M u s a h i p l i k : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , i n a n ç me n s u b u , i k ra r

vermiş , ev l i ik i k iş in in eş leri i le b i rl ik te (dört k apı l ı ), ah i re te kadar

kardeş kalacaklarına , b i rb i rlerin i koruyup kol layacaklarına , b i rl ik

v e b e ra b e r l i k i ç e r i s i n d e y a ş a y a c a k l a r ı n a , t o p l u mu n v e d e d e n i n

h u z u ru n d a s ö z v e rme l e r i ş e k l i n d e g e rç e k l e ş t i r i l e n b i r s a n a l

akrabal ık türüdür.

K i ş i y a ş a m ı n d a y a l n ı z b i r k e r e g e r ç e k l e ş e b i l e n b u

andlaşmanın , ö lüm, düşkünlük , ayrı l ık g ib i durumlarda bozulması

hal inde yeni lenmesi mümkün deği ld i r. Ahiret kardeşl iğ i o larak

d a a d l a n d ı r ı l ma s ı n ı n n e d e n i b u b e ra b e r l i ğ i n ö l ü n c e y e k a d a r

sürmesi gcrekl i l iğ indendi r. Kimi yörelerde "yol kardeşl iğ i" o larak

da ad landı rı l ı r .

M u s a h i p l i k , i n a n ç me n s u p l a r ı a ra s ı n d a y a rd ı ml a ş ma y ı

sağlayan sosyal b i r o rganizasyon o larak , Anadolu Alevi inancı

içeri sinde önemli b i r iş lev i yerine get i ri r.

B e k t a ş i l i k t e ö z e l l i k l e B a b a ğ a n k o l u n d a y a y g ı n o l ma y a n

mu s a h i p l i k (B a b a ğ a n k o l u n d a mu s a h i p l i ğ i n b u l u n ma y ı ş ı n d a b u

k o l d a k i mü c e r re t l i k k a v ra mı n ı n v e H a c ı B e k t a ş V e l i ' n i n d e

mücerret = ev lenmemiş o lduğu inancın ın e tk i l i o lmuş o lab i leceği

g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r u l m a l ı d ı r . Z i r a m u s a h i p l i k i ç i n a r a n a n

şart lardan b i ri si de ev l i o lmakt ı r. ) Bektaşi ler d ış ındaki Alevi

gruplarda özel l ik le de Tahtacı larda inancın temel n i te l ik lerinden

bi rin i o luşturmaktadı r.

Y o l o ğ l undan bağ çe n i z i s a k ı nman

Yen yed i r in yemiş in i z ko ruman

Mus ah i p s i z y e d i ad ım y ü r üme n

Mus ah i b i o lmay an anda y o r u l u r

Hatai)

107



Bel l i b i r yaşa gelen her inanç mensubu kendine b i r musahip

tu tmakla yükümlüdür. Musahip l ik iç in ideal yaş gencin fiz iksel

o lgunluğ a eriş t iğ i ve k işi l iğ in in o turduğu dü şünülen 18 - 20 yaş

civarıd ı r. Ancak bu yaşlar kesin kural larla sın ı rlanmış yaşlar

o l ma y ı p , d a h a k ü ç ü k y a d a d a h a b ü y ü k y a ş l a rd a mu s a h i p

t u t u l a b i l me k t e d i r . B u ra d a ö n e ml i o l a n k i ş i n i n k e n d i n i b u

s o ru ml u l u ğ u t a ş ıma y a h a z ı r h i s s e t me s i d i r .

Musahip o lacak k iş i lerde bel l i şart lar aran ı r.

• Aynı d i l i konuşuyo r o lmaları .

• Aynı mahal le , köy , i lçe veya i lde o turuy or o lmaları ,

e r i ş il e me y e c e k u z a k l ı k t a o l ma ma l a r ı .

• Yola g i rmek iç in her ik i adayın da ikrar vermiş o lma sı .

• Her ik i adayın da ev l i o lmalar ı , (bekar ik i aday yola

i k ra r ı n ı v e rmi ş o l ma k k a y d ı y l a mu s a h i p s e ç e r a n c a k

evlendik ten sonra musahip o lab i l i rler. Musahıpsiz

o lan lar Abdal Musa cemi d ış ında görgüye kat ı lamazlar. )

Musahips i z k i ş i ceme ge l i r mi

E t t iğ i n iy az lar kabul o lur mu

Muhamme d A l i y o l undan de rman bu l u r mu

Y ine farz i ç inde farzd ı r musahip

Pir SulUm Abdal)

• Adaylar ın yolun yasakla d ığ ı suçlan iş lemem iş o lması

ve yol düşkünü o lmaması gereki r.

• Adayların a i le leri arasında küskünlük , darg ın l ık , kanbağı

akrabal ık ve ık ı göbek ö tesine kadar ev l i l ik le kuru lan

akrabal ık bağın ın bulunmaması gereki r.

41 107

• Adayların top lumsa l sta tü lerin in (eğ i t im, mesle k , yaş,

e k o n o m i ) b i r b i r l e r i n e y a k ı n o l m a s ı , a r a d a b ü y ü k

f a r k l ı l ı k l a r ı n b u l u n m a m a s ı g e r e k i r . ( K a r a k t e r l e r i

b i rb i rine uyan ve b i rb i rleri i le an laşacaklarına kanaat

g e t i r i l e n k i ms e l e re k e n d i i s t e me l e r i d u ru mu n d a b u

fark l ı l ık lara rağmen iz in veri l i r . ) Sosyal ve ekonomik

y a rd ı ml a ş ma i l e s o s y a l d e n g e n in k u ru l ma s ı a ma ç l a n a n

mu s a h i p l i k s i s t e mi n d e , mu s a h i p l e r a ra s ı n d a k i s o s y a l

fa rk l ı l ı k l a r ı n i l i ş k i l e r i o l u ms u z y ö n d e e t k i l e y e re k

bozabi leceği yaygın b i r düşüncedi r.

Kahr ama nma raş - Pazarc ık - Tero lar köyünde n kaynak k iş i

M u s t a f a E N H A S (d e d e ) k o n u y a i l i ş k in ş u ö rn e ğ i v e r i y o rd u .

"Gördüm iki kişi ikisi cahil, orda devamlı kal kıl olur, biri kamil

biri cahil müşkül orda hallolur, ikisi de ölü (ikrar verip yola girmiş,

nefislerini öldürmüş) kudret orda bal olur."

dedik ten sonra , ik i

cahi l i b i r araya get i ri rsem orada her zaman problem çıkar, ama

b i r b ü l b ü l l e b i r k a rg a y ı d a a y n ı k a fe s e k o y ma m, mu s a h i p l i k t e

önemli o lan ik i gönülün b i rb i rlerin i sevmesıd ı r şekl inde konuyu


Mus ah i p mus ah i b e bu l s a b ahane

Onlar ı a ta lar b i r ı s s ı z hana

N ice yüz b in sene od lara yana

Danış t ı Muhammed böy le de r A l i

Hatai)



Sa y ı l a n ö z e l l i k l e r i t a ş ı y a n , b i rb i r l e r i n i b e l i r l i b i r s ü re

g ö z l e y e n v e d e ğ e r l e n d i re n i k i k i ş i , mu s a h i p o l ma y a k a ra r

verd ik lerinde, yo lun kural ların ı b i len b i r rehberin öncülüğünde

c e m d e d a r a d u r u p , k ö y h a l k ı n d a n s o r u l d u k t a n s o n r a d e d e

tarafından dualan ı rlar. Musahip adaylarına , b i rb i rlerin i denemeleri

v e mu s a h i p l i ğ i y ü rü t ü p y ü rü t e me y e c e k l e r i n e k a ra r v e rme l e r i i ç i n

"sınama" ya da "kazanç" ad ı veri len b i r y ı l l ık (daha k ısa o lab i l i r)

b i r süre veri l i r . Musahip l iğ i yürü teb i leceklerine kanaat get i ri rlerse

k a z a n ç s ü re s i s o n u n d a re h b e r t a ra f ı n d a n b o y u n l a r ı n a me n d i l v e y a

t ığbent bağlanarak cem meydanına get i ri len musahip ler, eş leri i le

b i rl ik te dara durup top lumdan soru lduktan sonra üzerlerine b i r

beyaz çarşaf örtü lerek dededen dua ve nasihat a l ı rlar. Bu beyaz

çarşaf yaşarken ö lmenin , ö lmeden önce ö lmenin ve kefenlenmeı ı in

s i mg e s i d i r . Ö l e n i n s a n ı n n e f s i d i r . B u ö l ü ml e i n s a n ı n n e f s i

kötü lüklerden arınmış o lur. Bu tören le musahip l iğe g i ri lmiş o lunur.

Eğer kazanç süresi iç inde musahip l iğ i yürü temeyeceklerine kanaat

get i ri rlerse vazgeçerler, böylece kardeşl ik andları bozulmamış o lur

ve başka b i ri i le musahip o lab i l i rler. Musahip o lduktan sonra andı

bozanlar i se yeni b i r musahip tu tamazlar, düşkün sayı l ı rlar.

Kardeş çocukları ev lenebi ld iğ i halde, kan kardeşl iğ inden

d a h a ö t e b i r k a v ra m o l a ra k d e ğ e r l e n d i r i le n mu s a h i p l i k t e mu s a h i p

çocukları b i rb i rleri i le ev lenememekte , hat ta k imi yörelerde bu

yasak b i rkaç göbek devam et t i ri lmektedi r.

Musahip kardeşler kadın hariç b i rçok konuda tek l i fsiz ortak

sayı l ı rlar. Bi rin in ev inde bulunanın d iğerin in ev inde de bulunması ,

b u l u n m a d ı ğ ı t a k t i r d e o r t a k k u l l a n ı l m a s ı g e r e k i r . M u s a h i p ,

musahib in ev ine tek l i fsiz g i rip yemeğin i tek l i fsiz yemel id i r, çünkü

42

o n u n k a rd e ş i d i r . E k o n o mi k a n l a md a y a rd ı ml a ş ma mu s a h i p l i ğ i n

temel n i te l ik lerinden b i rid i r. Musahip ler, kendi çocuğuna karş ı

ü s t l e n d i ğ i y ü k ü m l ü l ü k l e r i m u s a h i b i n i n ç o c u ğ u n a k a r ş ı d a

y ü k l e n me l i v e g e re k l i d u ru ml a rd a b u s o ru ml u l u k l a r ı n ı y e r i n e

get i rmel id i r.

Musahipt i r musahib in var i s i

İk is i de bir e lmanın yarıs ı

E yyub ' un ten inde kovan ar ı s ı

O da he r ç i çe k ten ba la ge t i r i r .

Pir Sultan Abdal)

T a h t a c ı l a r d a m u s a h i p l i k m ü e s s e s e s i n i n d i ğ e r A l e v i

gruplardan fark l ı b i r b iç imde değerlendi ri ld iğ i ve musahip l ik ten

sonra üç aşamanın daha bulunduğu görü lmektedi r. Hz. Al i bu dört

aşamayı da yaşadığ ına inanı l ı r. Günümüzde dördüncü aşamaya

ulaşmak imkansız , d iğer ik i aşamayı gerçekleş t i rmek de çok zordur.

Onun iç in herkes ancak musahip tu tab i lmektedi r.

M u sa h i p l i k : Tahtacı Alevi lerinde b i rinci aşamadır. Hz.

A l i ' n i n mu s a h i b i H z . M u h a mme d ' d i r .

A şı n a : Musahip l ik te n sonra gelen ik inci aşamayı o luşturur. oU- »

M u s a h i p l i ğ e g ö re g e rç e k l e ş t i r i l me s i d a h a z o rd u r . H z . A l i ' n i n

aşinası Veysel Karani 'd ı r. Ancak ık ı musahip l i aş ına o lab i l i r.

Pe ş i n e :

Aşinal ık tan sonra ik i aş ınanın u laşabi le ceği b i r * '

aşamadır ve üçüncü aşamayı o luşturur. Hz. Al i 'n in peşinesi onun

peşi sı ra g id ip "boz a t l ı h ız ı r" ın ı yani Hz. Al i 'y i bu lan Salman-ı

at.lf

Fa r i s i ' d i r .

107



Ç ı ğ ı l d a ş : A n c a k ik i p e ş i n e n i n o l a b i l e c e ğ i ç ı ğ ı l d a ş ,

dördüncü aşamayı o luşturur. Günümüzde bu aşamaya u laşmak

mü mk ü n d e ğ i l d i r . H z . A l i ' n i n ç ı ğ ı l d a ş ı t o p ra k t ı r . H z . A l i ' n i n

sı fa t larından b i ri de toprak an lamına gelen türap t ı r. Hz. Al i 'n in

toprakla ç ığ ı ldaş o lması , toprakla b i r ve aynı o lması an lamına gel i r

k i bu yaşarken ö lmenin , benl iğ in i toprağa gömmenin simgesid i r.

H z . A l i ' n i n t o p ra k l a ç ı ğ ı l d a ş o l ma s ı n a i l i ş k i n A y d ı n -

B o z d o ğ a n - A l a mu t k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i M e h me t B U R U K ş u

söylenceyi an la t ıyordu .

"Hz. Ali önce su ile çığıldaş olmak ister. Su bütün

mahlukların kendisinden yararlandığını ancak bahar aylarında

coşup bir sele dönüştüğünde etrafına zarar verdiğini söylediğinde

onunla çığıldaş olmaktan vazgeçer.

Daha sonra ateşle çığıldaş olmak ister. Ateş dünyadaki

bütün çiğleri pişirdiğini ancak bir kötü özelliği olduğunu,

kontrolden çıktığında rüzgarın da etkisiyle, köyleri, kentleri

yakabildiğim söylediğinde onunla da çığıldaş olmaktan vazgeçer.

En son toprakla çığıldaş olmak ister. Toprak dünyadaki

bütün nebatların kendinde yetiştiğini, üzerine pisleyen kendini

kirleten insanlara gül verdiğini, hiçbir kötülüğünün olmadığını

söylediğinde Hz. Ali toprakla çığıldaş olmaya karar verir. "

Söylenceden de an laş ı ld ığ ı g ib i ç ığ ı ldaş her tü rlü kötü

ni te l ik ten uzak , kendine yapı lan kötü lüklere dahi iy i l ik le cevap

verebi lecek o lgunluğa sah ip , insani zaaflardan uzak , egosunu yok

etmiş , kami l insanın u laşabi leceği b i r aşamadır. Bu n i te l ik lere sah ip

o l ma k i n s a n ı n d o ğ a s ı g e re ğ i ç o k g ü ç o l d u ğ u n d a n g ü n ü mü z d e

insanların ç ığ ı ldaş o lması çok zor, hat ta imkansızd ı r.

44

Musahip l iğ in kaynağı , Alevi söylencelerinde Hz. Al i i le

H z . M u h a m m e d ' i n m u s a h i p k a r d e ş o l d u ğ u d ü ş ü n c e s i n e

d a y a n d ı r ı l ı r . B u s ö y l e n c e y e g ö re H z . M u h a mme d V e d a H a c c ı

d ö n ü ş ü G a d ı r i H u m me v k i i n d e y a p t ı ğ ı k o n u ş ma d a i n a n a n l a rd a n

herkesin kendine b i r kardeş tu tmasın ı i s temiş ve bu kardeşl ik

üzerine and iç t i rerek bu beraberl iğ in ö lene kadar bozulmaması

g e re k t i ğ i n i s ö y l e mi ş , k e n d i n e d e H z . A l i ' y i mu s a h i p k a rd e ş

seçmişt i r. Musahip l ik buradan kalmışt ı r.

Musahip l iğ in tarihsel kökeni konusunda i se fark l ı görüşler

me v c u t t u r .

B a k i Ö Z

"Musahipliğin kaynağı Asya 'dır. İskidler 'de

(Saka) ileri ölçüde bir kardeşlik vardır. Bu örgütlenme Harezm 'de

yaygındır. Asya ve Şaman kökenli olan musahiplik Oğuzlar yoluyla

Ahilere geçmiş oradan da Aleviliğe girmiştir. "

(1)

d e rk e n , N e j a t

B İ R D O G A N " Zer düş t kendi yöresinde kardeş birlikler oluşturmuş

ve bu daha sonra günümüzde bile var olan ruhani dervişler

birliğinin temelim atmıştır. Anadolu Alevilerinin bir kesiminde

var olan musahip örgütünün bu olaydan çıkmış olması da akıldan

çıkarılmamalıdır. "

(2)

"Var olan Fiıtüvvetnameler, incelemeler gösteriyor ki

Ahiliğe katılmak isteyen acemi çırağın (nâzil) ya da katılırken

kendisine öncelikle bir yol atası bulması gerekir. Bu Alevilikteki

rehber 'in karşılığıdır. Sanırız ki Ahilikten geçmedir. Gene fütiivvet

yolunda ilerlerken kendisinden daha kıdemli olan naziller

1. Baki ÖZ; Alevilik Tarih inden İzler . s. 108

2. Nejat BİRDOGAN; Anadolu Aleviliğ inde Yol Ayrımı, s.83

111



arasından iki de yol kardeşi seçecektir. Bu olay da Aleviliğin bir

kesimine yol kardeşi olarak geçmiştir. "

0 1

demektedi r.

M u s a h i p l i ğ i n k a y n a ğ ı n ı n A s y a v e Ş a ma n k ö k e n l i o l d u ğ u

ya da Zerdüşt inancı kökenl i o lduğu konusundaki görüşlerin i se

her ik isinde de hakl ı l ık payı o lab i leceği , her ik i kaynağın da

Anadolu Alevi l iğ i üzerinde bel i rley ic i e tk i lerin in bulunduğu b i r

gerçekt i r. Ancak bu e tk i konusunda kesin b i r kaynak göstermek

eldeki mevcut b i lg i ler ış ığ ında mümkün deği ld i r. Kanım Asya ve

Ş a ma n k ö k e n l i o l a b i l e c e ğ i y o l u n d a d ı r .

Musahip l ik si steminin özünde taş ıd ığ ı sosyal dayanışma ve

o rg a n i z a s y o n n i t e l i ğ i , h a n g i k a y n a k t a n g e l mi ş o l u r s a o l s u n ,

Anadolu Alevi inancın ın özünde yatan hümanist an lay ış ın ış ığ ında

y e n i d e n y o ru ml a n d ı ğ ı g ö rü l me k t e d i r .

3 . N e ja t BİRD O Ğ A N ; M i l le t le r a r as ı A h i l ik K ü l tü r ü S em p o zy u m u B i ld i r i l e ri , s . 2 0

46


1 - B E N D E R , D r . C e m ş i d ; K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k . İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 2 5 4 s .

2 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t ; A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 8 3 , 1 6 2 s .

3 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t ; A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a i , İs t a n b u l 1 9 9 1 , 6 3 , 9 4 s .

4 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t ; M i l l e t l e r a r as ı A h i l i k K ü l t ü r ü S e m p o z y u m u B i l d i r i l e r i , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı ( H A G E M )

Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 1 9 9 6 , 2 0 s .

5 - B O R A T A V , P e r t e v N a i l i ; 1 0 0 S o r u d a T ü r k F o l k l o r u . İ s t a n b u l 1 9 9 3 , 4 5 . s .

6 - B O Z K U R T , F u a t ; ( h a z ) B u y r u k , İ s t a n b u l 1 9 8 2 , 5 2 - 7 2 s .

7 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 . 1 1 2 , 1 4 0 s .

8 - K A Y A , H a y d a r ; M u s a h i p l i k . İ s t a n b u l 1 9 8 9 . 6 8 s .

9 - N O Y A N , B e d r i : A l e v i l e r d e H u k u k D ü z e n i [ D ü ş k ü n l ü k ] U l u s l a r a r a s ı T ü r k F o l k l o r K o n g r e s i B i l d i r i l e r i

I V . c i l t , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı , A n k a r a ( t y ) , 1 9 1 s .

1 0 - Ö Z , B a k i ; A le v i l i k T a r ih in d e n İ z l e r , İ s t a n b u l 1 9 9 7 , 1 0 8 s .

1 1 - Ö Z T E L L İ , C a h i t ; P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı v e B ü t ü n Ş i i r l e r i , 2 2 9 , 2 3 9 s .



B A N T L A R

H A G E M

B a n t N o

İ

İ ç e

K ö y

K a y n a k K iş i

T a r ih

B . 9 4 .0 2 4 5

Ç o ru m

İskilip

İbik

H ü se y in G Ö Ç E N

7 .9 .1 9 9 4

B . 9 4 .0 2 4 8

Ç o ru m

M e rk e z

E sc n ç a y

V e l i G Ü R L E K

8 .9 .1 9 9 4

B . 9 5 .0 1 6 5

A m a sy a

M e rz i fo n

K a y a d ü z ü


9 .1 0 .1 9 9 5

B . 9 6 .0 0 2 6

Aydın

B o z d o ğ a n

Alamııt


2 9 .2 .1 9 9 6

B . 9 6 .0 0 3 0

Aydın

M e rk e z

Y ı lm a z k ö y

H ü se y in K O R T

5 .3 .1 9 9 6

B . 9 7 .0 1 5 1

K a h ra m a n m a ra ş Elbistan

C e b ra i l E R G İ Ş İ

1 9 .6 .1 9 9 7

B . 9 7 .0 1 5 2

K a h ra m a n m a ra ş

Afşin

Ç o m u d ü z ü

M u s ta f a Y A Z G A N

2 0 .6 .1 9 9 7

B . 9 7 .0 1 5 5


P a z a rc ık

Çınarlı

M u s ta f a E N H A S

2 1 .6 .1 9 9 7

B . 9 7 .0 1 5 7

K a h ra m a n m a ra ş P a z a rc ık

N a s ı r D O N A T

2 4 .6 .1 9 9 7

B . 9 7 .0 2 5 8

M a n i sa

Salihli

Kabazlı

A l i K O R K M A Z

2 7 1 0 .1 9 9 7

B. 97.0

G a z ia n te p

N iz ip

Köseler

K a s ım A S L A N

1 9 .1 1 .1 9 9 7

107



A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E D Ü Ş K Ü N L Ü K

Yüzyı l lard ı r mevcut siyasal düzenle çat ışma hal inde o lan

ve merkezi o tori teden uzak b i r yaşam sürmeyi terc ih eden Anadolu

A l e v i s i , i ç i n d e b u l u n d u ğ u d u ru mu n g e re ğ i k e n d i i ç i n d e b i r

y a r g ı l a m a m e k a n i z m a s ı o l u ş t u r m u ş , o l u ş t u r d u ğ u b u h a l k

mahkemesine "düşkün meydanı" , yarg ı lama sonucu verd iğ i cezaya

da "düşkünlük" ad ın ı vermişt i r.

D ü ş k ü n l ü k : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , y o l me n s u b u n u n y o l u n

yasaklad ığ ı suçlardan b i ri sin i iş lemesi durumunda, meydan kararı

i le suçlu bulunarak , kendisi ve musahib in in (eş leri i le b i rl ik te)

d ö r t k a p ı l ı o l a ra k , y o l d a n ç ı k a r ı l ma l a r ı a n l a mı n a g e l e n b i r

c e z a l a n d ı rma b i ç i mi d i r .

Y o l d a n o l ma y a n l a r ı n d ü ş k ü n me y d a n ı n d a y a rg ı l a n ma l a r ı

mü mk ü n o l ma z k e n , y o l me n s u b u n u n y o l d a n o l ma y a n a k a rş ı

iş led iğ i suç düşkünlük meydanında görü lür. Yani düşkünlük ancak

y o l m e n s u p l a r ı n a v e r i l e b i l e n b i r c e z a l a n d ı r m a b i ç i m i d i r .

Yarg ı lamada cinsiyete dayal ı b i r ayrım yapı lması da söz konusu

deği ld i r.

Düşkünlük ce zası ik i şeki lde veril i r . Bunlardan b i ri si s üresiz

düşkünlük , d iğeri i se sürel i düşkünlüktür. Kiş in in iş led iğ i suçun

n i t e l i ğ i n e g ö re v e r i l e n c e z a l a rd a ö mü r b o y u y o l d a n d ü ş me y i

gerekt i ren cezalara "düşkün" ad ı veri l i rken , daha hafi f suçlarda

veri len bel i rl i sürel i (geçic i ) düşkünlüklere i se "müşkül" ad ı veri l i r .

K a h ra m a n ma ra ş - Pa z a rc ı k - Ç ı n a r l ı k ö y ü n d e n k a y n a k k i şi

M u s t a fa E N H A S, d ü ş k ü n l ü ğ e i l i ş k i n ş u b i l g i l e r i v e r i y o rd u .

"Düşkünlük kaldırılmaz. Birisinin karısını kaçırmışsın, birisinin

49



karısıyla oynaşmışsın, düşkün olursun. Düşkünlüğün kalkması için

telafi edilir nitelikte olma sı ve zarar gören kişinin rızalık

göstermesi gerekir. Adam kadın kaçırdıysa yerine kadın

veremeyeceğine göre düşkünlüğü kaldırılmaz.

İşlenen suçun telafi edilir nitelikte olup mağdurun

rızalığımn alınabileceği durumlara düşkün değil, müşkül denir.

Başkasının malını gasbeden kişi Hak meydanında bunu

inkar etmeyip kabul eder, mağdur olan kişinin zararını karşılar

ve toplum huzurunda rızalığını alırsa müşkül hallolur.

Düşkün kalkmaz, müşkül ise hallolur"

Müşkülün hal led i lmesin in nedeni i se yolda müşküle düşen

yani geçic i o larak yol düşkünü o lan k iş i lerin , a i le lerin in yoldan

ma h ru m k a l ma l a r ı n ı e n g e l l e me k t i r .

T e l a f i s i mü mk ü n o l a n , k a v g a e t me , k ü s k ü n l ü k , d e d e y e y a

da b i r büyüğe saygısız l ık , mazeretsiz "hakul lah" vermeme, sarhoş

o l u p t o p l u m d ü z e n i n i b o z ma , c e md e v e t o p l u ms a l y a ş a md a

d e d e n i n y a p ma y ı y a s a k l a d ı ğ ı ş e y l e r i y a p ma , a i l e s i n e k a rş ı

sorumluluğunu yerine get i rmeme, i ft i ra , küfür, s ı rrı i fşa e tme, b i r

defaya mahsus o lmak üzere h ı rsız l ık vb . suçlar geçic i düşkünlük

yani müşkül sın ı fına g i rer. Bu tür suçlarda suç un iş lendiğ i koşul lar,

suçun b i lerek iş len ip iş lenmediğ i , suçu iş leyen k iş in in durumu,

suçun i lk defa iş len ip iş lenmediğ i , mağdur o lan k iş in in tavrı , bu

s u ç l a ra v e r i l e c e k s ü re l i (g e ç i c i ) d ü ş k ü n l ü k c e z a s ı n ı n o ra n ı n ı

bel i rlemede değerlendi rme kri terlerin i o luşturur.

Zina, tecavüz, mazeretsiz b i rden fazla ev l i l ik , boşanma, b i r

,

€$fada |j " ja^ layapı lan h ı rsız l ık , adam öldürme, musahip l iğ i bozma,

i k ra rd a n M ^ r f t e g ib i s u ç l a r s ü re s i z d ü ş k ü n l ü ğ ü y a n i y o l d a n

£ Ş id^pey i "ğerekfeŞr.

.. f

t k f V i t ^ f

t»*, * «VS-îJ^

I91S-0

Sü re l i v e s ü re s i z d ü ş k ü n l ü k l e re v e r i l e c e k c e z a l a rd a d a

fark l ı l ık lar bu lunmaktadı r.

Sürel i düşkünlüğü gerekt i ren suçlarda, uyarma, geçic i o larak

t ö re n l e re a l ma ma , p a ra c e z a s ı n a ç a rp t ı rma , a t e ş t e y ü rü t me ,

boynuna su dolu bakraç asma vb . cezalar veri l i r .

Sü re s i z d ü ş k ü n l ü k y a n i y o l d a n d ü ş me y i g e re k t i r e n a ğ ı r

suçlarda i se , süresiz o larak tören lere a lmama ve sürgüne gönderme

gib i cezalar veri lmektedi r.

D ü ş k ü n l ü k l e c e z a l a n d ı r ı l a n s u ç l u l a r i ç i n u y g u l a n a n

mü e y y i d e l e r d a h a ç o k s u ç l u y u f i z i k i a n l a md a d e ğ i l ma n e v i

a n l a md a z o r l a ma y a v e y ı p ra t ma y a y ö n e l i k t i r . Su ç l u y u t o p l u m

d ı ş ı n a i t e re k t o p l u ms a l f a a l i y e t l e rd e n me n e t me k , c e ml e re

a l ma ma k , s e l a m v e rme me k , e k me ğ i m y i y i p s u y u n u i ç me me k ,

k o n u ş ma ma k , k ı z a l ı p v e rme me k , s ü rü s ü n ü s ü rü s ü n e k a t ma ma k ,

b a y ra ml a ş ma ma k , h a s t a s ı n ı z i y a re t e g i t me me k (ö l ü s ü o l u r s a

k a l d ı r ı l ı r ) v b . g i b i b i re y i ma n e v i a n l a md a y ı p ra t a n c e z a l a r

veri lmektedi r.

Düşkünlük cezasında amaç b i rey i iş led iğ i suçtan dolay ı

toplum dış ına i tmekt i r. Anadolu Alevisin in kendi iç inde yarat t ığ ı

bu hukuk düzeninde, İslam hukukundaki z ina suçuna uygulanan

re c m, h ı r s ı z l ığ a u y g u l a n a n e l k e s me , a d a m ö l d ü rm e y e u y g u l a n a n

kısas g ib i sert şeri hükümler mevcut deği ld i r.

Anadolu Alevi l iğ indeki düşkünlük müessesesin in Yahudi l ik

v e H ı r ı s t i y a n ' l ı k t a k i a fo ro z s i s t e mi i le y a k ı n l ı k l a r t a şı d ı ğ ı *

g ö rü l me k t e d i r .

Din d ış ına ç ıkarı lma, lanet leme anlamını da kapsayan aforoz

Yahudi l iğ in ortaya a t t ığ ı b i r cezalandı rma b iç imidi r. Tevrat ' a göre

b ü y ü k g ü n a h l a ra u y g u l a n a n b i r l a n e t l e me v e t o p l u l u k d ı ş ı n a

çıkarma iş lemini d i le get i ri r.

51



Hırist iyan (Kato l ik) aforozunda da aforoz ed i len k iş i k i l i se

a y i n l e r i n e a l ı n ma ma k t a , k i l i s e l e rd e g ö re v y a p a ma ma k t a , k i l i s e c e

adları yayın lanmış o lan aforoz ed i lmiş k iş i lerle i l işk i kuru lması

yasaklanmakta , k imi durumlarda k ış ı yurt taş l ık haklarından dahi

ma h ru m b ı ra k ı l ma k t a d ı r .

Pro testan l ık ta i se günah çıkarma hakkından b i r y ı l yoksun

b ı ra k ma , e v l e n me a y i n i n d e n b i r y ı l y o k s u n b ı ra k ma , k i l i s e

d e f t e r i n d e n s i l i n me g i b i d i n s e l a l a n d a s ı n ı r l a n d ı r ı l mı ş c e z a l a r

veri lmektedi r.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i d ü ş k ü n l ü k c e z a s ı , d e d e n i n

b a ş k a n l ı ğ ı n d a , i k ra r v e re re k y o l a g i rmi ş o l a n k ö y h a l k ı n ı n

k a t ı l ı mı y l a g e rç e k l e ş t i r i l e n , " d ü ş k ü n l ü k me y d a n ı " a d ı v e r i l e n

c e m d e v e r i l m e k t e d i r . Ş i k a y e t ç i v e s u ç l a n a n d a r a d u r u p

din lendik ten sonra halk ın da görüşleri a l ın ıp değerlendi ri lerek b i r

yarg ıya varı lmaktadı r. Dedenin tek başına yarg ı lamada bulunması

söz konusu deği ld i r.

Y a p ı l a n y a rg ı l a ma s o n u c u d ü ş k ü n i l a n e d i l e n k i ş i n i n ,

düşkünlüğünün kald ı rı lması (müşkül) da y ine aynı şeki lde b i r cem

yapı larak gerçekleş t i ri l i r k i bu ceme "düşkün kald ı rma" ya da k imi

yörelerde "yunma" ad ı veri l i r . Düşkünlüğü kald ı rı lan k iş in in yola

tekrar ik rar vermesi gereki r.

Ç o ru m - İ s k i l i p - İ b i k k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i H ü s e y i n

GÖÇEN; "düşkün kald ı rmak kar i le su örtmek g ib id i r, kar eriy ince

su meydana ç ıkar." derken , düşkünlüğü kald ı rı lan suçlarda dahi

s u ç u i ş l e y e n b i re y i n t o p l u m n a z a r ı n d a k i o l u ms u z i ma j ı n ı n

s i l i n e me y e c e ğ i , t o p l u m h a f ı z a s ı n d a v a r l ı ğ ı n ı k o ru y a c a ğ ı v e

d ü ş k ü n ü n i ş l e d i ğ i s u ç u n a ğ ı r l ı ğ ı n ı b ü t ü n y a ş a m ı b o y u

hissedeceğin i i fade ed iyordu .

İ ş l e n e n s u ç u n a ğ ı r l ı ğ ı n a g ö re d e d e n i n k a l d ı ra ma y a c a ğ ı

d ü ş k ü n l ü k l e rd e mü rş i d e g i d i l i r . K a l d ı r ı l a ma y a c a k ( s ü re s i z )

d ü ş k ü n l ü k l e r i n c e z a s ı i s e ma h ş e re k a l ı r . B u s ö y l e y i ş , s ü re s i z

53

d ü ş k ü n l ü k l e re v e r i l e b i l e c e k h i ç b i r c e z a n ı n o s u ç u n k a rş ı l ı ğ ı

o lamayacağı an lamını i fade eder.

A n a d o l u A l e v i s i n ı n k e n d i i ç i n d e k u r d u ğ u b u h a l k

mahkemesi ve bu mahkemede yapı lan yarg ı lamanın n i te l iğ i kadar,

Alevi leri bu tür uygulamalara i ten nedenleri de incelemek b i r o

kadar önem taş ımaktadı r.

Yüzyı l lard ı r mevcut siyasal düzen içeri sinde kendin i temsi l

ed i l iyor h issetmeyen, hakim ideolo j i ve devlet yapısıy la çat ışma

i ç i n d e o l a n v e y a p ı l a n d a y a t ma l a r k a rş ı s ı n d a i ç e k a p a n ı k b i r

top lumsa l yapı o luşturan Alevi ler, devlet le o lan bu uzakl ık ve i l işk i

b o z u k l u k l a r ı s o n u c u k e n d i i ç i n d e b i r y a rg ı l a ma me k a n i z ma s ı

o luşturarak , devlete o lan güvensiz l ik lerin i o rtaya koyup, devlet in

y a rg ı me rc i l e r i n i n k e n d i l e r i n i a d a l e t s i z c e y a rg ı l a ma s ı n d a n v e

g ü v e n m e d i k l e r i k o l l u k k u v v e t l e r i n i n z u l m ü n d e n k o r u n m a y ı

a ma ç l a mı ş l a rd ı r .

Bu korku ve çekingenl ik Cumhuriyet ' in kuru luşundan sonra

bel l i ö lçü lerde azalmış o lsa da tamamen ortadan kalkmamış , son

25 - 30 y ı l l ık süreçte , kendi yarg ı lama sistemlerin in başı o lan

d e d e l i k mü e s s e s e s i n i n d e z a y ı f l a m a s ı v e c e ml e r i n y a p ı l ma y ı ş ı n a

p a ra l e l o l a ra k b u h a l k ma h k e me l e r i y e r i n i d e v l e t ma h k e me l e r i n i n

y a r g ı l a m a s ı n a v e k o l l u k k u v v e t l e r i n i n k o ğ u ş t u r m a l a r ı n a

b ı ra k mı ş t ı r . K u ş k u s u z b u o l u ş u md a T ü rk i y e ' d e k i d e mo k ra t i k

gel işmelerin de ro lü o lmuştur.

B u g ü n k ö y d e k i o l a y ı k o rk ma d a n k a ra k o l a ş i k a y e t e d e n ,

devlet in ad l iyesinde yarg ı lanmayı kabul lenmiş b i r Alevi top lumu

o l u ş mu ş , k e n d i i ç h u k u k s i s t e ml e r i n i s a d e c e " y o l " l a i l g i l i

y a rg ı l a ma l a rd a i ş l e t e n , s u ç a k a rş ı v e r i l e c e k c e z a l a rd a me d e n i

h u k u k u n u y g u n g ö rd ü ğ ü c e z a y ı t e rc i h e d e n b i r y a p ı o r t a y a

çıkmışt ı r.

Art ık Alevi top lumu devlet içeri sinde kendi varl ığ ın ı i spat

ve fark l ı k iml iğ in i kabul lendi rme gayret i i le mücadelesin i kendi

d ış ında meşrulaş t ı rma çabası içeri sindedi r.

107



1 - B A R D A K Ç I , C e m a l ; B e k t a ş i l i k - A h i l i k . A n k a r a 1 9 7 0 , 7 3 - 7 4 s.

2 - B E N D E R , D r . C e m ş i d ; K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k , İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 3 4 5 s .

3 - B E N E K A Y , Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k ( K ı z ı l b a şl a ı A r a s ı n d a R ö p o r t a j ) İ s t a n b u l 1 9 67 , 1 1 1 , U 4 s .

4 - E R Ö Z , M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i li k , A n k a r a 1 9 9 0 , 1 4 4 , 1 4 5 s .

5 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n ; İ n a n ç S ö z l ü ğ ü , A f o r o z m a d d e s i .

6 - M e y d a n L a r o u s s e ; A f o r o z m a d d e s i .

7 - N O Y A N , B e d r i : " B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e H u k u k D ü z e n i " [ D ü ş k ü n l ü k ] , I . U l u s l a r a r a s ı T ü r k F o l k l o r

K o n g r e s i B i l d i r i l e r i , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı . A n k a r a ( t y ) , 1 9 4 , 1 9 5 , 2 0 3 , 2 0 4 s .

8 - O R H O N , M u h a r r e m N a c i ; " A l e v i l i k t e E r k a n v e D ü ş k ü n l ü k M ü e s s e s e s i " C e m , S a y ı : 7 , 1 9 6 6 . 9 s .

9 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n : M e z h e p l e r v e T a r i k a t l a r T a r i h i , İs t a n b u l 1 9 6 4 . 2 6 8 - 2 6 9 s .

1 0 - Y I L M A Z , A b d u r r a h m a n ; T a h t a c ı l a r d a G e l e n e k l e r . A n k a r a 1 9 4 8 . 9 8 s .



B A N T L A R

H A C E M

B a n t N o

İ

İ ç e

K ö y

K a y n a k K i ş

T a r ih

B . 7 9 .0 0 0 4

S iv a s

Kangal

S o ğ u k p ın a r (M a m a ş )

C e m a l K O Ç A K

1 9 7 9

B . 9 4 .0 2 4 5

Ç o ru m

İskilip

ibik

H ü se y in G Ö Ç E N

7 .9 .1 9 9 4

B . 9 4 .0 2 4 8

Ç o ru m

E sc n ç a y


8 .9 .1 9 9 4

B . 9 5 .0 1 6 5

A m a sy a

M e rz i fo n

K a y a d ü z ü

S a d ık Ö Z T Ü R K

9 .1 0 .1 9 9 5

B . 9 5 .0 1 6 8

A m a sy a

M e rz i fo n

-A . T u ra n S A L T İ K

1 0 .1 0 .1 9 9 5

B 9 7 .0 1 5 5


Pazarcık

Çınarlı (Tcrolar)

M u s ta f a E N H A S

2 1 .6 .1 9 9 7

B 9 7 .0 2 5 5

M a n i sa

Akhisar

B c y o b a k a s .

A d i l G Ö K Ş İ N

2 3 .1 1 .1 9 9 7

B 9 7 .0 2 5 8

M a n i sa

Salihli

Kabazlı

A l i K O R K M A Z

2 7 .1 0 .1 9 9 7

B 9 7 .0 2 6 2

M a n i sa

Sanıhanlı

Dilek kas.

İ sm e t K A R L 1 B Ö L Ü K

3 0 .1 0 .1 9 9 7

55

A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E K U R B A N

İnanç gereği ya da b i r adağı yerine get i rmek iç in kesi len

insan ya da hayvan o larak tan ımlanan kurban , paleo l i t ık çağdan

beri doğaüstü güçlere hoş görünmek, on lardan kötü lüklere engel

o lmaların ı i s temek iç in gerçekleş t i ri len d insel b i r tö rendi r. Kurban ,

tüm dünya u luslarında tanrı larla insanoğlu arasında b i r yakın laşma

öğesi o lmuştur. Sümerler, esk i Grekler ve Hindularda, tanrı lara

insan kurban ed i lmesi örnekleri i le karş ı laş ı lmaktadı r. Kurbanın

k a y n a ğ ı k o n u s u n d a ç e ş i t l i v a r s a y ı ml a r i l e r i s ü rü l mü ş t ü r . B u

görüşlerden b i ri sine göre kurbanın amacı , insanla tanrı arasında,

yenen kurbanın e t inde b i r bağ kurmakt ı r. Diğer b i r görüş i se

k u rb a n ı n , t a n r ı n ı n b e s l e n m e s i g e re k t i ğ i i n a n c ı n d a n d o ğ mu ş *

olab i leceğid i r. Kurban , hemen hemen bütün inançlarda kanl ı ve

kansız o lmak üzere ik i şeki lde gerçekleş t i ri l i r . Kanl ı kurbanlar,

insan ve hayvan kesimi ya da vücut larından b i r parça kan ak ı tmak

ş e k l i n d e g e rç e k l e ş i r . K a n s ı z k u rb a n l a r i s e y i y e c e k v e i ç e c e k

şekl inde sunulur.

Kurban inancı , adak inancıy la da bağın t ı l ıd ı r. Bi r d i leğ i

y e r i n e g e t i rme s i y a d a b i r t e h l i k e d e n k o ru n ma s ı i ç i n g ü c ü n e

inanı lana veri leceği vaat ed i len şey o larak tan ımlanan adak , en

i lkel top lu luklarda da görü lmüş ve çoğunlukla kurban inancıy la

b i rl ik te yürü tü lmüştür. İslam inancında adak , Al lah ' tan İslam

esaslarına uyulara k b i r i s tek ya da d i lek te bulunuş ve bundan dolay ı

A l l a h ' a v e r i l e n s ö z ü n i b a d e t , o ru ç v e y a k u rb a n o l a ra k y e r i n e

g e t i r i l i ş i n d e n i b a r e t t i r . ( M a ı d e . 3 ) ' d e

"Şunlar size haram

kılınmıştır... Allah 'tan başkası adına boğazlana nlar...,dikili adak /

107



taşları üzerine boğaz/ananlar..., bunlar birer fısktır, yoldan

çıkıştır. "

deni lmektedi r. Ayet ten de an laş ı ld ığ ı g ib i herhangi b i r

z iyaret , adak yerinden d i lek ya da n iyet te bu lunarak kurban kesmek

İ s l a m i n a n c ı y l a b a ğ d a ş ma ma k t a d ı r . A d a k k u rb a n l a r ı n d a a d a k

s a h i b i n i n , k e s i l e n h a y v a n ı n e t i n d e n y e m e m e s i y a y g ı n b i r

u y g u l a ma d ı r .

İslam inancına göre Al lah , İbrahim Peygamber' i s ınamak

için oğlu İsmai l ' i kendisine kurban etmesin i i s temiş , İbrahim

Peygamber oğlu İsmai l ' i keseceği sı rada Al lah gökten b i r koç

i n d i rmi ş v e H z . İ s ma i l ' i n y e r i n e b u k o ç u k u rb a n e t me s i n i

buyurmuştur. İnsan kurban etme geleneği de böylel ik le ortadan

kald ı rı lmış t ı r. (Safat . 102 - 108) 108 . ayet te ,

"sonra gelenlere onu

hatırlatacak bir şey bıraktık " d e n i l m e k t e d i r k i b u , K u rb a n

Bayramı 'm işaret eder. Yı lda b i r kez kut lanan d in i bayramlardan

b i r i o l a n K u rb a n B a y ra mı ' n d a , ö z g ü r , e k o n o mi k g ü c ü o l a n

Müslüman k iş i iç in kurban kesmek, İslam din i açısından vacip t i r.

Kesi len kurbanın üçte b i ri fak i rlere , üçte b i r ya da daha fazlası

a k r a b a v e k o m ş u l a r a d a ğ ı t ı l d ı ğ ı g i b i , k a l a n ı e v h a l k ı n c a

tüket i lmektedi r. Adak kurbanın ın tersine , kurban sah ib in in kest iğ i

kurbanın e t inden yemesinde b i r sak ınca yoktur.

T ü r k l e r M ü s l ü m a n l ı ğ ı k a b u l e t t i k t e n s o n r a k u r b a n

adet lerinde de değişmeler o lmuştur. Buna rağmen esk i inançların ın

iz lerin in tamamen si l ind iğ in i söylemek de mümkün deği ld i r. Su

kaynağı , taş , toprak ve ağaca kutsiyet a t fe tme, yat ı rlardan adakta

b u l u n ma , e s k i T ü rk k ü l t ü rü n d e n g ü n ü m ü z e d e ğ i n g e l e b i l e n i n a n ç

kal ın t ı larıd ı r.

Ş a ma n i s t T ü rk l e r ' d e , k u rb a n s u n u l ma d a n a y i n v e t ö re n

yapı lmaz, kanl ı veya kansız kurban sunulurdu . Kanl ı kurbanların

56

e n ma k b u l ü a t ' t ı . E rk e k h a y v a n l a r d a h a ma k b u l s a y ı l ı rd ı . Ş a m a n ,

yanında bulunan b i rkaç k ış ı i le kurbanl ık hayvanı boğmak ve bel

k e mi k l e r i n i k ı rma k s u re t i y l e i ş k e n c e i l e ö l d ü rü rd ü . K e s t i k l e r i

hayvanın e t i yendik ten sonra kafaları s ı rık lara ası l ı r , kemikler

d ikkat le top lanarak kayın çubukları üzerine konur, sonra kurban

iskelesi üzerine kald ı rı l ı rd ı . Burada üzerine kayın ağacın ın dal ve

yaprakları seri l i r , bunlar orada tanrıya sunulmuş o larak kal ı rlard ı .

K e mi k l e r i n h e p s i e n k ü ç ü k p a rç a s ı n a k a d a r k u rb a n i s k e l e s i n i n

üzerinde bulunmadığ ı tak t i rde bu büyük b i r fe laket say ı l ı rd ı .

Türk ler 'de top lu luk iç inde, kesi len hayvanın e t inden hangi

parçayı a lacağı k iş in in top lumdaki konumuna göre bel l i o lurdu ,

buna da "ü lüş" deni rd i . Ev sah ib i en iy i say ı lan arka but k ısmını

Ş a ma n ' a h e d i y e o l a ra k s u n a rd ı .

Ş a ma n i z m ' d e n B u d i z m ' e , Z e rd ü ş t l ü k ' t e n İ s l a m ' a d e ğ i n

bi rçok inanç ve kül türden iz ler taş ıyan , bunları Anadolu potasında

eri terek Anadolu 'ya özgü fark l ı b i r yorum olarak ortaya ç ıkan b i r

i n a n ç , k ü l t ü r , f e l s e fe v e y a ş a m b i ç i mi g i b i t a n ı ml a r ı y a p ı l a n

Anadolu Alevi l ığ i 'ndekı kurbanla i lg i l i uygulamalara bakı ld ığ ında

d a b u mo z a i k y a p ı n ı n k e n d i n i h i s s e t t i rd i ğ i g ö rü l ü r . İ s l a m

inançların ın sın ı rl ı ö lçü lerde bast ı rab ı ld ığ i kurban geleneğinde esk i

Türk kül türüne a i t unsurların ağ ı rl ık l ı o larak yaşat ı ld ığ ı d ikkat i

ç e k me k t e d i r .

A n a d o l u A l e v i l ı ğ i ' n d e k u rb a n ; " t e rc ü ma n " , " l o k ma " , " r ı z a

l o k ma s ı " g i b i a d l a r l a, k u rb a n k e s me k i s e ç o ğ u z a ma n " t ı ğ l a ma k "

kel imesi i le i fade ed i lmektedi r.

A n a d o l u A l e v i l ı ğ i ' n d e , k e s i l e n k u rb a n l a r i k i ş e k i l d e

sın ı flandı rı l ı r:

1 - İçeri kurbanları

2- Dışarı kurbanları



1 - i ç e r i K u r b a n l a r ı

Anadolu Alevi ler inin ibadet biçimi olan

c e m l e r d e b e l i r l i r i t ü e l l e r e b a ğ l ı o l a r a k b i r s e r e m o n i i l e

gerçekleşt irdikler i ve cemde ki on iki hizmetten bır ı olarak ibadet in

asl i unsur lar ından bir ini oluşturan kurbanlardır , ki bu kurbanlar

bel l i dönemlerde bel l i amaçlar için kesi l i r ler .

a ) _ Mı ı h m T eı n Ku r i î an j : Mu h ar r em ay ı b i t i m i n d e k es i l en

ve köy halkı taraf ından toplu halde yeni lmesine özen göster i len

k u r b an d ı r . Ku r b an ı h e r k es k en d i s i a l ı p k ese r . Ç i ğ d ağ ı t ı l m az .

Kurban kesi len eve gidi lerek yeni l i r . Pişmiş halde evlere de

dağıt ı labi l i r .

b ) G ö r g ü K u r b a n ı :

Yola giren bir Alevi - Bektaşi 'nin i lk

g i r i ş t ö r en i n d e k esm es i g e r ek en k u r b an d ı r . Cem d e k ö y h a l k ı

taraf ından toplu halde yenir . Kurban, görülen (görgüye giren) kişi

taraf ından al ınır .

ç ) Y ı l K u r b a n ı :

Bir Alevi - Bektaşi 'nin, senede bir bağl ı

olduğu dede ya da baba taraf ından görülmesi gerekir . Bektaşı lerde

"baş okutmak" olarak bi l inen cemlerde kesi len bu kurbana "Yıl

Kurbanı" denir . Cemde köy halkı taraf ından toplu halde yenir .

Kurban, kurban sahibi taraf ından al ınır .

d ) _ A M a l M u s a K u r b a n ı ( B i r l i k K u r h a n ı ) : B i i t i i n

k ö y l ü n ü n k a t ı l ı m ı y l a a l ı n an k u r b an , t o h u m l a r ek i l m ed en ö n ce

Abdal Musa adına kesi lerek cemde köy halkı taraf ından toplu halde

yenir .

e ) JNİ UMh i p J£ u r h an ı : An ad o l u A l ev i - Bek t aş i l i ğ i ' n i n

temel ni tel ikler inden bir isi olan Musahipl iğe (yol ya da ahiret

k a r d eş l i ğ i ) g i r i ş m er as i m i n d e i k i m u sah i p t a r a f ı n d an a l ı n a r ak

kesi len kurban, köy halkı taraf ından cemde toplu halde yenir . Bu

k u r b an ı n d i ğ e r b i r ad ı d a "ö z k u r b an ı " o l u p , k a r d eş l i k t en

ayr ı l ınmaması , iki kişinin özler ini bir leşt i rmesi anlamına gel i r .

59

t ) D ü şk ü n K a l d ı r ma K u r b a n ı : İşlediği bir suçtan dolayı

cezalandır ı larak düşkün olan bir kişinin, bel l i bir süre sonra aynı

su çu b i r d ah a i ş l em ey eceğ i n e k an aa t g e t i r e r ek t a r i k a t a g e r i

dönmesine karar ver i lmesi ve bunun için yapı lan ceme "düşkün

kaldırma" denir . Bu cemde düşkünlüğü kalkanın kest i rdiği kurban,

köy halkı taraf ından toplu halde yenir .

g)

D a r K u r b a n ı ( D a r d a n İ n d i r m e ) :

Ö l en b i r can ı n

ardından, musahibi ya da var isler i taraf ından, onun ger ide kalan

alacak vereceğini hal letmek için yapı lan cemde kesi len kurbandır .

Kesi len bu kurbanla ölen can için köy halkından r ızal ık al ınır .

İçer i kurbanlar ını düşkünler yiyemez, düşkünün kurbanı da

y en m ez .

İçer i kurbanlar ı , koç, koyun, büyükbaş hayvanlar olarak

kesi l i r . Erkek hayvanlar , özel l ikle koç daha makbul sayı l ı r .

İ çe r i k u r b an l a r ı n d ak ı g en e l b i r ö ze l l i k , p i ş i r i l m ed en

dağıt ı lmaması ve köy halkı taraf ından toplu halde yeni lmesidir .

Bu uygulamanın toplumdaki kolekt if ruhu ar t t ı rarak toplumsal

dayanışmayı sağlamaya yönel ik bir çaba ve kurbanın toplu halde

yenilmesi geleneğinin geçmişten günümüze bir yansıması olarak

d eğ e r l en d i r m ek g e r ek i r . Kem i k l e r i n k ay b o l m as ı n ı en g e l l em ek d e

ayr ı bir neden olarak değer lendir i lebi l i r .

2 - D ı şa r ı K u r b a n l a r ı :

Dışar ı kurbanlar ı , bir di leğin gerçekleşmesi

ya da bir adaktan dolayı kesi len kurbanlardır . Adak kurbanlar ı ,

k a n l ı y a d a k a n s ı z k u r b a n ş e k l i n d e u y g u l a n a b i l m e k t e d i r .

1 1 . 1 0 . 1 9 9 5 t a r i h i n d e Am asy a i l i Ham am ö z ü i l çes i Yem i ş en

köyünde yapmış olduğum bir der leme çal ışmasında kaynak kişi

Abdullah BALCI, adak kurbanını şöyle tar i f ediyordu:

"Adak

kurbanı niyete bağ lıdır, ne adarsan onu verirsin, bir elma bile

107



kurban olabilir. Daha çok adak kurbanı olarak Cebrail adı verilen

bir horoz kesilir. " Adak kurban ı o larak kesi len horoz ve tavuklara

Cebrai l deni lmesine i l işk in söylenceyi 29 .02 .1996 tarih inde Aydın

i l i Bozdoğan i lçesi Alamut köyünde yapmış o lduğum bi r derleme

ç a l ı ş ma s ı n d a k a y n a k k i ş i M e h me t B U R U K ş ö y l e a n l a t ı y o rd u ;

"Cebrail, seksen bin yıl konacak bir yer bulamadan uçtuktan sonra

kubbede bir nurdan kandile konar. Konunca terler ve terinden

köpükler oluşur. Bu köpükler Hakk'ın emri ile yumurta olur, bu

yumurtalardan bugünkü tavuk ve horozların nesli oluşur. Onun

için tavuk ve horozlara Cebrail denir. Horozların sabah namazında

ötmesinin sebebi, Cebrail'in ve arştaki meleklerin sesini

duymalarıdır. "

A n a d o l u A l e v i l i ğ i ' n d e a d a k k u rb a n ı o l a ra k k o ç , k o y u n v e

büyükbaş hayvanlar da kesi lmesine rağmen yaygın o larak Cebrai l

kesi lmektedi r. Adak kurbanları da ç iğ o larak dağı t ı lmaz, p iş i ri l ip

toplu halde yeni lmesine özen gösteri l i r .

i s lam inancıy la bağdaşmayan yat ı r ve z iyaret yerlerinden

istek te bulunarak adak kurbanı kesme, Anadolu Alevi - Bektaşi

kül türünde yaygın b i r uygulama o larak varl ığ ın ı korumakta ve

e s k i T ü r k k ü l t ü r ü n d e k i a t a l a r k ü l t ü n ü n i z l e r i n i t a ş ı y o r

g ö rü n me k t e d i r .

A n a d o l u A l e v i - B e k t a şı l e r i n c e K u rb a n B a y r a mı ' n d a d a ,

y a y g ı n o l a m a m a k l a b i r l i k t e , k u r b a n k e s i l m e k t e d i r . K u r b a n

Bayramı 'nda kesi len kurban , köylerde y ine kesi len ev lere g id i lerek

t o p l u h a l d e y e n i l m e k t e , p i ş i r i l e n k u r b a n e v l e r e d e

g ö n d e r i l me k t e d i r . Ç ı ğ d a ğ ı t ı l ma ma k t a d ı r . G e l e n e k t e n k o p u k k e n t

yaşamı içeri sinde i se kül türel e tk i leş imin , Alevi - Bektaşi lerı İslami

61 107

k u ra l l a ra u y g u n k u rb a n k e s me k o n u mu n a g e t i rd i ğ i v e h e rh a n g i

b i r f a rk l ı lı ğ ı n b u l u n ma d ı ğ ı g ö z l e ml e n me k t e d i r .

Bunun d ış ında, Anadolu Alevi - Bektaşi lermce 6 Mayıs

H ı d ı re l l e z ' d e me z a r l ı k l a ra g i d i l e re k k u rb a n l a r k e s i l me k t e d i r k ı

bu , Türk kül türündeki a ta lar kü l tünün günümüze b i r gelenek o larak

yansımasından başka b i r şey deği ld i r. 21 Mart ' t a kesi len Nevruz

k u rb a n ı i s e , b u g ü n ü n H z . A l i ' n i n d o ğ u m g ü n ü o l a ra k k a b u l

e d i l me s i n d e n k a y n a k l a n ı y o r g ö rü n me k l e b i r l i k t e b u t a r i h i n

y ü z y ı l l a rd a n b e r i d o ğ a n ı n c a n l a n d ı ğ ı , k ı ş ı n s o n a e r i p b a h a r ı n

b a ş l a d ı ğ ı g ü n o l a ra k k a b u l e d i l i p k u t l a n d ı ğ ı d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e ,

k e s i l e n k u rb a n ı n b a h a ra e rme n i n m u t l u l u ğ u n d a n o l a b i l e c e ğ i a k l a

gelen b i r d iğer husustur.

K u rb a n o l a ra k k e s i l e c e k h a y v a n ı n h e rh a n g i b i r f i z i k s e l

eksik l iğ in in o lmaması gereki r.

İ ç e r i k u rb a n l a r ı n d a , k e s i l e c e k k u rb a n ı n b o y n u z l a r ı n a

elmalar tak ı l ıp , a l ın ve kuyruk üst lerine boyalar sürü lerek süslen i r.

Tığ lanacak kurbanlar, cem meydanına get i ri l ip su ve tuz

veri ld ik ten sonra serbest b ı rak ı larak b i r işaret vermesi beklen i r

(işemesi , melemesi vb . ). Bu işaret i verd ik ten sonra kurbana abdest

a ld ı rı l ı r . Sağ e l ı s la t ı larak hayvanın sağ bacağı d iz inden aşağı

sıvazlan ı r. Arka ayaklar da y ıkandık tan sonra kuyruğu kald ı rı larak

al tma su serp i l i r . Dedenin önüne get i ri lerek sağ ön ayağı gözünün

ya da kulağ ın ın üstüne konan kurban -k ı bu hareket Hz. İsmai l ' in

k e s i l e c e ğ i z a ma n g ö z l e r i n i n b a ğ l a n ma s ı n ı c a n l a n d ı rma k i ç i n

y a p ı l ı r - d e d e t a ra f ı n d a n d u a l a mr ; K u rb a n ı H a l i l , Fe rma n - ı C e l i l ,

t ığ -ı Cebrai l , i taa t -ı İsmai l kurbanlarımızı dergahı izzet inde kabul

eyle , lokmaya sevap yazı la , kazaları , afe t leri , bela ları defetmiş

o l a . N u r -u N e b i , k e re mi A l i , g ü l b e n k - i E v l i y a , H ü n k a r H a c ı



Bcktaş-ı Vel i . . . gerçek eren lerin demine Hu, dedik ten sonra ya

A l l a h , y a M u h a mme d y a A l ı p i r i mi z , ü s t a d ı mı z H ü n k a r H a c ı

Bektaş-ı Vel i , gönül b i rl iğ i i le d iyel im b i r Al lah , der. Cemde

bulunanlar secdeye varı rlar. (Dualar fark l ı şeki l lerde o lab i l i r, bu

dede ya da babanın o konudaki b i lg i b i rik imine bağl ıd ı r. Standart

b i r dua örneği yoktur. ) Daha sonra "zaki r" tarafından üç kurban

"dı ıvaz" ı okunur. Okunan duvaz örneklerinden Pi r Sul tan 'a a i t

b i r dört lük şöyledi r;

Abdal P i r Su l tan ' ım e r Hak ' s ın e r Hak

Münk i r ku l l ar ından ı rak s ın ı rak

Kurdun i ş i name rt lokmas ı yemek

Hak i ç in adanan kurbana ney le r

D u a l a n a n k u rb a n , o n i k i h i z me t s a h i b i n d e n b i r i o l a n

"kurbancı" tarafından d ışarı gö türü lerek t ığ lan ı r. Kurbancı h izmet i ,

o ğ l u İ s ma i l ' i A l l a h ' a k u rb a n e t me k i s t e y e n H z . İ b ra h i m ' d e n

kalmışt ı r kanısı geleneksel Alevi - Bektaşi kü l türünde yaygın

o l ma k l a b i r l i k t e , e s k i T ü rk k ü l t ü rü n d e d e k e s i l e n k u rb a n l a r ı n

"kazancı" ad ı veri len ik i k iş i tarafından hazı rlandığ ı , göz önüne

al ınması gereken b i r d iğer husustur. Kurbancı h izmet i , b i r erkek

tarafından yürü tü lmekle b i rl ik te kadın ve erkek yard ımcı lar da

b u l u n ma k t a d ı r . K a d ı n y a rd ı mc ı l a r , e t l e r i n p a rç a l a n ma s ı v e

p i ş i r i l m e s i a ş a m a s ı n d a g ö r e v a l m a k t a d ı r l a r . K a n ı n r a s g e l e

akmasın ı engel lemek iç in önceden hazı rlanan kuyunun (tercüman

kuyusu) başına get i ri len kurbanın b i r ayağı serbest b ı rak ı l ıp d iğer

üç ayağı bağlan ı r ve başı k ıb leye çevri lerek kesi l i r . Kurbanın

kesi l i rken inci t i lmemesı iç in özel b i r gayret sarfed i l i r . Derisi

63

y ü z ü l e n k u r b a n , k e m i k l e r i n i k ı r m a m a y a ö z e n g ö s t e r i l e r e k

parçalan ı r ve p iş i ri l i r . Kurbanın c iğerlerinden hazı rlanan lokma,

c e md e b u l u n a n c a n l a r t a ra f ı n d a n y e n i r k i b u , b i r k u rb a n ı n

ciğerlerin i paylaşan canların b i rl ik o lmaların ı b i rb i rine candan

bağlanmaların ı i fade eder.

M u s a h i p c e mi n d e k e s i l e n k u rb a n ı n y ü re ğ i , mu s a h i p l e r

tarafından yeni r.

P i ş i r i l me d e n ö n c e k u rb a n e t i n d e n h e rh a n g i b i r p a rç a

a l ı n a ma y a c a ğ ı g i b i , d e d e i z i n v e rme d e n y e me y e b a ş l a ma k d a

mü mk ü n o l a ma ma k t a d ı r . D e d e , " d e s t u r ş a h " d e y i p b i r l o k ma

ald ık tan sonra yemeye başlanmaktadı r. Dağı t ım yapı l ı rken e lden

geld iğ i kadar eş i t davranı lması da uyulması gereken b i r d iğer

h u s u s t u r . C e me k a t ı l a ma y a c a k d u ru md a o l a n h a s t a v e y a ş l ı

k iş i lerin ev lerine kurban et i gönderi lerek onların da nasip a lmaları

sağ lan ı r.

Kurbanın en son lokması k ı rk lar aşkına yendik ten sonra

sofra bağlan ı r ve dede hayı r duası okur:

"Bismi Şah, Allah Allah. Elhamdülillah, nimeti devlet

ziyade ola. Er Hak bereketin vere. Bu gitti yenisi gele. Nimeti

Celil, bereketi Halil ola. Artsın eksilmesin, taşsın dökülmesin. Bir

nimeti nur ola... gerçeğin demine Hu... "

der ve cem "bi rle"n i r.

Et i yenen kurbanın kemiklerin in eksiksiz o larak top lan ıp

t e r c ü m a n k u y u s u n a g ö m ü l m e s i g e r e k i r . K e m i k l e r g e ç m i ş t e

k u rb a n ı n d e r i s i n e s a rı l a ra k g ö mü l ü rk e n g ü n ü mü z d e b u u y g u l a ma

d e r i n i n z i y a n o l d u ğ u g e re k ç e s i i l e o r t a d a n k a l k mı ş t ı r . B u

uygulamaya kaynakl ık e t t iğ i söylen i len b i r söylenceyi 11 .12 .1992

tarih inde Kırıkkale i l i Keskin i lçesi Haydar Sul tan köyünden

kaynak k iş i Mustafa BABÜR şöyle an lat ıyordu;

107



"Hoca Ahmet Yesevi 99 tane talebe okuturdu, bunların

kalfaları Viranı, Nesimi, Baba Mansur ve Nasrettin Hoca idi. Hoca

Ahmet Yesevi 'nin bir kara kuzusu vardı. Hoca bu kuzuyu keser

yer, sonra kemiklerine zarar vermeden birleştirir, deriyi üstüne

örter, dua eder ve kuzu kalkar gider yayılırdı. Kalfa başları herşeyi

öğrenir bilirlerdi. Hoca Ahmet Yesevi bir geziye giderken

öğrencilerini bu dört kalfaya bıraktı ve okula bakmalarını istedi.

Birgiin dört kalfa, nasıl olsa Hoca 'nın okuduğu duayı öğrendik,

canımız da et istiyor, kuzuyu kesip yiyelim, sonra diriltiriz dediler.

Kuzuyu kesip yediler, ancak bir kemiği eksik kaldığı için kuzu

topal oldu. Hoca döndüğünde kuzunun topal olduğunu gördü ve

sordu. Kuzuyu Virani 'nin kestiğini öğrendiğinde "sen yedi defa

Hak aşkına kesil ve viraneye dol" diye intizar etti. Bir virane

taşlık yere atıldığı için adı Virani kaldı. Baba Mansur'un kuzuyu

astığını öğrendiğinde, "sen de Hak aşkına asıl", Nesimi'nin

kuzuyu yüzdüğünü öğrendiğinde "sen de Hak için yüzül" dedi.

Nasrettin Hoca 'ya sordu "sen ne yaptın? ", Nasrettin Hoca; "ben

de güldüm " dediğinde ona "sana da kıyamete kadar gülsünler"

dedi. Bunlar intizarı Hoca 'dan aldıkları için bu söylenenler oldu.

Bundan dolayı kurbanın kemikleri toplu halde bir kuyuya gömülür,

böyle bir kuyunun üstünde bilinmeden dahi ev yapılsa o ev düzen

tutmaz. "

T a h t a c ı l a rd a y a y g ı n o l a n b i r u y g u l a ma y a g ö re k u rb a n ı n

başın ı ancak dört kapıy ı tekmil eden (musahip , aş ına, peşine,

ç ığ ı ldaş) y iyebi l i r. Bunu k imse yapamadığ ı iç in kurbanın başı

tercüman kuyusuna a t ı lmaktadı r. Aynı şeki lde kurbanın yüreğin i

b i r eh l -i sad ık yani dünyada h iç yalan söylememiş b i rin in yemesi

gereki r k ı böyle b i r insan da bulunmadığ ından yürek de tercüman

kuyusuna a t ı l ı r .

65

A n a d o l u A l e v i l i ğ i ' n d e k i k u rb a n k e mi k l e r i n i n t o p l u h a l d e

b i r k u y u y a g ö m ü l m e s i u y g u l a m a s ı h e r n e k a d a r b ö y l e b i r

söylenceye dayandı rı l ı rsa da , bunu esk i Türk kül türündeki kurban

kemiklerin in kurban i skelesi deni len ağaçlar üzerine konup tanrıya

sunulmuş o larak orda kalması , eksik kemik o lmasın ın büyük b i r

fe laket o larak değerlendi ri lmesi inancına bağlamanın daha tu tarl ı

b i r görüş o lacağı inancındayım.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i ' n d e k i y a y g ı n b i r i n a n ı ş a g ö re d e b u

dünyad a Hak iç in kesi len kurbanlar, huzi r-i mah şerde Burak o lup >c

k e s e n l e r i n i S ı ra t k ö p rü s ü n d e n g e ç i re c e k l e rd i r . K e mi k l e r i n t o p l u

olarak b i r yere gömülmesinde bu inancın da e tk isin in o lab i leceği

d ikkat i çeken b i r başka husustur.

A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i k ü l t ü rü n d e k i o l g u l a r ı b i r t e k

kaynağa bağlayarak açık lamak ya da tari f e tmek o ldukça güçtür.

Orta Asya 'dan Anadolu 'ya gel i rken gerek i lk , gerek son mekanda,

gerekse göç yol lan üzerinde karş ı laş ı lan değiş ik inanç ve kül türler,

Anadolu Alevi l iğ i dediğ imiz kavramı yaratmışt ı r k i bu kavram ne

O r t a A s y a Ş a m a n i z m ' i n e d e A n a d o l u ' d a ş e k i l l e n m i ş o l a n

Müslüman ' l ık la tek başına bağdaşmaz. Her ik isinden de a lmış

o l d u ğ u ş e y l e r o l ma k l a b i r l i k t e b u n l a r ı n d ı ş ı n d a B u d i z m ' d e n

Brahmanizm'e , Zerdüşt lük ' ten Anadolu 'da yerleş ik esk i kü l türlere

değin b i rçok inanç ve kül tür öğesi Anadolu 'ya özgü fark l ı b i r

yorum olarak karş ımıza ç ıkmaktadı r.

Konumuz o lan kurbanda i se taş ıd ığ ı küçük orandaki İslami

unsurlardan çok , esk i Türk kül türündeki kurbanla i lg i l i p ra t ik lerin

ve inançların yaşat ı ld ığ ı görü lmekte , her ne kadar bunlara İslami

bi r k ı l ı f uyduru lmaya çal ış ı l sa da a l t ında yatan öz, her zaman

kendin i h isset t i rmektedi r.

107



V A R A R L A N I L A N K A Y N A K L A R

I - B A Ş E R . D o ç D r . Z e k i ; İ ç t i m a i A d e t l e r i m i z - İ n a n ç l a r ı m ı z v e E r z u r u m İ l i n d e k i Z i y a r e t Y e r l e r i m i z .

A n k a ra 1 9 7 2 . 1 6 s .

2 - B E N E K A Y . Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k . İ s t a n b u l 1 9 6 7 . 1 7 3 s .

3 - B İ R D O Ğ A N . N e j a t ; A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 1 0 5 s .

4 - B O Z K l ı ' R T , F u a t ( H a z ı r l a y a n ) ; B u y r u k , A n k a r a 1 9 8 2 , 6 6 . 6 7 , 7 3 s .

5 - E R Ö Z . P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , 2 9 6 . 3 0 2 s .

6 - H A N Ç E R L İ O Ö L U , O r h a n ; İn a n ç S ö z l ü ğ ü .

7 - İ N A N . A b d u l k a d i r ; T a r i h t e v e B u g ü n Ş a m a n i z m , A n k a r a 1 9 8 6 , 1 0 0 , 1 0 1 , 1 0 4 s .

8 - N O Y A N . B e d r i : B e k t a ş i v e A l e v i l i k N e d i r , A n k a r a 1 9 8 7 , 3 3 0 , 3 3 1 s .

9 - O Y T A N . M . T e v f ı k ; B e k t a ş i l i ğ i n İ ç y ü z ü , İ s t a n b u l ( t y ) 1 6 1 s

1 0 - Ö Z T E L L İ , C a h i t ; P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı B ü t ü n Ş i i r l e r i , İ s t a n b u l 1 9 8 5 , 3 1 8 s .

I I - R A D I . O F F , W , ( Ç e v : P r o f . D r . A h m e t T E M İ R ) ; S i b i r y a ' d a n S e ç m e l e r . A n k a r a 1 9 8 6 . 2 4 5 , 2 4 6 . 2 4 9 s

1 2 - T A N Y U . D r H i k m e t ; A n k a r a Ç e v r e s i n d e A d a k v e A d a k Y e r l e r i , A n k a r a 1 9 6 7 , 3 1 0 s .

1 3 - Y E T K İ N . Ç e t i n ; T ü r k H a l k H a r e k e t l e r i v e D e v r i m l e r i . İ s t a n b u l ( t y ) .

1 4 - Ö Z T Ü R K . P r o f D r Y a ş a r N u r i ( Ç e v i r e n ) : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i . İs t a n b u l 1 9 9 3 .

1 5 - Y I L M A Z , A b d ı ı r r a h m a n ; T a h t a c ı l a r d a G e l e n e k l e r , A n k a r a 1 9 4 8 , 6 8 s .

Kültür Bakanlığı , Halk Kültürlerini Araşt ırma ve


B A N T L A R

H A G E M

B a n t N o

İ

İ ç e

K ö y

K a y n a k K iş i

B . 9 2 .0 4 5 3

Kırıkkale

K e sk in

H a y d a r su l t a n

M u s ta f a B A B Ü R

B . 9 4 .0 2 6 1

Ç o ru m

O sm a n c ık

Ç a m p ın a r

D a v u t B A Y R A I .

B . 9 4 .0 2 4 7

Ç o ru m

Escnçay


B . 9 5 .0 1 6 0

A m a sy a

G ö y n ü c c k

Şarklı

M e h m e t K IL IÇ

B . 9 5 .0 1 6 4

A m a sy a

M e rz i fo n

K a y a d ü z ü


B 9 5 .0 1 7 0 -7 1

A m a sy a

H a m a m ö z ü

Ycmişen

A b d u l l a h B A L C I

B . 9 5 .0 1 7 4

A m a sy a

G . H a c ık ö y

S a ra y ö z ü

H a y d a r A L T U N

B . 9 6 .0 0 2 7 -2 8 Aydın B o z d o ğ a n A la m u t M e h m e t B U R U K

B . 9 6 .0 0 3 0 -3 1

Aydın

Y ı lm a z k ö y

H ü se y in K O R T

67

A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E İ Ç K İ

( Ba d e , D e m, D o l u , M e y )

Ali 'y i seven Al i 'ye uyan an lamından hareket le ortaya ç ık t ığ ı

söylenen Alevi l ik , zaman içeri sinde bu tan ımdan fark l ı b i r ç izg ide

A n a d o l u ' y a ö z g ü b i r y o ru m k a z a n mı ş t ı r k i b i z b u n a A n a d o l u

Alevi l iğ i d iyoruz. Anadolu Alevi l iğ i her ne kadar (Alevi , Bektaşi ,

Kızı lbaş , Tahtacı , Çepni ) vb . i s imler a l t ında fark l ı ko l lara ayrı l ıyor

v e b u l u n d u k l a r ı c o ğ ra fy a l a rd a fa rk l ı g e l e n e k v e g ö re n e k l e r i

yaşat ıyor o lsalar da , inanç özel l ik len in koruyan gruplarda pek çok

ortak noktanın yaşat ı ld ığ ın ı görürüz.

Anadolu Alevi l iğ i kendine özgü gel iş im çizg isiy le h içb i r

z a m a n g e n e l a n l a m d a k i A l e v i l i k t a n ı m ı y l a s ı n ı r l a n m a m ı ş ,

bünyesinde yapı lan b i rtak ım prat ik ve uygulamalarla İslam dai resi

d ı ş ı n d a d e ğ e r l e n d i r i l mi ş t i r . B u d e ğ e r l e n d i rme d e e n b e l i r l e y i c i

e tkenlerden b i ri de Anadolu Alevisin in bade, dem, dolu , mey vb .

ad larla i fade e t t iğ i içk i geleneğid i r.

K e n d i n i g e rç e k M ü s l ü ma n s a y ma s ı n a , K u r ' a n ' ı k u t s a l k i t a p

b i l me s i n e , A l l ah v e M u h a m me d ' e , o l a n i n a n c ı n a ra ğ me n , A n a d o l u

A l e v i s i n ı K u r ' a n ' ı n b u k o n u d a k i k e s i n h ü k m ü n e u y m a k t a n

al ıkoyan nedi r?

Anadolu Alevi l iğ i b i r inanç o lma özel l iğ in in yanısı ra aynı

zamanda b i r kü l tür ve yaşama b içimidi r. Ti i rk ler ' in İslamiyet ' i

kabul e tmeden önce iç inde bulundukları inanç ve kül tür dai resi ,

İ s l a mi y e t ' i k a b u l l e n me l e r i i l e b i r l i k t e b i rd e n b i re o r t a d a n

kalkmamış; b i r k ısmı iç ine g i rd ik leri yeni inancın kural larına

uyarken , b i r k ısmı yüzyı l lard ı r yaşadığ ı inanç ve kül türe yeni d in

107



çevresinde uygun b i rer k ı l ı f bu lup , yeni d ine a i t göstererek esk i

inanç, gelenek ve göreneklerin i yaşatmışlard ı r. Bunlar Anadolu

Alevi lerid ı r.

T ü rk l e r ' d e A n a d o l u ' y a g e l me d e n ö n c e d e v a r o l a n i ç k i

geleneği , geld ik leri yeni ik l imde yani Anadolu 'da kendine kolayca

yer bulmuştur. Anadolu 'nun tarımsal üret ime dayal ı ekonomisinde,

ü z ü m ü r e t i m i n i n b o l l u ğ u v e A n a d o l u ' d a y a ş a y a n y e r l e ş i k

kül türlerde de içk in in her çağda varl ığ ı gözönüne a l ınd ığ ında,

üzümü n şarap ya da d iğer içk iler b iç iminde, esk i kü l türünü yaşatma

çabası iç indeki halk ın yaşamında yer a lmasın ın gayet doğal b i r

sonuç o lduğu görü lür.

İ s l a mi y e t ' i n k e s i n o l a ra k y a s a k l a d ı ğ ı v e h a ra m s a y d ı ğ ı

i ç k i n i n , K u r ' a n ' ı n (M a i d e 9 0 ) "Ey iman edenler, uyuşturucu /

şarap, kumar, tapılmak için dikilen taşlar fal okları şeytan işi birer

pisliktir, bunlardan uzak durun ki kurtuluşa eresiniz. "

şekl indeki

kesin hükmü ne rağmen , Anadolu Alevi - Bektaşi top lu luklar ınca

iç i lmeye devam edi ld iğ in i , hat ta bazı bö lgelerde Alevi inancın ın

ibadet b iç imi o lan cemlere kadar g i rd iğ in i görüyoruz.

Y a s a k l a r n e re d e n g e l i r s e g e l s i n , i ç k i g e l e n e ğ i , A n a d o l u

Alevi kü l türünde kendine sürekl i o larak yer bu lmuş ve varl ığ ın ı

k o ru mu ş t u r . A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k ı b i rç o k i n a n ç v e g e l e n e ğ e

temel o luşturan "Kırk lar Cemi" bu konuyu bel i rlemek açısından

da önemlid i r.

İnanca göre k ı rk lar, ku tsal l ık larına inanı lan , ara larında Hz.

Al i , Fatma ve Salman-ı Farisi 'n in bulunduğu b i l inen 40 k iş id i r.

H z . M u h a m m e d m i r a ç t a n d ö n e r k e n b i r e v d e t o p l a n t ı

o lduğunu görür, kapıy ı çalar içeri g i rmek i ster, içeridekı ler k im

olduğunu sorarlar, Peygamber o lduğunu söyler. İçerıdeki ler b iz im

68

aramıza Peygamber sığmaz d iyerek içeri a lmazlar. Peygamber geri

dönüp g iderken Hak 'dan b i r n ida gel i r, g i t o kapıy ı tekrar çal .

Peygamber döner kapıy ı tekrar çalar, içenden aynı soru soru lur

ve aynı cevap veri l ir , kapı y ine açı lmaz. Peygam ber dönüp g iderken

Hak 'dan y ine b i r n ida gel i r; benl iğ in i a t g i t o mecl i se dahi l o l .

Peygamber geri döner, kapıy ı çalar, içeridekı ler y ine k im o lduğunu

s o ra r l a r , Pe y g a mb e r b u d e fa , b i r fu k a ra y ı m d i y e c e v a p v e r i n c e

kapı açı l ı r . Peygamber içeri g i rd iğ inde 39 k iş i o ldukların ı görür.

Siz k imsin iz d iye sorar. Bize k ı rk lar derler şekl inde cevap al ı r.

Kırk ıncın ız nerde d iye sorar Dışarıya y iyecek top lamaya g i t t i d iye

cevap veri rler. Peygamber, s iz lerin Kırk lar o lduğu nereden malum

der. Bizler Kırk lar ' ız , b i rimiz neyse cümlemizde öyled i r derler.

Peygamber bunu i spat e tmelerin i i s ter, Hz. Al i ko lunu uzat ı r ve

bi r neşter vururlar 39 'unun kolundan da kan damlar, b i r damla

kan da d ışarıdan içeri gel i r. Bu y iyecek top lamaya g iden Salman-ı

Farisi 'n in kanıd ı r. Daha sonra e l inde b i r üzüm tanesiy le Salman-ı

Fa r i s i g e l ir . K ı rk la r , Pe y g a m b e r ' d e n b u ü z ü m t a n e s i n i k ı rk a p a y

etmesin i i s terler. Peygamber b i r üzüm tanesin i nası l k ı rka pay

e d e y i m d i y e d ü ş ü n c e y e d a l a r . B u n u n ü z e r i n e H a k ' d a n C e b ra i l ' e

emrolunur, cennet ten , nurdan b i r tabak a l Muhammcd 'e ver, üzümü

ezip şerbet ey lesin ve k ı rka pay e tsin . Peygamb er, üzümü cennet ten

gelen nurdan tabakta parmağıy la ezerek şerbet yapar. Kırk lar bu

şerbet ten içer mest o lurlar ve kalk ıp semaha dururlar.

A n a d o l u A l e v i l e r i , i b a d e t b i ç i m l e r i o l a n C c m ' l e r d e

geleneksel usu l lerle iç t ik leri içk in in , Kırk lar Mecl i si 'ndeki üzüm

suyunu temsi l e t t iğ ine inanı rlar. Alevi - Bektaşi edebiyat ında

sık l ık la iş lenen bu konuya i l işk in ık ı dört lük şöyledi r:

69



Pay ım ge l i r e ren le r in pay ından

Muhamme d ne s l i nde n A l i s o y undan

Kı rk lar ın i ç t iğ i engür suyundan

Bi r sen i ç sevd iğ im b i r de bana ve r .

•

Cenne t in kap ı s ın K ı rk lar açt ı l a r

To humunu y e r y ü z üne s a ç t ı l a r

B i r üzümü engür dey ip i ç t i l e r

S i ze mesc i t b i ze meyhane düş tü.

Anadolu Alevi lerin in ibadet b iç imi o lan cemlerde içk in in ,

sunulması ve iç i lmesi bel l i kural lar içeri sinde gerçekleş i r. İçki leri

dağı tmakla yükümlü o lan , -k i bu içk i ler k imi yerlerde su veya

şerbet k imi yerlerde de a lkol lü içk id i r-, Saki / Saka g ib i ad lar

veri len h izmet sah ib in in bulunması , içk i dağı tma iş in in rasgele

y a p ı l a ma y a c a ğ ı n ı d a g ö s t e r i r . D e d e t a ra f ı n d a n d u a l a n a n i ç k i ,

kadehe konduktan sonra sağ e l in avuç iç i i le a l ın ıp , so l e l göğse

konularak sunulur, aynı şeki lde a l ın ı r ve geri veri l i r . Bazen ik i

e l le tu tu larak sunulduğu da görü lür. Kadehin bu şeki lde sunulması

iç indeki içk iy i ve içen k iş in in ne kadar iç t iğ in i g iz lemeye yönel ik

bi r ey lem gib i görü lmektedi r. Cemlerde iç i len içk i sembol ik t i r,

sarhoş edecek kadar iç i lmez, sarhoş edecek kadar iç i len içk i

haramdır, sarhoşluk maddi deği l manevi sarhoşluk o lmal ıd ı r.

K ı r ı k k a l e i l i H a s a n d e d e i l ç e s i n d e 1 5 . 1 2 . 1 9 9 2 t a r i h i n d e

yapmış o lduğum derleme çal ışmasında kaynak k iş i Mehmet Al i

K U L D E D E O G L U (d e d e ) i ç k i i ç me n i n ü ç t i i r l ü o l a b i l e c e ğ i n i

söylüyor ve şöyle b i r sın ı flandı rma yapıyordu:

1- Aşka gel ip içmek: Canın i sted iğ inde b i r dostunla ı rmak

kenarına g id ip içmekt i r.

70

2 - Z e v k e g e l i p i ç me k : Z e n g i n i s e n me y h a n e y e g i d i p

içmekt i r.

3 - Mey o larak içmek: İçkin in asl ı budur. Cemlerde iç i len

bu içk ide, kalp k ı rı lmaz, huzur bozulmaz. Bu içk i Kırk lar

M e c l i s i ' ı ı d e Pc y g a mb e r ' i n e z d i ğ i ü z ü m s u y u n i y e t i n e

iç i l i r . Kaynak k iş i bu açık lamalarla b i rl ik te esk iden

c e m l e r d e i ç k i i ç i l d i ğ i n i a n c a k b u u y g u l a m a y ı

kald ı rd ık ların ı söylüyordu .

Ç o r u ı r f u n A l a c a i l ç e s i n e b a ğ l ı E s k i y a p a r k ö y ü n d e

12.9 .1994 tarih inde yapmış o lduğum bi r derleme çal ışmasında,

kaynak k iş i Hal i l TAŞDEMİR (dede), herşeyin fazlasın ın hat ta

fazla yenen yemeğin dahi haram olduğunu, onun iç in kararınca

iç ip Ehl -i Beyt muhabbet i yaparsan o içk in in hela l , eğer fazla iç ip

sarhoş o lursan o içk in in de haram olacağın ı söylüyordu .

26 .11 .1989 tarih inde Sivas i l i Divriğ i i lçesi i lçe merkezinde

K e v e n d i i z ü k ö y ü n d e n k a y n a k k i ş i H ü s e y i n Ş A H İ N ' l e (d e d e )

yapmış o lduğum derleme çal ışmasında, cemlerde içk i iç i lmediğ in i ,

içk in in cemden bağımsız b i r bö lümde iç i ld iğ in i , haram olmadığ ın ı ,

daha b i rleş t i ric i ve kaynaşt ı rıc ı o lduğunu, hoş sohbet yarat t ığ ın ı

s ö y l e y e re k ;

"Bize göre içki haranı değildir, çiinkii her şey insanlar

içindir. Alevilik de diyor ki herşey ehline helaldir. " şekl inde konuyu


Ç o ru m i l i M e c i t ö z ü i l ç e s i H i s a rk a v a k k ö y ü n d e 6 . 9 . 1 9 9 4

t a r i h i n d e y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me ç a l ı ş ma s ı n d a , k ö y l ü l e r

k ö y ü n d ı ş ı n d a E z e n D e d e a d ı n d a a d a k k u rb a n l a r ı k e s i l e n b i r

t ü rb e l e r i o l d u ğ u n u s ö y l e d i l e r . G ö rü n t ü a l ma k i ç i n t ü rb e y e

71



ç ık t ığ ım ızd a , y ak ın çev r e A lev i k ö y le r d en g e len b i r g r u b u n k u r b an

e t i i l e r ak ı i ç t ik l e r in i g ö r d ü m .

A lev i - Bek taş i ş i i r in d e , k o n u y la i lg i l i b i r ço k d ey iş le r y e r

a lm ak tad ı r . 1 7 . y ü zy ı l Bek taş i şa i r l e r in d en K u l N es im i 'n in k o n u y a

ilişkin iki beyiti şöyledir :

Ga h g i d e r i m m e d r e s e y e d e r s o k u r u m H a k i ç i n

Ga h g i d e r i m m e y h a n e y e d e m ç e k e r i m k i m e n e .

Ke lp rak ip ha ram d i yo rmuş şa rab ın b i r ka t res in

Sak i do ldur ben i çe r im günah ben im k ime ne .

S o n d ö n e m l e r d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e i ç k i g e l e n e ğ i n i n

i b a d e t b i ç i m l e r i o l a n c e m l e r d ı ş ı n d a y a ş a t ı l m a y a ç a l ı ş ı l d ı ğ ı

g ö r ü lü y o r . Y ap t ığ ım a r aş t ı rm ala r d a b i r ço k k ö y d e es k id en c em le r d e

içk i i ç i ld iğ in i an cak g ü n ü m ü zd e b u u y g u lam an ın k a ld ı r ı ld ığ ın ı

d u y d u m . Bu d eğ iş im , İ s l am iy e t ' i n b u k o n u d ak i y as ak lam as ı , çev r e

b as k ı s ı v e çev r ey e u y m a d ü ş ü n ces in in b i r s o n u cu g ib i g ö r ü n m ek le

b er ab er , y aş an an d eğ iş im s ad ece i çk iy i cem le r d ış ın a m u h ab b e t l e r e

v e g ü n lü k y aş am a t aş ım a ş ek l in d e o lm u ş tu r . Y o k s a i çk iy e h a r am

g ö zü y le b ak m ak g ib i b i r d eğ iş im s ö z k o n u s u d eğ i ld i r . H er ş ey

eh l in e h e la ld i r d ü ş ü n ces i v a r l ığ ın ı s ü r d ü r m ek ted i r .

İ ç k i n i n t ö r e n l e r d e n t ü m d e n ç e k i l d i ğ i n i s ö y l e m e k d e

m ü m k ü n d e ğ i l d i r . H e r y ö r e d e f a r k l ı u y g u l a m a l a r y a p ı l m a k l a

b er ab er , k im i y ö r e le r d e cem d e , k im i y ö r e le r d e cem in b i t im in d en

s o n r a Ba l ım S u l t an M u h ab b e t i ad ın ı v e r d ik le r i ay r ı b i r b ö lü m

h al in d e i çk i i ç i lm ek ted i r .

G ü n lü k y aş am d a h a r am d ü ş ü n ces iy le i çk id en k aç ın ı lm as ı

s ö z k o n u s u d eğ i ld i r . A lev i k ö y le r in d e y ap m ış o ld u ğ u m d er l em e

ça l ış m ala r ın ın b i r ço ğ u n d a r ak ı ik r am ed i ld i , b u d a r ak ıy a y em ek

73 107

I . , ı d a ı d o ğ a l b i r i k r am g ö zü y le b ak ı lm as ın d an k ay n ak lan ıy o r d u .

K o n u y la i lg i l i S iv as - D iv r i ğ i ' d e y ap m ış o ld u ğ u m b i r d e r l em ey i

m ık lc l ın ek i s t iy o r u m :

Dedeler Alevilerin dinsel liderleridirler. Bir gün

I Uvriği 'ııiıı bir köyüne o köyün dedeliğini yürüten iki dede gelir

Kovun girişinde dul bir kadının evi vardır. Kadın dedeleri görünce

yidıj) atlarının yularını tutar ve kendisine misafir olmalarını ister,

k,idin dul olduğu için kabul etmek istemezler. Kadın dedem altınıza

<, ılti' döşek sereyim der. kabul etmezler Kadın dedem iki tavuğum

vur birini keseyim der yine kabul etmezler. Kadın en son, bir de

hiıvük rakım var dedem onu da açayım için deyince dedelerden

hırı diğerine döner ve gel de şu kadına kurban olma dede, d er ve

ııııp misafir olurlar. "

A n ad o lu A lev i l iğ in d e i çk i g e len eğ i b aş lan g ıç tak i in an ca

d ay a l ı n i t e l iğ in d en zam an i çe r i s in d e u zak laş ar ak k ü l tü r e l b i r b o y u t

k ı ı / a ı ım ış , y ü zy ı l l a r b o y u v a r l ığ ın ı k o r u y ar ak g ü n ü m ü ze k ad ar

ulaşmıştır .

A n ad o lu A lev i v e Bek taş i l e r i g ü ze l o l an h e r ş ey e b ad e g ö zü

i l e b ak m ış la r h a t t a ço k s ev d ik le r i H z . A l i ' y i b i l e k ad eh e , ş iş ey e

b en /e tm iş le r d i r . T ab i b u , k u r u b i r k ad eh - ş iş e b en ze tm es in d en

«, >k m ecaz i an lam d a , m an ev i b i r b en ze tm ed i r . G er çek s a r h o ş ed en

Ali 'nin aşkıdır .

Al i 'd i r kadeh im A l i 'd i r ş i ş em

A l i 'm s a h r a l a r d a m o r l u m e n e k ş e m

Al i do lu yed i i k l im dö r t kö şem

T a d ı n a d o y u l m a z b a l ı m d ı r A l i 'm .

Virani)



Y A R A R L A N ıL A N KA Y N A KL A R

1 - A T A L A Y , B e s i m : B e k t a ş i l i k , E m r a h M a t b a a s ı , İ s t a n b u l 1 3 4 0 , s . 1 2

2 - B E N D E R , C e m ş ı d : K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k , K a y n a k Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l 1 9 9 1 , s . 2 1 4

3 - B E N E K A Y . Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k ( K ı z ı l b a ş l a r A r a s ı n d a R ö p o r t a j ) , V a r l ı k Y a y ı n l a n , İ s t a n b u l

1967, s . 126, 128 , 129 .

4 - B O Z K U R T , P r o f . D r . M e h m e t F u a t : A l e v i l i k , 2 7 . 1 . 1 9 9 0 S a b a h G a z e t e s i

5 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a n : 1 2 3 5 ,

A n k a r a 1 9 9 0 , s . 9 7

6 - E Y Ü B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : Ş e y h B e d r e t t i n v e V a r i d a t , D e r Y a y ı n l a n , K ü l t ü r M a t b a a s ı , İ s t a n b u l 1 9 8 0 ,

s . 57

7 - O Y T A N , T e v f ı k : B e k t a ş i l i ğ i n İ ç y ü z ü , 1 . C i l t , M a a r i f M a t b a a s ı , İ s t a n b u l ( t y ) s . 1 0 1

8 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a ş a r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i ( T ü r k ç e Ç e v i r i ) , Y e n i B o y u t , İ s t a n b u l 1 9 9 3 .

9 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : K u l N e s i m i , A n k a r a 1 9 6 9 .

1 0 - T E M R E N , B e l k ı s : B e k t a ş i l i ğ i n E ğ i t s e l v e K ü l t ü r e l B o y u t u , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a n 1 6 7 8 ,

M i l l i K ü t ü p h a n e B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 9 4 , s . 1 3 6

74

A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E S E M A H

Arapça sema, sima kel imesin in Anadolu ağ ızlarında a ld ığ ı

şeki l lerden b i ri si o lan semah, Anadolu 'nun çeşi t l i yörelerinde

s a ma h , s e ma h , z a ma h , s e ma ğ b i ç i ml e r i n d e d e s ö y l e n me k t e d i r .

Anadolu Alevi lerin in d insel tö ren leri o lan cemlerdekı on

ik i h izmet ten b i ri o lan semah, inanca göre i lk o larak Kırk lar Cemi

adı veri len ve günün b i rinde dünyayı düzel teceklerine inanı lan ,

aralarında Hz. Muhammed i le b i rl ik te Hz. Al i ve Hz. Fatma'n ın

da bulunduğu k ı rk k iş in in g iz l i top lan t ı sında yapı lmışt ı r. Semaha

bu o lay ın kaynakl ık e tmiş o lduğu görüşü yanında b i r kü l tür ve

y a ş a m a b i ç i m i o l a r a k t a n ı m l a n a n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n ,

bünyesinde barındı rd ığ ı her değerin bel l i b i r b i rik imin sonucu

olduğu da göz önünde bulundurulmal ıd ı r. Tarihsel süreçte , d insel

t ö re n l e rd e y a p ı l a n ra k s , Ş a ma n i z m ' d e n A n a d o l u A l e v i l i ğ i n e

uzayan çizg ide varl ığ ın ı korumuştur.

Se ma h ı n k a y n a ğ ı n ı , k e n d i k ü l t ü rü mü z ü n d e r i n l i k l e r i n d e

aramanın daha tu tarl ı ve sağ lam teori ler üretmemizi sağ layacağı

i n a n c ı n d a y ı m.

T o p l u l u k l a r h a l i n d e A n a d o l u ' y a g e l e n T ü r k l e r ,

a l ı ş k a n l ı k l a r ı n ı v e k ü l t ü r l e r i n i d e b i r l i k t e g e t i r m i ş l e r d i r .

Müslümanl ığ ın oruç, namaz, hac g ib i farizelerin i ibadet o larak

k a b u l l e n me y e n -b u g ü n A n a d o l u A l e v is i o la ra k a d l a n d ı rd ı ğ ı mı z -

Türkler ' in b i r bö lümü, ibadet lerinde ö teden beri süregelen raks

al ışkanl ık ların ı , iç ine g i rd ik leri yeni d in çerçevesinde İslami b i r

k ı l ı f a b ü rü y e re k s ü rd ü rme y e d e v a m e t mi şl e rd i r .

A n a d o l u ' n u n h e r y ö re s i n d e o y ö re y e ö z g ü s e ma h l a r v a rd ı r .

Semahların şeki l lenmesinde, yörelerin müzik karakterleri ve ri tm

75



özel l ik lerin in büyük etk isi görü lür. Semahların yüzyı l lard ı r yazıya

geçi ri lmeden nesi lden nesi le ak tarı larak günümüze kadar gelmeleri

v e g ü n ü mü z d e d e b u ö z e l l i k l e r i n i b ü y ü k ö l ç ü d e k o ru ma l a r ı ,

semahlarda ezgi ve söz bütünlüğünün korunmasın ı güçleş t i rmekte

v e f a r k l ı ş e k i l l e r d e y o r u m l a n m a l a r ı n a n e d e n o l m a k t a d ı r .

A n a d o l u ' n u n b a z ı b ö l g e l e r i n d e y a p ıl a n s e ma h l a rd a n b i rk a ç t a n e s i

şunlard ı r: Kırk lar, Kırat , Turnalar, Gönül ler, Demgeld ı , Al i Yar,

Hub Yar, Al ı Nur, Çark Nur, Garip ler vb .

Y ö re l e re g ö re u y g u l a ma l a rd a k ü ç ü k fa rk l ı l ı k l a r o l ma k l a

bi rl ik te semahların yapı l ış ında uyulması gereken temel kural lar,

ortak l ık gösteri r.

Semahların büyük b i r çoğunluğu kadın erkek karış ık yapı l ı r.

Sa ma h a k a l k a c a k l a r ı n b i rb i r l e r i i l e e v l i o l ma k z o ru n l u l u k l a r ı

yoktur. Bazı bö lgelerde yaln ız kadın ların ya da yaln ız erkeklerin

yapt ığ ı semahlara da rast lanmakla b i rl ik te yaygın o lan ı kadın erkek

b i r l i k t e y a p ı l a n l a rd ı r k i i ç e r i s e ma h l a r ı n d a e v l i v e mu s a h i p l i

ç i ft lerin semah yapması kesin b i r kurald ı r.

Se ma h l a rd a s e ma h y a p a n l a r ı n s a y ı s ı k o n u s u n d a ç o ğ u n l u k l a

b i r sın ı rlama yoktur. Daha çok içeri semahlarında say ı konusunda

sın ı rlama yapı l ı r.

S e m a h ı , s e m a h ç ı l a r b i r b i r i n i t u t m a d a n v e b i r b i r i n e

dokunmadan, dai re şekl inde d iz i lerek ya da karş ı l ık l ı durarak

yaparlar.

Semaha duruş , kadın ve erkeğin selamlaşmasıy la başlar.

Se ma h a d a v e t , y ö re l e re g ö re f a rk l ı l ı k g ö s t e r i r . K ı mı y ö re l e rd e

kadın erkeğin e l in in iç in i öper, k imi yörelerde i se kadın erkeğin

77 107

sağ omzuna n iyaz eder. Kadın ın erkeğ in ayağına n iyaz e t t iğ i yöreler

de vard ı r. Omuz omuza ve cemal cemale n iyazlaşma da yapı l ı r.

Z a k i r l e r t a ra f ı n d a n o k u n a n n e fe s , d e y i ş v e d ü v a z l a rd a n

sonra dede, semah duasın ı okur; "Bismi Şah Allah Allah, Ü çler,

Beşler, Yediler, Kırklar aşkına, Allah, Muhammed, Ali, Hünkar

Hacı Bektaş V eli huzurunda semahımız vardır. Gerçek erenler

demine hü..."

Bundan sonra semah yapacak o lan lar n iyazlaş ı rlar. Zaki rin

ç a l d ı ğ ı " c u ş " h a v a s ı n d a n s o n r a - k i b u n u n k u r a l ı ü ç k e z

ç a l ı n ma s ı d ı r - s e ma h y a p ı l ma y a b a ş la n ı r .

Se ma h l a rd a g e re k a ğ ı r l a ma , g e re k s e y e l d i rme b ö l ü m l e r i n d e

semahçı lar kesin l ik le dedeye arkaların ı dönmezler, dedenin önüne

gelen her semahçı baş eğ ip , e l göğüs ed ip geçer.

Se ma h d ö r t l ü k l e r i o k u n u rk e n mı s ra l a r ı n o r t a s ı n a " e y v a l l a h

şahım, a şahım" g ib i sözler i lave ed i l i r . Bu sözler söylen iş te ya da

ezgide b i r fark l ı laşmaya yol açmaz.

Semahların son dört lüğünde söz sah ib in in ad ı geçt iğ inde,

c e md e b u l u n a n l a rc a s a ğ e l d u d a ğ a d e ğ d i r i l me k s u re t i y l e n i y a z

edilir.

Semah b i t t iğ inde semahçı lar o ldukları yerde, sağ ayak baş

parmağı so l ayak başparmağı üzerine , sağ e l so l e l üzerine gelecek

şeki lde göğüs üstünde bağlan ı r. Vücut hafi fçe öne doğru eğ i l i r.

Oturanlar da aynı şeki lde secde durumuna gel i rler. Bu harekete

" d a ra d u rma " d e n i r . B u a ra d a d e d e " A l l a h A l l a h , N u ru N e b i

Keremi Pi rimiz üstad ımız Hünkar Hacı Bektaş Vel i , On ık ı İmam,

O n d ö r t M a s u m Pa k , O n y e d i K e me rb e s t , D o k s a n b i n H o ro s a n

Eri , nazarları üzerimizde hazı r ve nazı r o la , münkürler, münafık lar



berbat o la , geceler hayro la , semahlar kabul o la , hayı rlar fe thola ,

şerler defo la , Hünka r Hacı Bektaş devranına hü . . . " d iyerek s emahın

bi t iş duasın ı yapar. Herkes doğru lur, n iyazlamaya geçi l i r . Niyaz,

en büyüğe eğ i lmek ve secde e tmekt i r. Tanrıdan sonra en büyük

insandı r. Bu nedenle her insan d iğerin in k ıb lesin i o luşturur. İnsana

secde e tmek tanrıya secde e tmek demekt i r.

A l lah b i l e güze l le re aş ık t ı r

İ nanmaz s an K u r ' an ' a b ak a z i z im

Yüz dör t k i tap bu aye te tan ık t ı r

H ak ade mde i n s ana bak a z i z im .

Hatai)

Semahlarda yapı lan e l hareket leri ve bazı duruş b iç imlerin in

sembol ik an lamları vard ı r. Bi r e l yukarı bakarken d iğer e l in toprağa

bakt ığ ı duruş b iç imi , Hak ' tan a lmanın halka veri lmesin i i fade eder.

İk i e l in b i rl ik te göğe açık o lduğu halde e l ler ters çevri lerek toprağa

d o ğ ru b a k t ı ğ ı h a re k e t d e d e g i z l i o l a n a n l a m a y n ı d ı r . T a h t a c ı

s e ma h ı n d a o l d u ğ u g i b i , s e ma h y a p a n l a r ı n c e ma l c e ma l e d u rd u ğ u

hareket te i fade ed i len düşünce Hakk ' ın insanda o lduğu ve secdenin

insana yapı lması gerekt iğ i düşüncesid i r. Alevi - Bektaşi söyley iş ine

göre Hak ben adem yani Al lah insandadı r, insan tanrısal öz taş ı r.

Hacıbektaş semahındaki , semahçımn kendi e l ine bakt ığ ı hareket te

de g iz l i o lan an lam; kendi e l ine bakan insan aynada kendi yüzünü

görmüş dolay ısıy la Tanrısal güzel l iğ i görmüş o lur düşüncesid i r.

Semahlar ik i g ruba ayrı l ı r:

1- İçeri Semahları (Tarikat Semahları) : Bir ibadet havası

i ç i n d e c e md e b u l u n a n i k ra r v e rmi ş , mu s a h i p l i , e v l i ç i f t l e r

78

t a ra f ı n d a n y a p ı l a n s e ma h l a rd ı r . A l e v i o l ma y a n l a r ı n ö n ü n d e v e

cemler d ış ında yapı lması hoş karş ı lanmaz. İçeri semahların ın en

yaygın ı Kırk lar semahıd ı r.

İçeri semahları dört bö lümden o luşur;

1

- A ğ ı r l a ma

2 - Y ü rü t me

3 - Y e l d i rme (Pe rv a n e )

4 - B i t i rme D u a s ı : Y e l d i rme d e n s o n ra k ı s a b i r a ğ ı r l a ma

yapı l ı r. Zaki r, burda eğ len dur, sa l lan dur g ib i komut larla b i t i rme

zamanın ı bel i rler, daha sonra da dede dua okur.

2 - D ı şa r ı S e ma h l a r ı ( A v a r e S e ma h l a r ı ) : Genç kuşaklara

s e m a h k ü l t ü r ü n ü b e n i m s e t m e k v e s e m a h y a p m a y ı ö ğ r e t m e k

amacıy la On ik i h izmet d ış ında yapı lan semahlard ı r. Bu sema hlarda

d a s e ma h d i s i p l i n i n d e n a y r ı l ma d a n s e ma h y a p ma k t e me l a ma ç t ı r .

Dışarı semahları üç bölümlü semahlard ı r. Bu semahlarda içeri

s e ma h l a r ı n d a b u l u n a n y e l d i rme (p e rv a n e ) b ö l ü mü y o k t u r . B u n u n

n e d e n i , ç o k h ı z l ı d ö n ü ş l e r y a p ı l m a s ı n d a n d o l a y ı y e l d i r m e

bölümünün bel l i b i r usta l ık ve yeteneği gerekt i riyor o lmasıd ı r.

Dışarı semahlarında üç bölüm şunlard ı r:

1 - A ğ ı r l a ma

2 - Y ü rü t me

3- Bi t iş Duası

Semahlar konusundaki bu genel b i lg i lerden sonra ş imdi de

semahların halk t iyat rosu ve halk oyunu o larak değerlendi ri lmesine

i l işk in görüşleri inceleyel im.

111



Ş ü k rü E l ç i n , A n a d o l u K ö y O r t a O y u n l a r ı (K ö y T i y a t ro s u )

adl ı k i tab ında oyunların konu bakımından tasn i fin i yaparken , ri tüel

oyunlar ba şl ığ ı a l t ında Alevi - Bektaşi tö ren lerin i de tasn i f e tmişt i r.

E l ç i n , A n a d o l u k ö y o r t a o y u n l a r ı n ı ( k ö y t i y a t r o s u ) ;

köylü lerin uzun k ış ay larında ve özel l ik le düğünlerde, bayramlarda

e ğ l e n me k v e v a k i t g e ç i rme k i ç i n d ü z e n l e y i p o y n a d ı k l a r ı d ra m

karakterl i temsi l ler o larak tan ımlamaktadı r.

Yapı lan bu tasn i fte Anadolu Alevi - Bektaşi lerın in ibadet

b iç imleri o lan cemler (mezhep merasimi), eğ lenmeye yönel ik dram

karakterl i temsi l ler o larak değerlendi ri lmiş , buna bağl ı o larak

cemdeki on ik i h izmet ten b i ri o lan semah da bu kategoride yer

almıştır.

O y s a c e ml e r , A n a d o l u A l e v i s i n i n i b a d e t b i ç i mi d i r v e

semahlarda bu ibadet içeri sinde yer a lan on ik i h izmet ten b i rin i

o luştururlar. Cemler ve semahların vaki t geçi rmeye yönel ik b i r

amacı yoktur. Cemler Anadolu Alevi l iğ in in özünü o luşturan yola

g i rme (g ö rg ü ) , mu s a h i p t u t ma , t o p l u ms a l y a rg ı l a ma , d ü ş k ü n

kald ı rma vb . g ib i top lumsal iş lev lerin de yerine get i ri ld iğ i ibadet

o r t a ml a r ı d ı r .

S e m a h l a r k o n u s u n d a y a p ı l a n b i r d i ğ e r s ı n ı f l a m a d a

semahların halkoyunları , dansları içeri sinde tasn i f ed i lmesid i r.

Semahlardaki müzik ve müziğ in ri tmine bağl ı o larak yapı lan vücut

h a re k e t l e r i , s e ma h l a r ı n b u t a s n i f i ç e r i s i n d e y e r a l ma s ı n a n e d e n

o l mu ş t u r . A n c a k s e ma h l a r s a d e c e mü z i k v e mü z i ğ e b a ğ l ı v ü c u t

hareket lerinden ibaret o lmayıp görünüşteki bu n i te l ik lerinden çok

fa rk l ı a n l a ml a r i f a d e e t me k t e , i n s a n ı n t a n r ı y a y ö n e l me s i v e

80

u l a ş ma s ı n d a i b a d e t i n a s l i u n s u r l a r ı n d a n b i r i o l a ra k k a rş ı mı z a

çıkmaktadı rlar.

D ı ş a r ı s e ma h l a r ı d e d i ğ i mi z v e g e n ç k u ş a k l a ra s e ma h

k ü l t ü rü n ü a ş ı l a ma k a ma c ı y l a c e ml e r d ı ş ı n d a d a y a p ı l a b i l e n

semahlarda halkoyunları özel l ik leri bu lunmakla b i rl ik te -k ı bu tek

başına halkoyunu o larak değerlendi ri lmesin i mümkün k ı lmaz- içeri

semahları dediğ imiz ve yaln ızca cemlerde ancak bel l i n i te l ik lere

haiz (ev l i , musahıp l i , yo la g i rmiş) k iş i lerce yapı lması mümkün

o l a n s e ma h l a r ı n h a l k o y u n u o l a ra k d e ğ e r l e n d i r i l me s i A n a d o l u

Alevi - Bektaşi düşüncesi açısından kabul görmeyen b i r görüştür.

S e m a h k ü l t ü r ü n ü n y o z l a ş m a y a b a ş l a d ı ğ ı g ü n ü m ü z d e ,

semahların öz ünden uzaklaş t ığ ım, b i r d isip l in ve c iddiyet içeri sinde

g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i g e r e k e n s e m a h l a r ı n , d ü ğ ü n v e e ğ l e n c e

o r t a m l a r ı n d a o y n a n a n b i r e r h a l k o y u n u k i m l i ğ i n e

b ü rü n d ü rü l d ü ğ ü n ü , s e ma h k ü l t ü rü n ü y a ş a t ma y a y ö n e l i k , a ma t ö r

gruplarca yürü tü len , dernek çal ışmaların ın i se yetersiz o lup , iy i

n i y e t l i b i r e r g i r i ş i m o l ma k t a n ö t e y e g e ç e me d i ğ i n i g ö rü y o ru z .

S e m a h l a r A n a d o l u A l e v i s i n i n y ü z y ı l l a r ö t e s i n d e n b u g ü n e

ulaşt ı rd ığ ı b i r kü l tür zengin l iğ imizdi r. Onu bugüne nası l get i rd iyse

bundan sonra yaşatacak o lan da y ine bu halk t ı r. Anadolu 'nun en

ü c ra k ö y ü n d e y a p ı l a n b i r s e ma h ı n ö z ü n d e k i g ü z e l l i ğ i h i ç b i r

p ro fe s y o n e l d e rn e k y a d a g ru b u n y a p t ı ğ ı s e ma h t a b u l ma n ı z

mümkün deği ld i r. Çünkü semah k l işe hareket lerle görsel güzel l ik

y a ra t ma ç a b a s ı d e ğ i l , h i s v e d u y g u l a r ı n h i ç b i r e s t e t i k k a y g ı

g ö z e t me k s i z i n v ü c u t h a re k e t l e r i i l e i ç t e n g e l d i ğ i b i ç i mi y l e

i fadesid i r.

111



\ İ A I >OIAJ A LE V İLİ Ğ İN D E A TEŞ K Ü LTÜ N Ü N İZLER İ

İnsanoğlu i lkçağdan bugüne, sebebin i çözemediğ i ya da

l ' i i ı (i ı ıc inandığ ı şeylere kudsiyet a t fe tmiş ve onda var o lduğuna

K M

g ü c ü n k a y b o l ma m a s ı y a d a k e n d i n e z a rar v e rme me s i i ç i n

l ı ı ı l a k ı m i n a n ç l a r o l u ş t u rmu ş v e b u i n a n ç l a ra b a ğ l ı p ra t i k l e r

l>< l ı şi ı rmi ş ti r . İ n s a n l a rc a b u l u n d u ğ u n d a n b u g ü n e , k e n d i s i n e

I ı ı ı l s iy e t a t f e d i l e n u n s u r l a r d a n b i r i s i d e a t e ş t i r . A t e ş i i l k

^Öldüğünde ona karş ı b i r saygı ve hayranl ık duyduğu kabul ed i len

i l k e l i n s a n , d a h a s o n ra o n u h a y a t ı n ı n ç e ş i t l i d ö n e ml e r i n d e

kul lanmaya başlamış ve gördüğü fayda karş ısında ona duyduğu

. . ıVi ' . ı daha da artmışt ı r. Bu saygı yüzyı l lar iç inden boyut

(> i ' i şl ı r e re k a ma ö n e mi n i h i ç k a y b e t me d e n g ü n ü mü z e k a d a r

y ı -lc l ı i lmiş ve günümüzde de yaşama başarısın ı göstereb i lmişt i r.

İ l k ç a ğ Y u n a n f i l o z o f l a r ı n d a n E mp e d o k l e s k ö k l e r a d ı n ı

u ' id ığ i dört öğenin (toprak , su , hava, a teş) en yüksek ve gerçek

vıı ı Iık 1ar o lduğu nu ortaya koym uştur.

İ ıan inançlarına özel l ik le Zerdüşt d in ine göre kutsal say ı lan

o d (a t e ş ) t a n r ı s a l b i r n i t e l i k t a ş ı r . İ n s a n v a r l ı ğ ı i l e ö z d e n

Imft lunl ı l ıd ı r. Ateş tanrısı "Ahura Mazda" Zerdüşt d in in in baş

sid i r. Ahura Mazda evrenin yarat ıc ı sıd ı r. İy i l iğ in , erdemin ,

. ı -V)' , ı ı ı i ı ı , saygın ın kaynağıd ı r. Onun simgesi aydın l ık saçan

mu ş t u G ö k y ü z ü n ü ı ş ı k l a n d ı ra n , k ö t ü l ü ğ ü n k a y n a ğ ı o l a n

l

ti

an l ığ ı (Al ınman) evren den kovan , güneşin yeryüz ündek i öğesi

a i rş t i r ; a t e ş i n b u l u n d u ğ u o c a k t ı r . O c a k t a n r ı s a l b i r n i t e l i k

ı l ıd ığ ından kutsald ı r. Bu nedenle sönmemesi , insanın yaşadığ ı

ı ı ın e yanması , çevresin i yaşanı l ı r k ı lması gereki r.

83



Z e r d ü ş t t a r a f ı n d a n s ı s t e n ı l e ş t i r i l e n a t e ş k ü l t ü n ü n

Zerdüşt lükten önce de var o lduğu, İran - Hin t kaynağından , ya da

Orta Asya ve Sümerler ' ın güneş kül tünden beslendiğ i görüşleri

(Nejat BİRDOGAN) yanında, güneş kül tünün Zerdüşt lük ' ten önce

ortaya ç ıkan "Sabi l ik" d in ine özgü o lduğu ve Zerdüşt lüğün geçiş i

sağ lamış o lab i leceğine (Bakı ÖZ) i l işk in fark l ı görüşler i leri

s ü rü l me k t e d i r .

Anadolu Alevi l iğ inde e tk i leri görü len Zerdüşt lük , özel l ik le

t a s a v v u f d ü ş ü n c e s i n i e t k i l e mi ş v e t a s a v v u f t a v a r l ı ğ ı n ö z ü n ü

oluşturduğuna inanı lan dört i lkeden (toprak , su , yel , od = a teş)

b i ri o larak yer a lmışt ı r. Tasavvuf düşüncesin in i se Anadolu Alevi

- Bektaşi l iğ i üzerindeki e tk isi b i l inmektedi r.

A t e ş k ü l t ü n ü n İ ra n v e y a H i n t e t k i s i y l e Ş a ma n i z m ' e v e

Ş a ma n i z m y o l u y l a s ü re k l i l i ğ i n i s a ğ l a y a ra k A n a d o l u A l e v i l i ğ i n e

d e ğ i n u z a n a n b i r ç i z g i y i t a k i p e t mi ş o l a b i l e c e ğ i d e g ö z a rd ı

ed i lmemesi gereken b i r husustur.

Ateşin bozkı r hayat ındaki önemi gözönüne a l ınd ığ ında esk i

Türkler 'de a teş in e t rafında b i r tak ım inançların o luştuğu ve bu

inançların Şamanizm'de si stemleşmiş o lab i leceği düşünülebi l i r.

G ö k t ü rk e f s a n e s i n d e , a t e ş i i l k d e fa b u l a ra k T ü rk l e r ' e

öğreten efsanevi b i r a tadan sözedi l i r.

S. Malov 'un 1915 y ı l ında Aksu şehrinde gördüğü törende

de baksın ın b i r avuç samanı mumu n ateş i ile yakıp hastan ın üzerine

at t ığ ı ve beyaz tavuğu et rafında dolaş t ı rd ığ ı an la t ı lmaktadı r.

Şamanın yapt ığ ı her tö rende mut laka a teş bulundurması ve

törenler sı rasında yanan büyükçe b i r a teş in e t rafında yapt ığ ı dans,

a teş in Şamanıst inanç içeri sinde si stemleşmiş b i r b iç imde varl ığ ın ı

koruduğunu gösteren del i l ler o larak karş ımıza ç ık ıyor.

85

Bütün çok tanrı l ı d in lerde özel l ik le Zerdüşt lük ' te yer a lan

güneşin , ocağın kutsal l ığ ı inancı , Anadolu Alevi - Bektaşi inanç

sistemi içeri sinde de kendine yer bu lmuştur.

Günlük yaşamda yapı lan b i rtak ım prat ik ler, a teş ve ocağa

gösteri len saygı , ibadet b iç imi o lan cemlerde, yürü tü len on ik i

h i z me t t e n b i r i o l a n " ç e ra ğ c ı " v a s ı t a s ı y l a d a h a d a b i r a n l a m

k a z a n ma k t a d ı r .

Ateşin kutsal l ığ ı , ibadet in asl i unsurlarından b i ri o larak

Anadolu Alevi - Bektaşisin in inanç dünyasında önemli b i r yeri

işgal e tmektedi r.

Anadolu 'da sünni halk arasında da a teş kül tünü yansı tan

u y g u l a ma l a r b u l u n ma k l a b i r l i k t e , A l e v i - B e k t a ş i l e r a ra s ı n d a ,

y a p ı l a n p ra t i k l e r i n v e i b a d e t i ç e r i s i n d e y e r a l a n a t e ş k ü l t ü

u n s u r l a r ı n ı n , k a y n a ğ a d a h a y a k ı n u y g u l a m a l a r o l d u ğ u v e

kaynaktaki özü daha fazla yansı t t ığ ı b i r gerçekt i r.

Ateşe gösteri len saygın ın b i r sonucu o lsa gerek Anadolu

A l e v i -B e k t a ş i l e r i ç e ra ğ y a k ma y e r i n e " Ç e ra ğ u y a n d ı rma , d e l i l

u y a n d ı rm a " g i b i t e r i ml e r i k u l l a n ma k t a d ı r l a r .

İnanç açısından b i r Alevin in senede b i r ödemesi gerekl i üç

tür verg i vard ı r. "Karakazan hakkı , Mürşid hakkı , Çerağ hakkı"

Ç e r a ğ h a k k ı o l a r a k a l ı n a n v e r g i l e r i b a d e t m e k â n l a r ı n ı n

a y d ı n l a t ı l ma s ı n d a k u l l a n ı l a n ma l z e me y e h a rc a n m a k t a d ı r .

C e ml e rd e ç e ra ğ u y a n d ı rma k l a g ö re v l i b i r h i z me t s a h i b i

" ç e ra ğ c ı " b u l u n ma k t a d ı r . Ç e ra ğ c ı h i z me t i n e b e n z e r b i r h i z me t

sahib in in Budist tap ınaklarında da bulunması i lg inç b i r benzerl iğ i

o luşturmaktadı r.

T ü rk l e r ' i n b i r k ı s mı n ı n , M ü s l ü ma n l ı ğ ı k a b u l e t me d e n ö n c e

Buda inancın ı benimsemiş o lmaları , bu inancın b i r kal ın t ı sı o larak

107



çerağcı h izmet in in günümüze u laşmış o lab i leceği düşüncesin i ak la

g e t i rme k t e d i r .

Anadolu Alevi lerin in çerağ an lamında kul landık ları d iğer

b i r kel ime o lan "del i l " i i se ancak , cemlerde çerağ uyandı rı l ı rken

okunan Nur suresin in 35 . ayet i i le açık lamak mümkün görü lüyor.

N u r 3 5 , d e " A l l a h g ö k l e r i n v e y e r i n N u r ' u d u r . O n u n

n u ru n u n ö rn e ğ i , i ç i n d e ç e ra ğ b u l u n a n b i r k a n d i l e b e n z e r . . . "

d e n i l me k t e d i r . A y e t . d e y a p ı l a n t a n ı ml a ma d a A l l a h ' ı n n u ru n u n

kandi ldeki çerağda temsi l ed i ld iğ i i fadesi yer a lmaktadı r. Anadolu

Alevi -Bektaşi düşüncesinde bu i fade i le çerağ Al lah ' ın varl ığ ın ın

d e l i l i o l a ra k g ö rü l mü ş v e ç e ra ğ k a rş ı l ı ğ ı o l a ra k b a z ı A l e v i

guruplarca del i l i fadesi ku l lan ı lmışt ı r.

Burada önemli o lan b i r konu da yapt ığ ı herşeyı Kur'an 'a

b a ğ l a y a n , a n c a k k a y n a k g ö s t e rme d e s ı k ı n t ı ç e k e n A n a d o l u

Alevisin in , çerağ la i lg i l i görüşlerim bağlad ığ ı Nur 35 . ayet te , bu

s ı k ı n t ı y ı y a ş a m a d a n i n a n c ı n a K u r ' a n ' d a k a y n a k g ö s t e r m e

başarısın ı göstermiş o lmasıd ı r. Ancak tek başına bu ayet le , bu

k o n u d a A n a d o l u A l e v i s i n c e y a p ı l a n u y g u l a ma l a r ı a ç ı k l a ma k

mü mk ü n d e ğ i l d i r .

Anadolu Alevi l iğ inde a teş kül tü i le i lg isi bakımından çerağ

dış ında ocak kavramının da gözden geçi ri lmesi gereki r.

Çerağa gösteri len saygın ın aynı ö lçüde ocağa da gösteri ld iğ i ,

ocağın e t rafında o luşan b i rtak ım davranış kal ıp ların ın , a teş kül tüne

b a ğ l ı o l a ra k o l u ş t u ğ u g ö rü l me k t e d i r . A n a d o l u ' d a y a y g ı n o l a n

o c a ğ a e ğ i l e re k y a k l a ş ı l ma s ı , k ö t ü s ö z s ö y l e n me me s i , b ı ç a k

t u t u l ma ma s ı , s u d ö k ü l me me s i , p i s b i r ş e y a t ı l ma ma s ı g i b i

davranış lar.

Tahtacı lar 'da o lduğu g ib i , kadın ların sabah kalk t ık larında

ocaktan a ld ık ları b i r kor parçası i le ev in bütün odaların ı do laş ıp

86

b u s a y e d e e v i n k ö t ü ru h l a rd a n a r ı n a c a ğ ı n ı d ü ş ü n me l e r i g i b i

örnekler, a teş kül tünün günümüze kadar uzayan kal ın t ı ları g ib i

görü lüyor.

O c a ğ ı n s ö n me s i a t e ş i n ö l me s i a n l a mı n d a y o ru ml a n ı p ,

u ğ u rs u z l u k g e t i r e c e ğ i i n a n c ı n d a n k a y n a k l a n ı y o r o l s a g e re k .

Geleneksel Anadolu köy yaşamında, gece yatarken ocaktak i kü l ler

arasına gömülen b i r kor parçası i le a teş sabah tekrar yakı lmaktadı r.

B u d a v r a n ı ş ı n a l t ı n d a y a t a n n e d e n l e r d e n b i r i d e o c a ğ ı n

s ö n me me s i n i , a t e ş i n s ü re k l i l i ğ i n i s a ğ l a ma k o l ma l ı d ı r . (K i b r i t

ç a k ma k g i b i ç a ğ d a ş ma l z e me n i n b u l u n ma d ı ğ ı d ö n e ml e rd e a t e ş

y a k ma n ı n g ü ç l ü ğ ü d e g ö z ö n ü n e a l ı n ma s ı g e re k e n b i r d i ğ e r

h u s u s t u r . )

Halk arasında söylenen deyimler arasında yer a lan "ocağı

söndü, ocağına inci r ağacı d ikmek" g ib i sözlerde, hane an lamı i le

b i rl ik te ocağa yaşama mana sı da yüklen miş , ocağın sönme si sonu *

i fade eder an lamda kul lan ı lmışt ı r.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n b i r b ö l ü mü n d e t a l i p l e r i a y d ı n l a t a n

dedelerin bağl ı bu lundukları ve kendi soylarına başlangıç teşki l

e t t ik lerine inandık ları b i r kaynak vard ı r k i , bu başlangıç kaynağına

x

d a " o c a k " d e n i l me k t e d i r . O c a k s i s t e mi Pe y g a mb e r s o y u n d a n

geld iğ ine inanı lan b i r eren in ortaya koyduğu inanç esasların ın ,

s o y g ü d e re k , b u g ü n k ü d e d e l i k mü e s s e s e s i v a s ı t a s ı y l a y a ş a ma s ı n ı

i f a d e e t m e k t e d i r . B u d e d e l e r v e b a ğ l ı t a l i p l e r A n a d o l u

Alevi l iğ indeki ocak si stemini o luşturmaktadı rlar. Bu an lamda da

ocakların aydın la t ıc ı , yo l gösteric i n i te l iğe haiz o lduğu görü lüyor.

Burada dedelerin ocağı temsi l e t t iğ i , ocağın aydın la t ıc ı l ık vasfın ın

d e d e n i n k i ş i l i ğ i n d e , t a l i p l e r i b i l g i l e n d i rme , a y d ı n l a t ma ; y o l

g ö s t e r i c i o l ma a n l a mı n d a t e ms i l b u l d u ğ u g ö rü l me k t e d i r .

A n a d o l u A l e v i l e r i a ra s ı n d a , t a n ı ma k i s t e d i k l e r i i n a n ç

me n s u b u n a , b a ğ l ı b u l u n d u ğ u o c a ğ ı s o rma k , y a y g ı n b i r u y g u l a ma

olarak karş ımıza ç ıkmaktadı r.

107



Günümüz Anadolu Alevi l iğ inde, cemlerdekı çerağeı h izmet i

a y d ı n l a t ma fo n k s i y o n u n u k a y b e t mi ş o l ma k l a b e ra b e r , o n i k i

h izmet ten b i ri o larak sembol ik an lamda varl ığ ın ı sürdürmekte ve

c e ml e r i n a s l i u n s u r l a r ı n d a n b i r i n i o l u ş t u rma k t a d ı r . Ç a ğ d a ş

yaşamda elek t rik enerj i sin in kul lan ı lmaya başlanmasıy la b i rl ik te ,

c e me v l e r i n i n a y d ı n l a t ı l ma s ı i ç i n u y a r ı l a n ç e ra ğ l a r a y d ı n l a t ma

fo n k s i y o n u n d a n u z a k l a ş mı ş, f a k a t ma n e v i a n l a md a , i n s a n l a ra y o l

gösteric i , karan l ığ ı kovucu o larak inanç içeri sindeki fonksiyonunu

k o ru mu ş t u r . Ç e ra ğ m a y d ı n l ı ğ ı ma d d i a n l a md a d e ğ i l , ma n e v i

a n l a md a ö n e m t a ş ıma k t a d ı r .

Cemlerde on ik i h izmet sah ib inden b in o lan çerağeı , esk iden

k e s i l e n k u rb a n ı n y a ğ ı n d a n y a d a z e y t i n y a ğ ı n d a n y a p ı l a n ,

g ü n ü m ü z d e i s e h a z ı r mu m l a r ı n k u l l a n ı l d ı ğ ı ç e ra ğ ı me y d a n a

koyarak dara durur.

Dede tarafından Nu r suresin in 35 . ayet i okunur. Ayet in meal i

şöyledi r.

"Allah göklerin ve yerin Nur'udur. Onun nurunun örneği

içinde çer ağ bulunan bir kandile benzer. Kandil bir sırça içindedir.

Sırça, inciden bir yıldız gibidir ki, doğuya da batıya da nisbeti

olmayan bereketli bir zeytin ağacından yapılır. Bu ağacın yağı,

nerdeyse ateş dokunmasa bile ışık saçar. Nur üzerine nurdur o.

Allah herşeyi bilmektedir. "

Dede ayet i okuduktan sonra , çerağeı ;

"Çerağ-ı ruşan, fahr-i dervişan, zuhir-i iman. Himmet-ipir-

i Horasan, kiirşad-ı meydan, kuvvei abdalan, kanuni evliya, gerçek

erenler demine hü"çerağ-ı ev l iya nurus-sem avat , k ı menz i ld i r o

turu münacat . Kaçan k im ruşen o la , k ı l n iyaz, Muhammed - Al i 'ye

c a n d a n s a l a v a t d e d i k t e n s o n ra c e md e b u l u n a n l a rc a " A l l a h ü mm e

88

s a l l i â l â s e y ı d ı n a M u h a mme d M u s t a fa " d i y e b a ş l a ma k ü z e re t e k

tek On ik i İmamlar iç in sa lavat get i ri l i r .

Bu salavat tan sonra çerağeı çerağ ın sağ ına, so luna ve önüne

niyaz ed ip ayağa kalkar geri geri g id ip meydan ortasında dara

durur ve şu düvazı okur.

"Çün çerağı fahr uyandırdık Hûda 'nın aşkına

Fahr-i alem ol Muhammed Mustafa 'nın aşkına

Saki-i kevser Aliyyel Murtaza 'nın aşkına

Hem Hatice Fatıma Hayrünnisa 'nın aşkına

Şah Hasan Hulki rıza hem şah Hüseyn-i Kerbela

Ol imam-ı etkiya Zeynel Aba 'nın aşkına

Hem Muhammed Bakır ol kim Nesl-i pak-i Kerbela

Cafer 'üs Sadık imam-ı serfıraz-ı ehl-i Hak

Hem Ali Musa Rıza 'yı sabiranın aşkına

Şah Taki ve Ba Naki hem Hasanu 'I Askeri

Ol Muhammed Mehdi-i sahib livanın aşkına

Pirimiz üstadımız Bektaş Veli 'nin aşkına

Haşre dek yanan yakılan aşikanın aşkına "

B u n d a n s o n ra c e md e b u l u n a n l a r ;

"Allahümme salli âlâ seyyidina M uhammed ve âlâ al-i

Muhammed" d iye salavat get i ri rler.

D a h a s o n ra d e d e t a ra f ı n d a n ;

"Allah ... Allah ... hizmetin kabul ola, muradın hasıl ola

Cehir Ansarinin himmeti üzerine üzerine ola. Gerçek erenlerin

demine hû "

d iye, darda duran h izmet sah ib i çerağcıya dua okunur,

b u n d a n s o n ra ç e ra ğ e ı y e rme o t u ru r .

89



Zakir tarafından çerağla i lg i l i o lmasına özen gösteri len üç

düvaz okunduktan sonra , zak i r sazın üzerine eğ i l ip dededen dua

al ı r, böylece çerağcın ın h izmet i b i tmiş o lur.

(Okunan dua ve düvaz örnekleri s tandart deği ld i r, fark l ı

şeki l lerde o lab i l i r, bu dede, zak i r ve çerağcın ın b i lg i b i rik imine

bağl ı o larak değiş i r)

İnancı gereği , ibadet in in asl i unsurlarından b i ri o larak ,

yüzyı l lardan bugüne yaşatab i ld iğ i a teş kül tüne bağl ı geleneklerin ,

Anadolu Alevisin in inanç dünyasında önemli b i r yer işgal e t t iğ i

g ö rü l me k t e d i r .

B a ş l a n g ı ç t a ı s ı n m a , a y d ı n l a n m a g i b i ö z e l l i k l e r i n d e n

fa y d a l a n ı l a n a t e ş i n , e t r a f ı n d a o l u ş a n i n a n ç l a r ı n z a ma n l a b u

ma d d e s e l b o y u t d ı ş ı n d a ma n e v i b i r a y d ı n l a n ma y ı i f a d e e d e r

o lduğu, a teş in aydın l ığ ı i le insanlara k ı lavuzluk eden , yo l gösteric i

b i r k iml iğe büründürüldüğü ve bu an lay ış tan kaynaklanıyor o lsa

g e re k A n a d o l u A l e v i s i n i n i n a n c ı n d a H z . M u h a mme d ' i n g ü n e ş l e

özdeşleşt i ri ld iğ i görü lür. (Hz. Muhammed güneş Hz. Al i ay 'd ı r)

A n a d o l u A l e v i s i u y a n d ı rd ı ğ ı ç e ra ğ ı n ı ş ı ğ ı n d a ma n e v i

a n l a m d a b ir a y d ı n l a n m a y ı i f a d e e t m e k t e d i r . B u m a n e v i

a y d ı n l a n ma d a u y a n d ı r ı l a n h e r ç e ra ğ b i r i n a n ç u l u s u n u n y o l

gösteric i l iğ in i temsi l eder, Hacı Bektaş dergahmdaki "k ı rkbudakl ı"

şamdanın temsi l e t t iğ i Kırk lar cemindeki k ı rk inanç u lusu g ib i .

D i d a r i l e mu h a b b e t e d o y u l ma z

M u h a b b e t t e n k a ç a n i n s a n s a y ı l ma z

M ü n k i r ü f l e me k l e ç e ra ğ s ö y ü n me z

Tutuşunca yanar aşkın ç ı rası

Pir Sultan Abdal)

90

1 - A T A L A Y , B e s i m : B e k t a ş i l i k , E m r a h M a t b a a s ı , İ s t a n b u l 1 3 4 0 . 2 2 s .

2 - B E N D E R , C e m ş i d : K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k , K a y n a k Y a y ı n l a r ı . İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 4 9 - 5 0 s .

3 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : " A n a d o l u A l e v i O c a k l a r ı n ı n K u r u l u ş İ ş le v l e r i " IV . M i l l e t l e r a r a s ı T ü r k H a l k

K ü l t ü r ü K o n g r e s i B i l d i r i l e r i I . C i l t , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı ( H A G E M ) Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 1 9 7 2 , 7 - 8 s .

4 - B İ R D O Ğ A N , N e j a t : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e Y o l A y r ı m ı , M o z a i k Y a y ı n l a r ı , İs t a n b u l 1 9 9 5 , 9 3 , 9 9 ,

100, 101, 185 s .

5 - B O Z K U R T , F u a t : ( h a z ) B u y r u k , İ s t a n b u l 1 9 8 2 , 1 5 7 - 1 6 0 s .

6 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t : T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı ' 1 2 3 4 ,

A n k a r a 1 9 9 0 , 3 3 1 s .

7 - E Y U B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : A l e v i l i k S ü n n i l i k " İs l a m D ü ş ü n c e s i " İ s ta n b u l 1 9 7 9 , 1 0 3 s .

8 - G U T H R I E , W . K . C . : ( Ç e v : A h m e t C E V İ Z C İ ) İ l k ç a ğ F e l s e f e s i T a r i h i , A n k a r a 1 9 8 8 6 6 s .

9 - İ N A N , A b d u l k a d i r : T a r i h t e v e B u g ü n Ş a m a n i z m , T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 8 6 , I I I s .

1 0 - Ö G E L , B a h a e d d i n : T ü r k M i t o l o j i s i I . c i l t, T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 7 1 , 5 4 s .

11 - Ö G E L , P r o f . D r . B a h a e d d i n : T ü r k K ü l t ü r T a r i h i n e G i r i ş , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı ' 6 3 8 , A n k a r a

1991 Ci l t . I I I . 32 2, 324 s . Ci l t . IV. 75 s .

1 2 - Ö Z , B a k i : A l e v i l i k N e d i r , D e r Y a y ı n l a r ı , İ s t a n b u l 1 9 9 5 , 5 0 s .

1 3 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a ş a r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i , İ s t a n b u l 1 9 9 3

1 4 - K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i A r a ş t ı r m a v e G e l i ş t i r m e G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü , H a l k K ü l t ü r ü A r ş i v i

B A N T L A R

B . 9 4 . 0 2 6 1

B . 9 4 . 0 4 7

B . 9 5 . 0 1 6 8

111



A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E A Ğ A Ç K Ü L T Ü N Ü N İ Z L E R İ

Fa rk l ı ş e k i l l e rd e d e o l s a h e me n b ü t ü n d i n l e rd e a ğ a c a

k u t s a l l ı k v e r i l d i ğ i g ö rü l ü r . A ğ a ç l a p e k ç o k o l a ğ a n ü s t ü i ş i n

başarı ld ığ ı ö rnekler vard ı r. Musa 'n ın asası i le denizi o rtadan ik iye

ayı rması . Nı l nehrinde asası i le b i r yo l yapması , asasın ı vurarak

taş tan su ç ıkartması , ağaca veri len kudsiyet in i lg inç örneklerid i r.

Musa 'n ın asası i le vurarak taş tan su ç ıkartmasın ın , Anadolu ev l iya

menk ıbelerin de, e l indeki değneği yere vurara k su ç ıkartan ermiş y .

k iş i ler vası tasıy la varl ığ ın ı sürdürdüğünü görürüz.

Al tay efsanesinde de insanın ağaçtan türed iğ in ın an lat ı ld ığ ı

b i r bö lüm vard ı r. "Dalsız, budaksız bir ağaç bitmişti, bu ağacı

Tanrı gördü ve dalları olmayan ağaca bakmak hoş bir şey değil;

buna dokuz dal bitsin dedi, ağaçta dokuz dal bitti. Tanrı yine şöyle

dedi dokuz dalın kökünden dokuz kişi türesin ve bundan dokuz

ulus olsun."

Bu dokuz k işi bugün e kadar yery üzünd e yaşayan

dokuz boyun cedleri o lmuşlard ı r.

Bazı Al tay efsanelerine göre de göğün on ik inci kat ına kadar

yükselen Dünya Dağı 'n in üzerinde b i r kayın ağacı vard ı r. Hayat

suyu da bu kayın ağacın ın a l t ındaki b i r çukurda bulunurdu . Hayat

Ağacı i le Hayat Suyu yeryüzünde en çok yayı lmış inançlard ı r.

H a y a t A ğ a c ı mo t i f i n i n A n a d o l u ' d a d o k u ma v e d i ğ e r e l s a n a t ı

ürünlerinde sık l ık la kul lan ı ld ığ ın ı görüyoruz.

Eski Türk ler 'de tek ağaçlara kutsal l ık veri ld iğ i g ib i bazı

koru ve ormanlar da kutsal say ı lmışlard ı r. Zamanla ağacın yerin i

b i r sı rık ya da d i rek a l ı r. Bu d i rek ve sı rık yükselmenin , göğe

t ı rmanış ın simgesi ve aracıd ı r. Gök 'e kurban kesi l i rken ve Şaman

g ö k g e z i n t i s i n e ç ı k a rk e n s ı r ı k l a rd a n y a ra r l a n ı r . K u rb a n e d i l e n

hayvanın ruhu , ağaç ve sı rık ların ç izd iğ i yo lu iz leyerek Gök 'e

93



u l a ş ı r . Ç a d ı r ı n i ç i n e y e r l e ş t i r i l mi ş v e t e p e s i ç a d ı r ı n d u ma n

del iğ inden çıkan b i r ağaç ya da sı rık yard ımıyla gök yolcu luğuna

çıkar.

Eski Türk ler 'de kayın ağacı ku tsal kabul ed i l i r ve tedavi

tören leri s ı rasında Baksı lar yanlarında yeşi l yaprakl ı kayın ağacı

b u l u n d u ru r l a rd ı .

Al tay lar, kayın ın Umay Tanrıça 'y la b i rl ik te gökten ind iğ ine

inanı rlar ve kayın ağacına kurban sunarlard ı .

Çocuğu o lmayan Yakut kadın ı karaçam ağacına g ider, beyaz

at deri sin i ağacın a l t ına serer ve ağacın karş ısında dua ederd i .

T ü rk l e rd e a rd ı ç a ğ a c ı n ı n d u ma n ı y l a t ü t s ü y a p ma k h e rh a n g i

b i r n e s n e y i ma d d e t e n v e ma n e n t e mi z l e me k a n l a mı n a g e l i rd i .

İslam din i ağaca tap ınmayı yasaklay ıp , ağaçların da tanrı

tarafından yarat ı ld ığ ı görüşünü ortaya koymuştur. İslamiyet ' in bu

k e s i n h ü k mü n e ra ğ me n a ğ a c a v e r i l e n k u d s i y e t , g e re k o l d u ğ u

b i ç i mi y l e , g e re k ş e k i l d e ğ i ş t i r e re k , g e re k s e İ s l a mi b i r k ı l ı f a

b ü rü n d ü rü l e re k v a r l ı ğ ı n ı s ü rd ü rmü ş t ü r .

İ s l a mi y e t ' t e i n c i r v e z e y t i n a ğ a ç l a n k u t s a l s a y ı l ı rk e n ,

zakkum lanet ed i len ve ceza aracı o larak kul lan ı lan b i r ağaçt ı r.

K u r ' a n d a

"Doğrusu günahkarların yiyeceği zakkum ağacıdır;

karınlarında suyun kaynaması gibi kaynayan, erimiş maden

gibidir."

deni lmektedi r.

Anadolu 'da tek o larak yet işen ağaçların yanında mut laka

bi r ev l iyanın mezarın ın bulunduğu inancıy la bu ağaçlar ku tsal

kabul ed i lmiş , bez parçaları bağlamak, sarı larak ya da öperek d i lek

tu tmak suret iy le , bu ağaçların bulundukları yerler adak ve z iyaret

y e r l e r i h a l i n e g e l mi ş t i r . B u a ğ a ç l a r ı k e s me n i n i y i o l ma d ı ğ ı ,

uğursuzluk get i receği inancı çok yaygındı r. Kesmek isteyenlerin

başına gelen kötü o lay lara i l işk in Anadolu 'nun hemen her yerinde

fark l ı söylenceler an la t ı l ı r . Söylencelerin pek çoğunda ağacı kesen

95

kiş in in bal tay ı ayağına vurarak kendin i yaralad ığ ı , üzerine bast ığ ı

d a l ı n k ı r ı l ma s ı s o n u c u d ü ş ü p s a k a t k a l d ı ğ ı , b a z ı l a r ı n ı n a ğ a c ı

kest ik ten sonra ö ldüğü, bazı söylencelerde i se ağacı kesmek i steyen

kiş in in bal tasın ın kesmediğ i an la t ı l ı r .

Anadolu 'da yaygın b i r başka inanç da kapı eş iğ ine basmanın

günah o lduğu ve eş iğe basan k iş in in çarp ı lacağı ya da başına kötü

bi r şey geleceği yo lundadı r. Eşiğe basmanın uğursuzluk get i receği

bütün Türklerde ortak inançt ı r. Eşiğe basmak kapı ruhu inancına

bağl ı o lmakla b i rl ik te çoğu hal lerde ağaçtan yapı l ıyor o lması da

d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n d e , a ğ a ç k ü l t ü n ü n i z l e r i n i d e t a ş ı d ı ğ ı a k l a

gelmektedi r. Anadolu 'nun her yanına yayı lmış ermiş ve yat ı rların

türbelerine kapın ın eş iğ i öpülerek g i ri l i r .

Anadolu Alevi - Bektaşi top lu lukların ın inancında ağaç

kül tünün varl ığ ın ı koruduğunu görüyoruz. Dinsel tö ren leri o lan

Cemlerde, Dedenin e l inde taş ıd ığ ı (a laca değnek , tarik , erkan) vb .

ad lar veri len üç boğumlu ya da ç izg i l i b i r değnek vard ı r.

T ö r e n l e r d e d e ğ n e ğ i ö p ü p , a l t ı n d a n g e ç e r l e r . B ö y l e c e

geçmiştek i günahlar affed i l i r .

A l t ından geçen S ı rat ' ı ge çt i .

Suyundan i çen kev se r i i ç t i

D idar ı gördü, meydanı gördü

E rkan e l inden günahı b i ç t i .

Erkan deni len bu değneğin , k iş in in günahın ı b içâebi lecek

kadar kutsiyet taş ıması , Alevi - Bektaşi inancında ağaç kül tünün

i z l e r i n i n h â l â v a r l ı ğ ı n ı k o ru d u ğ u n u g ö s t e rme k t e d i r . D e ğ n e ğ i n

ü z e r i n d e k i ü ç b o ğ u m A l e v i l i k t e k i ü ç l e me y i (A l l a h - M u h a m me d

- Al i ) temsi l e tmektedi r.

Dedenin e l indeki bu değnek b i r yandan Musa 'n ın asasın ı

a n d ı r ı rk e n , b i r y a n d a n d a Ş a ma n ' ı g ö k y ü z ü n e ç ı k a ra n s ı r ı ğ ı n

107



minyatürüdür sanki . Alevi dedesin in e l inde bulunan alaca değnek

- tarik , çoğu d inde ortak o lan ağaç kül tünün b i r yansımasıd ı r. Ağaç

kül tünü ya da ağaca kutsal l ık veri lmesi o lay ın ı b i r tek kül te ya da

d i n e b a ğ l a ma k , b i r t ek k a y n a k t a n b e s l e n d i ğ i n i s ö y l e me k m ü mk ü n

deği ld i r. Ancak bu inanç, her d inde ya da kül türde kendine yer

b u l mu ş v e Ş a ma n i z m ' d e n , İ s l a mi y e t ' e u z a y a n ç i z g i d e v a r l ı ğ ı n ı

sürdürmüştür.

Geçimini ormanlarda ağaç keserek veya ağaca bağl ı iş lerle

sağlayan Tahtacı Alevi leri iç in i se ağaç, çok daha kutsal ve çok

daha an laml ıd ı r. Onlara Ağaç Eri de deniyor o lması Tahtacı ları

sanki ağaçla bütünleş t i rmişt i r.

Anadolu Alevi l iğ indeki ağaç kül tünün iz leri ' , ağaca duyulan

sevgi ve saygıy ı , Pı r Sul tan Abdal ' ın sazına söyled iğ i nefeste

g ö rme k mü mk ü n d ü r .

Öt benim sar ı tamburam

Se n i n a s l ı n ağa ç t and ı r

A ğaç de r s e m gö nü l l e nme

Kı rmız ı gü l ağaçtand ı r .

A l i Fat ıma 'n ın yar i

A l i ça ld ı Zü l f i k ar ' ı

Dü ldü l at ın ın eğe r i

O da y ine ağaçtand ı r .

Al i gitti Hakk 'a yetti

Zü l f i k ar ' ı de rya yut tu

Sa ' d Vakkas b i r ok at t ı


N u r dand ı r Kab e ' n i n e ş i ğ i

C ihan ı tut tu ı ş ığ ı

H a s an Hüs e y n ' i n b e ş i ğ i


Ye te r P i r Su i tan ' ım ye te r

De r t l i l e re de rman katar

Tür lü tür lü meyva b i te r


Pir Sultan ABDAL)

96

A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E T A V Ş A N

İlkel d in lerden tek tanrı l ı d in lere değin hemen her inançta

bazı b i tk i ve hayvanların inananlara yasaklandığ ın ı görüyoruz.

İ lkel d in lerde to tem kabul ed i lerek bazı b i tk i ve hayvanlara

dokunmama şekl inde ortaya ç ıkan yasaklar, son tek tanrı l ı d in o lan

İslamiyet ' te e t i yenmesi yasak o lan hayvan domuz o larak karş ımıza

çıkmaktadı r. (Bakara 173)

Ki tab-ı Mukaddes ' te tavşan , yeni lmesi yasak o lan hayvanlar

arasındadı r.

Anadolu Alevi l iğ inde İslam inancın ın yemeyi yasaklad ığ ı

d o mu z e t i d ı ş ı n d a , Sü n n i M ü s l ü ma n l a r ' c a y e n d i ğ i v e K u r ' a n ' d a

bu konuda b i r yasaklama o lmadığ ı halde tavşan et i yenmemektedi r.

B u n u n n e d e n l e r i A l e v i - B e k t a ş i l e r a r a s ı n d a ç e ş i t l i

s ö y l e n c e l e re d a y a n d ı r ı l a ra k a ç ı k l a n ma y a ç a l ı ş ı l ma k t a , g e rç e k

kaynağı konusunda i se net b i r görüş ortaya konulamamaktadı r.

Bu konudaki tart ışmalara küçük çapta da o lsa b i r katk ıda

b u l u n ma k a ma c ı y l a b u g ü n e k a d a r y a p mı ş o l d u ğ u m a ra ş t ı rma l a r

ı ş ı ğ ı n d a b a z ı b i l g i l e r i o r t a y a k o y m a y a v e y o r u m l a m a y a

çal ışacağım.

Ö n c e l i k l e A n a d o l u A l e v i -B e k t a şi l e r i n i n t a v ş a n ı s e v me m e ,

u ğ u rs u z s a y ma v e e t i n i y e me me k o n u s u n d a k i g e re k ç e l e r i n i o r t a y a

koydukları söylencelerine b i r göz a ta l ım.

- Ta v şa n ı n e t i n i n k a n o l d u ğ u i n a n c ı :

A n a d o l u A l e v i -

Bektaşi lerin in inanış ına göre tavşanın e t i suya konduğunda eriy ip

k a y b o l ma k t a d ı r . Ç ü n k ü t a v ş a n ı n e t i k a n d a n o l u ş mu ş t u r . (K a n

i ç me k i s e K u r ' a n - ı K e r i m ' d e h a ra m k ı l ı n mı ş t ı r )

111



- T a v ş a n ı n b a z ı u z u v l a r ı n ı n y e n m e s i y a s a k o l a n

h a y v a n l a r ı n u z u v l a r ı n a b e n z i y o r o l d u ğ u i n a n c ı :

buna göre;

- ku lak ları eşek kulağ ına

- b u rn u fa re b u rn u n a

- k u y ru ğ u d o mu z k u y ru ğ u n a

- bacakları kedi bacağına

- ayakları köpek ayağına

- b ıy ık ları kedi b ıy ığ ına benzer

- bü tün mahluklar gözleri kapal ı uyurken tavşan gözleri açık

uyur ve tavşan yavrusu gözleri açık o larak dünyaya gel i r.

A n a d o l u A l e v i - B e k t a şi l e r i n i n t a v ş a n e t i y e me m e s i v e

tavşanı sevmemesinde bu fiz ik i özel l ik ler d ış ında b i rtak ım başka

inanış ların da ro lü o lduğu b i l inmektedi r. Bunlara göre;

-Hz. Al i ' n in a t ı Düldül 'ün b i r tavşan tarafından ürkütü lmüş

olduğu inancı .

- M u a v i y e v e Y e z i t ' i n ru h u n u n t a v ş a n d o n u n a b ü rü n mü ş

olduğu inancı .

(A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i le r i n d e " r e a n k a rn a s y o n = ru h -

g ö ç ü " i n a n c ı b u l u n ma k t a d ı r . B u n a g ö re e ğ e r ö l e n k i ş i i y i b i r

insansa onun ruhu iy i b i r insan o larak tekrar dünyaya gelecekt i r.

Eğer ö len k iş i kö tü b i r insansa onun ruhunun kötü b i r varl ığa

g e ç e c e ğ i i n a n c ı h a k i md i r . B u a ç ı d a n b a k ı l d ı ğ ı n d a H z . A l i ' n i n

düşmanı Muaviye i le Hz. Hüseyin ' in düşmanı Yezi t ' in ruhların ın

sevi lmeyen b i r hayvan , tavşanla özdeşleşt i ri lmesi gayet doğal

g ö rü n me k t e d i r . )

- Ta v şa n ı M u a v i y e ' n i n d o ğ u r d u ğ u i n a n c ı :

Anadolu Alevi

- Bektaşi lerin in bazı ların ın inanış ına göre , Muaviye zaman zaman

98

bir kadın g ib i hayiz görür ve bunların sonuncusunda b i r tavşan

doğurur. (Bu abart ı l ı söylencenin özünde yatan düşünceyi i se

Anadolu Alevisi 'n in insandaki k ib i r ve k ın ı erkeğin hayız görmesi

o larak n i te lemesinde aramak gereki r. Muaviye 'n in k ib i ri ve Ehl -i

Beyt ' e o lan k in i , Anadolu Alevisin in ik i sev i lmeyeni Muaviye ve

t a v ş a n ı b i r a ra d a d ü ş ü n me s i n e v e d e ğ e r l e n d i rme s i n e n e d e n

olmuştur. )

- Tavşanın kadın gibi hayiz (âdet) gördüğü inancı: Bu

konuda Aydın i l i Bozdoğan i lçesi Alamut köyünde kaynak k iş i

M e h me t B U R U K ' t a n 2 9 . 2 . 1 9 9 6 g ü n ü y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me

çal ışmasında geçen söylenceyi o lduğu şekl iy le nakled iyorum.

"Hz. Adem 'le Hz. Havva cennette gezerken bir erkek aslanla

bir dişi aslanın cinsel birleşmesini görürler. Allah onlara

nesillerini sürdürmeleri için bu olayı göstermiştir. Bu günden

sonra Adem ile Havva 'nın 72 çift çocukları olur. Her çiftin erkeği

diğer çiftin dişisi ile evlenir. Dünya üzerindeki 72 millet bunların

soyundan gelir. Zamanla Hz. Havva 'nın nesli kurur, HzAdem bunu

Hz. Havva'ya söylediğinde Hz. Havva kızar ve asıl Hz. Adem 'in

neslinin kuruduğunu iddia eder. Hz. Adem erkeğin neslinin ölene

kadar süreceğini söyler. İddialarını ispat için iki ayrı küpe

nefeslerini üfleyip 40 gün sonra açmak üzere sözleşirler. Hz. Havva

sabredemez ve küpleri açıp bakar Kendi küpünde çöplerden başka

bir şey bulamaz. Hz. Adem'in nefesini üflediği küpü açıp

baktığında parmağını emen bir çocuk görür, bu Güruh tur. Hz.

Havva kıskandığı için küpü sallar ve çocuğun kolları kırılır, bu

çocuk Hz. Adem 'in oğlu Şit peygamberdir. Şit kırık demektir. Hz.

Havva daha sonra küplerin yerini değiştirir A ncak kudretten bir

el küplerin yerini tekrar değiştirir. 40 gün geçtiğinde sözleştikleri

gibi küpleri açarlar. Hz. Havva 'nın nefesini üflediği küpten bir

107



tavşan fırlayıp kaçar. Hz. Havva 'nın nefesinden oluştuğu için

tavşan hayiz görür ve Aleviler tarafından yenmez. Hz. Adem 'in

küpünü açtıklarında Şit'i görürler. Şit her gün iki karış büyür ve

olgun bir insan olur. Cenab-ı Hak bir gün Adem 'in neslinin

yürümesi için Naci adında bir kadın yaratır ve Cebrail vasıtasıyla

Adem 'e gönderir. Hz. Adem tarlada olduğu için eve geldiklerinde

onları Hz. Havva karşılar. Havva Cebrail'e Naci'yi niçin

getirdiğini sorar, Cebrail anlatır. Naci'yi Havva kıskanır,

kadınlardaki kıskançlık ordan kalmadır. Hz. Havva bu olaydan

sonra yemek hazırlayıp, tarlada bu olaylardan habersiz çalışan

Hz. Adem'e götürür. Hz. Adem'e kendinden başka birisiyle

olmayacağına dair yemin ettirir. Akşam eve döndüğünde Naci 'yi

gören Hz. Adem ona kim olduğunu sorar. Naci olayı ve orada

niçin bulunduğunu anlatır. Hz. Adem Naci 'ye sen artık benim kızını

sayılırsın, çünki ben Havva 'ya söz verdim ve yemin ettim der. Daha

sonra oğlu Şit (Güruh) ile Naci'yi evlendirir. Dünya üzerindeki

73. insan nesli onlarda n türer. İşte bu 73. millet Alevi milletidir.

Dünyadaki 72 millet Adem ile Havva soyundan olmasına rağmen

73. millet yani Aleviler Güruhu - Naci soyundan gelir.

Anadolu Alevi - Bektaşi lerin in uğursuz saydık ları ve yolda

önlerinden geçt iğ inde, başımıza b i r iş gel i r düşüncesiy le geri

d ö n e c e k k a d a r s e v i ms i z b u l d u k l a r ı t a v ş a n ı n , b u d e n l i n e f re t

ed i lmesine i l işk in buraya kadar naklet t iğ imiz söylencelerden sonra

b i r d e o l a y a g e rç e k a n l a md a k a y n a k l ı k e t mi ş o l a b i l e c e ğ i n i

d ü ş ü n d ü ğ ü mü z b u l g u l a ra g ö z a t a l ı m .

Bir o lay ı ya da kavramı açık lamanın temel kural larından

bi rice» pkıy ya da kavramı tarihsel süreç içer i sinde incele mek ve

d e ğ e r l e h C ^ n fe k t i r . K ü l t ü re l b i r o l g u y u i n c e l e rk e n d e ö z ü n ü

| f JonCel ik l^ jkfindî^eçm işinde aram ak ve söylenc elerden uzak maddi

V :

:

/C k

ınn

bulgularla sonuca u laşmaya çal ışmak gereki r, çünkü inanca dayal ı

söylenceler gerçeklerin üzerine örtü lmüş b i rer k ı l ı f g ib id i r, o k ı l ı fı

kald ı rd ığ ın ızda a l t ında yatan öz o lanca ç ıp lak l ığ ıy la ortaya ç ıkar.

A n a d o l u A l e v i - B e k t a ş i l e r i n in t a v ş a n y e me me y a d a u ğ u rs u z

saymaya yönel ik söylencelerine bakı ld ığ ında tavşanın sev i lmediğ i

gerçeği fark l ı gerekçelere dayandı rı larak an lat ı l ı r . Ş imdi konunun

bir de tarihsel süreçtek i durumuna bakarak , e lde ed i len bulgular

ış ığ ında konuyu değerlendi rmeye çal ışal ım.

Türkler İslamiyet ' i kabul e tmeden önce güneş y ı l ı esasına

dayanan 12 y ı lda ya da 60 y ı lda b i r devi r yapan ve y ı l ları say ıy la

deği l hayvan ad larıy la tesp i t ed i len b i r takvim (on ik i hayvanl ı

takvim) kul lan ı rd ı . Bu takvim on ik i y ı l l ık sürekl i dönüşü gösteri r

ve her y ı l bel i rl i b i r hayvan ad ıy la an ı l ı rd ı . Bu takvimde 4 . y ı l ı

gösteren hayvan i se tav ışgan (tavşan) id i .

İl k t o p l u l u k l a r d a o t o p l u l u ğ u n k o ru y u c u s u o l d u ğ u n a

inanı lan hayvan ve b i tk i tü rlerine to tem deni rd i . Eski Türk ler de

bunun karş ı l ığ ı o larak kut lu an lamına gelen "ongun" deyimini

kul lanmışt ı r. Ongunlar çadı r ve bayraklara resim o larak iş len i rd i .

Yirmi dört Oğuz boyunun her b i ri b i r hayvanı to tem olarak kabul

etmişt i r. Türkmenler ' in Bozok boyunun to temi de tavşan id i .

D u rk h e i m ' e g ö re t o t e ml e rd e h e m c e z b e d i c i (h o ş a g i d e n ,

sev i len) hem de korkutuc u (nefre t yarat ıc ı , sev i lmeyen) taraf vard ı r.

Ç o ğ u h a l d e k o rk u t u c u , s e v i l me y e n y a n l a r a ğ ı r b a s a r .

A n a d o l u A l e v i l e r i n i n t a v ş a n ı s e v me y i ş i n d e , b u t o t e mi s t

a n l a y ı ş ı n y ü z y ı l l a r ö t e s i n d e n g ü n ü m ü z e b i r y a n s ı m a s ı n ı n

olab i leceği düşüncesi , gözard ı ed i lmemesi gereken b i r ayrın t ıd ı r.

Eski Türk inanç si stemlerinden o lan Şamanizm'de de inanca

göre kainat üst üste kat lardan kuru ludur. Her kat ta ayrı b i r tanrı

101



vard ı r. Bundan dolay ı şaman sanat ım icra ederken b i r kat tan

diğerine geçmek iç in büyük b i r kuvvet harcar. Gök 'de 7 kat vard ı r

k i ış ık a lemini o luşturur. Yer a l t ındaki 7 veya 9 kat da karanl ık lar

dünyasıd ı r. İnsanlar bu ik i a lem arasında yeryüzünde yaşarlar.

Al tay l ı lar gök 'ün a l t ıncı kat ında ay ' ın yedinci kat ında i se

güneş ' in bulunduğuna inanı rlar. Şaman al t ıncı kata ç ık t ığ ında ay

- a ta 'ya dua ederken orada b i r tavşan görür ve ürker, duası yarım

k a l ı r . K u ru l d a k a d l ı h i z me t ç i s i n i o n u y a k a l a ma y a g ö n d e r i r .

K u ru l d a k t a v ş a n ı k o v a l a r y a k a l a y a ma z . O ra d a n y e d i n c i k a t g ö k ' e

çıkarlar.

Anadolu Alevi lerin in inanış ına göre Hz. Muhammed güneş

H z . A l i i s e a y ' ı t e ms i l e d e r . Ş a ma n i z m ' d e k i g ü n e ş v e a y ' l a

aralarında i lg inç b i r benzerl ik vard ı r. Gök 'ün a l t ıncı kat ında ay -

a ta 'ya yapı lan duayı şamanı ürküterek kesen tavşanın sev i lmeyiş i

i le , Hz. Al i 'n in a t ın ı ü rküt tüğü gerekçesiy le sev i lmeyen tavşan

arasında da şaşı rt ıc ı b i r konu benzerl iğ i d ikkat çekmektedi r.

Dikkat çeken b i r d iğer husus, Şamanizm'de hayvan şekl inde

yapı lan ve töz deni len i lah lardan b i ri sin in de tavşan şekl inde

yapı l ıyor o lmasıd ı r. Kutsal i lah lar i se dokunulmazdı r.

D ü n y a ü z e r i n d e h i ç b i r o l a y ı n s e b e p s i z g e rç e k l e ş me d i ğ i

düşüncesinden hareket le , Anadolu Alevi - Bektaşi lerin in tavşanı

sevmeme ve e t in i yememe i le i lg i l i düşünce ve davranış ların ın ,

b u ra y a k a d a r o r t a y a k o y d u ğ u mu z b i l g i l e r ı ş ı ğ ı n d a y o ru mu n u

yapmak iç in , abart ı l ı halk söylencelerinden uzak e ldeki maddi

b u l g u l a ra d a y a l ı o l a ra k k o n u y u a ç ı k l a ma y a ç a l ı ş ma n ı n , d a h a

sağl ık l ı sonuçlara u laşmamızı sağ layacağı inancındayım.


1 - A N D , M e t i n : " İ s l a m F o l k l o r u n d a M u h a r r e m v e T a z i y e " T ü r k F o l k l o r A r a ş t ı r m a l a r ı Y ı l l ı ğ ı 1 9 7 6 ,

A n k a r a 1 9 7 7 , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı , M i l l i F o l k l o r A r a ş t ı r m a D a i r e s i Y a y ı n l a r ı , 6 s ,

2 - A T A L A Y , B e s i m : B e k t a ş i l i k , E m r a h M a t b a a s ı . İ s t a n b u l 1 3 4 0 , 1 3 s .

3 - A V C I O Ğ L U , D o ğ a n : T ü r k l e r i n T a r i h i i . C i l t , İs t a n b u l 1 9 8 5 , 3 6 2 s .

4 - B A R D A K Ç I , C e m a l : A l e v i l i k - B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 7 0 , 4 4 s .

5 - B E N E K A Y , Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k , V a r l ı k Y a y ı n l a r ı , İs t a n b u l 1 9 6 7 , 1 6 3 , 1 6 4 s .

6 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı

Yayınlar ı / 1234, 385, 386, 402 s .

7 - K A F E S O Ğ L U , İ b r a h i m : E s k i T ü r k D i n i . A n k a r a 1 9 8 0 . K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı / 3 6 7 , 2 2 s .

8 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i : " B e k t a ş i l i k t e D o k u n u l m a y a n H a y v a n l a r " B i l i m v e Ü t o p y a , A ğ u s t o s

1 9 9 6 , s a y ı : 2 6

9 - Ö G E L , B a h a e d d i n : T ü r k M i t o l o j i s i I . C i l t . T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a 1 9 7 1 , 3 1 s .

1 0 - Ö Z T Ü R K , P r o f . D r . Y a ş a r N u r i : K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i , İ s t a n b u l 1 9 9 3 .

1 1 - R A D L O F F , W . ( Ç e v : P r o f . D r . A h m e t T E M İ R ) ; S i b i r y a ' d a n S e ç m e l e r , A n k a r a 1 9 8 6 , K ü l t ü r v e

T u r i z m B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı / 6 6 6 , 2 7 7 s .

1 2 - Ş A P O L Y O , E n v e r B e h n a n . M e z h e p l e r v e T a r i k a t l a r T a r i h i , T ü r k i y e Y a y ı n e v i , İ s t a n b u l 1 9 6 4 , 5 4 s .

1 3 - Y e n i T ü r k A n s i k l o p e d i s i , T a k v i m M a d d e s i .

103



A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E K A D I N

Alevi l ik ; kel ime o larak , Al i 'y i seven , Al i 'ye uyan , onun

yoluna mensup an lamında kul lan ı l ı r . Her ne kadar d iğer İslam

me z h e p l e r i t a ra f ı n d a n " H a k " me z h e p o l a ra k k a b u l e d i l me s e d e

A l e v i l e r k e n d i l e r i n i " H a k " me z h e p l e r i n d e n s a y a r v e g e rç e k

M ü s l ü m a n l a r ' ı n k e n d i l e r i o l d u k l a r ı n ı s a v u n u r l a r .

K e n d i n i İs l a m me z h e b i s a y ma s ı n a ra ğ me n K u r ' a n ' ı n k a d ı n

k o n u s u n d a k i h ü k ü ml e r i n e b i rç o k n o k t a d a u y ma y a n v e v e g e ç e r s i z

s a y a n b u k ü l t ü rü n ü n k a y n a ğ ı n d a n e l e r v a rd ı r?

A l l a h ' a , H z . M u h a m me d ' e , H z . A l i v e 1 2 i ma ml a ra i n a n a n ,

Kur'an ' ı ku tsal b i len Anadolu Alevisi Kur'an 'daki kadın larla i lg i l i

h ü k ü ml e re n e d e n u y ma z ? Ş i md i b u k o n u i l e i l g i l i ö rn e k l e re

b a k a l ı m.

T E K E Ş L İ L İ K :

Anadolu Alevi l iğ inde tek eş l i l ik esast ı r. Bi rden

fazla kadın la ev lenmek düşkünlüğü gerekt i ri r. Kadın ın çocuğunun

olmaması g ib i k imi hal lerde ik inci ev l i l iğe iz in veri ld iğ i o lur.

İslamiyet ' in e tk isiy le , mazeret i o lmaksızın b i rden çok ev l i l iğ in

yapı ld ığ ı ö rneklere çok az da o lsa rast lanmakla beraber bu durum

h o ş k a rş ı l a n ma z v e i n a n ç a ç ı s ı n d a n k a b u l g ö rme z . 2 1 . 4 . 1 9 9 3

t a r i h i n d e Y o z g a t i l i So rg u n i l ç e s i V e l i ö l d ü k k ö y ü n d e y a p mı ş

o l d u ğ u m b i r d e r l e me ç a l ı ş ma s ı n d a k a y n a k k i ş i B e k t a ş Ö L M E Z

"Biz Hasan 'ı sevmeyiz, sebebine gelince o çok hovardaydı. "

diyordu . Hz. Al i 'n in büyük oğlu Hasan bazı kaynaklara göre 100

bazı larına göre i se daha fazla say ıda ev lenmişt i r. Bu özel l iğ inden

dolayı Anadolu Alevisi Hasan ' ı hoş karş ı lamaz, sevmez ve bu

105



konuda eleş t i ri r. Kur'an-ı Kerim'de (Nisa . 3 ), ara larında adalet -

siz l ik yapmamak şart ıy la 4 kadın la ev lenebi lmeye iz in veri l i rken ,

Anadolu Alevi l iğ inde bu durum kabul görmez ve hoş karş ı lanmaz.

K A D I N I B O Ş A M A Y A S A Ğ I : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e

kadın boşamak yasakt ı r. En ağ ı r suçlardan say ı l ı r ve düşkünlükle

cezalandı rı l ı r . Kadın b i r tek z ina suçundan dolay ı boşanabi l ı r, bu

durum da dahi erkek , kadın la b i rl ik te düşkün o lur. Boşanan kadın la

evlenmek de düşkünlüğü gerekt i ri r.

K u r ' a n - ı K e r i m ' d e (B a k a ra . 2 2 7 , 2 2 9 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 3 , 2 3 6 ,

241 , - Ahzab . 28 , 49 - Talak . 1), boşanma i le i lg i l i hükümleri

d ü z e n l e y e n a y e t le r me v c u t t u r . B a k a ra s u re s i 2 3 0 . a y e t b o ş a n a n

kadın ın , i lk koca tarafından geri a l ınabi lmesi iç in , başka b i r erkekle

evlenmesi ve ondan da boşandık tan sonra i lk kocaya hela l o lacağı

h ü k mü n ü g e t i r i r . B u u y g u l a ma A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , k a d ı n

o n u ru n u z e d e l e d i ğ i g e re k ç e s i y l e k a b u l g ö rme m e k t e d i r .

K A D I N L A B İ R L İ K T E İ B A D E T : Kadın ların erkeklerle

b i rl ik te , d in i tö ren ler o lan cemlere kat ı lması ve b i rl ik te ibadet

e t me s i A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i Sü n n i M ü s l ü ma n l ı k t a n a y ı ra n e n

b e l i rg i n ö z e l l i k l e rd e n b i r i d i r . Sü n n i i n a n ç t a K u r ' a n ' d a y e r

almamasına rağmen bazı hadis ve kaynaklara dayal ı o larak , kadın ın

erkeğin önünde veya yanında durması ya da geçmesi namazı bozan

u n s u r l a rd a n s a y ı lmı şt ı r . K u r ' a n ' d a (M a i d e . 6 ) k a d ı n a d o k u n m a n ı n ,

n a ma z ı b o z a c a ğ ı n a i l i ş k i n h ü k ü md e n k a y n a k l a n mı ş o l ma s ı a k l a

1. Bundan sonra kadını boşarsa, kadın başka bir iy le evlenmedikçe bir daha kendisine

helal o lmaz. Eğer ik inci koca da onu başarsa, Allah 'ın yasalar ın ı koruyacaklar ın ı sanır larsa

eski kar ı kocanın birbir ler ine dönmeler ine bir engel yoktur . Bunlar b ilen kişiler için Allah 'ın

açıkladığı yasalardır .

106

gelen bu düşüncenin , ibadet in i kadın ı i le b i rl ik te yan yana yapan

Anadolu Alevisi iç in uygulanı rl ığ ı e lbet te k i söz konusu deği ld i r.

Anadolu Alevi lerin in kadın la b i rl ik te aynı yerde ibadet i bazı Sünni

mezhep mensuplarınca fark l ı şeki l lerde değerlendi ri lmiş ve "mum

s ö n d ü " a d ı n ı v e rd i k l e r i o l u ms u z y o ru ml a r ı n y a p ı l ma s ı n a n e d e n

olmuştur.

K A D I N I N K A P A N M A S I : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k a d ı n ı n

k a p a n ma s ı (ö r t ü n me , t e s e t t ü r ) v e k a d ın l a r ı n e rk e k t e n g i z l e n me s i ,

o n l a ra g ö rü n me me s i g i b i u y g u l a ma l a r y o k t u r . K u r ' a n ' d a (A h -

z a b . 5 9 )

(2)

k a p a n m a y ı e m r e d e n a y e t l e r m e v c u t tu r . A n a d o l u

Alevi l iğ inde kadın lar sadece saçların ın örtünmesine yönel ik o larak

baş örtüsü kul lan ı rlar, ancak bu h içb i r şeki lde teset tür an lamında

ve b iç iminde deği ld i r. Fonksiyonel ve geleneksel leşmiş b i r an lam

taşır.

Z İ N A :

Anadolu Alevi l iğ inde en ağ ı r suç say ı l ı r ve yoldan

düşmeyi gerekt i ri r. Bi r derleme çal ışmasında ortamda bulunan

kiş i lerden b i rin in konuya i l işk in sözleri i lg inçt i : "onun cezası

ma h ş e re k a l ı r " d e rk e n v e r i l e b i l e c e k h i ç b i r c e z a n ı n b u s u ç u n

karş ı l ığ ı o lmayacağın ı an la tmaya çal ış ıyordu . Yazar Yahya BE-

N E K A Y ' ı n K ı r ı k k a l e ' n i n H a s a n d e d e k a s a b a s ı n d a y a p mı ş o l d u ğ u

b i r ç a l ı ş ma d a A b d u l l a h D E M İ R H A N ' ı n s ö y l e d i ğ i n i k a y d e t t i ğ i

"Biz herşeyi kendi aramızda hal lederiz ama işe namus meselesi

karış t ımı , o iş in üstesine varmayız" sözü , z inanın h içb i r şeki lde

bağış lanamaz ve hat ta bu suça uygun b i r ceza dahi bu lunamaz

düşüncesin in ortaya konması açısından i lg inçt i r.

2. Ey Peygamber, eşler ine, k ızlar ına ve müminler in kadınlar ına dışar ı çıkarken üstler ine

ö r tü a lm a la r ın ı s ö y le ; b u o n la r ın h ü r v e n am u s lu b i l in m ele r in i v e b u n d an d o lay ı

incıtilmemcler in i daha iy i sağlar . Allah bağışlar ve merhamet eder .

107



K u r ' a n - ı K e r i m ' d e (N u r . 2 ) z i n a e d e n k a d ın v e e rk e ğ e y ü z e r

d e ğ n e k v u ru l ma s ı h ü k mü v a rd ı r . (N u r . 3 ) Z i n a e d e n k a d ı n v e

e rk e k l e M ü s l ü m a n ' ı n e v l e n m e s i y a s a k l a n mı ş tı r . H a d i s l e re d a y a l ı

o l a ra k d a h a s o n ra " re c m"

(3)

cezası get i ri lmişse de bu cezanın

uygulanabi lmesi iç in dört k iş in in c insel i l işk iy i görmüş o lması

şart ı i le şahi t l ik yapabi lmesi ya da kendi i t i rafı i le kabul lenmesi

şart ı , bu cezanın uygulanı rl ığ ın ı güçleş t i rmektedi r.

Ş A H İ T L İ K v e M İ R A S : Anadolu Alevi l iğ inde kadın bütün

haklardan erkekle eş i t o randa yararlan ı r. Bu eş i t l ik kural ı şahi t l ik

ve mirastan eş i t hak a lma g ib i konularda da geçerl id i r. Kur'an-ı

Kerim' de (Nisa . 11 ,176) miras konusunda erkeğe ik i d iş in in h issesi

kadar veri lmesi tavsiye ed i l i r . Şahi t l ik konusunda i se (Bakara .282)

ik i kadın ın şahi t l iğ i b i r erkeğin şahi t l iğ ine denk tu tu lmuştur.

K u r ' a n ' ı n b u k o n u l a rd a k i h ü k ü ml e r i d e A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e

k a b u l g ö rme z .

Anadolu Alevi l iğ i her ne kadar fark l ı i s imlerle an ı l ıyor

(Alevi - Bektaşi - Kızı lbaş - Tahtacı - Çepm vb.) ve bu gruplar

fa rk l ı g e l e n e k , g ö re n e k , ö r f v e a d e t l e r i y a ş a t ı y o r o l s a l a r d a ,

özündeki unsurlar ortak l ık gösteri r. Bunu en bel i rg in b iç imde bütün

k o l l a rd a k a d ı n a v e r i l e n d e ğ e r i n o r t a k l ı ğ ı n d a g ö rü rü z . 1 5 . 1 2 . 1 9 9 2

t a r i h i n d e K ı r ı k k a l e i l i H a s a n d e d e k a s a b a s ı n d a y a p mı ş o l d u ğ u m

b i r d e r l e m e ç a l ı ş m a s ı n d a k a y n a k k i ş i M e h m e t A l i

K U L D E D E O Ğ L U şö y l e d i y o r d u ; " B i z k a d ı n p e r e s t i z ,

k a d ı n l a r ı m ı z a ç o k d ü ş k ü n ü z . " A n a d o l u A l e v i s i n i k a d ı n a

3. R e c m : Zina suçunu iş leyen erkek ve kadınlara İslam şeriatınca ver ilen taşlanarak

ö ld ü r ü lm e cezas ı .

109 107

taparcasına değer vermeye i ten sebep nedi r, bu kül türün temel inde

neler var k i kadın bu konumda kalab i lmişt i r.

İslamiyet ' ten önceki Türk top lu lukların ın inançlarında kadın

tanrıça

<4)

merte besine kadar yücel t i lmiş t i r. Eski Türk ler in inanç

s i s t e ml e r i n d e n o l a n Ş a ma n i z m ' d e , d i n i t ö re n l e r k a d ı n e rk e k

bi rl ik te yapı l ı rd ı . Kimi Türk top lu luklarında kadın şamanların d in i

tören leri yönet t iğ i b i l inmektedi r. Eski Türk ler 'de kadın sadece

din i tö ren lere iş t i rak e tmez, top lumsal yaşamın bütün aşamalarında

kendin i gösteri rd i . Devlet başkanl ığ ına kadar yükselen kadın lar

s i y a s a l , s o s y a l , e k o n o m i k v e a s k e r i a l a n l a r d a d a f a a l i y e t

gösteri rlerd i . Savaşlara kat ı lan , a t üstünde ok a tan kadın ların

erkekten ayrı tu tu lması , ö rtünmesi söz konusu deği ld i . Eski Türk

destan larında, destan kahramanları tek ev l id i r. Kadın la erkeğin

bu denl i eş i t lendiğ i b i r kü l türel yapıda bunun aksin in o lab i leceğin i

d ü ş ü n me k o l d u k ç a g ü ç t ü r . K a d ı n ı n T ü rk k ü l t ü rü n d e k i b u k o n u mu ,

9 .yy sonlarına kadar n i te l iğ in i kaybetmeden gelmişt i r. Bu yüzyı lda

İslam toplu luklarıy la kuru lan siyasi ve kül türel i l işk i lerle b i rl ik te ,

İ s l a mi y e t ' i n k a b u l e d i l me s i T ü rk k a d ı n ı n a İ s l a mi b i r k i ml i k

k a z a n d ı r m a y a b a ş l a m ı ş t ı r . A r a p l a r ' ı n e t k i s i y l e İ s l a m i y e t ' i

kabul lenen Türkler, İslamiyet ' i ik i şeki lde a lmışlard ı r. Bunlardan

bi rinci grup , İslamiyet ' i Araplar 'da o lduğu şekl iy le a lmışt ı r k i

b u n l a r S ü n n i M ü s l ü m a n l a r d ı r . B u g r u p t a k a d ı n ı n k o n u m u

İslamiyet ' in koyduğu kural lara göre değiş ik l iğe uğramışt ı r. İk inci

g ru p i s e M ü s l ü ma n l ı ğ ı , k e n d i ö z k ü l t ü rü n ü n ü s t ü n e p e rd e y a p a n

ve yapt ığ ı herşeyi İslami b i r k ı l ı fa bürüyen ama özünde kendi

gelenek , görenek , örf, adet ve inanç unsurların ı yaşatma çabası

taş ıyan b i r g ruptur k i bunlar da Anadolu Alevi lerid i r.

4. Altaylara göre Umay, çocuklar ı ve hayvan yavrular ın ı koruyan dişi tanr ıçadır .



A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e , k a d ı n ı n b u l u n d u ğ u k o n u m u n

kaynağın ı , kendi kü l türünün derin l ik lerinde aramak ve mevcut

durumu, söz konusu kaynağın Anadolu 'ya özgü çağdaş b i r yorumu

olarak değerlendi rmek sanı rım fazlaca yanl ış o lmaz.

Kadın ın Anadolu Alevi l iğ indcki bu konumu her ne kadar

g e ç mi ş k ü l t ü rü n A n a d o l u ' y a ö z g ü ç a ğ d a ş b i r y o ru mu o l a ra k

d e ğ e r l e n d i r s e k d e b u y o r u m d a k a d ı n b a z ı n i t e l i k l e r i n i

koruyaı ı ıamış , kadın şamanların yerin i kadın dedeler a lamamış ,

dedel ik erkek çocuk vası tasıy la yürü tü lür o lmuştur. Her ne kadar

dedeye a i t bazı yetenekler k ız çocuğu tarafından da temsi l ed i l iyor

o lsa b i le (Örn: sağal t ım - tedavi iş in in k ız çocukları tarafından da

yapı l ıyor o lması ). Cemlerde dedenin yanında yer a lan dede eş ine

dede i le aynı saygı gösteri l iyor, dede çocuklarına k ız , erkek fark ı

g ö z e t i l me k s i z i n t o p l u md a a y n ı ö l ç ü d e s a y g ı d u y u l u y o r , c e m l e rd e

deyiş , düvaz söyleyen , semah dönen kadın bu n i te l ik lerinden h içb i r

z a ma n u z a k l a ş t ı r ı l mı y o r v e e rk e k t e n a y r ı t u t u l mu y o r o l s a d a

k a d ı n ı n d i n a d a mı v a s f ı n ı y i t i rme s i , k e n d i n e İ s l a mi b i r k ı l ı f

uydurmaya çal ışan bu kül türde, İslamda kadına d in adamı vasfı

veri lmeyiş in in b i r yansıması o larak düşünmek en yakın ih t imal

o larak görü lüyor.

Hacı Bektaş Vel i 'n ın söyled iğ i kabul ed i len konu i le i lg i l i

dört lük aşağıda veri lmektedi r:

E rkek d i ş i so ru lmaz muhabbe t in d i l i nde

Hakk ' ın yarat t ığ ı he rşey ye r l i y e r inde

Biz im na zar ım ızda ka d ın - e rkek fark ı yok

Noksanl ı k , e k s ik l i k sen in görüş le r inde .

110

Y A R A R T, A N I L A N K A Y N A K L A R

I - A R S E L . İ h a n ; Ş e r i a t v e K a d ı n , İ s t a n b u l 1 9 9 1 . K ü l t ü r M a t b a a s ı , 2 9 , 3 0 , 3 7 s .

2 - A T A L A Y , B e s i m ; B e k t a ş i l i k , İ s t a n b u l 1 3 4 0 , E m r a h M a t b a a s ı , 1 3 s .

3 - B A R D A K Ç I , C e m a l ; A l e v i l i k - B e k t a ş i l i k - A h i l i k , A n k a r a 1 9 7 0 , 7 3 s .

4 - B E N D E R , D r . C e ı n ş i d ; K ü r t U y g a r l ı ğ ı n d a A l e v i l i k . İ s t a n b u l 1 9 9 1 . K a y n a k Y a y ı n l a r ı , 2 3 3 , 2 4 5 s .

5 - B E N E K A Y . Y a h y a ; Y a ş a y a n A l e v i l i k ( K ı z ı l b a ş l a r A r a s ı n d a . R ö p o r t a j ) , İ s t a n b u l 1 9 6 7 , V a r l ı k

Yayınlar ı , 114, 116, 119 s .

6 - B O Z K U R T . P r o f . D r . M e h m e t F u a t ; S a b a h G a z e t e s i , 2 6 - 2 9 . 1 1 9 9 0 v e 1 - 2 . 2 . 1 9 9 0 t a r i h l e r i n d e

y a y ı n l a n a n A l e v i l i k a d l ı y a z ı d i z i s i .

7 - E R İ Ş E N . İ h s a n M e s u t , S A M A N C I G İ L , K e m a l ; H a c ı B e k t a ş V e l i v e A l e v il i k T a r i h i 1 9 6 6 , A y Y a y ı n e v i ,

60 s .

8 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , A n k a r a 1 9 9 0 , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı

Y a y ı n l a r ı , 1 2 3 4 , B a ş b a k a n l ı k B a s ı m e v i , 6 4 , 1 1 2 , 1 4 0 , 1 4 4 s .

9 - E Y Ü B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i ; B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f , T a r i k a t l a r , M e z h e p l e r T a r i h i , İ s t a n b u l 1 9 9 0 ,

D e r Y a y ı n l a r ı , 2 9 1 , 3 9 1 s .

1 0 - G Ö L P I N A R L I , A b d u l b a k ı y ; T a r i h B o y u n c a İ s l a m M e z h e p l e r i v e Ş i i l i k , İs t a n b u l 1 9 7 9 , D e r

Y a y ı n l a r ı , 2 0 9 s .

1 1 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n ; İ s l a m İn a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , İ s t a n b u l 1 9 8 4

1 2 - İN A N , A b d u l k a d i r ; T a r i h t e v e B u g ü n Ş a m a n i z m , A n k a r a 1 9 8 6 , T ü r k T a r ih K u r u m u B a s ı m e v i , 3 ,

4 0 s .

1 3 - K A L K A N , Ş e n a y ; S E L Ç U K . İ h a n ; S E Y L A N . G e n c a y ; G ü n ü m ü z d e A l e v i l i k , C u m h u r i y e t

G a z e t e s i , 2 M a y ı s 1 9 9 0 .

1 4 - K u r ' a n - ı K e r i m v e T ü r k ç e A n l a m ı ( M e a l ) , A n k a r a 1 9 8 5 , D i y a n e t İş l e r i B a ş k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı

1 5 - N O Y A N , D r . B e d r i ; B e k t a ş i v e A l e v i l e r d e H u k u k D ü z e n i ( D ü ş k ü n l ü k ) . 1 . U l u s l a r a r a s ı T ü r k F o l k l o r

K o n g r e s i B i l d i r i l e r i I V . c i l t , A n k a r a D . S . İ B a s ı m e v i 2 0 4 , 2 0 6 s .

1 6 - N O Y A N , D o ç . D r . B e d r i ; B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r . A n k a r a 1 9 8 7 , 9 2 - 9 3 s .

1 7 - S E V İ N Ç , N e c d e t ; E s k i T ü r k l e r d e K a d ı n v e A i l e , İ s t a n b u l 1 9 8 7 , T ü r k D ü n y a s ı A r a ş t ı r m a l a r ı V a k f ı

Yayını , 38, 28 s .

1 8 - Z H I R M U N S K Y , V ı c t o r - C H A D V V I C K , N o r a K . ; O r a l E p i c s o f C e n t r a l A s i a , C a m b r i d g e U n i v e r s i t y

P r e s s , 1 9 6 9 , 2 3 5 . 2 3 6 , 2 3 8 s .

111



A N A D O L U A L E V İ L İ Ğ İ N D E Ö L Ü M

( A h i r e t , K ı y a me t , C e n n e t v e C e h e n n e m)

Anadolu Alevi l iğ inde ö lüm (Ahiret , Kıyamet , Cennet ve

Cehennem) başl ığ ı a l t ında inceleyeceğim konunun daha an laş ı l ı r

o l ma s ı a ç ı s ı n d a n i n s a n l ı ğ ı n b a ş l a n g ı c ı n d a n g ü n ü mü z e ö l ü m v e

ölümden sonraki inançlara k ısaca b i r göz a tmanın yararl ı o lacağı

i n a n c ı n d a y ı m.

İ n s a n l ı ğ ı n b a ş l a n g ı c ı n d a n A n t i k ç a ğ a , A n t i k ç a ğ d a n

g ü n ü mü z e i n s a n o ğ l u n u n ö l ü me b a k ı ş ı n d a k i e n t e me l y a k l a ş ı m

kiş in in ö lmediğ i sadece uyuduğu düşüncesi o lmuştur. Neander-

t a l l e r i n , y a ş a m ı s e m b o l i z e e d e n k ı r m ı z ı r e n k l e ö l ü l e r i n i

b o y a ma l a r ı , H ı r i s t i y a n l a r ı n ö l ü l e r i n e g ü z e l e l b i s e l e r g i y d i r i p ,

y ü z l e r i n e p e mb e b i r r e n k l e c a n l ı l ı k v e re re k g ö mme l e r i b u

d ü ş ü n c e d e n k a y n a k l a n a n u y g u l a ma l a r o l ma l ı d ı r .

İnsanlarda ö lüm hakkında b i r d iğer düşünce de ö lünün uzun

bi r yo lcu luğa ç ık t ığ ı , dönüşü o lmayan b i r yo la g i t t iğ id i r. Bu yüzden

i l k k ü l t ü r l e rd e ö l ü l e r g ö mü l ü rk e n y a n ma u z u n b i r y o l c u l u ğ a

çıkarken gerekecek eşyaları da konmuştur. Ölen kral ın si lah lan ,

savaş arabaları , h izmetkarları , arabacı ları , askerleri ve haremiyle

b i rl ik te gömüldüğü örnekler krala öbür dünyadaki gezide eş l ik

edi leceği düşüncesin in b i r sonucu o lsa gerekt i r.

Bütün kül türlerde sev i len k iş iy i ö lümden sonra yaşatmak

için çeşi t l i uygulamalar yapı lmışt ı r. Ölü lerin i mumyalayarak b i r

y e re o t u r t u p , o n a o l u p b i t e n l e r i a n l a t a n F i l i p i n y e r l i l e r i n d e n ,

ata ların ın kafatasların ı yast ık o larak kul lanan ve bu sayede onların

a i l e d e y a ş a ma y a d e v a m e t t i k l e r i n i d ü ş ü n e n Pa p u a Y e n i G i n e

A s ma t ' l a r ı n a , ö l ü l e r i t ems i l e d e n y a p ma b e b e k l e r i k ö y ü n y ü k s e k

113



b i r t e p e s i n e k o y a r a k o n l a r ı n h e r ş e y i g ö r d ü ğ ü n ü d ü ş ü n e n

E n d o n e z y a ' d a k i K e t e K e s u ' l a ra d e ğ i n ö l ü ml e i l g i li p e k ç o k fa rk l ı

gelenek ve inancın yaşat ı ld ığ ı dünyamızda her top lum kendine

özgü b i r ö lüm kül tü gel iş t i rmişt i r.

Anadolu Alevi l iğ indeki ö lüm ve ö lümden sonraki yaşama

i l işk in inanç ve geleneklerin , esk i Türk kül türü , İslam inançları ,

i l k ç a ğ fe l s e fe s i , B u d i z m v e T a s a v v u f d ü ş ü n c e s i n d e n e t k i l e n e re k

Anadolu 'da yerleş ik esk i kü l türlerin de e tk isiy le Anadolu 'ya özgü

fark l ı b i r yorum olarak ortaya ç ık t ığ ı görü lür.

Oğuz boyların ın 9 . yy . dakı defin tören leri hakkında İbn-i

Fadlan şu b i lg i leri vermektedi r.

"Ölen kişi için büyükçe bir çukur

hazırlanır. Ölüye ceket giydirilip, kuşak kuşandırıldıktan sonra

yayı yanına konur. Eline nebiz dolu bir tahta kadeh verilip, önüne

de nebiz dolu bir tahta kap konur. Ölünün bütün eşyaları bu çukura

doldurulur, üzerine topraktan kubbe gibi döşeme yapılırdı. Ölünün

servetine göre belirlenen sayıda kesilen atların etleri yenip başı,

derisi, ayakları, kuyruğu sırıklara asılır 'Bu onun atıdır bununla

cennete gidecek. ' diye düşünülürdü. Definin üçüncü günü çadırın

güney tarafına bir sofra konur, hazırlanan yemeğin yarısı ölüye

kurban olarak sunulurdu. Definden yedi gün sonra bütün oba halkı

kadınlı erkekli mezarlığa gider, mezarlığın sağ tarafında büyükçe

bir ateş yakarak getirdikleri yiyeceklerin bir kısmını ateşe atar,

ölüye et sunarlar kalanları yer içerlerdi. Yedinci günde yapılanlar

kırkıncı günde tekrarlanırdı. "

D e ğ i şi k d ö n e ml e rd e A n a d o l u ' d a d a me z a ra h e d i y e b ı ra k ma ,

ö l ü l e re y e me k v e i ç k i s u n ma , d ü n y a d a i ş i n e y a ra y a n e ş y a y ı

beraberinde götürmesin i sağ lama g ib i adet lerin mevcut o lduğu

bi l inmektedi r.

G e re k e s k i T ü rk k ü l t ü rü n d e g e re k s e A n a d o l u ' d a y e r l e ş i k

eski kü l türlerde varo lan bu inanç ve uygulamalar, yüzyı l lar sonra

115 107

b u l u ş t u k l a r ı A n a d o l u t o p r a ğ ı n d a k a y n a ş mı ş v e h a l k ı n b i r

b ö l ü mü n ü n (A l e v i - B e k t a ş i v e ö z e l l i k l e T a h t a c ı t o p l u l u k l a r )

y a ş a mı n d a , A n a d o l u ' y a ö z g ü fa rk l ı b i r y o ru m o l a ra k v a r l ı ğ ı n ı

sürdürebi lmişt i r.

İslam inancına göre ah i re te inanmak imanın şart larındandı r.

(O müminler k i namazı k ı lar, zekat ı veri rler. Ve ah i re t te tam bi r

b iç imde inanan onlard ı r. NEML.3) Her canl ı b i rgün ö lecekt i r.

Ölünün öbür dünyadaki serüveni mezara ind i ri lmesiy le başlar. İy i

ve kötü insanların Cennet rahat l ığ ı i le Cehennem azapların ın bu

ö n h a z ı r l ı ğ ı n a İ s l a m t e rmi n o l o j i s i n d e " K a b i r A z a b ı " d e n i r .

Mezarda rahata kavuşacak ya da azap çekecek insanın ruhudur.

Ahiret yurdu yani ö te dünya, sak ınan ve inanan insanlar iç in daha

iy id i r. (Şu iğret i dünya b i r eğ lence ve oyundan başka b i r şey deği l .

Ahiret yurduna gel ince, ası l hayat iş te odur. Ah b i leb i l se lerd i

A N K E B U T . 6 4 ) İ n a n ma y a n l a r i ç i n i s e k o rk u n ç b i r a z a p v a rd ı r .

(A h i re t e i n a n ma y a n l a r v a r y a o n l a r i ç i n b i z k o rk u n ç b i r a z a p

hazı rlamışızd ı r. 1SRA.10)

Dünyanın b i r sonu vard ı r. Bu sonun ne zaman geleceği bel l i

deği ld i r ama b i rtak ım bel i rt i lerden bu sonun gelmek üzere o lduğu

anlaşı l ı r. Bu bel i rt i ler; insanları d inden uzaklaş t ı rmak iç in Deccal

ortaya ç ıkacakt ı r. Yecüc ve M ecüc ad l ı ik i yarat ık ya da u lus ortaya

çıkacakt ı r. (KEHF.94 , ENBİA.96) Güneş bat ıdan doğacak , Hazret i

İsa yere inecek , Dabbet ' i i l Arz ad l ı b i r hayvan yerden çıkacak

i n s a n l a r l a k o n u ş a c a k t ı r . A d a m ö l d ü rme v e k a d ı n l a ra s a l d ı rma

s u ç l a r ı a r t a c a k , i n s a n l a r s a rh o ş o l a c a k , o r t a l ı ğ ı b i r d u ma n

kaplayacakt ı r. Kıyamet İsrafi l ad l ı dört büyük melekten b i rin in

ç a l a c a ğ ı b o ru y l a (Su r -u İ s ra f i l ) b a ş l a y a c a k t ı r . B o ru n u n i l k

ç a l mı ş ı n d a b ü t ü n i n s a n l a r ö l e c e k , y ı l d ı z l a r b i rb i r i n e ç a rp a ra k



p a rç a l a n a c a k , e v re n d e y a ş a m k a l ma y a c a k t ı r . (K ı y a me t g ü n ü

n e re d e / n e z a ma n d i y e s o ra r . G ö k şmı ş e k ç a k t ı ğ ı n d a . A y

tu tu lduğunda. Ve güneşle ay b i raraya get i ri ld iğ inde. Der k i insan

o g ü n . K a ç ı l a c a k y e r n e re d e . H a y ı r y o k s ı ğ ı n a c a k y e r . V a r ı p

d u ru l a c a k y e r R a b b i n h u z u ru d u r o g ü n . K IY A M E T 6 -1 2 ) ö l ü l e r

borunun ik inci çal ış ıy la d i ri leceklerd i r. (Al lah 'a nası l nankörlük

ediyorsunuz. Siz ö lü lerd in iz , o siz i d i ri l t t i . Siz i y ine ö ldürecek ve

d i r i l t e c e k t i r . N i h a y e t o n a d ö n d ü r ü l e c e k s i n i z . B A K A R A . 2 8 )

B u n d a n s o n ra b ü t ü n k ı y a m e d e n l e r y a rg ı l a n a c a k l a rd ı r . G ü n a h v e

s e v a p l a r " M i z a n " a d ı v e r i l e n t e ra z i d e t a r t ı l a c a k , h a n g i s i a ğ ı r

- ç e k e r s e d i r i l e n ö l ü o n a g ö r e C e n n e t v e y a C e h e n n e m ' e

gönderi lecekt i r.

K ı y a me t g ü n ü C e h e n n e m' i n ü s t ü n e k u ru l a c a k o l a n v e

a l t ı n d a " G a y y a K u y u s u " b u l u n a n " S ı r a t K ö p r ü s ü " n d e n

C e n n e t l i k l e r k o l a y l ı k la g e ç i p C e n n e t ' e u l a ş ı rk e n , C e h e n n e m l i k l e r

b u k u y u y a d ü ş ü p s ü rü k le n e re k C e h e n n e m' e g i d e c e k l e rd ir .

C e n n e t K u r ' a n - ı K e r i m ' d e y e r a l a n a y e t l e r d e ş ö y l e

t a n ı ml a n ma k t a d ı r : (K o ru n u p s a k ı n a n l a r g ü v e n l i b i r me k a n d a d ı r .

Bahçelerde, p ınar başlarında, ince ipekten , parlak a t lastan g iymiş

o l a ra k , k a rş ı l ı k l ı o t u rma k t a d ı r l a r . İ ş t e b ö y l e o n l a r ı i r i g ö z l ü

huri lerle de eş leş t i rmişızd i r. Orda güvenl i b i r b iç imde her tü rlü

meyveyi i sterler. Orada i lk ö lüm dış ında ö lüm ta tmazlar. Al lah

o n l a r ı C e h e n n e m a z a b ı n d a n k o ru mu ş t u r . D U H A N 5 2 - 5 6 )

K u r ' a n - ı K e r i m ' d e C e h e n n e m i l e i l g i l i a y e t l e rd e i s e

tan ımlamalar şu şeki ldedi r: (Ayet lerimizi inkar edenleri yakında

b i r a t e ş e y a s l a y a c a ğ ı z . D e r i l e r i p i ş t i k ç e a z a b ı t a t s ı n l a r d i y e ,

deri lerin i öncekinden başka deri lerle değiş t i receğiz . Al lah azız

117 107

ve hakimdir. NİSA.56) (Biz nankörler iç in z inci rler, bukağı lar ve

kızg ın b i r a teş hazı rlad ık . İNSAN.4)

Kur'an-ı Kerim'de ah i re t le i lg i l i 95 , k ıyamet le i lg i l i 70 ,

Cennet le i lg i l i 62 , Cehennemle i lg i l i 149 ve Cehennem ateş iy le

i lg i l i 38 ayet yer a lmaktadı r.

Öte dünyaya i l işk in inançlarda İslam inançlarıy la fazla

ortak l ık taş ımayan ve İslam dış ı öğelerin ağ ı rl ık kazandığ ı An adolu

Alevi l iğ inde ö lümün bu dünyada yapı lan maddi yaşama i l işk in

bölümlerinde İslam inançlarından etk i lendiğ i ve ö lüm olay ından

me z a ra k o n u l ma s ı n a k a d a r g e ç e n s ü re d e y a p ı l a n u y g u l a ma l a rd a

(ö l ü n ü n y ı k a n ma s ı , k e fe n l e n me s i , g ö mü l me s i , d u a o k u n ma s ı v b . )

İslam inançlarıy la ortak l ık lar taş ıd ığ ı görü lür.

A n a d o l u A l e v i l i ğ i n d e k i ö l ü m d ü ş ü n c e s i , b e s l e n d i ğ i

kaynakların (Eski Türk kül türü , İslam inançları , i lkçağ fe lsefesi ,

B u d i z m , t a s a v v u f v e A n a d o l u ' d a y e r l e ş i k e s k i k ü l t ü r l e r . )

herb i rinden fark l ı öğeleri bünyesine a l ıp kendine özgü b i r mozaik

yapı o luşturmuştur.

A n a d o l u A l e v i l e r i ö l me k t e r i mi y e r i n e " H a k k ' a y ü rü me k ,

K a l ı p d e ğ i ş t i rme k , D o n d e ğ i ş t i rme k , G ö ç me k , U ç ma ğ a v a rma k ,

v b . " t a n ı ml a ma l a r ı k u l l a n ma k t a d ı r l a r .

Hakk 'a yürümek, b i rey in b iç imden kurtu lup , öze dönmesid i r

k i bu tasavvufı an lamda "Fena fı l lah" denen kulun kendin i tanrın ın

varl ığ ında yok etmesin i i fade eder. Anadolu Alevi lerin in inancına

göre Al lah ' ı n kendi nurunda n yarat t ığ ı ve Tanrısal öz taşıyan insan ,

ö lümüyle b i rl ik te tekrar tanrıya dönecek , yani Hakk 'a yürüyecekt i r.

( İ l k ç a ğ f e l s e f e s i n d e P h ı t a g o r a s ' ç ı l a r d a e n y ü k s e k h e d e f

tanrısal l ık la b i rleşerek ben ' i o rtadan kald ı rmakt ı r. İnsan ve tanrı

özsel o larak b i r ve aynıd ı r. ) Anadolu Alevi lerin in ö lmeden önce



ölmek o larak tan ımladık ları bu düşünce yanı kendin i manevi o larak

kurban etme düşüncesi Şamanist kökenl i b i r inanç o larak Alevi -

Bektaşi düşüncesinde de yer a lmışt ı r. Hakk 'a u laşmak insanın

b e n l i ğ i n d e n a r ı n ma s ı , n e f s i n i ö l d ü rme s i y a n i ö l me d e n e v v e l

ö l me s i y l e mü mk ü n o l a c a k t ı r .

Çorum i l i Alaca i lçesi Eskiyapar köyünde 12 .9 .1994 günü

y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me ç a l ı ş ma s ı n d a k a y n a k k i ş i H a s a n

Taşdcmir (Dede) ö lüm ve ö te dünyaya i l işk in soru larıma şöyle

c e v a p v e r i y o rd u :

"İki tü rlü ö lüm vard ı r: Bunlardan b i ri si ö lüp bu dünyadan

gi tmekt i r k i bu ö lüm sayı lmaz. İk incisi i se ö lmeden evvel ö lmekt i r.

Ölmeden evvel ö lmek tarikat ta o lur. Bel l i b i r yaşa gelen k imse,

Ded e ' n in ve top lum un huzu runda ku rbanı n ı keserek , a i lesi i le

b i r l i k t e b e y a z s e c c a d e ü z e r i n d e d a ra d u ru r . K ü s o l d u ğ u v a r s a

b a r ı ş ı r , a l a c a ğ ı v e r e c e ğ i v a r s a h a l l e d e r . K i m s e y e k ö t ü l ü k

d ü ş ü n m e y e c e ğ i n e , y a l a n s ö y l e m e y e c e ğ i n e , k o m ş u s u i l e i y i

g e ç i n e c e ğ i n e , y o l u n u i n k a r e t m e y e c e ğ i n e y e m i n e t t i r i l e r e k

(N e fs i mi ö l d ü rme y e g e l d i m. ) d e d ir t i l ir . C e md e b u l u n a n c a n l a rd a n

rızal ık a ld ık tan sonra kesi len kurban yeni r. Bu dünyada soru lan ,

ö t e d ü n y a d a s o ru l ma y a c a ğ ı n d a n k e s t i ğ i k u rb a n B u ra k o l u p o n u

Sı ra t k ö p rü s ü n d e n g e ç i re c e k t i r . "

A m a s y a ı l ı G ü m ü ş h a c ı k ö y i l ç e s i S a r a y ö z ü k ö y ü n d e n

Haydar Al tun (Dede) i se 12 .10 .1995 tarih inde yapmış o lduğum

bir derleme çal ışmasında ö lmeden önce ö lmeyi şöyle tan ıml ıyordu:

"Ölmeden evvel ö lmek, beyaz seccade üzerinde ta l ib in Dede

t a r a f ı n d a n s o r u l m a s ı d ı r . K a z ı l m a d ı k m e z a r , ç ı k m a d ı k c a n ,

sarı lmadık kefen , ı l ımadık suyun ta lk ın ı veri l i r o rda. Burda kötü

huy ve a l ışkanl ık lardan arınmaya n iyaz eden insan Pençe-i Al i

A b a ' d a n g e ç e re k a h l a k s a l a r ı n ma y ı g e rç e k l e ş ti r i r . "

119 107

Ölmeden evvel ö lmek düşüncesi Şah Hatai , Pı r Sul tan Abdal

g ib i Alevi ozanların ş i i rlerinde sık l ık la yer a lan b i r konudur. Daha

ç o k s ö z l ü g e l e n e ğ e d a y a l ı o l a n A l e v i - B e k t a ş i d ü ş ü n c e s i ,

yüzyı l ların süzgecinden geçip , kuşaktan kuşağa ak tarı lan sözlü

ü rü n l e r l e f e l s e fe s i n i g ü n ü mü z e d e ğ i n u l a ş t ı r a b i l mi ş , k o n u l a r ı n

değerlendi ri lmesi açısından b iz lere imkan sağlamışt ı r.

Şah Hatay i 'm mani söy le r im d i lden

Ayırır lar seni k ibr i le k inden

Ö lme y e ne na s i p o lmaz bu y o l d an

Var ö lmezden evve l ö l de andan ge l .

Hatai)

Hata i 'm bu s ı r ra e rey im de rs in

Şardak i su l tan ı görey im de rs in

Sua ls i z cenne te g i re y im de rs in

Cem ev ine d i r i v arma ö lü var .

Hatai)

Biz kâmi l i z kâmi le kem bakmay ız

R ı z a k ap ı s ı ndan t a ş r a ç ı k may ı z

C e nne t c e he nne m k o r k u s un çe k me y i z

Bu r da s o r u lmuş tu r s o r umuz b i z im

Hatai)

Men are f s ı r r ın ı k ardaş

Bi ld im sanma b i lemedin

Ö lme de n ö l ş u düny ada

Ö l düm s anma ö l e me d i n

Pir Sultan Abdal)



Anadolu Alevderindc ö te dünyaya i l işk in inançlar (ah ı re t ,

k ı y a m e t , c e n n e t , c e h e n n e m ) k a v r a m o l a r a k k a b u l e d i l i p

b i l inmesine rağmen, İslam inançlarında yer a ld ığ ı şekl iy le ayrın t ı l ı

t a s v i r v e t a n ı ml a ma l a r ı y l a b i l i n me me k t e v e k a b u l g ö rme me k t e ,

b i rer kavram olmaktan ö teye b i r an lam i fade e tmemektedi r. İslam

inancıy la tezat o luşturan , hcrşeyin bu dünyada o lduğu, ö lümle

b i r l i k t e h e rş e y ı n b i t t i ğ i , c e n n e t v e c e h e n n e mi n i n s a n ı n b u

d ü n y a d a k i y a ş a m ı i l e i l g i l i o l d u ğ u d ü ş ü n c e l e r i a ğ ı r l ı k

k a z a n ma k t a d ı r .

Dünyay ı boş sanma ey kuru kafa

C e nne t c e he nn e m i düny ad a t e k b il

A l d anm a k ü r s üde s ö y l e ne n l a f a

Ede r va i z sözün e f sane te şk i l

Naci Kum)

As ı l s ı z f as ı l s ı z yapt ık cenne t i

Hur i g ı lmanlara ve rd ik z i yne t i

Türlü vaidlerle her bir mil le ti

Sev ind i r ip şad-ü handan ey led ik

Edip Harabi)

P i r Su l tan Abda l ' ım ne fe s im hak t ı r

O l Hakk ' ın kat ında noksanım çok tur

Cehennemde ate ş var de r le r yok tur

Herkes ateşini bi le getir ir.

Pir Sultan Abdal)

P i r Su l tan Abda l ' ım hü de r vas l - ı cânânı

Hebad ı r demiş le r ge r i k a lan ı

İ s temem cenne t i hur i g ı lmanı

Ha z r e t i Ş ah ım ' ı g ö rme z de n e v v e l

Pir Sultan Abdal)

120

Ö t e d ü n y a y a i l i ş k i n İ s l a m i n a n ç l a r ı , A l e v i - B e k t a ş i

edebiyat ı içeri sindeki pek çok ş i i rde reddedi l ip , fark l ı şeki l lerde

yorumlanı rken bu konuda söylenen Bektaşi fık raları i le de ince

eleş t i ri lere uğramış , bu konudaki düşünceler açık b i r şeki lde i fade

edi lmişt i r.

E r e n l e r ö l üm dö ş ş e ğ i nde

İmam ge lmiş d ik i lmiş tepes ine

So ruy o r :

"E fend i söy le

İ nan ı y o r mus un Ku r ' an ' a P e y gambe r ' e

C e nne t e , c e he nne me ?

Baba e ren le r ne de rs in bu tö re s i ze

A çm ı ş gö z l e r i n i

Şöy le b i r bakmış çev re s ine

" Be n c an de r d i nde y im

İmam b i lmece de rd inde ."

( 1>

İ s l a m i n a n c ı n a g ö r e , k ı y a m e t g ü n ü k u r u l a c a ğ ı v e

c e h e n n e ml i k l e r i n a l t ı n d a b u l u n a n G a y y a k u y u s u n a d ü ş e re k

cehenneme sürükleneceğine inanı lan Sı ra t köprüsü , Anadolu Alevi

- B e k t a şi d ü ş ü n c e s i n d e k o r k u s u ç e k i l e n b i r y e r o l m a k t a n

çıkarı lmış t ı r.

De s tu r a lmay ı n ca be n a çamad ım

K ı l d an i n ce k ö p r ü y a r a tm ı ş b e n ge ç e me d im

A ğ l a y ı p gü l ünü me n s e çe me d im

Daha ondan gay r ı çok müşkülü var

Hatai)

l . D EM İ RTA Ş , M et in ; Ş i i r im s i B ek taş i G ü lm ece lc r i , N ef es , s . 2 5

121



Bi r cehennem kazd ık gay re t le de r in

Laf ateşi i le ey ledik tezy in

K ı ldan gaye t ince k ı l ı ç tan ke sk in

Üs tüne b i r köprü mizan ey led ik

Edip Harabi)

Sek i z de r le r so l uçmağın kap ı s ı

Hakk ' a doğru aç ı l ı rmış hep is i

Korkusun çek t iğ im S ı rat köprüsü

Hakk ' a doğru varan ku l l ara ney le r

Pir Sultan Abdal)

Sırat köprüsü ve cehennem inançların ın Kaygı ısuz Abdal

ve Yunus Emre 'n in ş i i rlerinde mizahi tarzda ince b i r e leş t i riye

dönüştüğü görü lür.

K ı l d an k ö p r ü y a r a tm ı ş s ı n

Ge ls in ku l l ar ge çs in deyü

He le b i z şöy le dura l ım

Y iğ i t i sen geç a Tanr ı

Kaygusuz Abdal)

Sı rat k ı ldan inced i r A l t ında gayy a vard ı r

K ı l ı ç tan ke sk inced i r i ç i nar i l e pürdür

Var ıp an ın üs tüne Varup o l gö lge l i k te

Ev le r yapa s ım ge l i r B i raz yatas ım ge l i r

Ta ' n e y lemen hoca lar

Hat ı r ın ı z hoş o l sun

V a rube n o l t amuda

Bi raz yanas ım ge l i r

Yunus Emre)

122

R ı z a T e v f i k ' ı n d ö r t l ü ğ ü i s e K a y g u s u z v e Y u n u s E mre

düşüncesin in yüzyı l ımızdaki fark l ı b i r yorumu sanki :

Fe y l e s o f R ı z a ' y ım d i n s i z an l ama

Din i ben öğre t t im kend i babama

He r i p t e o y nad ım cambaz ım ama

S ı r a t k ö p r ü s ünde n ge çe me m ho cam

Anadolu Alevi lerince herşeyin bu dünyada o lduğu, ö lümle

herşeyin b i t t iğ i düşünülmekle b i rl ik te yapı lan b i rtak ım prat ik ler

(Kazma tak ı rt ı sı - kabi r kurbanı - can aş ı , üçü , yedisi , k ı rk ı , y ı l

y e m e ğ i g i b i ö l ü i ç i n v e r i l e n y e m e k l e r , b e l l i d ö n e m l e r d e

m e z a r l ı k l a r ı n z i y a r e t e d i l e r e k b u r a l a r d a y e m e k y e n i l m e s i ,

Tahtacı lar 'da o lduğu g ib i ö lünün elb ise g iydi ri l ip kefenlendik ten

sonra yatak , yorgan ve bazı özel eşyaları i le b i rl ik te gömülmesi

vb . ) uygulamalar b i rçok inançta mevcut o lan ö ldükten sonra yeni

b i r y a ş a ma g e ç i l i y o rmu ş d ü ş ü n c e s i n i n g ü n ü mü z e b i r g e l e n e k

olarak yansımasından başka b i r şey deği ld i r.

H a k k ' a y ü rü y e n c a n m H a k k ' a u l a ş ma s ı i ç i n d ü n y a y a i l k

geld iğ inde özünde taş ıd ığ ı temizl iğe tekrar kavuşması gereki r. Bu

a r ı n ma y ı g e rç e k l e ş t irme k v e ü z e r i n d e k u l h a k k ı k a l ma d a n H a k k ' a

k a v u ş ma s ı n ı s a ğ l a ma k a ma c ı y l a ö l e n k i ş i n i n a k ra b a l a r ı y a d a

m u s a h i b i t a r a f ı n d a n b ü t ü n k ö y l ü n ü n k a t ı lı m ı y l a D e d e ' n i n

h u z u ru n d a " D a rd a n i n d i rme - D a r^ ç e k i l mc " t ö re n i y a pı l ı r. H a k k ' a

yürüyen canın a lacağı - vereceği hal led i lerek kesi len kurbanı yenip ,

bu sayede üzerinde kul hakkı kalmadan Hakk 'a yürümesi sağ lan ı r.

İslamiyet ' in reddet t iğ i ruh göçü (reankarnasyon), Budist

kökenl i b i r inanış o larak Anadolu Alevi l iğ ine de yansımışt ı r.

M.Ö.6 . yy . da Hindistan 'da ortaya ç ıkan Budacı l ık , Orta Asya

107



T ü r k l e r ' i a ra s ı n d a d a k a b u l g ö rmü ş v e B u d a c ı t o p l u l u k l a r

o l u ş mu ş t u r . A n a d o l u ' y a g e l e n T ü rk t o p l u l u k l a r ı Ş a ma n l ı k ' l a

b i r l i k t e B u d a c ı l ı ğ ı d a g e t i rmi ş l e rd i r . (İ l k ç a ğ fe l s e fe s i n d e ,

Phytagoras ' -ç ı l ığm özünde de insan ruhunun ö lümsüzlüğü ve onun

y a l n ı z c a i n s a n l a r ı n d e ğ i l , a y n ı z a ma n d a d i ğ e r y a ra t ı k l a r ı n

bedenlerine g i rme b iç iminde gerçekleşen b i r d iz i ruh göçü yoluyla

evrimine i l işkm bi r inanç bulunmaktaydı . )

Amasya i l i Merzi fon i lçesi Kayadüzü köyünden kaynak k iş i

Sa d ı k Ö Z T Ü R K 9 . 1 0 . 1 9 9 5 g ü n ü y a p mı ş o l d u ğ u m b i r d e r l e me

çal ışmasında ruh göçüyle i lg i l i şu b i lg i leri veriyordu: "Eğer ölen

iyi bir insansa, dünyada iyi işler işlemişse A llah onun ruhunu

başka bir insana verir ve dünyada adem donunda gelir, eğer kötü

bir insansa onun ruhu yılansa, köpeğe girer, Allah ona ceza

çektirir. "

So n s u z b i r d e ğ i ş i mi n y a ş a n d ı ğ ı d ü n y a mı z d a A n a d o l u

Alevı l iğ indeki ö lüm (ahi re t , k ıyamet , cennet ve cehennem) i l işk in

i n a n ç l a rd a h ı z l ı b i r d e ğ i ş i mi n y a ş a n d ı ğ ı v e g e l e n e k s e l b i rç o k

olgunun yerin i çağdaş düşüncelere b ı rak t ığ ı görü lüyor. Ölümle

bi rl ik te herşeyin b i tmediğ i insan bedenin in doğadaki dönüşüme

k a t ı l d ı ğ ı d ü ş ü n c e s i n i n a ğ ı r l ı k k a z a n d ı ğ ı g ü n ü mü z A n a d o l u

A l e v i l i ğ i n d e , A ş ı k V e y s e l ' e a i t ş u d ö r t l ü ğ ü n k o n u n u n

y o ru ml a n ma s ı n a k a t k ı s a ğ l a y a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i y l e s ö z l e r i me s o n

v e r i y o ru m:

Veysel gel ç ıkal ım karş ık i dağa

Ağaçlar bezenmiş yeşi l yaprağa

Birgün o lur ten im düşer toprağa

Karış ı r çamura toz o lur g ider

125 107


A - B i b l i y o g r a f y a

I - B İ R D O G A N , N e j a t : A l e v i l e r i n B ü y ü k H ü k ü m d a r ı Ş a h İ s m a i l H a t a i . C a n Y a y ı n l a r ı . İ s t a n b u l 1 9 9 1 , 6 6 ,

74, 85 s .

2 - B İ R D O G A N , N e j a t : A n a d o l u ' n u n G i z l i K ü l t ü r ü A l e v i l i k . B e r f i n Y a y ı n l a r ı , 3 . B s k . , b y y , t y , 3 4 4 -

3 7 1 . s .

3 - B U R C U O Ğ L U , K e m a l - M a h m u t Ö Z A Y D I N : K ı r k l a r M e c l i s i - E n G ü z e l B e k t a şi Ş i i r l e r i. T a n M a t b a a s ı ,

İs tanbul 1952.

4 - D E M İ R T A Ş , M e t i n : Ş i i r i m s i B e k t a ş i G ü l m e c e l e r i . N e f e s , Y ı l : 3 , S a y ı : 2 5 , K a s ı m 1 9 9 5

5 - E N G İ N , İ s m a i l : A k ç a e n i ş T a h t a c ı l a r ı n d a Ö l ü G ö m m e G e l e n e ğ i . I . A k d e n i z Y ö r e s i T ü r k T o p l u l u k l a r ı

S o s y o - K ü l t ü r e l Y a p ı s ı ( T a h t a c ı l a r ) S e m p o z y u m u B i l d i r i l e r i , 2 6 - 2 7 N i s a n 1 9 9 3 , A n k a r a 1 9 9 5 , 3 7 -

4 4 s . " K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı : 1 6 2 8 " " H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r m a v e G e l i ş t i r m e G e n e l M ü d ü r l ü ğ ü Y a y ı n l a r ı :

2 0 5 " " S e m i n e r K o n g r e B i l d i r i l e r i D i z i s i : 4 2 "

6 - E R D E N , D o ç . D r . A t i l la : T a h t a c ı l a r ı n G ü n ü m ü z K ü l t ü r e l Y a p ı l a r ı n d a n İ z l e n i m l e r . I . A k d e n i z Y ö r e s i

T ü r k T o p l u l u k l a r ı S o s y o - K ü l t ü r e l Y a p ı s ı ( T a h t a c ı l a r ) S e m p o z y u m u B i l d i r i l e r i , 2 6 - 2 7 N i s a n 1 9 9 3 ,

A n k a r a 1 9 9 5 , 5 3 - 6 6 s .

7 - E R G U N , S a a d e t t i n N ü z h e t : B e k t a ş i K ı z ı l b a ş A l e v i Ş a i r l e r i v e N e f e s l e r i . C i l t : 3 , M a a r i f K ı t a p h a ı ı e s i ,

İ s t a n b u l 1 9 5 6

8 - E R İ Ş E N , İ h a n M e s u t - K e m a l S A M A N C I G İ L : H a c ı B e k t a ş i V e l i , B e k t a ş i l i k v e A l e v i l i k T a r i h i . A y

yayınevi , byy, 1966, 134 s .

9 - E R Ö Z , P r o f . D r . M e h m e t ; T ü r k i y e ' d e A l e v i l i k v e B e k t a ş i l i k , K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı , A n k a r a

1990, 397 s .

1 0 - E S İ N , E m e l : İ s l a m i y e t t e n Ö n c e k i T ü r k K ü l t ü r T a r i h i v e İs l a m a G i r i ş , E d e b i y a t F a k ü l t e s i M a t b a a s ı ,

İs tanbul 1978, 104 s .

I I - G U T H R I E , W . K . C . : İ k ç a ğ F e l s e f e s i T a r i h i . Ç e v . A h m e t C E V İ Z C İ , G a y e M a t b . S n . T i c . A . Ş ,

Ank ara 1988, 48 - 49, 119, 121 s .

1 2 - G Ü Z E L , P r o f . D r . A b d u r r a h m a n : T ü r k K ü l t ü r ü n d e M e v l i d v e Y o ğ G e l e n e k l e r i E t r a f ı n d a T e ş e k k ü l

E d e n F o l k l o r i k U n s u r l a r . I I I . M i l l e t l e r a r a s ı Y e m e k K o n g r e s i , T ü r k i y e 7 - 1 2 E y l ü l 1 9 9 0 , 8 0 - 9 3 s .

" K o n y a K ü l t ü r v e T u r i z m V a k f ı Y a y ı n ı "

1 3 - H A N Ç E R L İ O G L U , O r h a n ; İ s l a m İ n a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü , R e m z i K i t a b e v i , İ s t a n b u l 1 9 8 4 .

1 4 - K A Y G U S U Z , İ s m a i l : A l e v i - B e k t a ş i E d e b i y a t ı n d a D e v r i y e l e r v e M a d d e n i n D ö n ü ş ü m ü . K e r v a n ,

E y l ü l 1 9 9 5 .

1 5 - K Ö P R Ü L Ü , F u a d : T ü r k E d e b i y a t ı n d a İ k M u t a s a v v ı f l a r . D i y a n e t İ şl e r i B a ş k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı : 1 1 8 ,

A n k a r a 1 9 9 1 , 3 3 3 s .

1 6 - K u r ' a n - ı K e r i m M e a l i : ( T ü r k ç e Ç e v i r i ) P r o f . D r . Y a ş a r N u r i Ö Z T Ü R K , Y e n i B o y u t . İ s t a n b u l 1 9 9 3 .

1 7 - M e y d a n L a r o u s s e

1 8 - M e z a r ı m ı T a ş t a n O y d u l a r , F o c u s , S a y ı : 6 , H a z i r a n 1 9 9 5 .

1 9 - N O Y A N , B e d r i : B e k t a ş i l i k A l e v i l i k N e d i r . A n k a r a 1 9 8 7 , 2 9 9 s .



'A

B - K ü l t ü r Ba k a n l ı ğ ı , H a l k K ü l t ü r l e r i n i A r a ş t ı r ma v e


B A N T L A R

Arşiv Yer No

İ

İ ç e

K ö y

K a y n a k K iş i

B .9 2 0 4 5 0

Kırıkkale

H a sa n d e d e

M e h m e t A l i K U L D E D E O Ğ L U

B .9 3 0 0 5 5

Y o z g a t

M e rk e z

Kababcl

M e h m e t İ N A N Ç

B .9 4 0 2 4 8

Ç o ru m

M e rk e z

Eşençay

V e l iG Ü R L E K

B .9 4 0 2 5 9

Ç o ru m

Alaca

E sk iy a p a r H a sa n T A Ş D E M İ R

B .9 4 0 2 6 2

Ç o ru m

O sm a n c ık

Ç a m p m a r

D a v u t B A Y R A L

B .9 5 0 1 6 1

A m a sy a

G ö y n ü c e k

Ş a d d ı M e h m e t K IL IÇ

B .9 5 0 1 6 5

A m a sy a

M e rz i fo n

K a y a d ü z ü


B .9 5 0 1 6 8

A m a sy a

M e rz i fo n

-

A h m e t T u ra n S A L T IK

B .9 5 0 1 6 9

A m a sy a

H a m a m ö z ü

Ycmişen

A b d u l l a h B A L C I

B .9 6 0 0 2 8

Aydın

B o z d o ğ a n

AJamut


B .9 6 0 0 3 4

Aydın

K a ra c a su A le m le r

S ü le y m a n K A R A K A Y A

126

2 0 - O Y T A N , M . T e v f i k : B e k t a ş i l i ğ i n i ç y ü z ü C i l t : I , M a a r i f M a t b a a s ı , İ s t a n b u l t y , 1 6 7 s .

2 1 - Ö R N E K , D o ç . D r . S e d a t V e y i s: A n a d o l u F o l k l o r u n d a Ö l ü m . A n k a r a Ü n i v e r s i t e s i B a s ı m e v i , 1 9 7 1 ,

1 4 9 s .

2 2 - Ö Z , B a k i : A n a d o l u A l e v i l i ğ i n i n K ü l t ü r e l İ n a n ç s a l K a y n a k l a n . T e o r i , H a z i r a n 1 9 9 5 , S a y ı : 6 6 , 2 3 -

2 4 s .

2 3 - Ö Z G Ü Ç , T a h s i n : Ö n T a ri h t e A n a d o l u ' d a Ö l ü G ö m m e A d e t l e r i . T ü r k T a r i h K u r u m u B a s ı m e v i , A n k a r a

1 9 4 8 , 7 5 - 7 6 s .

2 4 - Ö Z T E L L İ , C a h i t : P i r S u l t a n A b d a l Y a ş a m ı v e B ü t ü n Ş i i r l e r i . Ö z g ü n Y a y ı n D a ğ ı t ı m ı , İ s t a n b u l 1 9 8 5 ,

2 7 4 , 3 1 7 i 3 6 2 , 3 9 6 s .

2 5 - T E M R E N , Y r d . D o ç . D r . B e l k ı s : B e k t a ş i l i ğ i n E ğ i t s e l v e K ü l t ü r e l B o y u t u . K ü l t ü r B a k a n l ı ğ ı Y a y ı n l a r ı :

1 6 7 8 , A n k a ra 1 9 9 4 , 1 7 7 - 1 7 9 s .

A N A D O L U ' D A İ K İ H A L K H A R E K E T İ V E A N A D O L U

A L E V İ L İ Ğ İ İ L E İ L G İ S İ

(Babailer - Şeyh Bedret t in)

A n a d o l u ' n u n t a r i h i n d e , f a r k l ı k ü l t ü r l e r i b ü n y e s i n d e

barındı rması ve mozaik b i r yapı arz e tmesin in doğal b i r sonucu

olarak , sürekl i halk hareket lerin in ortaya ç ık t ığ ın ı görürüz. Bu

hareket lere her ne kadar değiş ik ad lar (i syan , ayaklanm a, başkald ı rı

vb . ) veri l se de , önemli o lan ad landı rı l ış ları deği l hareket lerin

içerik leri ve arkasındaki halk desteğ id i r.

Anadolu 'da , o rtaya ç ık t ık ları dönemde geniş ö lçüde halk

desteğ i a lan ik i hareket , Babai ve Şeyh Bedreddın hareket lerid i r.

B u h a re k e t l e rd e o r t a k o l a n ö z e l l i k , b a ş l a n g ı ç t a k i b i re y s e l

düşüncelerin zaman içeri sinde top lumsal b i r k iml ik kazanarak b i r

h a l k h a re k e t i n e d ö n ü ş me s i d i r .

Bu özel l ik leri ve Anadolu Alevi l iğ i i le i l işk i leri bakım ından

bu ik i halk hareket in i gözden geçi receğiz .

B A B A İ L İ K :

S ü n n i i n a n ç l a r a k a r ş ı g e l e n e k s e l i n a n ç l a r ı s a v u n m a

geleneğinden doğmuştur. Babai l iğ in tanrı an lay ış ı , İslamiyet ' i

yorumlayış ı , Sünni inanca göre o ldukça fark l ıd ı r. 13 . yüzyı lda

o r t a y a ç ı k a n B a h a i l i k ' i n k u ru c u s u B a b a İ l y a s a d l ı T ü rk me n

derv iş id i r.

Baba İ lyas 'm anlay ış ına göre gerçek o lan bu evrendi r.

İnsanla tanrı arasında önem li b i r ayrı l ık yoktur, insan tanrıya , la ı ı rı

i n s a n a e n y a k ı n v a r l ı k t ı r . Y e ry ü z ü b ü t ü n ü i l e b i r d e v l e t

127



ni te l iğ indedi r. Bu devlet in yönet ic isi de tanrıya en yakm olan ,

tanrısal n i te l ik ler taş ıyan Al i 'd i r. Al ı , Peygamber' in ö lümünden

sonra top lumun başına geçmesi gereken k imsedi r. Baba İ lyas ' ta

aş ı rı ö lçüde Al i 'ye bağl ı l ık görü lür.

T o p l u m, b i re y l e r i n k a d ı n - e rk e k a y r ımı g ö z e t me k s i z i n

o l u ş t u r d u k l a r ı b i r b ü t ü n d ü r . B u b ü t ü n i ç e r i s i n d e i n s a n l a r

b i rb i rlerine eş i t t i r .

Baba İ lyas 'm inanç an lay ış ında esk i Türk inanç si stemi o lan

Şamanizm' in iz leri görü lür, tanrıy ı b i r insan g ib i düşünür, tanrı

i le konuşur.

Baba İ lyas ' ın mürid i o lan Baba İshak; Baba İ lyas g ib i ruhun

g ö v d e d e n g ö v d e y e g e ç t i ğ i n e , P e y g a m b e r ' i n r u h u n u n A l i ' d e

yeniden ortaya ç ık t ığ ına, bu ruhun tanrısal b i r n i te l ik taş ıd ığ ına

inanmışt ı r.

B a b a İ s h a k ' a , m ü r i d l e r i " B a b a R e s u l " y a d a " B a b a

R e s u l u l l a h " y a n i p e y g a mb e r d i y o r l a rd ı . B a b a İ s h a k d a k e n d i

p e y g a mb e r l i ğ i n e i n a n mı ş t ı r . B u d ü ş ü n c e i s e İ s l a m i n a n c ı n a

aykı rıd ı r.

Baba İshak , Selçuklu yönet ic i lerine karş ı propaganda yapar,

l ü k s v e i s ra fa d a l mı ş o l a n y ö n e t i c i l e r i d i n d e n v e a d a l e t t e n

ayrı lmakla suçlar. Tam bi r fak i rl ik iç inde yaln ız yaşar, k imseden

herhangi b i rşey kabul e tmez. Yaşayış ve propagandası i le yaln ız

ç e v re T ü rk me n l e r i ' n i d e ğ i l b ö l g e K ü r t , H ı r i s t i y a n , E rme n i , R u m

ve Süryani leri 'n i de e tk i lemişt i r.

Güçlenen Baba İshak , Selçuklu yönet ic i lerine art ık açıkça

meydan okur, c ihad i lan eder.

B a b a İ s h a k , A ma s y a b ö l g e s i n d e b u l u n a n T ü rk me n l e r i

ö ğ re t i s i i l e ö rg ü t l e mi ş t i r . B a b a İ s h a k ' ı n p e y g a mb e r l i ğ i n e v e

128

ö l me z l i ğ i n e i n a n a n T ü rk me n l e r , o n u n d a v e t i ü z e r i n e Sü me y s a t ,

Adıyaman, Kahta ve Maraş taraflarından onun yanına g i tmek iç in

harekete geçerler. Bu gel işmelerden rahatsız l ık duyan Selçuklu

Sul tan ı II. Gıyaseddin Keyhüsrev , Malatya Subaşısı Muzaffereddin

A l i ş i r ' i , o n l a r ı d u r d u r m a k l a g ö r e v l e n d i r i r , a n c a k b a ş a r ı

s a ğ l a n a ma z .

Türkmenler, kendi lerine kat ı lan larla b i rl ik te Sivas 'a g i rerler,

b u ra d a n A ma s y a ' y a g e ç e r l e r . Sa y ı l a r ı b ö l g e d e k i T ü rk me n l e r ' i n

kat ı l ımı i le daha da artar. Sul tan Keyhüsrev , bu yürüyüşü du rdurm a

g ö re v i n i A ma s y a s u b a ş ı s ı A rma ğ a n Ş a h ' a v e r i r . B a b a İ s h a k ,

T ü rk me n l e r A m a s y a ' y a g i rm e d e n , Se l ç u k l u k u v v e t le r i t a ra f ı n d a n

ö l d ü r ü l ü r . A n c a k o n u n ö l ü m s ü z l ü ğ ü n e i n a n a n T ü r k m e n l e r ,

Amasya 'ya g i rerler, Baba İshak ' ı bu lamayınca onun göğe uçtuğunu

v e me l e k l e rd e n y a rd ı m g e t i r e c e ğ i n i d ü ş ü n e re k h a re k e t l e r i n i

sürdürür ve Konya 'ya doğru yürüyüşe geçerler. Ancak 1240 y ı l ı

K a s ı m a y ı n d a K ı rş e h i r O v a s ı ' n d a Se l ç u k l u k u v v e t l e r i t a ra f ı n d a n

yeni lg iye uğrat ı rlar.

Anadolu tarih in in en kapsamlı ve en büyük hareket lerinden

bi ri o lan Babai hareket i , böylece bast ı rı l ı r .

Babaı hareket i , Anadolu halk ın ın en b i l inçl i ve en düzenl i

halk hareket id i r. Anadolu halk ın ı sömüren , ezen , ona yabancı laşan

bi r zu lüm ik t idarına karş ı ortaya ç ıkan hareket in temel inde, d insel

g ö rü n ü m a l t ı n d a , t o p l u ms a l v e e k o n o mi k b u n a l ı ml a r y a t a r .

Başlangıçta tamamen siyasal b i r n i te l ik te o lan Babai hareket i ,

zaman içeri sinde değiş ik d insel grupları bünyesinde eri ten d insel

b i r ak ım n i te l iğ ine bürünür.

A l e v i l i k d i y e n i t e l e n e n k u ru ml a r ı n b a ş l a n g ı c ı n a B a b a i

hareket im kaynak saymak yanl ış b i r kanı o lmaz.

129



So n ra k i Ş i i h a re k e t l e r i , B a b a i l i k i l e a z ç o k b a ğ l a n t ı l ı

gözükür i se de bunlar Bahai l ik ' i Ş i i kökenl i saymaya yetmez.

Baba İ lyas, düşünce bakımından Bektaşi l iğ i e tk i lemiş , onun

k ı r s a l k e s i md e y a y ı l ma s ı n a o l a n a k s a ğ l a mı ş t ı r . B a b a İ l y a s ' ı n

hal i fe lerinden Baba İshak , kendi döneminde yani 13 . yüzyı lda e tk in

o l mu ş t u r . G e l e c e ğ e e t k i s i b a k ı mı n d a n i s e H a c ı B e k t a ş - ı V e l i

düşüncesi ve öğret i si önemlid i r. Hacı Bektaş öğret i si , Baba İshak

eylemini düşün yolu i le gerçekleş t i rmeyi amaçlar. Hacı Bektaş ,

Babai i syanına karışmamışt ı r.

B a b a İ l y a s ' ı n ö l ü mü n d e n s o n ra o r t a y a ç ı k a n v e A l i ' y e

bağlanan kuru luşların şeria ta uymayan davranış ları suç say ı larak

y a s a k l a n mı ş , A l e v i l i k l e i l g i s i g ö rü l e n l e r t o p l u c a ö l d ü rü l mü ş ,

sürü lmüşlerd i r. Aşırı b i r şeria t düzenin i benimseyen , Sünni l ik

d ı ş ı n d a b i r k a y n a k t a n ı ma y a n O s ma n l ı y ö n e t i mi , Se l ç u k l u l a r ' ı n

bu tu tumunu devam et t i rerek , Alevi l iğe karş ı daha geniş b i r k ıy ım,

y ı ld ı rma ve sindi rme pol i t ikası iz lemişt i r. Özel l ik le 16 ve 17 .

yüzyı l larda sürdürü len baskı lar nedeni i le Babai l ik o lay ı b iç im

değiş t i rerek fark l ı şeki l lerde Anadolu 'nun çeşi t l i yörelerinde yeni

k ımı ldanış lara yol açmışt ı r. Ancak bu hareket lerin h iç b i ri 13 .

yüzyı ldaki kadar düzenl i ve geniş kapsamlı o lmamışt ı r.

Ş E Y H B E D R E D D İ N

( S ı ma v n a l ı Ş e y h Be d r e t t i n M a h mu t ) :

S ı m a v n a k a d ı s ı İ s r a i l ' i n o ğ l u d u r . 1 3 5 9 ' d a S ı m a v n a ,

E d i r n e ' d e d o ğ m u ş t u r . D o ğ d u ğ u y e r d e ; K o n y a v e K a h i r e ' d e

mant ık , fe l sefe ve i lah iyat eğ i t imi görmüştür. Ahlat l ı Şeyh Seyıd

H ü s e y i n ' i n e mr i i l e T e b r i z ' e g i t mi ş, T i mu r ' u n , b i l g i n l e r i a ra s ı n d a

131 107

y a p t ı rd ı ğ ı t a r t ı ş ma l a ra k a t ı l mı ş t ı r . M ı s ı r h ü k ü md a r l a r ı n d a n

B e r k ü k ' ü n o ğ l u F e r a h ' a d e r s v e r m i ş t i r . S e y y i d H ü s e y i n ' i n

ö lümünden sonra onun yerine geçmiş , Sakız adasın ın ruhani re isin i

mürid lerı arasına a lmışt ı r. Daha sonra Edi rne 'ye dönerek Musa

Çelebi 'n in kazaskeri o lmuştur. Çeleb i Mebmed ' in , sa l tanat ı e le

geçi rmesinden sonra İznik 'e sürü lmüştür. İznik ' te halk ı i syana

y ö n e l t e c e k p ro p a g a n d a l a ra b a ş l a mı ş , mü r i t l e r i n d e n B ö rk l i i c e

M u s t a fa ' n ı n y a rd ı mı y l a A y d ı n v e K a ra b u ru n ' d a , T o r l a k K e ma l

yard ımıyla da Manisa c ivarında taraftarlar top lamışt ı r. 1416 'da

s ü rg ü n d e b u l u n d u ğ u İ z n i k ' t e n k a ç a ra k İ s fa n d i y a ro ğ u l l a r ı n ı n

yanma sığ ınmışt ı r. Oradan Zogra 'ya geçmişt i r. Si l i st re , Dobruca

v e D e l i o rma n b ö l g e l e r i n d e d o l a ş a ra k d ü ş ü n c e l e r i n i y a y mı ş t ı r .

Ç e l e b i Su l t a n M e h me d t a ra f ı n d a n ü s t ü n e a s k e r g ö n d e r i l mi ş ,

mü r i d l e r i n d e n B ö rk l ü c e M u s t a fa , K a ra b u ru n ' d a ; T o r l a k K e ma l ,

Manisa 'da yeni lg iye uğrat ı lmış t ı r. Bedreddin de e le geçi ri lerek

Serez 'e get i ri lmiş , padişahın huzurunda b i r b i l im kuru lu tarafından

s o rg u y a ç e k i l mi ş , M e v l a n a H a y d a r i A c e mi ' n i n v e rd i ğ i f e t v a y a

göre "mal ı haram, kanı hela l" say ı larak , Serez çarş ısında ç ıp lak

olarak ası lmışt ı r. Ölüm tarih i o larak Osmanl ı kaynaklarında 1415-

1 4 1 7 - 1 4 2 0 g i b i f a r k l ı t a r i h l e r g ö s t e r i l m e k t e d i r . S e r c z ' i n

Y u n a n l ı l a ra g e ç me s i n d e n s o n ra me z a r ı n d a n ç ı k a r ı l a n k e mi k l e r i ,

1924 ' te İstanbul ' a get i ri lmiş , Sul tan Mahmut Türbesi hazinesine

gömülmüştür. Edi rne 'de b i r zav iyesi , Bursa 'da b i r mescid i vard ı r.

Merkezi o tori teye, bask ıcı yönet ime karş ı ortaya ç ıkan halk

h a r e k e t l e r i n i n e n b i l i n ç l i le r i n d e n b i r i d e Ş e y h B e d r e d d i n

h a re k e t i d i r . B e d re d d i n , d ü ş ü n c e l e r i n i y a l n ı z y a y ma k l a k a l ma z

kendi yaşamında da bu düşünceleri uygular. Edi rne 'deki tüm mal



varl ığ ın ı 1412 'de o luşturduğu Vakfa bağış lar. Şeyh Bedreddin ,

b ü y ü k ö l ç ü d e t o p l u ms a l b i r d e v r i m t a s a r l a r . M ü s l ü ma n l a r ' l a

Müslüman o lmayanlar arasında tam bi r eş i t l ik öneri r. İnsanla

t a n r ı n ı n ö z d e ş o l d u ğ u n u , b i r o l d u ğ u n u s a v u n u r . B e n t a n r ı y ı m

anlamına gelen sözleri vard ı r. Şeyh Bedreddin 'de peygamberl ik ten

çok ermişl ik eğ i l imi görü lür.

Bedreddin düşüncesine göre; yaratan i le yarat ı lan b i rd i r.

A ra d a v a r l ı k v e o l u ş b a k ı mı n d a n b i r a y r ı l ı k y o k t u r . E v re n

yarat ı lmamışt ı r yok da o lmayacakt ı r. Dünya d ış ında başka b i r a lem

y o k t u r . C e n n e t , c e h e n n e m b i re r k a v ra m o l ma k t a n ö t e y e g e ç e m e z ,

her ik isi de insanın dünyadaki mut lu luğu veya mutsuzluğu i le i lg i l i

b i r e r k a v ra md ı r . D ü n y a d a mu t l u o l a n c e n n e t t e , mu t s u z o l a n

c e h e n n e md e y a ş ı y o r d e me k t i r . K u r ' a n ' d a g e ç e n b ü t ü n k a v ra ml a r ,

buyruklar b i rer örnekt i r. Bütün dünya mal ları insanların ortak laşa

yararlanması iç indi r. Dünyanın toprağı ve toprağın bütün ürünleri

insanların ortak mal ıd ı r. Yeryüzünde tab i i s ın ı rlar, sen ın-benim

diye bölünmüş toprak parçaları yoktur. Şeyh Bedreddin , kadın larda

o r t a k l ı k i l k e l g ö rü ş ü n e ş i d d e t l e k a rş ı ç ı k mı ş , a i l e k u ru mu n u

savunmuştur. İnsan doğar, yaşar ve ö lür. Doğumla başlayan hayat ,

ö lümle b i ter. Ruh bedenden ayrı , bağımsız b i r varl ık deği ld i r.

Bedenle beraber ruh da göçer g ider, beden d ış ında ruhun özel b i r

hayat ı yoktur. Vücut zerrecik lerin in b i r kez dağı ld ık tan sonra

y e md e n b ı ra ra y a g e l me s i n e v e c e s e d i n y e n i d e n d i r i l me s i n e i mk a n

y o k t u r . B ü t ü n ma n e v i v a r l ı k l a r , i n s a n d ü ş ü n c e s i n i n ö z ü n d e n

doğmuştur. Gerçek o lan insandı r. Tapınma, namazlar ve n iyazlar,

ah lak ın düzel t i lmesi , insanın arınması iç indi r. Gerçek tap ınmanın

hiçb i r koşulu , sın ı rı , b iç imi yoktur.

132

B e d re d d i n , d ü ş ü n c e l e r i n i A ra p ç a y a z d ı ğ ı " V a r i d a t " a d l ı

eserinde top lamışt ı r.

Ş e y h B c d re d d i n ' i n h a re k e t i n e b ö l g e d e k i A l c v i -B e k t a ş i

t o p l u l u k l a r ı d a k a t ı l mı ş t ı r . A n c a k Ş e y h B e d re d d ı n ' i n , A l e v i -

Bektaşi inancında o lduğunu söylemek mümkün deği ld i r. İsyanda

T o r l a k K e ma l v e B ö rk l ü c e M u s t a fa , K a ra b u ru n v e N a r l ı d e re

A l e v ı l e r i n i Ş e y h B e d r e d d i n d ü ş ü n c e l e r i i l e ö r g ü t l e m i ş v e

d e s t e k l e r i n i a l mı ş l a rd ı r . B u t o p l u l u k l a rc a B e d re d d i n , A l e v i

inancında imiş g ib i düşünülmüştür. Şeyh Bedreddin ' in o luşturduğu

inancın sürdürü lmesinde Rumel i Bektaşi lerin ın katk ısı o lmuştur.

R u me l i ' d e b u l u n a n v e B e d re d d i n s o y u n d a n g e l d i k l e r i n i s ö y l e y e n

" B e d r e d d i n O c a ğ ı " m e n s u p l a r ı A l e v i d i n s e l t ö r e n l e r i n i

u y g u l a ma k t a d ı r l a r . B e d re d d i n y a n l ı l a r ı n ı n B e k t a ş i t a r i k a t ı n a

g i rme l e r i n d e e t k i n o l a n , i k i i n a n ç k u ru mu a ra s ı n d a k i y a ş a ma

benzerl iğ id i r. Tarikat lar arasında Şeyh Bedreddin düşüncesine en

y a k ı n o l a n B e k t a ş i l i k t i r . Ş e y h B e d re d d i n d ü ş ü n c e s i , A n a d o l u

Alevi -Bektaşi inanç si stemi i le b i rçok noktada b i rleş i r. Ancak ,

Şeyh Bedreddin h içb i r zaman b i r Alevi o lmamış Alevi düşüncesin i

savunmamışt ı r. Onu Alevi inanç si stemi i le ortak düşünmeye i ten

s e b e p l e r , h e r i k i s i s t e md e o r t a k o l a n n o k t a l a r , A n a d o l u ' n u n

yüzyı l lard ı r süregelen kül türünün iz lerin i taş ı r. Ortak noktaların

kaynağı , Anadolu 'nun esk i medeniyet lerinde, öz kül türünde yatar.

107




I - A V C I O Ğ L U , D o ğ a n ; T ü r k l e r i n T a r i h i ( C i l t 4 - 5 ) T e k i n Y a y ı n e v i , İs t a n b u l 1 9 6 8 , 1 7 5 1 . 1 9 9 2 . 1 9 9 3 ,

1995 s .

2 - B O Z K U R T . M . F u a t ; 2 3 . 2 4 1 1 9 9 0 . S a b a h G a z e t e s i

3 - E Y U B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i : Ş e y h B e d r e d d i n v e V a r i d a t , D e r Y a y ı n l a r ı , K ü l t ü r M a t b a a s ı , İ s ta n b u l

1980, 16, 173. 176, 177, 242, 246 s .

4 - E Y U B O Ğ L U , İ s m e t Z e k i ; B ü t ü n Y ö n l e r i y l e T a s a v v u f T a r i k a t l a r M e z h e p l e r T a r i h i , D e r Y a y ı n l a r ı ,

İs tanbul 1990, 318, 321, 323, 325 s .

5 - G Ö L P 1 N A R L I , A b d u l b a k ı y ; T a r i h B o y u n c a İ s l a m M e z h e p l e r i v e Ş i i l i k , D e r Y a y ı n e v i , İ s t a n b u l

1979, 171 s .

6 - H A N Ç E R L İ O Ğ L U , O r h a n ; İ s l a m İ n a n ç l a r ı S ö z l ü ğ ü

7 - K Ö P R Ü L Ü , M e h m e t F u a t ; T ü r k E d e b i y a t ı n d a İ k M u t a s a v v ı f l a r , ( 7 . b a s k ı ) D i y a n e t İ şl e r i B a ş k a n l ı ğ ı

Y a y ı n l a r ı , A n k a r a 1 9 9 1 . 2 2 1 s .

8 - M e y d a n L a r o u s s e

9 - Ş E N E R , C e m a l ; A l e v i l i k O l a y ı , Y ö n Y a y ı n c ı l ı k , İ s t a n b u l ( t y ) 1 1 1 , 1 1 3 , 1 1 5 s .

Documents

piri er-geleneksel anadolu aleviliği.pdf