PLAN PËR PËRGADITJE

DHE PËRGJIGJE TË SISTEMIT

TË SHËNDETËSISË GJATË GJENDJEVE

TË JASHTËZAKONSHME/KRIZËS

NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

Ministria e Shëndetësisë e Republikës së Maqedonisë

Përpunimi dhe shtypi i materijalit informativ është e mbështetur nga Organizata botërore e shëndetësisë, Zyra Shkup

ISBN 978-608-4531-06-7

PLAN PËR PËRGADITJE DHE PËRGJIGJE TË SISTEMIT TË SHËNDETËSISË GJATË

GJENDJEVE TË JASHTËZAKONSHME/KRIZËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË

QERSHOR, VITI 2009

Autorë dhe bashkëpunëtorë:

Grupi punues i komisionit ndërsektorial për përgaditjen e shëndetësisë për përgjigje gjatë gjend-jeve të krizës, Ministria e shëndetësisë

Redaktorë dhe autorë:Doc. d-r Mihail Koçubovski

Prim. d-r Zharko ShutinovskiM-r Margarita Spasenovska

Koautorë:Prof. d-r Spase Jovkovski

D-r Zvonko Milenkoviq Doc. D-r Fimka TozijaPrim. d-r Kiro SallvaniD-r Bozhin Petrevski D-r Vera Menkovska

Prim. D-r Zharko Karaxhovski D-r Vesna Nedelkovska

D-r Maja TimovskaZnj. Tatijana Ollumçeva

Kolonel d-r Andreja NaumovskiD-r Bogdan Karovski

D-r Vladimir Nikolovski

Përkthimi dhe lektura: Afërdita Volina

Shtypi: Media Konekt

CIP - Katalogizacija vo publikacijaNacionalna i univerzitetska biblioteka “Sv. Kliment Ohridski“, Skopje614.2-022.326.5(497.7) (083.9) PLAN për përgaditje dhe përgjigje të sistemit të shëndetësisë gjate gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës në Republikën e Maqedonisë : (redaktorë dhe autorë Mihail Kocubovski ... (i dr.); përkthimi Afërdita Volina). - Skopje : Svetska zdravstvena organizacija, 2009. - 75 str. ; ilustr. ; 23 cm

Prevod na deloto: Plan za podgotovka i odgovor na zdravstveniot sistem pri vonredni/krizni sostojbi vo Republika Makedonija. - Sodr`i i : Shtojca I-III

ISBN 978-608-4531-06-71. Kocubovski, Mihail (avtor) (urednik)a) Zdravstven sistem - Krizni sostojbi - Makedonija - ProgramiCOBISS.MK-ID 80460298

P Ë R M B A J T J E

I. HYRJE .......................................................................................................................................................... 4

II. VLERËSIM I KËRCËNIMIT DHE PËRGJIGJJA E SISTEMIT TË SHËNDETËSISË GJATË GJENDJEVE TË JASHTËZAKONSHME/KRIZËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË ........................... 5

III. STRUKTURA E PLANIT .............................................................................................................................. 9

IV. LIDERSHIPI DHE MENAXHIMI ................................................................................................................. 10I.V.1. Politika dhe legjislatura ..................................................................................................................... 10

IV.1.1. Politika nacionale për gaditshmëri për gjendjet e jashtëzakonshme/krizës në interes të sistemit shëndetësor .............................................................................................................. 10

Plan për aktivizim në rast të jashtëzakonshëm me rëndësi publike shëndetësore ........................... 12Struktura e notifikimit në MSh sipas hijerarkisë në rast të gjendjes të krizës/jashtëzakonshme ....... 14IV.1.2. Politika e Ministrisë të shëndetësisë për gaditshmëri për gjendjet e

jashtëzakonshme/krizës ........................................................................................................ 15IV.1.3. Rrespektimi I politikës ndërkombëtare, legjislatura dhe marrëveshjet ................................... 17

IV.1.3.1.Rregullorja ndërkombëtare e shëndetësisë (RrNSh) ................................................ 17IV.2. Korniza institucionale .......................................................................................................................... 19

IV.2.1. Sektori për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje të krizës, donacione dhe planifikimi strategjik ................................................................................................................ 19

IV.2.2. Komisioni ndërsektorial për përgaditjen e shëndetësisë për përgjigje dhe funksionim në gjendje të krizës .................................................................................................................... 20

IV.2.3. Byroja për barnat .................................................................................................................... 21IV.2.4. Inspektorati shtetëror për sanitari dhe shëndetësi .................................................................. 22IV.2.5. Drejtoria për ushqim ............................................................................................................... 24IV.2.6. Planifikimi i përgaditjeve për gjendje të jashtëzakonshme/ të krizës të shëndetësisë ............ 25IV.2.7. Komunikimi me publikun dhe edukimi në kushte të gjendjes të jashtëza konshme/krizës ..... 25IV.2.8. Monitorim dhe evaluim ........................................................................................................... 27

IV.3. Partneritet dhe koordinim ................................................................................................................ 28IV.3.1. Partneritete dhe ndërtimi I aleancave ..................................................................................... 28IV.3.2. Koordinim multisektorial ......................................................................................................... 28IV.3.3. Ndihma ndërkombëtare teknike dhe marrëveshje për ndihmë të ndërsjelltë ......................... 29

V. KRIJIMI I RESURSEVE ............................................................................................................................. 30V.1. Resurse njerëzore ............................................................................................................................. 30

V.1.1.Përgaditja e Strategjisë për resurse njerëzore për gjendje të jashtëzakonshme/krizës, e cila e prek tërë sistemin shëndetësor .................................................................................. 30

V.1.2.Ndërtimi I kapaciteteve në lëminë e ballafaqimit me gjendjen e jashtëza konshme/krizës ...... 32V.2. Materiale medicinale dhe produkte farmaceutike (menaxhimi me materiale dhe pajisje kritike) ....... 32V.3. Mbledhja dhe analiza e të dhënave dhe lajmërimi ........................................................................... 33

V.3.1. Sisteme për paralajmërim të hershëm ..................................................................................... 34V.3.2. Vlerësimi I krizave të shëndetësisë ......................................................................................... 39V.3.3. Testimi laboratorik .................................................................................................................... 41

VI. FINANCIMI I SHËNDETËSISË .................................................................................................................. 42VI.1. Financimi i përgaditjeve për krizë ....................................................................................................... 42

VI.1.1. Buxhet për planifikim të përgaditjeve për krizë ..................................................................... 42VI.1.2. Buxhet për analizë të vullnerabilitetit dhe zvogëlimin e rrezikut te institucionet

shëndetësore kritike ............................................................................................................... 43VI.2. Financim për kushte të paparashikueshme........................................................................................ 43

VI.2.1. Ekzistimi i Fondit për kushte të paparashikueshme .............................................................. 43VI.2.2. Fonde Ndërkombëtare për kushte të paparashikueshme .................................................... 43

VII. OFRIMI I SHËRBIMEVE ............................................................................................................................ 43VII.1. Procedura, udhëzime dhe protokole ................................................................................................ 44

VII.1.1.Vlerësim i shpejtë i nevojave .................................................................................................. 44VII.1.2.Mbikqyrja e situatave të jashtëzakonshme, procedurave dhe kontrolli mbi sëmundjet

ngjitëse ................................................................................................................................... 44

VII.1.3.Aftësi për përgjigje në rast të jashtëzakonshëm të rreza timit ................................................ 45 Plan për aktivizim të Drejtorisë për mbrojtje nga rrezatimi në rast të jashtëzakonshëm të

rrezatimit me rëndësi publike shëndetësore........................................................................... 49 VII.1.4. Aftësi për përgjigje ndaj incidentit kimik gjatë paraqitjes të gjendjes të

jashtëzakonshme/ krizës ........................................................................................................ 50VII.1.5.Aftësi për përgjigje ndaj pasojave specifike shëndetësore nga gjendja e

jashtëzakonshme/krizës ......................................................................................................... 51VII.2. Ballafaqim me situata të viktimave të mëdha ................................................................................... 51VII.3. Menaxhimi me rreziqet në institucione shëndetësore ..................................................................... 53VII.4. Infrastruktura komunale, logjistika, telekomunikacione dhe siguria ................................................. 53

VII.4.1.Infrastruktura komunale ......................................................................................................... 53VII.4.2.Logjistika ................................................................................................................................ 54VII.4.3.Telekomunikacione për gjendje të jashtëzakonshme/krizës .................................................. 54VII.4.4.Sistem për sigurim ................................................................................................................. 55

SHTOJCA.......................................................................................................................................................... 55

SHTOJCA I - OBSh – Vlera referente për gjendje urgjente ............................................................................... 56

SHTOJCA II – Strategjia për furnizim me ujë dhe sanitari në Republikën e Maqeonisë në kohë të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës (katastrofat) ................................................................................................................ 60Dhjetë rregulla për higjienë personale gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës ............................................ 67Udhëzim për përdorimin e Aquatabs® për dezinfektimin e ujit gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës ...... 68

SHTOJCA III – Protokole për triazhën e të lënduarve (scoring-sistemet) ......................................................... 69

5

I. HYRJE

Sipas Ligjit për menaxhimin e krizave (“Gazeta zyrtare e RM nr.29/05”) gjendje krize është gjendje e shkaktuar nga rreziqe të cilat mund t’i kërcënojnë të mirat, shëndetin dhe jetën e njerëzve dhe kafshëve dhe sigurinë e Republikës, për prevencën dhe/ose ballafaqimin e së cilës është i nevojshëm përdorimi i resurseve më të gjëra. Gjegjësisht Katastrofat janë ndryshime të kushteve në mjedisin jetësor të përcjellura me ndryshime të mënyrës normale të të jetuarit dhe shprehen me një eksponim të zmadhuar të popullsisë të kapluar ndaj elementeve të rrezikshme të natyrës. Organizata botërore e shëndetësisë (OBSh) këto gjendje I definon si: “krijim të situatës katastrofale në të cilën stili i përditshëm i të jetuarit menjëherë është I ndërprerë, kurse njerëzit I janë eksponuar pamundësisë dhe vuajtjeve që rezulton me nevojën për ushqim, veshje, strehim, përkujdesje medicinale dhe nevoja tjera jetësore, si dhe mbrojtja nga faktorë dhe kushte jo të këndëshme në mjedisin jetues”. Rreziku paraqet fenomen I cili ka potencial t’a shqetësojë ose ta dëmtojë njeriun dhe rrethinën. Rastet ekstreme janë natyrore ose procese të shkaktuara nga njeriu (sh: rrëshqitja e dheut, vërshime, shtërngata bregdetare, invasion I karkalecave ose minjve janë raste natyrore por ekstreme, përmasat e të cilave dhe probabiliteti për paraqitjen e tyre mund të vlerësohen). Shumë prej këtyre rasteve si për shembull vërshimet e fuqishme kanë qenë të ndjekura dhe të vërrejtura gjatë shumë viteve dhe janë përfituar njohuri për paraqitjen e tyre të mundëshme. Rreziqet e shkaktuara nga njeriu si për shembull: rrjedhja e materieve të rrezikshme kimike ose rrezatim, poashtu paraqiten edhe shumë të ashtuquajtura fatkeqësi natyrore të cilat kanë qënë të inicuara si rezultat I aktiviteteve të njeriut. Vërshimet në Banglladezh në vitin 1990 janë përkeqësuar për shkak se shumë qese plastike i kanë blokuar sistemet për drenazhë. Rastet ekstreme krijojnë stres në sistemin dhe strukturën e njeriut për arsye se ato janë forca shumë më të mëdha nga ato të cilat I posedon organizmi dhe të cilat tejkalohen në mënyrë normale. Për sh: Të gjitha shtëpitë mund t’i durojnë disa erëra , por, gjatë erërave mbi një shpejtësi të caktuar të gjitha do të shemben. Shumica e bashkësive bujqësore mund të ballafaqohen me thatësirat e buta, por të gjitha ato do të jenë të “shkelura” gjatë thatësirave të ashpra dhe të përsëritëshme. Rastet ekstreme shpesh ndodhin në “kaskadat” komplekse. Koncept për gjendje të jashtëzakonshme/krize në shëndetësi: Gjendjet e jashtëzakonshme/ krizës paraqiten kur:

Sistemet lokale prej të cilave mvaren njerëzit janë të mbingarkuara. Sistemet nuk janë në mundësi t’ju përgjigjen nevojave. Njerëzit nuk mund t’i realizojnë nevojat themelore.

Arsye për gjendje të jashtëzakonshme/krize:

Ngjarje katastrofale, të papritura (incidente kimike, helmime masovike, lëshimi I materjeve biologjike, tërmete, fatkeqësi...).

Turbullira sociale të prolonguara (dhunë, luftëra dhe shpërngulje) Katastrofa me zhvillim të ngadalshëm (pakësimi I pyjeve dhe zgjerimi I

shkretëtirave, ngrohja globale, prevalence e lartë e HIV it).

Rrethi i procesit përgaditës ka për qëllim t’i potencojë rëndësinë dhe aspektet pozitive të gaditshmërisë përkatëse të sistemit të shëndetësisë për gjendje të jashtë-

6

zakonshme/krizës me përmasa më të gjëra, me të cilat çregullohet organizimi dhe zhvillimi I punës në kuadër të sektorit të shëndetësisë në përgjithësi.

Plani është përgaditur sipas udhëzimeve të dhëna në Veglën praktike dhe listen kontrolluese të Organizatës botërore të shëndetësisë (OBSh,2008). Në Veglën praktike janë prezentuar: shqyrtim I programit të OBSh për gjendje të jashtëzakonshme/krizës dhe aktivitetet për përgaditje, përgjigje dhe rimëkëmbje/zbutje të pasojave të cilat fokusohen në sistemin e shëndetësisë; si dhe udhëzime për elementet themelore gjatë planifikimit të sistemit të shëndetësisë për përgjigje gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës në nivel nacional.

Përgaditja e planit adekuat teknik dhe operativ për përgjigje adekuate të sistemit të shëndetësisë gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës mund t’a minimizojë morbiditetin dhe mortalitetin e shkaktuar nga një gjendje të caktuar të jashtëzakonshme/krizës, katastrofë apo krizë, duke I përfshirë edhe pasojat nga ndryshimet klimatike, si dhe influenca pandemike. II. VLERËSIM I KËRCËNIMIT DHE PËRGJIGJJA E SISTEMIT SHËNDETËSOR GJATË GJENDJEVE TË JASHTËZAKONSHME/KRIZËS NË REPUBLIKËN E MAQEDONISË А. Rreziqe kryesore

1. Valë të së nxehtit (zjarre pyjore) a. Ndryshime globale klimatike b. Pozita gjeografike c. Kushte klimatike rrajonale

2. Influenca pandemike a. kërcënim global publiko-shëndetësor

3. Vërshime a. Korrita të cekëta të lumenjve b. Shira të mëdha (zona pamjaftueshëm të mbrojtura nga erozioni) c. Mirmbajtja e papërshtatëshme e korritave/kanaleve të lumenjve

Fotografia 1. Hapsira kritike nga vërshimet në Republikën e Maqedonisë

Burimi i të dhënave (Drejtoria për punë hidrometeorologjike)

7

Në fotografinë 1 janë prezentuar rrajonet e shpeshta kritike në Republikën e Maqedonisë në kushte të shkrirjes të shpejtë të borës me rreshje intenzive. Nga kjo mund të konstatohet se kërcënim potencial për vërshimin e instituteve të shëndetësisë dhe pengimi i mundëshëm I punës të tyre të regullt ekziston në rrajonin e Shkupit (ku ekzistojnë Klinika, Institut, Spitale speciale, Spitale të përgjithëshme, Ente për mbrojtje shëndetësore - IShP INSTITUTE PËR SHËNDET PUBLIK dhe IShP QENDRA PËR SHËNDET PUBLIK-Shkup, Shtëpia e shëndetësisë e tj.), rrajoni i Gjevgjelisë (ku ekzistojnë: Spital i përgjithshëm dhe Spital special), rrajoni i Strumicës (ku ekzistojnë Spital I përgjithshëm, Shtëpia e shëndetësisë, Enti për mbrojtje shëndetësore e tj.), si dhe Makedonski brod ku ekziston Shtëpia e shëndetësisë. Për shkak të kërcënimit potencial, është e domosdoshme që gjatë planifikimit të ardhëshëm për ndërtimin e instituteve të reja të shëndetësisë të miret parasysh vlerësimi I ndjeshmërisë nga vërshimet, si dhe të planifikohet mënyrë për zvogëlimin e dëmeve tek kapacitetet tash më të ndërtuara. Në rast të vërshimit në rrajonin e Shkupit, në kërkesë të Ministrisë për shëndetësi nëpërmjet të Qendrës për menaxhimin e krizave dhe me aprovimin e Ministrisë për mbrojtje, mund të aktivizohet numër plotësues i shtretërve spitalor (40) edhe atë në stacionarin e ambulantës në Kazermën Ilinden e cila është në kotë më të lartë dhe e mbrojtur nga vala e mundëshme e vërshimit.

4. Tërmet a. Rrethinë e përshtatëshme seizmike b. Dëshmi historike (Shkup, viti 1963 me 1070 të vdekur)

Për shkak të karakteristikave rrajonale geologjike dhe tektonike, Maqedonia ndodhet në një rrajon seizmikisht shum aktiv, I nënshtruar tërmeteve të fuqishme. Zonat kryesore të tërmetit janë gjatë rjedhës të lumit Struma, në kufi ndërmjet Bullgarisë dhe Maqedonisë, zona e Vardarit në Maqedoninë qëndrore, duke e përfshirë edhe Shkupin dhe zonën e Drinit në perëndim, gjatë kufirit me Shqipërinë. Nga viti 1900 në Maqedoni ka patur 14 tërmete të forta me magnitude nga 6 deri 7,8 sipas shkallës të Rihterit, prej të cilëve më I fuqishmi ishte në Shkup në vitin 1963 (1.070 të vdekur, 77% nga ndërtesat seriozisht të dëmtuara), kurse i fundit ishte në Manastir në vitin 1994, me humbje materiale të vlerësuara rreth 3,5% nga prodhimi bruto i Maqedonisë për atë vit. Sistemet rajonale të infrastrukturës (rrugë, hekurudha, largpërçues, ujëpërçues e tj.) janë të ndijshëm ndaj tërmeteve, sepse janë të vendosur gjatë vijave me aktivitet të shpeshtë seizmik. Edhe në raste kur tërmeti shkakton dëm të vogël të drejtpërdrejtë, ekziston rreziku I dëmeve afatgjate ekonomike si dhe dëme ndaj mjedisit jetësor. Përveç në pjesë të Shkupit, infrastruktura hapsinore dhe shtëpitë në qytetet tjera nuk janë projektuar të përballojnë tërmet me intenzitet të mesëm dhe të fuqishëm. Ligj bazik me të cilin regullohet ndërtimi është Ligji për ndërtim të objekteve për investicione. Në bazë të këtij ligji, janë miratuar dispozita të numërta të cilat I caktojnë standardet teknike dhe operacionet për ndërtim në zonat seizmike. Në këto dispozita përfshihen arritjet bashkëkohore shkencore të botës në seizmologji, kurse standardet rreptësisht rrespektohen gjatë projektimit të ndërtimeve të reja. Dukuritë seizmologjike përcillen nga ana e Observatorisë seizmologjike në Fakultetin natyror-matematikor në Shkup, në bazë të Ligjit për pjesmarrje të Shtetit në financimin e veprimtarisë seizmologjike dhe inxhenjerike-seizmologjike. Ekzistojnë stacione seizmologjike në Shkup, Vallandovë, Ohër, Manastir, Kriva Pallankë dhe fshati Vranovcë. Me aspektet shkencore-hulumtuese të seizmologjisë merret Instituti për imxhenjeri tërmetesh dhe seizmologji inxhenjerike në Universitetin “Shën Cirili dhe Metodi” - Shkup.

8

5. Incidente kimike a. Industriale b. Transport

6. Rrëshqitja e tokës a. Deforestim (numër i pamjaftueshëm i zonave mbrojtëse nga erozioni)

7. Gjendje lufte – (luftë qytetare dhe/ose luftë) a. Rrajon politikisht jostabil

B. Rreziqe

1. Valë të së nxehtit (zjarre pyjore) a. Mb (l), Mt (u) (l = rrezik i lartë, u = rrezik i ulët) b. Humbje ekonomike (reduktimi I fondit pyjor, dëmtimi I infrastrukturës, I

të mirave)

2. Influenca pandemike a. Mb (shl), Mt (shl) (shl = rrezik shumë I lartë)

3. Vërshime a. Mb (u), Mt (shu) (u = rrezik I ulët, shu = rrezik shumë I ulët) b. Humbje ekonomike (bujqësi, dëmtimi I infrastrukturës, i të mirave) c. Tërmet d. Mb (l), Mt (l) (l = rrezik i lartë, l = rrezik i lartë) e. Humbje ekonomike (dëmtimi I infrastrukturës, i të mirave) f. Të shpërngulurit (ato që nuk kanë shtëpi, etj.)

4. Incidente kimike a. Industriale

Mb (l), Mt (u) (l = rrezik i lartë, u = rrezik i ulët) b. Transport

Mb (u), Mt (u) (u = rrezik i ulët, u = rrezik i ulët)

5. Rrëshqitja e dheut a. Mb (u), Mt (u) (u = rrezik i ulët, u = rrezik i ulët) b. Humbje ekonomike (dëmtimi I infrastrukturës, i të mirave)

6. Gjendje lufte – (luftë qytetare dhe/ose luftë) a. Mb (shl), Mt (l) (shl = rrezik shumë I lartë, l = rrezik i lartë) b. Humbje ekonomike (dëmtimi I infrastrukturës, i të mirave) c. Të shpërngulurit (ato që nuk kanë shtëpi, etj.)

Potenciali I fatkeqësive natyrore në Republikën e Maqedonisë është sqaruar në Hartën nr.1

9

10

III. STRUKTURA E PLANIT

Katër funksionet të cilat e përbëjnë kornizën e sistemeve shëndetësore janë: lidershipi dhe menaxhimi, krijimi i resurseve, financimi i shëndetësisë dhe shërbimet shëndetësore (Grafikoni 1).

Komponentet kyçe të të katër funksioneve të cilat kanë të bëjnë me procesin e planifikimit të përgaditjeve për krizat, mund të sqarohen në mënyrën si vijon (Grafikoni2):

Lidership dhe menaxhim

Krijimi i resurseve

Financimi I shëndetësisë

Ofrimi i shërbimeve

Politika dhe legjislatura

Korniza

institucionale

Partneritete dhe koordinim

Resurse njerëzore

Materiale medicinale dhe

produkte farmaceutike

Mbledhja dhe analiza e të

dhënave dhe lajmërimi

Financimi I përgaditjeve për

kriza

Financim për rrethana të

paparashikueshme

Procedura, udhëzime dhe

protokole

Ballafaqim me situata të

viktimave të mëdha

Menaxhimi me

rreziqe në institucione

shëndetësore

Infrastruktura komunale, logjistika,

telekomunikacione dhe siguria

Grafikoni 2. Komponente kyçe sipas funksionit

Funksionet e sistemit të shëndetësisë

Lidership dhe menaxhim (udhëheqje)

Krijimi i resurseve

Ofrimi i shërbimeve

Shëndet më të mirë (nivel dhe drejtësi)

Reagimi I shpejtë (sipas pritjeve të

banorëve)

Drejtësi financijare (drejtësia e kontributit financijar me mbrojtje nga rreziku financijar)

QËLLIME / REZULTATE TË SISTEMIT TË SHËNDETËSISË

Grafikoni 1. KORNIZA E SISTEMEVE TË SHËNDETËSISË

Financimi I shëndetësisë

11

Veprimtaria e sistemit të shëndetësisë matet jo vetëm sipas asaj se si vepron secila nga funksionet në kornizë, por edhe sipas asaj çfar interaksioni kanë ndërmjet vedi. Interaksioni ndërmjet funksioneve është me rëndësi kritike për arritjen e rezultateve më të mira në shëndetësi.

IV. LIDERSHIPI DHE MENAXHIMI

Lidershipi dhe menaxhimi Paraqet menaxhim të kujdesshëm dhe të përgjegjshëm me sistemin e shëndetësisë nëpërmjet të ndikimit ndaj politikave dhe aksioneve në të gjitha sektoret të cilët kanë ndikim ndaj shëndetit të popullsisë. Në rastin e planifikimit të përgaditjeve për kriza, kjo do të thotë se duhet të sigurohet ekzistimi I politikës nacionale e cila përfshin gaditshmëri të sistemit të shëndetësisë për gjendje të jashtëzakonshme/krizës. Kjo gjithashtu nënkupton struktura efektive për koordinim, partneritete, përfaqësim (dhënia e përkrahjes), vlerësimi I rreziqeve, udhëheqja me informacione, dhe monitoring dhe evaluim. IV.1. Politika dhe legjislatura

Ministria për shëndetësi në Republikën e Maqedonisë bën përgaditje për funksionim dhe përgjigje të sistemit të shëndetësisë jo vetëm në kushte kohore të qeta, por edhe në gjendje të jashtëzakonshme/krizës. IV.1.1. Politika nacionale për gaditshmëri për gjendjet e jashtëzakonshme/

të krizës në interes të sektorit shëndetësor

Në rast të paraqitjes të gjendjes të krizës Qendra për menaxhimin e krizave thir seancë urgjente të Grupit për vlerësim (nga QMK) me qëllim që të sillen vendime për ndërmarjen e masave dhe aktiviteteve të duhura nga ana e subjekteve kompetente. Grupi për vlerësim i shqyrton të gjitha të dhënat, inormatat dhe rraportet për gjendjen konkrete. Në bazë të vlerësimeve që I janë dhënë Komitetit Drejtues (organ i Qeverisë për koordinim dhe menaxhim me sistemin për menaxhimin e krizave, i përbërë nga ministrat e punëve të brendëshme, shëndetësisë, transport dhe lidhje, mbrojtje, punë të jashtme dhe Udhëheqësi i grupit për vlerësim, Drejtori I QMK D-r Pande Lazarevski; sipas nevojës në punë mund të kyçen edhe funksionarë të tjerë, në punë merr pjesë edhe përfaqësues nga kuvendi I RM dhe nga Kabineti i Kryetarit të RM) propozohet, ndërmarja e masave dhe aktiviteteve preventive të nevojshme nga ana e subjekteve kompetente në sistemin për menaxhimin e krizave, konform Ligjit për menaxhimin e krizave (“Gazeta zyrtare e RM nr.29/2005”). Komiteti Drejtues duke I pasur parasysh të gjitha të dhënat për gjendjen e krijuar në Republikën e Maqedonisë dhe propozimin e Grupit për vlerësim, e lajmëron Qeverinë për gjendjen e caktuar, ose po I propozon Qeverisë të Republikës së Maqedonisë shpalljen e gjendjes të krizës. Në bazë të vendimeve të Komitetit Drejtues, Qeveria e Republikës të Maqedonisë në seancë urgjente sjell Vendim për shpalljen e gjendjes të krizës në rrajonin e kërcënuar dhe angazhimin e të gjitha resurseve njerëzore dhe materijale që janë në disponim për mënjanimin e pasojave nga e njëjta.

12

Pas sjelljes të vendimit aktivizohet Shtabi Kryesor i Qendrës për menaxhimin e krizave I cili duhet të jetë në mbledhje kontinuale. Qeveria e Republikës të Maqedonisë në bazë të nevojës të paraqitur, mund t’i propozojë Kryetarit të Republikës të Maqedonisë përdorimin e armatës për ballafaqim me gjendjen e krizës. Kryetari i Republikës së Maqedonisë jep pëlqim për angazhimin e armatës Sipas Ligjit për menaxhimin e krizave (“Gazeta zyrtare e RM nr.29/2005”). Ndërprerje të gjendjes të krizës shpall Qeveria e Republikës të Maqedonisë . Në Grafikonin nr.3 është paraqitur Plani për aktivizim në rast të ngjarjes të jashtëzakonshme me rëndësi shëndetësore publike. Në planin për aktivizim janë dhënë institucionet kompetente dhe mënyra e lajmërimit të tyre, si dhe kërkesa e ndihmës nga organizatat ndërkombëtare. Rroli I vepruesve në sistemin për përgjgje gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës më detajisht është dhënë në kapitujt e ardhëshëm. STRUKTURA E LAJMËRIMIT NË MINISTRINË E SHËNDETËSISË SIPAS HIJERARKISË NË RAST TË GJENDJES TË KRIZËS/JASHTËZAKONSHME:

Përgjegjës për koordinim dhe përgjigje të shëndetësisë gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës në Ministrinë për shëndetësi, si dhe për bashkëpunim me Organizatën botërore për shëndetësi është:

13

Grafikoni 6. Plani për aktivizim në rast të ngjarjes të jashtëzakonshme me rëndësi shëndetësore publike

NGJARJE E JASHTËZAKONSHME ME RËNDËSI SHËNDETËSORE-PUBLIKE

LAJMËRON

I..P Sh Enti Republikan për mbrojtje shëndetësore

Institucioni nacional-fokal për lajmërim gjatë paraqitjes të ngjarjeve të jashtëzakonshme me rëndësi

ndërkombëtare publike

QENDRA PËR

MENAXHIM TË KRIZAVE

Plan për përgjigje të sistemit shëndetësor gjatë gjendjeve të

jashtëzakonshme/krizës në Republikën e

Maqedonisë

OBSh Zyra Shkup

Dhe sipas nevojës për kërkim të

ndihmës

Drejtoria për mbrojtje dhe

shpëtim

MPB

MMJPH

MBPEU

MTL

MVL ZELS

MPJ

MASh

MM

MF

Institucione tjera

profesionale

Thirr Seancë urgjente të grupit

për vlerësim

KRYETAR (lejon)

Angazhimin e ARM

LAJMËRON

LAJMËRON

AKTIVIZON

Byroja për barna

Në rast të paraqitjes të incidentit kimik

IShSSh

Në rast të paraqitjes të incidentit kimik

dhe biologjik

Ministria e shëndetësisë

Sektori për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje krize, donacione dhe

planifikim strategjik

LAJMËRON

1. Ministër për shëndetësi 2. Zëvendës ministër 3. Sekretar shtetëror

Drejtoria për ushqim

Në rast të kontaminimit të

ushqimit

IShPRM - Sekcioni për dozimetri

rrezatuese - Sekcioni për radioekologji

LAJM

ËRO

N

LAJMËRON

LAJMËRON

Komiteti drejtues

PROPOZON

14

Përgjegjës për koordinim me Organizatën botërore për shëndetësi, si dhe për përgjigje të shëndetësisë gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës është:

Për nevojat e ballafaqimit të pasojave nga Influenca pandemike conform Planit për Influencë pandemike, koordinimi kryhet nëpërmjet të Kryetarit të Komisionit për grip pandemik: Prim. d-r Jovanka Kostovska Tel: +389 2 3112-500 Mob: +389 75 392-873 E-mail: jovanka_ance@yahoo.com Në Ligjin për mbrojtje shëndetësore (Gazeta zyrtare e Republikës të Maqedonisë, nr. 38/91, 73/72, ... me të gjitha plotësimet, në nenin 170) regullohet sе gjatë planifikimit

Сектор за организација и функционирање на здравството во кризни состојби, менаџирање на кризни состојби, донации и стратешко планирање Раководител, Прим. Д-р Жарко Шутиновски Национален соработник со СЗО за одговор при кризни состојби Тел.: +389 2 3112-500 лок.115, Факс: +389 2 3113-014 Моб: +389 75 205-436, Е-пошта: sutin_zarko2000@yahoo.com Помошник раководител на сектор Д-р Силвана Делевска Тел.: +389 2 3112-500 лок.232 Моб: +389 75 402-321 Е-пошта: silvana.delevska@zdravstvo.gov.mk

Doc. d-r Mihail Koçubovski Bashkëpunëtor nacional me OBSh për përgjigje në gjendje të krizës Tel: +389 2 3125-044 lok.214, faks: +389 2 3223-354 mob: +389 70 252-381 E-mail: kocubov58@yahoo.com

1. D-r Bujar Osmani, Ministër i shëndetësisë Tel: +389 2 3126-206, faks: +389 2 3113-014 Mob: + 389 75 378-007 E-mail: bosmed@yahoo.com

2. Prof.d-r Vladimir Popovski, Zëvendës Ministër i shëndetësisë Tel: +389 2 3126-206, faks: +389 2 3113-014 Mob: +389 75 445-820 E-mail: vladimir.popovski@gmail.com

3. D-r Zoran Stojanovski, Sekretar shtetëror, Ministria e shëndetësisë Tel: +389 2 3123-009 Mob: +389 75 231-376, faks: +389 2 3113-014 E-mail: zsapg@mt.net.mk

Sektori për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje krize, menaxhimi I gjendjeve të krizës, donacione dhe planifikimi strategjik Udhëheqës, Prim. d-r Zharko Shutinovski Bashkëpunëtor nacional me OBSh për përgjigje në gjendje të krizës Tel: +389 2 3112-500 лок.115, faks: +389 2 3113-014 Mob: +389 75 205-436, E-mail: sutin_zarko2000@yahoo.com Ndihmës Udhëheqës i sektorit D-r Silvana Delevska Tel: +389 2 3112-500 Lok.232 Mob: +389 75 402-321 E-mail: silvana.delevska@zdravstvo.gov.mk

15

dhe kryerjes të punëve në kushte të jashtëzakonshme, Ministria pë shëndetësi dhe institucionet shëndetësore bashkëpunojnë me Drejtorinë për mbrojtje dhe shpëtim, organizatat e Kryqit të Kuq, si dhe organizatat dhe aleancat tjera shoqërore, njerëzit punues dhe qytetarët. Me Qendrën për menaxhimin e krizave koordinimi kryhet nëpërmjet

Me Drejtorinë për mbrojtje dhe shpëtim koordinimi kryhet nëpërmjet:

Kontakte tjera me Drejtorinë për mbrojtje dhe shpëtim :

Shaban Saliu, Drejtor i Drejtorisë për mbrojtje dhe shpëtim tel: +389 2 3247-201, faks: +389 2 3247-225 mob: +389 75 304-104 Ljupçe Petroski, përgjegjës për koordinim të ekipeve për intervenim të shpejtë tel: +389 2 3247-215, faks: +389 2 3247-225 mob: +389 75 457-503 E-mail: ljupce.petroski@hotmail.com Përgjegjëse për koordinim të ekipit për intervenim të shpejtë në rast të kontaminimit RBK (radiologjik-biologjik-kimik):

1. Dushko Petrovski, Udhëheqës i Sektorit për operacione dhe koordinim Tel: +389 2 3249-210, faks: 3136-226 Mob: +389 70 410-750 E-mail: dusko.petrovski@cuk.gov.mk 2. Zoran Blazhevski, Udhëheqës i sekcionit për gjendje urgjente Tel: +389 2 3249211, 3249212 (orari I punës 24 orë) Mob: +389 71 317-780 E-mail: zoran.blazevski@cuk.gov.mk Telefon për thirrje urgjente: 195

1.Maja Timovska, anëtar I komisionit intersektorijal për përgaditjen e shëndetësisë për përgjigje dhe funksionim në gjendje krize Tel: +389 2 3247-216; Faks: 3247-225 mob: +389 75 493-626 E-mail: timovskam@yahoo.com

Blaga Cvetkovska, Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim tel: +389 2 3247-275, faks: +389 2 3247-225 mob: +389 75 493-801, +389 71 480-920 E-mail: blagacvetkovska@gmail.com

16

Institucionet e shënuara më poshtë lajmërohen që të bëhet vlerësimi I kërcënimit aktual nga kontaminimi i mundëshëm:

Aktivitetet e Kryqit të Kuq zhvillohen nëpërmjet të më tepër komisioneve, mvarësisht nga lloji dhe karakteri I fatkeqësisë natyrore, kurse për zvogëlimin ose mënjanimin e pasojave kanë formuar njësi për intervenca urgjente e përbërë nga 6 ekipe dhe e pajisur me të gjitha mjetet dhe pajisjet e nevojshme materiale-teknike.

IV.1.2. Politika e Ministrisë të shëndetësisë për gaditshmëri për gjendjet e

jashtëzakonshme/krizës

Politika e Ministrisë të shëndetësisë e definon strukturën për sjelljen e vendimeve, koordinimin dhe shpërndarjen e resurseve për përgaditje dhe përgjigje në gjendje të jashtëzakonshme/krizës.

Në sistematizimin e Ministrië për shëndetësi është përcaktuar rroli dhe përgjegjësia e Koordinatorit për përgjigje të sistemit të shëndetësisë në gjendje të krizës, saktësisht Sektorit për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje të krizës, donacionet dhe planifikimi strategjik.

Është formuar Komisioni intersektorial për përgaditje të shëndetësisë për përgjigje në gjendje të jashtëzakonshme/krizës,

Është përcaktuar se vlerësimi dhe zvoglimi i rrezikut duhet të jenë pjesë e procesit të përgaditjes të shëndetësisë për gjendje të jashtëzakonshme/krizës (duke e përfshirë edhe sigurinë e institucioneve shëndetësore).

Ilija Gjorgjievski, Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtimtel: +389 2 3247-275, faks: 3247-225 mob: +389 70 268-703

Rumen Stamenov, Drejtor i Drejtorisë për mbrojtje nga rrezatimi tel: +389 2 3099-031, faks: +389 2 3099-032 mob: +389 75 248-088 E-mail: Rumen.Stamenov@avis.gov.mk

Fakulteti I kimisë (pranë Fakultetit Matematiko-Natyror-Shkup) Kontakt: Prof. d-r Valentin Mirçevski tel: +389 2 3249-913 mob: +389 71 243-380 E-mail: valentin@pmf.ukim.mk

Ilija Gjorgjievski, Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim tel: +389 2 3247-275, faks: 3247-225 mob: +389 70 268-703

Me Kryqin e Kuq të Republikës të Maqedonisë koordinimikryhet nëpërmjet: Sekretar Sait Saiti Tel: +389 2 3114-355, faks: +389 2 3230-549 Mob: +389 70 206-488, E-mail: saiti@redcross.org.mk

17

Nga buxheti nacional për shëndetësi për procesin e planifikimit dhe përgaditjet për kriza në Programin për mbrojtje preventive në shëndetësi për vitin 2009, për Vlerësim të përgaditjes për përgjigje të shëndetësisë gjatë gjendjes të krizave, janë siguruar 3.000.000 denarë. Vlerësimi do të bëhet nëpërmjet të evaluimit të menaxhimit, gjendjes dhe gaditshmërisë të sektorit të shëndetësisë për përgjigje të duhur dhe në kohë gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës.

Është planifikuar të bëhet trajnimi I kuadrit menaxhues i involvuar në lëmin e menaxhimit dhe sjelljes të vendimeve për përgaditje dhe përgjigje të sistemit të shëndetësisë gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës, si dhe I personëve përgjegjës dhe profesionistë për fazat e ndryshme të përgaditjes të planit për gjendje të jashtëzakonshme/krizës në nivel të institucionit të shëndetësisë.

Rroli I Sektorit për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje krize, donacione dhe planifikim strategjik

• Përgaditja e planit Aksional për gaditshmëri për situata të jashtëzakonshme, për përgaditje dhe përforcim të sistemeve dhe shërbimeve të shëndetësisë në rast të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës;

• Investim në masa për zvoglimin e rreziqeve me qëllim që të minimizohet morbiditeti dhe mortaliteti në situate të jashtëzakonshme/krizës;

• Sigurim I komunikimit ndërmjet resorëve me ministritë tjera kyçe që të optimizohen resurset dhe efektet nga përgjigja e shëndetësisë në rast të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës;

• Bashkëpunim me veprues ndërkombëtar, shoqëria qytetare dhe sektori privat me qëllim të krijimit të një platforme operative rajonale të përbashkët që të bëhet mobilizimi I hershëm I profesionalizmit dhe resurseve në kohë të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës.

Rroli I shëndetësisë për përgjigje gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës Përgjigja e sistemit të shëndetësisë ndaj gjendjes të jashtëzakonshme/krizës

konkrete ose që ka ndodhur papritmas, dhe efektiviteti dhe kapaciteti në drejtim të sigurimit të shërbimeve adekuate shëndetësore dhe ndihmë mjeksore ndaj popullsisë të goditur mvaren nga niveli I gaditshmërisë të spitaleve dhe institucionet tjera shëndetësore.

Prej tyre pritet të vazhdojnë me funksionim edhe në kohë të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës , por përvoja tregon se ato dinë të jenë veçanërisht vullnerabile në gjendje të jashtëzakonshme/krizës (për shembull gjatë katastrofave natyrore dhe veçanërisht tërmetet) nga aspekti I infrastrukturës, e me këtë edhe të paaftа t’i kënaqin nevojat urgjente.

Spitalet duhet të jenë ashtu të projektuara që t’i kënaqin standardet e sigurimit dhe standardet në aspekt të performansave (të vepruarit), të cilat do të mundësojnë sigurinë e pacientëve dhe kuadrit mjeksër në spital në kohë të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës.

Shërbimet për ndihmë urgjente mjeksore dhe spitalet duhet t’a posedojnë kapacitetin dhe infrastrukturën e domosdoshme që shpejt t’ju përgjigjen nevojave urgjente mjeksore të popullsisë dhe ndryshimeve të shpejta të cilat ndodhin në çdo një situate të jashtëzakonshme.

Duhet të mbahet nivel I lartë I gaditshmërisë te të gjitha shërbimet për ndihmë urgjente mjeksore në vend, posaçërisht te ato të cilat janë të vendosura në kuadër të spitaleve, kurse në raste të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës është e nevojshme të aktivizohet “plani I spitalit për gaditshmëri për gjendje të jashtëzakonshme/krizës”. Në Republikën e Maqedonisë janë përpiluar Plane për përgjigje gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës me akcent të veçantë ndaj influences pandemike në nivel të IPSh Spitali I Përgjithshëm-Strumicë, Shtip, Veles, Koçan, Prilep, Kavadar, Gjevgjeli, Ohër, Dibër, Gostivar, Tetovë dhe

18

Kumanovë, si dhe prej IPSh Spitali Klinik-Manastir dhe IPSh Klinika Universitare për sëmundje kirurgjike “Shën Naumi i Ohrit”-Shkup dhe IPSh Klimnika për sëmundje infektive dhe gjendje febrile-Shkup. Në planet janë përfshirë resurset dhe kuadri I IPSh Shtëpitë e shëndetësisë dhe IPSh Qendrat për shëndet publik në nivel të rrajoneve të njëpasnjëshme, si dhe të gjithë vepruesit relevantë.

Qasja deri, si dhe sigurimi I shërbimeve cilësore të ndihmës urgjente mjeksore në gjendje të jashtëzakonshme/krizës është një nga strategjitë kryesore për zvoglimin e morbiditetit dhe mortalitetit në kohë të cilës do ngjarjeje kritike.

IV.1.3. Rrespektimi I politikës ndërkombëtare, legjislatura dhe marrëveshje IV.1.3.1.

Rregullorja ndërkombëtare e shëndetësisë (RrNSh)

Shtetet anëtare të OBSh: Negocijonin, u morën vesht dhe e miratuan RrNSh në vitin 2005. Tani, sipas kushtetutës të OBSh, RrNSh (2005) ligjërisht është obligative për

secilin shtet anëtar I OBSh në tërë botën (me përjashtim të 3 shteteve). Afati për vënjen në fuqi zgjatet vetëm për disa ngarkesa të caktuara të cilat

kanë të bëjnë me mbikqyrjen, përgjigja dhe vendhyrjet në shtetet. Zbatimi I Rregullores ndërkombëtare të shëndetësisë (në fuqi prej vitit 15.06.2007 година) në Republikën e Maqedonisë, kryhet nëpërmjet të vlerësimit të gjendjes të tashme me qëllim krahasimin me RrNSh. Me hyrje në fuqi të Rregullores ndërkombëtare të shëndetësisë prej 15 qershorit viti 2007 , Instituti për shëndet publik I Republikës të Maqedonisë (më herët IPSh INSTITUT PËR SHËNDET PUBLIK) është kontakt institucioni kompetent për lajmërimin gjatë paraqitjes të ngjarjeve publike-shëndetësore të jashtëzakonshme me rëndësi ndërkombëtare (më saktë me mundësi për zgjerim në shtetet fqinje dhe më gjërë), dhe është në komunikim të rregullt me OBSh nga njëra anë, kurse nga ana tjetër me IPSh Qendrat për shëndet publik në RM (Qendrat e mëparshme për shëndet public) ,(10 rrajonale në Shkup, Kumanovë, Shtip, Koçan, Veles, Strumicë, Prilep, Manastir, Ohër dhe Tetovë). Në rrjedhë është harmonizimi I legjislativës nacionale me Rregulloren ndërkombëtare të shëndetësisë në kontekst edhe me afrimin e legjislativës tone me atë të BE. Domosdoshmërisht është I nevojshëm vazhdimi I mëtutjeshëm I procesit të përforcimit të kapaciteteve të sektorit të shëndetit publik për përgjigje të hershme dhe të koordinuar dhe funksionim të sistemit të shëndetësisë në gjendje të klrizës, kurse për të njëjtin është siguruar ndihmë profesionale nga ana e OBSh. Në rast të ngjarjes të jashtëzakonshme publike shëndetësore me rëndësi ndërkombëtare me mundësi për zgjërim edhe në Republikën e Maqedonisë, Institucioni nacional për kontakt është Institucioni për shëndet publik I Republikës të Maqedonisë I përfaqësuar nga U.D. Drejtori D-r Aziz Polozhani:

Ky institucion do jetë i hapur në çdo kohë për komunikim me kontaktin e OBSh për RrNSh, edhe atë për:

Të dorëzojë dhe pranojë komunikime urgjente.

Aziz Pollozhani, drejtor, Institucioni për shëndet publik I RM Tel: +389 2 3125-044, Faks: +389 2 3223-354 Mob: +389 72 215-215 E-mail: a_pollozhani@yahoo.com

19

T’i përhapë informacionet në nivel nacional (nivel politik dhe profesionalo-teknik), ta konsolidojë përgjigjen e sektorëve relevant të administratës shtetërore duke e përfshirë edhe përgjegjësinë për: Mbikqyrje dhe paraqitje, Vend-hyrje, Shërbime publike të shëndetësisë, dhe Klinika dhe spitale dhe njësi tjera të qeverisë.

Janë identifikuar pikat e hyrjes në shtet (kalimet kufitare dhe aeroportet në Shkup dhe Ohër), Të cilat mund të korigjohen në të ardhmen e afërt mvarësisht nga nevojat dhe gjendja aktuale (Fotografia 2).

Fotografia 2. Harta e Republikës të Maqedonisë me kalimet kufitare për hyrje në

shtet

Kalime kufitare në të cilat aktivizohet IShSSh gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës: Aeroport Aleksandri I Madh-Shkup, Deve Bair-Kriva Pallankë dhe si tranzit në bashkëpunim me MPB– Tabanovcë, Bogorodica-Gjevgjeli, Qafa e thanës-Strugë dhe Bllace-Shkup. IV.2. Korniza institucionale Në Grafikonin 4 është organogrami i Ministrisë të shëndetësisë. Grafikoni 4. Organogrami i Ministrisë të shëndetësisë.

SEKRETAR SHTETËROR D-r Zoran Stojanovski

ZËVENDËS MINISTËR Prof. d-r Vladimir Popovski

ORGANE NË PËRBËRJE

KËSHILLTAR SHTETËROR PËR

MBROJTJE SHËNDETËSORE

PREVENTIVE

Prim. d-r Kiro Salvani

KËSHILLTAR SHTETËROR PËR MBROJTJE SHËNDETËSORE PRIMARE

KËSHILLTAR SHTETËROR PËR MBROJTJE SHËNDETËSORE SEKUNDARE DHE TERCIARE

KËSHILLTAR SHTETËROR PËR

PUNË NORMATIVE JURIDIKE DHE

BURIME NJERËZORE

KËSHILLTAR SHTETËROR PËR

SIGURIM SHËNDETËSOR DHE

PËRCJELLJE TË PUNËS TË FSSH

MINISTËR PËR SHËNDETËSI D-R Bujar Osmani

SEKTORI PËR MBROJTJE SHËNDETËSORE

SEKUNDARE DHE TERCIARE

SEKTORI PËR MBROJTJE SHËNDETËSORE PRIMARE

SEKTORI PËR MBROJTJE SHËNDETËSORE PREVENTIVE

SEKTORI PËR SIGURIM SHËNDETËSOR DHE

PËRCJELLJE Të PUNËS TË FSSHM

SEKTORI PËR MODERNIZIM, MENAXHIM NË

SHËNDETËSI DHE TEKNOLOGJI

INFORMATIVE

SEKTORI PËR EUROINTEGRIME

SEKTORI PËR PUNË NORMATIVE JURIDIKE

DHE MENAXHUESE DHE KOORDINIM DHE NDIHMË

TEKNIKE TË MINISTRIT

SEKTORI PËR ZHVILLIM INVESTIME DHE BASHKËPUNIM

NDËRKOMBËTAR TEKNIK

SEKTORI PËR ORGANIZIM DHE FUNKSIONIM TË

SHËNDETËSISË NË GJENDJE KRIZE,

MENAXHIM, DONACIONE DHE PLANIFIKIM

STRATEGJIK

SEKTORI I STOMATOLOGJISË

SEKTORI PËR PLANIFIKIM STRATEGJIK

SEKTORI PËR REVIZION TË BRENDËSHËM

SEKTORI PËR BURIME NJERËZORE

SEKC. PËR VEPRIMTARI TË SPECIAL. KONSULTATIVE

SEKC. PËR VEPRIMTARI SPITALO RE

SEKC. PËR MENAXHIM ME INSTITUCIONET E SHËNDETËSISË

SEKC. PËR PËRCJELLJE TË MSH AMBULLANTE POLIKL. DHE IPSH

SEKC. PËR PËRCJELLJE TË PUNËS TË ISH PRIVATE DHE MSHP

SEKC.PËR MBIKQYRJE TË SËMUNDJEVE NGJITËSE DHE KONTR. I EPIDEMIVE

SEKC. PËR MBIKQYRJE TË SËMUNDJEVE JONGJITËSE MJEDISIT JETËSOR DHE PROM I SHËNDETIT

SEKC. PËR SIGURIM SHËNDETËSOR

SEKC. PËR PËRCJELLJE TË BUXHETIT DHE KONTROLLI I PUNËS MATERIALE TË FSSHM

SEKC. PËR MODERNIZIM NË SEKTORIN E SHËNDETËSISË

SEKC. PËR MENAXHMENT NË SEKTORIN E SHËNDETËSISË

STRUKTURA INFORMATIKE DHE PËRMBAJTJA E Web FAQES DHE MULTIMEDIA

SEKC. PËR BISEDIME DHE INTEGRIM

SEKC. PËR IMPLEMENTIM TË FONDEVE IPA

SEKC. PËR PROGRAME TË BASHKËSISË

SEKC. PËR PUNË NORMATIVE JURIDIKE

SEKC. PËR PUNË DREJTUESE JURIDIKE

SEKC. PËR KOORDINIM DHE NDIHMË TEKNIKE TË MINISTRIT

SEKC. PËR MARËDHËNIE ME PUBLIKUN

SEKC. PËR PROTOKOL DHE BASHKËPUNIM NDËRKOMBËTAR TEKNIK

SEKC. PËR ZHVILLIM DHE INVESTIME NË SHËNDETËSI

SEKC. PËR ORGAN.DHE FUNKS. E SHËND. NË RASTE TË JASHTZAK. DHE KRIJIMI I REZERVAVE REP. TË BARNAVE DHE MATER. HARXHUESE

SEKC. PËR ORGAN.DHE FUNKS. E SHËND. NË RASTE TË JASHTZAK. DHE MENAXH I GJENDJEVE TË KRIZËS DHE PLAN. I PAJISJEVE MED.

SEKC. PËR DONACIONE DHE NDIHMË HUMANITARE

SEKC. PËR PLANIFIK. STRATEGJIK DHE PËRCJELLJE

SEKC. PËR MSH STOMATOLOGJIKE PRIMARE DHE PREVENTIVE

SEKC. PËR MSH SEKUNDARE DHE TERCIARE

SEKTORI PËR PUNË TË PËRGJITHSHME

SEKC. PËR PUNË ADMINIS. PROFESIONALE DHE BURIME NJERZORE

SEKC. PËR EKONOMIKË NË SHËNDETËSI

SEKC. PËR PUNË MAT-FINANC.–INVESTUESE

SEKC. PËR PUNË ADMIN. KORENSPONDENCË NË ADMIN. DHE PARKU VOZITËS

DREJTORIA PËR USHQIM

INSPEKTORATI SHTETËROR

SANITAR SHËNDETËSOR

BYRO PËR BARNA

21

IV.2.1. Sektori për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje krize, donacione dhe planifikimi strategjik Sektori për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje krize, donacione dhe planifikim strategjik është përgjegjës për ballafaqim me të gjitha krizat (natyrore, teknologjike, sociale) duke përfshirë dhe epidemi, bioterorizëm ose konflikte. Sektori për organizim dhe funksionim të shëndetësisë në gjendje krize, donacione dhe planifikim strategjik, donacione dhe planifikimi strategjik, udhëheq dhe merr pjesë në punët të cilat kanë të bëjnë me organizimin dhe funksionimin, dhe menaxhimin e shëndetësisë në gjendje krize, edhe atë:

I organizon punët që kanë të bëjnë me përgaditjet e shëndetësisë për punë në kushte të gjendjes të jashtëzakonshme dhe në kushte të luftës;

I kryen punët që kanë të bëjnë me formimin dhe organizimin e institucioneve (të përkohëshme) teritoriale të shëndetësisë;

I formon dhe I kontrollon rezervat Republikane të medikamenteve, pajisjet medicinale dhe mjetet sanitare, e përcjell dhe organizon furnizimin me të njëjtat në gjendje krize dhe luftë;

Bashkëpunon me IPSh Institut për shëndeti publik në Republikën e Maqedonisë dhe Qendrën për menaxhimin e krizave, Drejtorinë për mbrojtje dhe shpëtim, si dhe me organizatat tjera qeveritare dhe joqeveritare rerelevante; Kryqi I kuq, OBSh dhe vetqeverisja lokale. Bashkëpunon me njësitë e NATO s;

I udhëheq punët për organizimin dhe funksionimin e shërbimit helikopterik për ndihmë urgjente mjeksore dhe shpëtim;

Punon elaborate për aktivitete ushtruese dhe merr pjesë në aktivitete ushtruese në shtet dhe jashtë;

Udhëheq gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës, duke I llogaritur edhe epidemitë e sëmundjeve ngjitëse; mban evidencë për pajisjen mjeksore dhe përcakton prioritete për furnizimin e të njëjtës.;

Kujdeset për përgaditjen e mendimit për fitimin e subspecijalizimeve, orari dhe prioriteti I tyre, konform pajisjes me pajisje medicinale specifike dhe planet rrajonale për zhvillim;

Kujdeset për fitimin e donacioneve dhe ndihmës humanitare në pajisje medicinale dhe barëra, organizon dhe udhëheq me donacionet dhe ndihmën e këtillë; jep pëlqim dhe dokumente tjera për lirim nga dogana dhe të dhënat tjera;

E organizon procesin e përcaktimit të prioriteteve strategjike të Ministrisë, dhe e përcjell realizimin e tyre nëpërmjet prioriteteve të përcaktuara në programet, në pajtim me Buxhetin e Republikës të Maqedonisë;

Merr pjesë në miratimin e ligjeve dhe akteve nën ligjore nga kjo lëmi, bashkëpunon me organet doganore, organizatat fetare, asocijacione të qytetarëve etj. sektori është I organizuar me njësitë në vijim:

IV.2.2. Komisioni intersektorial për përgaditjen e shëndetësisë për përgjigje dhe funksionim në gjendje të krizës Komisioni intersektorial për përgaditjen e shëndetësisë për përgjigje dhe funksionim në gjendje të krizës për planifikim të përgaditjeve për kriza paraqet mekanizëm kyq I cili e mbikqyr dhe e drejton procesin e planifikimit të përgaditjeve për krizë.

Është bërë lista me detyra ku në mënyrë të qartë janë definuar rrolet, obligimet dhe kompetencat.

22

Mbahen takime te rregullta për përgaditjen dhe azhurimin e planeve. Anëtarë të këtij komiteti janë Udhëheqës të lartë të sektorëve në Ministrinë e

shëndetësisë si dhe ekspertë teknik, me njohuri për lloje specifike të gjendjeve te jashtëzakonshme/krizës.

Përfshin edhe përfaqësues të partnerëve (subjekte të shëndetësisë publike dhe private, OBSh, organizata nacionale dhe ndërkombëtare) të kyçur për shkak të kapacitetit të tyre (teknik dhe operativ) të kontribuojnë në procesin e planifikimit të përgaditjeve për kriza.

Anëtarët e Komisionit kanë ingerenca që në organizatat dhe sektorët amë të ndërmarin obligime për realizimin e vendimeve të cilat do ti sjellë Komisioni.

Përgjegjës është për përgaditjen e politikave për gjendje të jashtëzakonshme/krizës në bazë të fakteve.

Komisioni për planifikimin e përgaditjeve për gjendje të jashtëzakonshme/krizës nuk dyfishohet në nivel subnacional.

Më datë 20.07.2007, nga ana e Ministrit të shëndetësisë, është nënshkruar Vendim nr.14-11018/1 për formimin e Komisionit intersektorial për përgaditjen e shëndetësisë për përgjigje dhe funksionim në gjendje krize. IV.2.3. Byroja për barnat pranë Ministrisë për shëndetësi e përcjell gjendjen e furnizimit me barna, mjete ndihmëse mjekuese, mjete ndihmëse medicinale, droga dehëse dhe helme, si dhe prodhimtaria dhe qarkullimi i helmeve dhe drogave dehëse. Detyrë e Byrosë është ta përcjellë lëshimin e barnave në qarkullim, mjetet ndihmëse mjekuese, mjetet ndihmëse medicinale, drogat dehëse dhe helmet dhe bartjen e procedurës për regjistrim.

IV.2.4. Inspektorati shtetëror sanitar dhe shëndetësor

Byro për barna, pranë Ministrisë për shëndetësi Prim. D-r M-r Ilço Zahariev, Drejtor rr.50 Divizija nr.6 1000 Shkup Tel: +389 2 3298-435 Faks: +389 2 3112-500 Mob: +389 75 204-935 E-mail: ilcozahariev@yahoo.com

Inspektorati shtetëror sanitar dhe shëndetësor Drejtor, D-r Shemsi Musa rr.50 Divizija nr.6 1000 Shkup Tel: +389 2 3122-355 Faks: +389 2 2722-560 Mob: +389 78 343-434 E-mail: Shemsi.Musa@zdravstvo.gov.mk

23

Tabela 1: Shema për komunikim të të punësuarve në IShSSh

Drejtor

Sektori për mbikqyrje inspektuese – 18 sekcione

D-r Vera Menkovska 075 742-486

Sektori për punë këshilldhënëse profesionale – 5 sekcione.

Informata do të përcillet vertikalisht nga Drejtori deri te udhëheqësit e sektorëve,

kurse prej tyre deri te udhëheqësit e sekcioneve në Sektorin për mbikqyrje inspektuese si personë operativ në teren. Sekcionet I përfshijnë komunat dhe vendbanimet sipas ndarjes të fundit teritoriale (Tabela 2a).

Tabela 2a: Shema për komunikim të të punësuarve në IShSSh

Sekcione Personë përgjegjës Kontakt

telefon Sekcioni për mbikqyrje inspektuese në lëminë e epidemiologjisë

D-r Vesna Nikolovska Dimitrovska

075 268 828

Sekcioni për mbikqyrje inspektuese në lëminë mbrojtjes radiologjike, rrezatimi jojonizues , materie të rrezikshme (helme, prekurzorë dhe droga dehëse),

D-r Olivera Stojkovska

075 268 830

Sekcioni për mbikqyrje inspektuese kufitare

D-r Ljubica Giaço 075 402 263

Sekcioni rrajonal Qendër -Shkup D-r Liljana Koceva 075 268 832 Sekcioni rrajonal Karposh-Shkup;

D-r Liljana Ristevska Despotovska

075 268 834

Sekcioni rrajonal Kisela Vodë-Shkup D-r Roza Maleska 075 402 260

Sekcioni rrajonal - Çair-Shkup D-r Suzana Manevska 075 402 261 Sekcioni rrajonal – Gazi babë-Shkup D-r Marija Milanova 075 402 262 Sekcioni rrajonal Kumanovë D-r Lençe Maksimovska 075 268 836 Sekcioni rrajonal Veles D-r Vesna Vishinova 075 268 835 Sekcioni rrajonal Shtip D-r Branko Mançevski 075 268 819 Sekcioni rrajonal Strumicë D-r Ljubica Dimitrova 075 268 672 Sekcioni rrajonal Prilep D-r Trajko Stojanovski 075 268 818 Sekcioni rrajonal Manastir D-r Dushanka Bosilkova 075 268 817 Sekcioni rrajonal Gjevgjeli D-r Mile Toshev 085 268 837 Sekcioni rrajonal Ohër Nuk ka person

përgjegjës Tel. Zyrtar

Sekcioni rrajonal Gostivar D-r Naser Rakipi 075 402 256 Sekcioni rrajonal Tetovë D-r Amet Lushi 075 402 259 Në rast se gjendja e jashtëzakontë/krizës është në tërë teritorin e shtetit, grupet punuese nëpërmjet të të cilëve do të kryhen përgaditjet, zbatimi, komunikimi dhe koordinimi do të bëhet me kyçjen e udhëheqësve të sekcioneve rrajonalesi personë përgjegjës. Në rast se bëhet fjalë për gjendje të jashtëzakonshme/krizës në teritor të veçantë, formohet grup I veçantë I krizës varësisht nga rreziku dhe caktohet person përgjegjës për grupin, dhe do të kyçen edhe inspektorët nga rrajoni I krizës, të cilët do të jenë në kontakt me personët përgjegjës në IShSSh dhe Drejtorinë.

24

IShSSh është kyçur në planin operativ për përcjelljen e gripit pandemik, I punuar nga Ministria e shëndetësisë, me detyrime saktësisht të caktuara për personët të cilët janë caktuar për aktivitete të veçanta. Në grafikonin 4 është sqaruar mënyra e koordinimit të IShSSh, MSh, Komisioni për sëmundje ngjitëse, IPSh IShP dhe IPSh QShP (10 rrajonale), si dhe me MPB–Sektor për kalime kufitare gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës.

Grafikon 4. Koordinimi në punë ndërmjet IShSSh, MSh, komisioni për sëmundje ngjitëse, IPSh Qendra për shëndet publik dhe MPB

IV.2.4. Drejtoria për ushqim

Sistemi për paralajmërim urgjent për ushqim Sistemi për paralajmërim urgjent për ushqim dhe ushqim kafshësh është sistem për lajmërim I drejtuar nga Ministria e shëndetësisë –DU me qëllim të këmbimit të informatave për rreziqe të identifikuara në lidhje me ushqimin. Lajmërimet janë kategorizuar si paralajmërime në raste kur ka rrezik të identifikuar të drejtpërdrejtë apo të tërthortë për shëndetin e njeriut (alert), ose si lajmërime informative të cilat kanë të bëjnë me informatat (informatë) për produktet ushqimore për njeriun, dhe të cilat kanë probabilitet më të vogël të paraqesin rrezik për shëndetin. Këto lajmërime mund të jenë të vyeshme për organet kompetente për kontroll të ushqimit (dërgesa të

MINISTRIA E SHËNDETËSISË

Komisioni për sëmundje ngjitëse

Sektori për mbrojtje primare dhe Sektori për mbrojtje preventive

shëndetësore

Inspektorati shtetëror sanitar dhe shëndetësor

IPSh Institut për shëndet publik në RM

MPB –Sektori për kalime kufitare 10 Qendra për shëndet publik

Drejtoria për ushqim Drejtor, D-r Marina Popovska-Domazetova rr.50 Divizija nr.6 1000 Shkup Tel: +389 2 3296 430; Faks: +389 2 3296 823; Mob: +389 75 392-541 E-mail: pdomazetova@yahoo.com

25

bllokuara në vendet kufitare të inspektimit dhe terminale për shkak të jopajtueshmërisë të produkteve, ose për shkak të zhvillimit të kushteve të caktuara të cilat ndikojnë në sigurinë e ushqimit.

Lajmërim për shkak të paralajmërimit për ushqimin (alert)

Paralajmërim për ushqimin do të thotë lajmërim nga ana e DU e përcjellur nëpërmjet të Sektorit për mbikqyrje inspektuese deri te operatorët me ushqim në lidhje me rrezikun e identifikuar. Paralajmërimi për ushqimin mund të merret nëpërmjet të ЕУ RASFF (DG Sanco), problem I identifikuar nga DU gjatë testimit të ushqimit ose gjatë punëve hulumtuese.

Karakterizimi i rreziqeve (i lartë, i mesëm dhe i ulët) I lartë – llogaritet ai rrezik I cili ndikon negativisht mbi shëndetin, si zakonisht është I

fuqishëm dhe I shpejtë (për sh: E. coli 0157, Cl. Botulinum kemikale akute toksike dhe kaustike, prezenca e alergenëve).

I mesëm – llogaritet ai rrezik ku ndikimi mbi shëndetin zakonisht është serioz, por I

ndërlidhur me qëndrim më afatgjatë ose konsumim të sasirave të mëdha të ushqimit (për sh. Kontaminues kimik).

I ulët - llogaritet ai rrezik ku efektet për shëndetin janë minimale ose nuk jane të

dukshme (për sh. Niveli I rezidueve kimike të cilat janë mbi PML, ose truptha të huaj, por të cilët nuk paraqesin rrezik për shëndetin.

Distribuimi I ushqimit mund të klasifikohet si I kufizuar (I limituar) dhe/ose I gjërë (I përhapur). Distribuimi I limituar – llogaritet ai distribuim ku ushqimi distribuohet në hapsirë të caktuar, të kufizuar (si që është për shembull kuzhina e cila përgadit ushqim për kolektiv fëmijësh - kopësht). Distribuim I gjërë - llogaritet ai distribuim ku ushqimi distribuohet në teritor të gjërë, duke e përfshirë edhe eksportin jashtë nga shteti. Në tabelën që vijon sqarohet menaxhimi me incidentet sipas distribuimit dhe karakterizimit të rrezikut në kuadër të DU:

IV.2.5. Planifikimi I përgaditjeve për gjendje shëndetësore të jashtëza konshme/krizës Janë ndërmarë masa dhe aktivitete për përpunimin dhe azhurimin e Planeve efektive për përgaditjen e sistemit të shëndetësisë për përgjigje gjatë gjendjeve të

Gjatë paraqitjes të incidenteve me ushqim DU establon bashkëpunim të

ngushtë me IShP, QShP, institucione tjera shkencore dhe laboratore, pa mare

parasysh shkallën e rrezikimit dhe shkallën e distribuimit. Gjatë paraqitjes të

incidenteve me ushqim, në rast kur ka eksport të ushqimit të caktuar në

shtetet anëtare të BE së, është e domosdoshme urgjentisht të lajmërohet KE

(nëpërmjet të Zyrës të KE së në RM) nëpërmjet sistemit RASFF .

26

jashtëzakonshme/krizës. Ministria për shëndetësi ka qasje deri te të gjitha të dhënаt e duhura për përgaditjen e një plani gjithpërfshirës, dhe atë:

Mapa (harta e shëndetësisë dhe harta e RM) Të dhëna nga burime tjera (agjncione të specijalizuara) Plani për përgjigje gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës në shëndetësi I

përfshin të gjitha rreziqet në nivel nacional. Plani nacional dhe Planet e spitaleve përgaditen gjatë procesit të pjesmarrjes dhe

konsultimeve dhe rregullisht azhurohen. Planet distribuohen deri te kuadrot relevante të shëndetësisë dhe partnerë të tjerë. Plani I sistemit të shëndetësisë për përgjigje gjatë gjendjeve të

jashtëzakonshme/krizës është planifikuar të jetë kompatibil me Planin nacional për mbrojtje dhe shpëtim nga fatkeqësitë natyrore (kur I njëjti do të miratohet).

Janë definuar mekanizma me të cilët mënjanohen pengesat për qasje të grupeve vullnerabile deri te shërbimet (duke e përfshirë edhe financimin).

Janë krijuar profile të rrezikut nacional të shëndetësisë. Janë vlerësuar Institucione të caktuara shëndetësore publike dhe private nga

aspekti I vullnerabilitetit të cilat duhet të sigurojnë punë kontinuale, posaçërisht institucione kritike të shëndetësisë, në rast se vjen deri në gjendje të jashtëzakonshme/krizës.

IV.2.6. Komunikimi me publikun dhe edukimi në kushte të gjendjes të jashtëza konshme/krizës Ekziston proces I përpunuar dhe planifikuar për ndërtimin dhe mirmbajtjen e besimit ndërmjet Ministrisë për shëndetësi dhe bashkësisë, para dhe gjatë kohës të gjendjes të jashtëzakonshmme/krizës, nëpërmjet të përforcimit të mekanizmave për kumtim efektiv dhe shpërndarjen e informatave për rreziqet deri te të gjitha segmentet e banorëve. Në Ministrinë për shëndetësi ekziston sistem qartësisht I definuar për komunikim, në të cilin informatat vijnë në mënyrë të drejtpërdrejtë nga ministri, pas së cilës, Sekcioni për marëdhënie me publikun përgadit informatë me shkrim për medijat, me porosi konzisente edukativo-shëndetësore për prevencë dhe zvogëlimin e rreziqeve.

Informata përcillet deri te ministri dhe pasi që t’a miratojë ai, personët e caktuar

për marëdhënie me publikun në mënyrë elektronike e përcjellin deri te

Agjencioni informativ Maqedonas (MIA), te agjencionet: MAKFAKS dhe

NETPRESS, si dhe deri te të gjitha medjat e shtypit dhe ato elektronike në

gjuhën maqedone dhe gjuhën shqipe:

1. Daniela Aeksoska

Tel: +389 2 3112-500, lok.113, Faks: +389 2 3113-014

Mob:+389 75 392-827

E-mail: daniela.aleksoska@zdravstvo.gov.mk

2. Emel Emrulla

Tel: +389 2 3112-500, Lok.113, Faks: +389 2 3113-014

Mob: +389 75 445-934

E-mail: emel.emrulla@zdravstvo.gov.mk

27

Komunikimi në gjendje të krizës në nivel të shëndetësisë Në shumë shtete ku banorët kanë njohuri më të mëdha, komunikimi është I rëndësishëm gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës. Komunikimi efektiv me rrezikun u bë përgjegjësi kyçe e profesionistëve të shëndetësisë publike, me disa qëllime, në pajtueshmëri me statutin e gjendjes të jashtëzakonshme/krizës: të informojë, bindë dhe motivojë. Komunikimi në krizë patjetër t’i marrë parasysh vepruesit e ndryshëm të legjitimuar, si që janë gazetarët për shëndetësi dhe zbatuesit e shëndetësisë, të cilët kanë detyra të ndryshme. Profesionistët e shëndetësisë duhet të: Jenë proaktiv dhe të fillojnë komunikim me publikun sa është e mundur më herët

në fillim të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës , për arsye se informata ka efekt qetësues edhe pse ka të bëjë me rreziqet e shëndetësisë;

Jenë të arritshëm për gazetarët dhe rregullisht të komunikojnë gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës, por t’a anashkalojnë komunikimin e tepërt (në përgjithësi, konferenca ditore për shtyp janë të nevojshme vetëm në kulmin e gjendjes të jashtëzakonshme/krizës );

Mos kenë kompromis gjatë sigurimit të kompetencave në komunikim për shëndet publik nga ana e personit të ngarkuar për komunikim me gazetarët – pavarësisht nga ajo nëse ai person është zëdhënës, person përgjegjës për menaxhim me gjendjen e jashtëzakonshme/krizës ose po i/e nënshtruari i tij;

T’a kombinojnë informatën për rreziqet e shëndetësisë me këshill për publikun se si ato vetë mund t’ju përgjigjen kërcënimеve;

Të komunikojnë në mënyrë të thjeshtë, saktë, në mënyrë transparente, pa patronizim dhe në kohë para se të ndërmirret aksioni;

Të jenë të sinqertë dhe t’i largohen ruajtjes të informatës për shëndetësinë si sekret, por gjithashtu të lejojnë këthimin e besimit nga ana e publikut;

Të jenë të qartë për atë se çka dinë e çka nuk dinë (akoma); Të mos jenë inferior para gazetarëve kur dakordohen se ju mungojnë të dhënat; Të sigurojnë konzistencë në porositë e drejtuara nga organet përkatëse

shëndetësore kah gazetarët (duke anuar kah efekti një-zë); T’i kenë numrat korrekte për prezantim të saktë dhe aksion konkret; Të tregojnë rrespekt për dhe ngushëllim me publikun, dhe në pajtueshmëri me

këtë të komunikojnë; Përpiqen ta kuptojnë interesin e publikut dhe çka kërkojnë mediat publike, dhe ta

fuqizojnë sinergizmin në pajtueshmëri me këtë; Organizojnë kontakte të strukturuara me gazetarët; E shqyrtojnë mundësinë për konferenca shtypi të përbashkëta me autoritete tjera

relevante publike dhe private; Vendosin për disejnin dhe strukturën e ekipeve për komunikim gjatë gjendjes të

jashtëzakonshme/krizës dhe të kujdesen për kapacitetin e ekipit gjatë kohës të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës, duke përfshirë lodhje dhe pamundësi;

Të mbajnë kontakte të afërta ndërmjet ekipeve për menaxhim me gjendjen e jashtëzakonshme/krizës dhe ekipet për komunikim.

Ndërmjet gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës është me rëndësi që profesionistët e shëndetësisë të:

Sigurojnë që komunikimi mos ndërpritet, për shkak se mund të jetë e dobishme që në përgjithësi e njohtojnë publikun me konceptin e kërcënimeve ndaj shëndetit, e jo vetëm si komponentë e gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës në shëndetësi;

Seriozisht ta kuptojnë komunikimin si pjesë e rëndësishme e përgjigjes ndaj gjendjes të jashtëzakonshme/krizës të shëndetësisë dhe si pjesë e planit për përgaditje gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës;

28

Të zhvillojnë infrastrukture për komunikim (materijale për shtyp dhe plane) dhe profesionistë shëndetësoro-publik mire të trajnuar;

Ta kyçin komunikimin në të gjitha programet shëndetësore-publike , posaçërisht gjatë përgaditjes të përgjigjeve ndaj kërcënimeve për shëndetin;

Të sigurojnë që trajnimi në komunikim të jetë pjesë integruese e cilit do qoftë trajnim shëndetësoro-publik;

Të përgadisin plane strategjike për komunikim me dallime ndërmjet skenaret e alertit, alarmit, gjendje e jashtëzakonshme/krizës dhe katastrofa;

Rregullisht të bisedojnë me gazetarët që tju krijojnë shprehi të komunikojnë me zbatues individual të shëndetësisë, e jo vetëm gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës ;

Të jenë të përgaditur për më të keqen – rregullisht të mbajnë komunikim shëndetësor-publik.

IV.2.7. Monitorim dhe evaluim

Janë establuar sisteme për monitoring dhe evaluim për të gjitha aspektet nga Plani për përgaditje për gjendje të jashtëzakonshme/krizës ; qëllimi i të cilave është të mësohet nga përvoja dhe të sigurohen materiale dëshmuese të cilat do të ndihmojnë në planifikimin e ardhshëm, programimin dhe përgaditjen e politikave.

Mbahen ushtrime të rregullta me simulim të krizave në shëndetësi për skenare të

ndryshme (të dhëna në vlerësimin për rreziqet), me metodologji të ndërtuar për shfrytëzimin e leksioneve të mësuara. Në çdo 2 vjet, MSh është pjesë e Qeverisë e cila merr pjesë në aktivitete stërvitëse me simulim të gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës me pjesmarje të një pjese më të madhe të shteteve anëtare të NATO’s dhe partneriteti për paqë. Së paku njëherë në vit, pjesmarje në aktivitete stërvitëse me participim të Ministrisë për punë të brendëshme, Ministria për punë të jashtme, Ministria për mjedisin jetësor dhe planifikimin e hapsirës, Ministria për financa, Armata e RM, Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim, në organizim të Qendrës për menaxhim të krizave me skenare paraprakisht të definuara për gjendje të jashtëzakonshme/krizës. Pjesmarje në aktivitete stërvitëse ndërkombëtare me skenare të definuara “SEESIM”.

Rraportet nga monitoringu janë përgaditur, janë analizuar dhe veprohet sipas rekomandimeve të dhëna në to. Pas çdo një stërvitje bëhet evaluim dhe raportet elaborohen dhe dorëzohen deri te Qendra për menaxhim të krizave.

Evaluimi i brendëshëm dhe i jashtëm i efektivitetit të Planit për përgaditjet për krizat. Ekip inspektues nga QMK do t’i mbikqyrë planet për funksionim gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës kur të njëjtat do të miratohen. Pas miratimit nga ana e MSh, Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim i kontrollon nga aspekti i interoperabilitetit.

IV.3. Partneritet dhe koordinim

Për përgjigje adekuate dhe funksionim gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës, Ministria për shëndetësi bëri një serial të përgaditjeve me ndryshim të sistematizimit dhe emërim të Komisionit intersektorial me përfaqësues nga ministri të ndryshme, institucione shëndetësore publike dhe institucione tjera. Në periudhën prej vitit 2007 deri në momentin aktual, u realizuan më tepër punëtori për trajnimin e personëve përgjegjës nga IPSh për përgaditjen e planeve të spitaleve (që u prezentua në kreun e mëparshëm), si dhe Plani nacional. IV.3.1. Partneritete dhe ndërtimi I aleancave

29

Procesi i identifikimit të partnerëve të cilët do të bashkëveprojnë në procesin e planifikimit të përgaditjeve për gjendje të jashtëzakonshme/krizës. MSh në planifikimin për funksionim në gjendje të jashtëzakonshme/krizës në mënyrë të drejtpërdrejtë bashkëpunon me Ministrinë e mbrojtjes, MPB, QMK, DMSh, KK, vetqeverisja lokale dhe bashkësitë urbane. Nuk ka marëveshje veçanërisht të nënshkruar për bashkëpunim, dhe i njejti buron nga Ligji për menaxhim me krizat, Ligji për mbrojtje dhe Rregulloret me fuqi ligji (të dhëna në kreun e legjislativës).

Punimi i analizës të pjesmarrësve-bashkëpunëtorë (të atillë janë: subjekte tjera qeveritare, sektori privat, organizatat joqeveritare dhe ndërkombëtare).

Lista e kapaciteteve dhe resurseve kyçe të partnerëve kryesorë. Ndërtimi I aleancave dhe shfrytëzimi i mundësive për bashkëpunim.

IV.3.2. Koordinim multisektorial Ekziston mekanizëm formal për koordinimin e të gjitha aktiviteteve nacionale multisektoriale për përgaditje dhe përgjigje ndaj krizave.

Ministria për shëndetësi është përgjegjëse për të gjitha pyetjet lidhur me mbrojtjen e shëndetit të banorëve.

Koordinatori për krizat në shëndetësi/Udhëheqësi i Sektorit kompetent për funksionimin e shëndetësisë në gjendje të jashtëzakonshme/krizës është anëtar i Komitetit nacional multisektorial (në formim) dhe anëtar i Shtabit Kryesor. Ministri për shëndetësi është anëtar i Komitetit Drejtues, kurse Zëvendës udhëheqësi i Sektorit është anëtar i Shtabit Operativ të DMSh.

Mbahen mbledhje të rregullta. Rregullisht zbatohen trajnime multisektoriale dhe stërvitje simuluese me Vendim të

Qeverisë të RM kryhet me pjesmarje të personëve të MSh në aktivitete stërvitëse multinacionale - GMX, SEESIM e tj.

IV.3.3. Ndihma teknike ndërkombëtare dhe marrëveshje për ndihmë të ndërsjelltë Marrëveshjet me vendet tjera i përforcojnë lidhjet ndërmjet shteteve dhe e përmirësojnë kapacitetin e secilës prej tyre për përgjigje ndaj krizës.

Janë nënshkruar marrëveshje për ndihmë të ndërsjelltë me shtetet fqinje (për ndihmë në situata të krizave dhe për shkëmbim të informatave dhe përvojës, si edhe ndihmë në mjete materiale sanitare dhe barna). Ministria për shëndetësi e RM ka nënshkruar marrëveshje për bashkëpunim me:

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të

Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Shqipërisë.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Bullgarisë.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Rusisë.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Kinës.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Kroacisë.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Ukrainës.

30

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Malit të Zi.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të UNMIK Kosovës.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Sllovenisë.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Turqisë.

Marrëveshje për bashkëpunim ndërmjet Ministrisë për shëndetësi të Republikës të Maqedonisë dhe qytetit Shtutgard

Koordinimi i planifikimit të përgaditjeve për gjendje të jashtëzakonshme/krizës në

shtetet tjera gjithmonë kryhet me Vendim të Qeverisë të RM dhe me ndërmjetësim të QMK.

Identifikimi i resurseve që mund t’ju ndihmojë shteteve tjera. Ekzistojnë marrëveshje për ndihmë dhe bashkëpunim me vendet fqinje nëpërmjet mekanizmave të NATO’s (si vend kandidat), ku kemi hyrë në agjendën për ndihmë të ndërsjelltë me të gjitha vendet anëtare, si dhe bashkëpunim të ndërsjelltë me KFOR in.

Rregullorja ndërkombëtare për shëndetësi në nenin 57 paragraf 1, e përcakton raportin me marrëveshje tjera ndërkombëtare. Në paragrafin 2 është definuar se zbatimi I kësaj Rregulloreje nuk I pengon palët të cilët kanë ndonjë interes të përbashkët për shkak të kushteve shëndetësore, gjeografike, sociale ose ekonomike, të lidhin marrëveshje të veçanta (speciale) me qëllim lehtësimin e zbatimit të kësaj Rregulloreje.

V. KRIJIMI I RESURSEVE

Krijimi i resurseve I definon të gjithë punonjësit e shëndetësisë të cilët marrin pjesë në veprime me qëllim parësor mbrojtje dhe përmirësim të shëndetit të banorëve në Republikën e Maqedonisë. Planifikimi I përgaditjeve për gjendje të jashtëzakonshme/të krizës siguron se, duke I marrë parasysh resurset në disponim dhe rrethanat ,do ketë numër të mjaftueshëm të kuadrit të kualifikuar I cili do t’i përgjigjet gjendjes të caktuar të jashtëzakonshme/të krizës. Ky funksion poashtu përfshin: edukim dhe trajnim; mbledhje dhe analizë të të dhënave dhe lajmërim; menaxhim me mallra dhe pajisje të nevojshme si rezerva në rast të gjendjes të jashtëzakonshme/të krizës. Në Republikën e Maqedonisë mbrojtja shëndetësore e banorëve kryhet në tri nivele–primar, sekundar dhe niveli tercial. Në vitin 2006 zbatohej në këto institucione shëndetësore të sektorit shtetëror, publik: 5 stacione të shëndetësisë, 34 shtëpi të shëndetësisë dhe 11 stacionare spitalore në nivelin primr, 16 spitale të përgjithëshme, 7 spitale speciale, 7 qendra për mjekim dhe rehabilitim dhe banja, 10 Qendra për shëndet publik në nivel sekundar, dhe Qendra Universitare Klinike me klinika dhe institucione, Enti Republikan për transfuziologji, 1 Qendër Klinike stomatologjike, Klinika për kirurgji maksilofaciale dhe IPS Institut për shëndet publik në nivel tercial. Sektorin privat e përbëjnë 3 spitale: Spitali I përgjithshëm - Remedika, Spitali special për ginekologji dhe akusheri –Malla Bogorodica-Sistina dhe Spitali për kardiokirurgji - Filipi II, si dhe ordinanca private, barnatore dhe laboratore.

31

Në grafikonin 12, në shtojcë, është dhënë një sqarim skematik I mbrojtjes të shëndetësisë spitalore primare, sekundare dhe terciale në Republikën e Maqedonisë (burimi I të dhënave “Harta e shëndetësisë e Republikës të Maqedonisë për vitin 2006”). Rrjeti I institucioneve të shëndetësisë në Republikën e Maqedonisë (burimi I të dhënave “Harta e shëndetësisë e Republikës të Maqedonisë për vitin 2006””) është dhënë në shtojcë V.1. Resurse njerëzore V.1.1. Përgaditja e Strategjisë për resurse njerëzore për gjendje të jashtëzakonshme/ të krizës, e cila e prek tërë sistemin e shëndetësisë Në nivel të Armatës të Republikës të Maqedonisë, më saktë Ministria e mbrojtjes në Spitalin Ushtarak , sipas planeve interne, ka në dispozicion: Dy ekipe kirurgjike (një në gaditshmëri operative prej 1 ore); Dy ekipe interniste (një në gaditshmëri operative prej 1 ore); Një ekip për mbrojtje preventive-medicinale; Një ekip për ndihmë të përgjithëshme medicinale.

Vendosja organizative e shërbimeve për ndihme urgjente medicinale në RM Në RM ka 18 shërbime të organizuara për dhënien e ndihmës urgjente medicinale jasht spitalore (NUM), në aspekt të sekcioneve punuese të shpërndara , me personel të veçantë, hapsira dhe automjete. Në qytetet tjera më të vogla si për sh.: Sveti Nikole, Resnjë e tj., ekziston numër thirrës telefoni 194 dhe automjet saniteti (në Resnjë ka edhe më tepër), por nuk ka personel medicinal, dhe sfrytëzohen të punësuarit që janë në turn. I vetmi numër për tërë Republikën është 194. Prej para dy vitesh gjatë thirrjes të numrit 194 paraqitet shërbimi më I afërt për NUM. Thirrja është falas nga të gjitha rrjetat fikse dhe mobile. Shërbimet nuk kanë mundësi të komunikojnë drejtpërsëdrejti ndërmjet vetes po as me policinë, as me zjarrfikësit, as me shërbimet dhe drejtoritë tjera, si Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim, përveç nëpërmjet telefonisë fikse trecifrore, saktësisht numra me gjashtë cifra. Shërbime të organizuara për ndihmë urgjente medicinale janë: Shkupi 40 (mjek, motër medicinale dhe vozitës) ekipet operative ne teren dhe 10

(mjek, motër medicinale) në qendrën për shpërndarje, së bashku me 5 udhëheqës të ndrimeve të ndarë në pesë grupe.

Manastir 18 ekipe të ndara në katër grupe (dy në teren, një në ambulancë urgjente, një në tekefon).

Prilep 15 ekipe në teren dhe ambulancë (nuk ka ndarje të rreptë gjatë ndrimit), së bashku me 4 motra medicinale në telefon.

Kavadarcë 6 ekipe në teren. Shtip 4 motra medicinale dispeçere dhe 6 ekipe në teren. Strugë 4 ekipe në teren dhe ambulancë, dhe 4 motra medicinale në telefon. Kërçovë 8 ekipe në teren dhe ambulancë (nuk ka ndarje të rreptë), nga dy ekipe

në ndrim. Strumicë 12 ekipe në teren dhe ambulancë, dhe 4 motra medicinale dispeçere .

Tri ekipe në ndrim dhe 1 dispeçer. Tetovë 2 ekipe në ndrim me dispeçer, tërësisht 8 ekipe dhe 4 dispeçerë. Gostivar 8 ekipe nga 2 personë në ndrim. Koçan 8 ekipe në teren dhe ambulancë, dhe 4 dispeçerë (nga 2 në ndrim).

32

Kumanovë 8 ekipe (nga dy në ndrim) dhe 4 dispeçerë. Veles 12 ekipe dhe 4 dispeçerë. Ohër 8 ekipe dhe 4 dispeçerë. Gjevgjeli 4 ekipe. Negotinë 4 ekipe. Dibër në formim.

Plan për organizimin e IShP Qendra urgjente-Shkup në kushte të gjendjeve të jashtëzakonshme/të krizës Plan për aktivim:

Shpejt pas informatës të marë personi I cili është I informuar e informon drejtorin e qendrës urgjente

Drejtori, për deri sa të vijë në vendin e punës, I informon bashkëpunëtorët më të

afërt dhe menjëherë inicon mbledhje urgjente me drejtorët e të gjitha degëve kirurgjike, laboratori, Instituti RTG, IPSh Qendra për shëndet publik-Shkup, sigurimi klinik, shërbimi I zjarrfikësve në kuadër të klinikave, shërbimi për vorrime, shërbimi teknik.

Komunikim I rregullt dhe bashkëpunim me shërbimin urgjent. Për gjendje të mirë dhe shfrytëzim të kohës, personelin tjetër të shëndetësisë nga

qendra tjetër urgjente e organizon motra kryesore . Varësisht nga madhësia e fatkeqësisë elementare, bëhet selekcionimi I pranimit të

pacientëve nga patologjia tjetër, dhe sipas nevojës edhe me ndalim të pranimeve duke I dërguar ato në institucione tjera të shëndetësisë.

Të gjitha aparatet medicinale dhe mjetet ndihmëse, materiali medicinal që harxhohet dhe barnat vihen në dispozicion.

Për shkak të parregullsisë të paduhur nuk lejohet numër I tejkaluar I njerëzve, si dhe të punësuarit.

Formimi i numrit të duhur të ekipeve medicinale për pranimin dhe triazhimin në qendrën urgjente.

Formimi i ekipeve për në sallat e operacionit me indikacion vital. Formimi i ekipeve për transport të pacientëve për diagnostifikimin dhe përcjellje

deri në klinikën përkatëse. Angazhimi maksimal i të gjithë të punësuarve dhe bashkëpunim me të gjithë të

punësuarit e klinikave kirurgjike. Shërbim informativ gjatë 24 orëve. Evidencë të saktë dhe profesionale për të gjithë pacientët e aritur. Sigurim i zmadhuar i hyrjeve të klinikave. Bashkëpunim të mirë me shoqatën aksionare për shërbime varrimi. Bashkëpunim të mirë me Ministrinë për shëndetësi dhe Ministrinë për punë të

brendëshme. Në këtë moment në qendrën urgjente kirurgjike ka 57 të punësuar prej të cilëve: 8 mjekë, 1 psikolog, 1 farmacist, 2 motra me arsimim të lartë, 17 motra medicinale, 12 motra ndihmëse, 13 personë në administratë dhe personel teknik. TË GJITHË MOBILIZOHEN SIPAS NEVOJAVE. ATA JANË 24 ORË NË DISPONIM.

Dr. Rexhep Selmani Drejtor, Qendra urgjente, Shkup Tel: +389 2 3147-238 mob: + 381 71 387-180 E-mail: urgenten@gmail.com

33

Inicimi i mbledhjes dhe bashkëpunimit të mirë me klinikat tjera në bazë të marëveshjes, mund të sjellë rezultat të mirë njëlloj si deri tash.

Të punësuarit e qendrës urgjente janë bartës të pranimit dhe triazhës së bashku me kirurgët dhe anesteziologët. Në blokun operativ fjalën e kanë kirurgët, anesteziologët, instrumentistet e tj. V.1.2. Ndërtimi i kapaciteteve në lëminë e ballafaqimit të gjendjes të jashtëza konshme/krizës Programet nacionale për edukim dhe trajnim të kuadrit të shëndetësisë, janë krijuar dhe adaptuar në kontekstin lokal dhe janë pjesë përbërëse e procesit të planifikimit të përgaditjeve për gjendjet e jashtëzakonshme/krizës. V.2. Materiale medicinale dhe produkte farmaceutike (menaxhimi me materiale dhe pajisje kritike) Në kushte të krizës, urgjentisht janë të nevojshme materiale medicinale dhe pajisje. Me rëndësi të madhe është, me qëllim të veprohet me një përgjigje efektive ndaj gjendjes të jashtëzakonshme/krizës, të ketë një sistem paraprakisht i caktuar për furnizim dhe distribuim të shpejtë të këtyre artikujve.

Programe kompjuterike të logjistikës për menaxhim me lëvizjen e materialeve medicinale (për sh. SUMA për barnat nga lista pozitive). Byroja për barna në kushte të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës , kur nevoja nga barnat dhe mjetet ndihmëse medicinale janë urgjentisht të nevojshme në sasi të zmadhuar, menjëherë mund të përgjigjet me tërë kapacitetet e veta edhe atë:

- Importi I barnave në pajtueshmëri me Ligjin për barna dhe mjete ndihmëse

medicinale (“Gazeta zyrtare e RM” nr.106/07). Byroja për barnat është përgjegjëse për importin e lëndës të parë për prodhimin e barnave, importin e barnave të gatshme të fabrikës nga kompanitë e huaja, përgjegjëse është për shitblerjen e barnave në shumicë dhe shitblerjen e barnave në pakicë. Zgjidhjet softverike për regjistrimin e barnave dhe për importin e barnave japin mundësi që procedurat të mbarojnë për një kohë relativisht të shkurtër, më saktësisht për një ditë.

- Importi i barnave në pajtueshmëri me Ligjin për barna dhe mjete ndihmëse medicinale (“Gazeta zyrtare e RM” nr.106/07), nëse janë shënuar në trupin notifikues të bashkësisë Europiane, kryhet me automatizëm dhe nuk regjistrohen në Republikën e Maqedonisë. Leja për import jipet për një ditë.

- Procedurat e njejta zbatohen edhe në pjesën e drogave dehëse, subctanca psihotrope dhe helme.

- Kontrolli i kualitetit i të gjitha barnave dhe mjetet ndihmëse medicinale të importuara për kohë të shkurtër mund ta kryejnë laboratoret e autorizuara në IPSh Institut për shëndet publik-Shkup dhe Fakulteti I farmacisë-Shkup.

- Importi intervent në pajtueshmëri me Ligjin për barna.

Sektori për menaxhimin e gjendjeve të krizës establon procedura për koordinimin

e resurseve të jashtme (koordinim, kërkim, pranim, deponim të barërave, evidenca, disperzimi, kontrolli dhe sigurimi I depove). Në mënyrë plotësuese angazhohen personë profesionel të cilët do të punojnë me materialet sanitete të donuara, ose po nënshkruhet marrëveshje me drogeri të caktuar të madhe.

34

Materialet dhe pajisjet për grip pandemik (preparate anti-viruse, pajisje mbrojtëse, vaksinat, pajisje dijagnostike laboratorike etj.) duhet të ruhen në lokacion të sigurt por lehtë të aritshëm. Në shtet, e tërë sasia e furnizuar prej 56.000 dozave Tamiflu-Oseltamivir deponohet në IPSh Klinikën universitare për sëmundje infektive dhe gjendje febrile-Shkup, më saktësisht ndër kushte të shënuara nga prodhuesi (në 40С) dhe në nevojë eventuale në periudhë të shkurtër kohore (2-3 orë) mund të distribuohet deri te secili do qoftë institucion ku është e nevojshme të aplikohet.

V.3. Mbledhja dhe analiza e të dhënave dhe lajmërimi Institucionet shëndetësore në Republikën e Maqedonisë janë klasifikuar në 3 (tre) kategori themelore: Spitale, Klinika dhe Institute; Shtëpitë e shëndetësisë dhe Institute dhe Qendra për shëndet publik; Ambulanca.

Numri i përgjithshëm i shtretërve në spitalet, klinikat dhe qendrat rehabilituese është 9.569 me sipërfaqe të përgjithshme për shfrytëzim 453.636 м2 (gjendje në vitin 2005 ). Një pjesë e objekteve- 16,6% janë ndërtuar para vitit 1960, 23,4% në periudhën prej vitit 1961-1970, kurse reth 60% të objekteve janë ndërtuar në periudhën prej vitit 1971-2005. Në tabelën 3 është dhënë numri i shtretërve në spitale, ditë të realizuara në spitale, kohëzgjatja mesatare e mjekimit dhe përqindja e shfrytëzimit të kapaciteteve të spitaleve.

Tabela 3. Tregues themelor të zhvillueshmërisë të veprimtarisë të spitaleve në Republikën e Maqedonisë

Shtretër spitali

Viti Numër Në 1000 banorë

Ditë të realizuara në spital

Kohëzgjatja mesatare e mjekimit në

ditë

Përqindja e shfrytëzimit e kapaciteteve

Numri I të mjekuarve në 1 shtrat gjatë vitit

2003 9743 4,8 2.193.229 11,4 61,7 19,7 2004 9699 4,8 2.259.512 11,3 63,8 20,7 2005 9569 4,7 2.220.083 11,1 63,6 21 2006 9440 4.6 2.215.235 10,5 64,3 22,4

Burimi: IshP Institut për shëndet publik-Shkup Raport I Shërbimit për mjekim spitalor-stacionar, viti 2007 Sipas kritereve të OBSh, 4,6 shtretër/1.000 banorë në vitin 2006 bie në sigurim të mesëm të banorëve me shtretër. Objektet e institucioneve shëndetësore më pak janë vullnerabile në raste të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës në krahasim me objektet shkollore, por me nivel të papranueshëm të rrezikut për objekte me rëndësi të atillë, çka mund të rezultojë me mangësi të funksionit të 10-67% prej objekteve shëndetësore të cilët mund të jenë të shkatëruara ose rrëzuara. Në kuadër të mbrojtjes shëndetësore integrale, sektori i shëndetësisë në Republikën e Maqedonisë siguron mbrojtje kontinuale shëndetësore të banorëve, e cila posaçërisht duhet të jetë e intensifikuar në kushte të fatkeqësive natyrore dhe fatkeqësive tjera. Rrjetin ekzistues të veprimtarisë shëndetësore në Republikë e përbëjnë 144 institucione shëndetësore, me reth 1063 njësi medicinale nga primarja dhe 439 nga mbrojtja shëndetësore sekundare, të cilat me vendosshmërinë e vet organizative, kushtet hapsinore, punonjës të shëndetësisë dhe mundësi materiale, paraqesin bazë solide për kalim të organizuar dhe efikas të punës në kushte të vështirësuara gjatë kohës të

35

fatkeqësive natyrore. Në kushte të atilla, sipas nevojës, në afërsi ose në vendin e fatkeqësisë, mund të zhvillohen edhe njësi medicinale mobile. Intervenimi I këtillë I shpejtë e mundëson plotësimin kadrovik të rrjetit shëndetësor numri I të cilit është 5.946 punonjës të shëndetësisë me përgaditje të lartë profesionale, prej të cilëve 3.025 mjekë specialistë, 1.465 mjekë jospecialistë, 1.134 stomatologë, 322 farmacistë dhe 447 bashkëpunëtorë. Numri I punonjësve të shëndetësisë është 22.877 prej të cilëve 75,83% punojnë në dhënien e mbrojtjes shëndetësore të drejtpërdrejtë (pjesë nga Vendimi për vlerësim të kërcënimit nga fatkeqësitë natyrore, epidemi, epizoote, epitofe dhe fatkeqësi tjera në teritorin e Republikës (“Gazeta zyrtare e RM” nr.117/07). Për shkak të sigurimit të nevojave për funksionim të shëndetësisë gjatë fatkeqësive natyrore, është establuar fond i rezervave shtetërore për barna dhe materiale tjera sanitete, me sasi dhe asortiman të cilët rregullisht përmirësohen. V.3.1. Sisteme për paralajmërim të hershëm Ekziston sistem për mbikqyrje dhe përgjigje i cili është disajnuar t’i zbulojë kërcënimet ndaj shëndetit, sa është e mundur më herët, të shënuara në vlerësimin e rrezikut.

Sistem për njohje të hershme nga ana e spitaleve/klinikave dhe institucioneve të nivelit nacional dhe lokal, me vëmendje të veçantë ndaj:

o Epidemive Në momentin e kontrollit të kryer (në orar të regult të punës ose jashta

saj, në kujdestari), kur mjeku-specialist infektolog do të konstatojë sëmundje infektuese, ose në raste të caktuara (në pajtueshmëri me dispozitat në Ligjin për sëmundje ngjitëse) dyshim për sëmundje infektuese, përmbush formular për paraqitje i cili dërgohet deri te IPSh Qendra për shëndet publik-Shkup. Veprimi zbatohet në mënyrë kontinule, gjatë 24 orëve, 7 ditë në javë. Dergimi i formularëve për paraqitje kryhet në afat prej 24 orëve, 7 ditë në javë. Dergimi I formularëve për paraqitje kryhet në afat prej 24 orëve nëpërmjet personit të obliguar (teknik medicinal ose mjek epidemiolog) nga IPSh QShP-Shkup i cili i merr formularet për paraqitje të përmbushura dhe të regjistruara (të regjistruara në Librin për evidencë të sëmundjeve infektuese) çdo ditë (përveç të Dielave, por në rast të epidemisë, edhe të Dielave) në periudhën prej orës 08-12 –me nënshkrim të deponuar se ka marrë numër të caktuar të formularëve për paraqitje. Secili prej formularëve për paraqitje paraprakisht regjistrohet në Librin për evidencë të sëmundjeve infektuese, ku shënohen tӓ dhënat që viijojnë: numri rendor, diagnoza, si është vërtetuar sëmundja – në mënyrë klinike apo laboratorike, emri dhe mbiemri i të sëmurit, viti i lindjes, profesioni, ku punon/mëson/kopështi, adresa e banimit, nëse sëmundja i nënshtrohet imunizimit të obligueshëm a është I imunizuar, data e fillimit të sëmundjes, burimi i infektimit, data e kontrollimit/pranimit, cili mjek e ka paraqitur, bacilobartës (po-jo), paraqitja e vdekjes (kur është pranuar dhe data e vdekjes).

Në rast kur mjeku përgjegjës konstaton zmadhim (ose paraqitje) të

jashtëzakontë të numrit të pacientëve nga sëmundja e caktuar të cilët janë të lidhur me vendin e ngjarjes ose me burimin e njëjtë, dhe me ndihmën e telefonit menjëherë e lajmëron:

36

o Pandemia e gripit Në rast të paraqitjes të pacientit i cili bën pjesë në definicionet (klinike

dhe epidemiologjike) për grip të shpendëve/avian inflluenca/А H1/N1, menjëherë lajmërohet Drejtori I IPSh Klinika universitare për sëmundje infektuese dhe gjendje febrile -Shkup (IPSh KUSIGjF-Shkup) dhe aktivizohen mekanizmat për veprime për lajmërim dhe veprim të llojit të atillë të aktiviteteve të cilërt janë pjesë e elaborimit më të gjërë në Planin për përgjigje gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës/gripi i shpendëve/influenca pandemike e IPSh KUSIGjF-Shkup. Në këtë faze fillestare dhe të zhvilluar të pandemisë të influencës, lajmërimet e rregullta deri te shërbimt kompetente (IPSh QShP-Shkup, IShSSh, IPSh I për ShP-Shkuup, BL) kryhen në çdo 12 orë (në orën 08 dhe në orën 20 për 12 orët e kaluara).

Sistemi I dytë për lajmërim –ALERT, përbëhet nga lidhshmëria e

autorizuar direkte elektronike dhe kompjuterike e IPSh KUSIGjF-Shkup me IPSh I për ShP-Shkup për paraqitje sindromike (sipas kritereve reptësisht të definuara –infeksione respiratore të sipërta, infeksione respiratore të poshtme, zbrazje– pa variçellë, meningoencefalitis, diareja e ujtë, diareja e përgjaktë, hepatitis, ethe hemoragjike) të pacientëve sipas moshës (0-6 vjet, 7-19 vj, 20-59 vj, mbi 60 vj) çdo javë (prej të hënës deri të Mërkurën) për javën e kaluar (prej të Hënës në orën 00.00 deri të Dielën në orën 24.00), për çka Klinika merr informatë kthyese për gjendjen epidemiologjike në vend. Në marëveshje me epidemiologun kompetent në IPSh I për ShP-Shkup (Prim. D-r Zharko Karaxhovski, tel: 3125-044 ose 070 333-895) qasja deri te sistemi në fazën e hershme të pandemisë të influencës do të bëhet çdo 24 orë (prej ores 08-09 për 24 orët e kaluara), kurse në faze të epidemisë të zhvilluar – çdo 12 orë (prej orës 08-09 dhe prej orës 20-21 për 12 orët e kaluara).

o Për ballafaqim me pasojat nga kushtet ekstreme kohore në vitin 2007 është formuar Komision për ndjekje të efekteve mbi shëndetin e njerëzve nga temperaturat e larta/të ulta nga ana e MSh, me pjesmmarje të të gjithë vepruesve relevant me mandat të propozojë masa profesionale për prevencë në bazë të të dhënave të marra nga Drejtoria për punë hidro-meteorologjike- Shkup. Në gjuhën maqedone është përkthyer udhëzues - “Planet aksionale të shëndetësisë për valë të së nxehtit” (OBSh, 2008) dhe është distribuuar deri te të gjithë vepruesit relevantë.

1. Drejtorin e IShP Klinika universitarepër sëmundje infektuese dhe gjendje febrile-Shkup

Prof. D-r Zvonko Milenkoviq, Tel: +389 2 3228-224 ose +389 70 387-075 E-mail: zvonmil@yahoo.com 2. Epidemiologu competent I IShP QShP-Shkup D-r Lile Llazarevska, Tel: +389 2 3298-788 ose +389 70 228-464 E-mail: llazar@zzzsk.org.com Më tutje lajmërimi vazhdon deri te: 3. Inspektorati shtetëror sanitar dhe shëndetësor (IShSSh) dhe IShP I për ShP-

Shkup (M-r D-r Gordana Kuzmanovska, Tel: +389 2 3147-055 ose +389 2 3125-044 Mob: +389 70 337-573 E-mail: gordanakuz@yahoo.com

37

o Është planifikuar që pasojat nga mangësia e ushqimit të përpunohen në

Planin e dytë aksional për ushqim dhe ushqimim të RM i cili duhet të miratohet në vitin 2009 sipas programit të Qeverisë, në kreun për pasigurinë e ushqimit.

Në grfikonin 5 është sqaruar rrjedha e përcjelljes të informatave gjatë paraqitjes të kërcënimit publik shëndetësor me rëndësi ndërkombëtare. Në grfikonin 6 është sqaruar mënyra e zbulimit të ngjarjeve të cilat mund të shkaktojnë epidemi dhe mund të paraqesin kërcënim publik shëndetësor me rëndësi ndërkombëtare. Grafikoni 5. Rrjedha e përcjelljes të informatave

38

Informatë nga vendi anëtar I rrjetit

Komisioni Europian

Vlerësim

Risi Alert Informatë

Elaborim I notifikimit

Përcjellja e notifikimit në

vende të treat të tanguara

Përcjellja e rrjetit

Informatë kthyese nga

vendet anëtare

Raporte Statistika

Informatë kthyese nga

EFSA

Vende anëtare

Vende anëtare për inspektim

Agjensioni Europian për

sigurinë e ushqimit

(European Food Safety Authority)

39

Grafikoni 6. Ndodhi të setektuara nga sistemi nacional për mbikqyrje

Rast nga sëmundjet që vijojnë: Fruthi I madh -

Variola Poliomyelitis nga lloji

I egër I poliovirusit Influenva humane e

shkaktuar nga një nënlloj I ri

SARS – sindrom I rëndë akut respirator

Cila do qoftë ndodhi me droje ndërkombëtare shëndetësore publike potenciale, duke I përfshirë edhe ato nga arsyet ose burimet e panjohura

Rast nga sëmundjet që vijojnë: Kolera Forma pulmonale e

çumës Ethet e verdha Ethet hemoragjike të

virusit (Ebolla, Lasa, Marburg)

Ethet e Nilit perëndimor Sëmundje tjera me

droje të veçantë nacionale ose rrajonale, sh. Ethet Denga, ethet e fushës Rift, sëmundje meningokoke

Zbatimi I kritereve në algoritmin vendosës: A është ndikimi nga ngjarja serioz për shëndetin

publik? A është ngjarja e jashtëzakontë osе e papritur A ekziston rrezik i madh për zgjerim

ndërkombëtar? A ekziston rrezik i madh për udhëtim

ndërkombëtar ose restrikcione në tregëti?

Po, cilat do qoftë 2 nga kriteret e më sipërme

Për ndodhinë duhet të lajmërohet OBSh duke I ndjekur proçedurat e Rregullores ndërkombëtare për shëndetësi prej vitit2005 година

(IHR – International Health Regulations)

Burimi: Emerg infect Dis ® 2006 Centers for Disease Control and Prevention (CDC)

40

Establimi I sistemit për mbikqyrje të sëmundjeve Gjatë kushteve të jashtëzakonshme, sistemi rutinor për paraqitjen e sëmundjeve është ose i pamjaftueshëm, ose i prishur si pasojë e drejtpërdrejtë e katastrofës, ose nuk mundet shpejtë t’i sigurojë të dhënat e duhura për ndërmarjen e zgjidhjeve në kohë të duhur. Është rekomanduar të përgatitet sistem për mbikqyrje të paraqitjes të sëmundjes në nivel nacional, përkohësisht I etabluar menjëherë pas paraqitjes të katastrofës. Sistemi për paraqitjen e sëmundjeve duhet të jetë më fleksibil dhe i shpejtë, se sa në kushte të rëndomta. Sistemi rutinor për mbikqyrje patjetër përsëri të establohet, sa është e mundur më herët. V.3.3. Vlerësimi i krizave të shëndetësisë Kryhet hetim momental në vend pas alarmit të aktivizuar për shkak të ndodhisë të jashtëzakontë të paraqitur nga ana e sistemit për lajmërim të hershëm.

EKIPE TË DMSH PËR PËRGJIGJE TË SHPEJTË Në aksione të cilat kërkojnë intervenim urgjent, Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim ka formuar ekipe për përgjigje të shpejtë nga llojet e ndryshme të specialiteteve. Mënyra e angazhimit të ekipeve është regulluar me Rregullore të Qeverisë. Angazhimi i ekipeve me përgaditje të plotë personale dhe materiale-teknike kryhet në raste të nevojës nga intervenca urgjente, edhe atë:

Kur ekziston rrezik real nga fillimi i fatkeqësive natyrore dhe fatkeqësive tjera;

Kur kërkohet angazhim i shpejtë dhe profesional për shkak të zvogëlimit të pasojave dhe;

Për zmadhimin e gaditshmërisë të forcave republikane për mbrojtje dhe shpëtim.

Ekipet angazhohen për kryerjen e detyrave dhe aktiviteteve të komplikuara parësisht në rethinën ku janë formuar, kurse sipas nevojës edhe në tërë teritorin e Republikës të Maqedonisë. Koha për përgaditjen e ekipeve është deri tre orë në cilat do qoftë kushte kohore, kohë vjetore ose kohë gjatë ditës. Gjatë kohës të përgaditjeve ekipet sigurojnë gaditshmëri operative të plotë dhe gaditshmëri për përgjigje efikase ndaj fatkeqësive natyrore të ndodhura po dhe llojet tjera të fatkeqësive. Në raste kur ekipet nuk janë në mundësi t’i përgjigjen situates të ndodhur, angazhohen forca plotësuese për mbrojtje dhe shpëtim.

FORCA PËR MBROJTJE DHE SHPËTIM Lloji, madhësia dhe organizimi i forcave për mbrojtje dhe shpëtim është regulluar me Rregulloren e Qeverisë. Për shkak të mbrojtjes dhe shpëtimit të banorëve dhe të mirat materiale nga fatkeqësitë natyrore dhe lloje tjera të fatkeqësive, pranë Drejtorisë për mbrojtje dhe shpëtim janë formuar njësi të specializuara dhe univerzale për mbrojtje dhe shpëtim.

Lajmërimin e OBSh e kryn Institucioni nacional për kontakt - IPSh Institut për shëndet public I Republikës të Maqedonisë e përfaqësuar nga U.D. Drejtori D-r Aziz Polo\ani, duke e lajmëruar Ministrinë për shëndetësi në bashkëpunim me Bashkëpunëtorin Nacional për sëmundje ngjitëse me OBSh Prim. D-r Zharko Karaxhovski (070 333-895) dhe Prof. D-r Zvonko Milenkoviq (070 221-194) si Kryetar I Komisionit për sëmundje ngjitëse.

41

Njësi të specializuara në forca republikane dhe hapsinore për mbrojtje dhe shpëtim. Varësisht nga rreziqet të cilat mund të krijohen gjatë procesit teknologjik, shoqatat tregtare, ndërmarjet publike, institucionet dhe shërbimet kanë njësi të specializuara në forcat hapsinore. Ndërmjet specialiteteve tjera ekzistojnë njësi të specializuara për ndihmë të pare medicinale, evakuim dhe kujdes ndaj popullsisë të kërcënuar dhe të lënduar, sanimi I terenit, shpëtimi nga rrënojat dhe shumë të tjera. Ekziston Vendim për formimin e forcave për mbrojtje dhe shpëtim të cilat I formon Republika.

Ka 35 njësi për ndihmë të pare medicinale prej të cilave: 8 toga në njësitë organizative rrajonale në Tetovë, Ohër, Manastir, Veles, Strumicë, Shtip, Kumanovë dhe Qyteti I Shkupit, si dhe 27 sekcione.

Ka 35 njësi për sanimin e terenit prej të cilave: 8 toga në njësitë organizative rrajonale në Tetovë, Ohër, Manastir, Veles, Strumicë, Shtip, Kumanovë dhe Qyteti I Shkupit, si dhe 27 sekcione. .

8 sekcione për kujdes të popullsisë të kërcënuar dhe të lënduar . Dhe shumë të tjera.

Veprime operative standarde për vlerësim. Sistemet për dhënien e pikëve paraqesin shkallë të vlerësimit të lëndimeve. Në bazë ato janë vlerësim numeric i lëndimeve, që të prognozohet mundësia për mbijetim, më saktë invaliditeti i lëndimeve. Zbatimi i tyre rekomandohet gjatë fatkeqësive masovike, me numër të madh të të lënduarve, tek të cilët ka lëndime të rënda , domethënë kur ekziston numër më i madh i pacientëve të multi ose politraumatizuar. Poashtu është prezantuar dhe mënyra e bërjes të triazhës tek fëmijët (të dhëna në Shtojcën 7).

Janë definuar Udhëzime për zbulim, vërtetim dhe paraqitje të ngjarjeve të jashtëzakonshme, kurse hetimin e bën MPB.

Nga ana e NATO s në vitin 2004-2005 është zbatuar trajnimi i përfaqësuesve të Ministrisë për shëndetësi, Ministrisë për punë të brendëshme, Ministrisë për punë të jashtme, Ministrisë për bujqësi,pylltari dhe ekonomisë së ujrave, Ministrisë për mjedisin jetësor dhe planifikimin hapsinor, Ministrisë për mbrojtje, Drejtorisë për dogana, IPSh Instirut për shëndet publik IRM dhe veprues të tjerë për vlerësim të shpejtë të rrezikut nga kontaminimi me agjensa radiologjik-kimik-biologjik gjatë incidenteve teroriste.

3 personë profesonistë nga IPSh Institut për shëndet publik i RM të nominuar nga ana e Ministrisë për shëndetësi, së bashku me 21 përfaqësues nga Ministria e punëve të brendëshme dhe drejtoria e doganave, në qershor të vitit 2007 ishin në trajnim për personët nga shërbimet teknike/urgjente të cilët japin përgjigje ndaj incidenteve të cilët përfshijnë materie kimike të rrezikshme , në Virxhininë perëndimore, ShBA në organizim të Programit për kontroll të eksportit dhe siguri kufitare në Ambasadën e ShBA .

Ekziston Komision republikan intersektorial për vlerësim të dëmeve nga gjendjet e jashtëzakonshme/krizës.

Është zhvilluar aftësia për përpunimin e raporteve periodike për gjendjen, raporte për ngjarje, raporte pas katastrofës të caktuar nga ana e IPSh IShP dhe Sektorët pranë MSh.

Janë dhënë procedura dhe formulare për paralajmërim gjatë epidemive në Paanin Nacional operativ për mbikqyrje të influencës pandemike me vështrim të veçantë të gripit të shpendëve, i miratuar nga Qeveria në seancën e 61 në tetor të vitit 2005, i azhuruar në gusht të vitit 2007, Shtator të vitit 2008, si dhe në Prill viti 2009). Për materiale të rrezikshme dhe kërcënime tjera akoma nuk janë përpunuar procedura standarde operative.

42

Nga ana e QMK shfrytëzohen Udhëzues për gjurmim dhe paraqitje të ngjarjeve të jashtëzakonshme.

Koha, gjithashtu është faktor i rëndësishëm dhe shpesh herë nga shpejtësia e masave të ndërmara varet numri i të lënduarve, ose i personëve që kanë humbur jetën.

V.3.3. Testimi laboratorik Ekzistojnë procedura për diagnostimin e shembujve me qëllim vërtetimin e shpejtë dhe preciz të natyrës të tyre për materiale lartë infektuese të cilat rregullisht testohen.

Në IPSh IShP punohet sipas protokoleve të OBSh për diagnostikë të gripit sezonal. Sekcioni për virusologji, Udhëheqës D-r M-r Gollubinka Boshevska, kryen inokulimin e vezorëve të embrionuar, reagim të hemaglutinimit, reagim të inhibimit të hemaglutinimit me pajisje të marrë nga laboratori referent të OBSh pranë CDC Atllanta. Me RT-PCR konvencional kryhet detektimi i gjenit matriks të influences -А. Punohet edhe detektimi i H5, H9 dhe N1 me RT-PCR konvencional (rast i dyshimtë në vitin 2006 , i vërtetuar si negativ nga ana e laboratorit referent të OBSh për grip Mil Hil, Londër). Nga analizat serologjike bëhet reagimi RVK për detektimin e antitrupthave kah influenca А dhe B. Është kryer diagnostika me shembuj RT-PCR të dyshimtë për SARS (viti 2005). Me shpalljen e pandemisë botërore të А (H1N1) dhe fazes pandemike 6 (viti 2009), Republika e Maqedonisë u kyç në mënyrë aktive në diagnostikën e shkaktuesit të ri, me furnizimin e aparatit PCR RT, teste përkatëse dhe metodologji të standardizuar të punës në pajtueshmëri me Udhëzimet e OBSh.

Për numrin e zmadhuar të izolatëve të influencës, si dhe në rast të paraqitjes eventuale të gripit të shpendëve/gripi pandemik/ А (H1N1), lajmërohet shërbimi epidemiologjik pranë IPSh IShP, Sektori për mbrojtje shëndetësore preventive pranë Ministrisë për shëndetësi dhe drejtori i IPSh IShP (si kontakt institucion për MShP).

Sekcioni për virusologji, si laborator I vetëm për diagnozë, është e njohur nga OBSh. Nga fillimi I vitit 2008 ekziston komunikim, në drejtim të dërgimit të informatave për izolatët kah FluNet (rrjeti i OBSh). Është establuar edhe komunikim me laboratorin referent të OBSh për grip Mil Hil, Londër ku në vitin 2008 janë dërguar shembuj nga sekcioni i virusologjisë për vërtetim. Ekziston person i edukuar (D-r Gollubinka Boshevska 070 278-697) nga ana e OBSh për transport të materialit infektiv.

VI. FINANCIMI SHËNDETËSOR

Sistem i mirë për financim shëndetësor siguron sasi adekuate të mjeteve për sistemin shëndetësor dhe mbrojtje financiare në rast të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës. Ai poashtu ju siguron qasje viktimave të krizës deri te shërbimet e nevojshme dhe mundëson që institucionet shëndetësore dhe pajisja të jenë në mënyrë përkatëse të siguruara nga dëmet ose humbjet.

Në raste të numrit më të madh të lënduarve dhe të vdekurve zbatohet kategorizim standard i trijazhës sipas shkallës dhe llojit të lëndimeve (i dhënë në Shtojcën 2).

43

Republika e Maqedonisë ka establuar sistem të mbrojtjes shëndetësore të bazuar në sigurimin shëndetësor, ku Qeveria dhe Ministria e shëndetësisë japin kornizë ligjore dhe udhëheqësi politke të kësaj veprimtarie. Fondi për sigurimin shëndetësor është përgjegjës për mbledhjen dhe menaxhimin me mjetet, kurse institucioni për mbrojtje shëndetësore për dhënien e shërbimeve. Sigurimi shëndetësor i obligueshëm (Ligji për Sigurim shëndetësor “Gazeta zyrtare e RM” nr.25/00, 34/00, 96/00, 50/01, 11/02 dhe 31/03) është burimi kryesor i financimit të sistemit dhe së bashku me pagesën për shfrytëzim përbën 95% nga të ardhurat në mbrojtjen shëndetësore. Fondi i përfshin të punësuarit edhe në sektorin publik edhe në sektorin privat, të pensionuarit, studentët dhe personët me të meta, si dhe të miturit. Fondi për sigurimin shëndetësor jep përmbajtje financiare për shërbime urgjente medicinale për të siguruarit (edhe atëherë kur nuk është paguar kontributi për sigurim shëndetësor). Harxhimet për qytetarë të caktuar të cilët nuk janë të përfshirë me sigurimin shëndetësor, mbulohen nga buxheti shtetëror. VI.1. Financimi i përgaditjeve për kriza

VI.1.1. Buxhet për planifikimin e përgaditjeve për kriza

Të punësuarit dhe strukturat pranë MSh të cilët punojnë në menaxhimin e gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës dhe disponojnë me buxhet të posaçëm për këtë veprimtari. Mjetet e nevojshme për funksionim, edukim, stërvitje etj. mbulohen nga të ardhurat e regullta të buxhetit të MSh. Poashtu është i mundur shfrytëzimi i mjeteve të caktuara nga QMK, nga OBSh dhe USAID. Për punë në kushte të gjendjes të luftës përpunohet buxhet vjetor luftarak i MSh në pajtueshmëri me Ligjin për mbrojtje dhe i njëjti miratohet nga ana e Ministrisë për financa. Buxheti i përgjithshëm i ministrive, si dhe i MSh miratohet nga ana e Qeverisë të RM. IPSh aktivitetet e veta i shtin në buxhetin mujor ekzistues i financuar nga Fondi për sigurimin shëndetësor. Institucionet publike shëndetësore nëpërmjet ekipeve menaxhuese e bëjnë sigurimin e pasurisë dhe personëve në Kompani të caktuara siguruese. VI.1.2. Buxhet për analizë të vullnerabilitetit dhe zvogëlimit të rrezikut tek institucionet kritike shëndetësore Nuk ekziston buxhet vjetor veçanërisht të caktuar për zvogëlimin e vullnerabilitetit ndërtimor dhe jondërtimor të institucioneve kyçe shëndetësore (spitale, laboratore, banka për gjak, depo etj.) dhe përmirësimi i tyre në pajtueshmëri me planin e bazuar në vlerësimin e rrezikut dhe rëndësinë kritike të institucionit. Për nevojat e veta, MSh kërkon mjete plotësuese nga Buxheti, me Vendim të Qeverisë të RM me qëllim të sigurohet përgjigje e shpejtë dhe adekuate ndaj situatave të krizës, pa patur ndikim negativ mbi harxhimet normale të buxhetit. VI.2. Financimi për rrethana të paparashikueshme VI.2.1. Ekzistimi i Fondit për rrethana të paparashikueshme Në MSh nuk ekziston Fond për financimin e gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës të paparashikueshme prej ku do të mbuloheshin të gjitha harxhimet e zmadhuara të paplanifikuara të shëndetësisë. Për nevojat e veta, MSh kërkon mjete plotësuese nga Buxheti me Vendim të Qeverisë të RM me qëllim të sigurohet përgjigje e shpejtë dhe adekuate ndaj situatave të krizës, pa patur ndikim negativ mbi harxhimet normale të buxhetit.

44

Për gjendjet e jashtëzakonshme/krizës të paparashikueshme nuk ekziston Fond rezerv për financimin e tyre në Fondin për sigurim shëndetësor, posaçërisht për zgjidhjen e epidemive etj, dhe për këtë arsye propozojmë që me paragraf të drejtpërdrejt të buxhetit të parashihen mjete për këtë qëllim nga Buxheti i RM me të cilat duhet të menaxhojë Ministria e shëndetësisë. VI.2.2. Fonde ndërkombëtare për rrethana të paparashikueshme Në raste të caktuara, gjatë shpalljes të gjendjes të krizës, trupi koordinues pranë Qendrës për menaxhim të krizave dërgon kërkesë për përkrahje deri te përfaqësuesi i Kombeve të bashkuara në R. Maqedonisë, me qëllim për qasje të koordinuar në zyrat e Kombeve të bashkuara në realizimin e ndihmës. Në rast nevoje për ndihmë nga ana e Organizatës Botërore të shëndetësisë-zyra Shkup, është e nevojshme të dërgohet shkresë oficiale ose të vihet kontakt me përfaqësuesin e Organizatës Botërore të shëndetësisë-zyra Shkup, D-r Marija Kishman, U.D. Shef I Zyrës ose person përgjegjës I OBSh për gjendje krize M-r Margarita Spasenovska. Kontakt në OBSh, zyra Shkup rr.Mirka Ginova 17, 1000 Shkup, R. E Maqedonisë, Tel: 02/3064-299, Faks:02/3063- 710, E-mail: office@who.org.mk VII. OFRIMI I SHËRBIMEVE

Ofrimi i shërbimeve paraqet kombinim nga kontributet në procesin e prodhimtarisë të shërbimeve si rezultat i së cilës kryhen intervenca shëndetësore efektive, të sigurta dhe cilësore për një person ose bashkësi të cilët kanë nevojë prej tyre, në mënyrë të drejtë, atëherë kur ka nevojë, me harxhim minimal të resurseve. Procesi i planifikimit të përgaditjeve për gjendje të jashtëzakonshme/krizës jep mundësi për rishqyrtimin e mënyrës se si janë organizuar dhe menaxhuar shërbimet me qëllim që të sigurohet qasje, cilësi, siguri dhe kontinuitet i mbrojtjes shëndetësore për gjendje të ndryshme shëndetësore dhe institucione shëndetësore gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës.

VII.1. Procedura, udhëzime dhe protokole VII.1.1. Vlerësim i shpejtë i nevojave Mundësimi i vlerësimit të shpejtë të nevojave lidhur me përgjigjen menjëherë pas gjendjes të caktuar të jashtëzakonshme/krizës më detajisht është elaboruar në Kreun IV.3.2. Ekipet paraprakisht të formuara të cilët vihen në dispozicion për një kohë shumë të shkurtër dhe të cilët mbledhin informata të nevojshme për caktimin se sa resurse janë të nevojshme për përgjigje efektive (në IV.3.2.). VII.1.2. Mbikqyrja e situatave të jashtëzakonshme, procedura dhe kontrolli mbi sëmundjet ngjitëse Sisteme dhe aktivitete paraprakisht të establuara për zbulim, identifikim dhe lokalizim të paraqitjes të numrit të zmadhuar të rasteve të sëmundjes ngjitëse në kuadër të një bashkësie/institucioni/rrajon për një periudhë të caktuar.

Të aktivohet sistem specifik dhe parakohësisht i establuar për mbikqyrje epidemiologjike në rast të krizës. Në pajtueshmëri me rregulloren pozitive ligjore, saktësisht Ligji për mbrojtje të popullsisë nga sëmundjet ngjitëse (“Gazeta zyrtare e RM” nr.66/04), në RM paraqiten 48 entitete (sëmundje ngjitëse). Doktorët amë të mbrojtjes shëndetësore primare, sekundare dhe të mbrojtjes shëndetësore terciare janë të detyruar në afat prej 24 orësh të paraqesin dyshim ose sëmundje, në formular përkatës për atë qëllim dhe të njëjtin t’a dorëzojnë në nivel lokal/rrajonal të IPSh Qendra për shëndet publik të cilët i evidentojnë, përpunojnë dhe

45

vlerësojnë në mënyrë përkatëse. Poashtu dërgojnë edhe kopje të kartelës për paraqitje deri te IPSh Qendra për shëndet publik të RM. IPSh IshP është I obliguar të mbledhë, përpunojë, vlerësojë dhe përgadisë raport javor, mujor dhe vjetor për lëvizjen e sëmundjeve ngjitëse në shtet. Nëse paraqitet numër i zmadhuar i personëve të sëmurë ose përhapje epidemike të sëmundjes, e njejta paraqitet në formular përkatës (fletparaqitje për epidemi) dhe pas mbarimit e njejta çlajmërohet në formular përkatës (çlajmërim i epidemisë). Në rast se regjistrohet numër i zmadhuar i sëmundjeve nga influenca sezonale të njëjtët paraqiten, përveç në fletparaqitje të veçantë, edhe në të ashtuquajturën fletparaqitjen e përmbledhur për lëvizje të gripit e cila dërgohet njëherë në javë, kurse në vete përmban 4 grupe të moshës të madhe si dhe komunë e cila bën paraqitje. Paraqitja e rasteve të dyshimta për influencë pandemike është sqaruar në Planin Nacional operativ për influencë pandemike dhe udhëzimet, në shtojcë

Për kontakt person për mbikqyrje epidemiologjike i cili drejtpërsëdrejti i përgjigjet Koordinatorit për kriza shëndetësore është caktuar M-r D-r Gordana Kuzmanovska 3125-044 lok.104 dhe 3147-055, mob.: 070 337-573.

Laboratoret janë të ekipuara me kuadër, por pjesërisht mungojnë pajisje dhe reagensa (kërkesa është përgaditur, por duhet të përcillet deri te MSh), dhe të njëjtit janë përgaditur për pasojat ndaj shëndetit të shkaktuara nga incidenti biologjik.

Gjatë paraqitjes të incidentit radiologjik kyçet sekcioni për radioekologji dhe dozimetri rrezatuese nga IPSh INSTITUT PËR SHËNDET PUBLIK –Shkup në bashkëpunim me Drejtorinë për siguri rrezatuese (vijon sqarim i detajuar).

VII.1.3. Aftësi t’i përgjigjet ngjarjes të jashtëzakonshme rrezatuese IPSh Institut për shëndet publik I RM Sekcioni për radioekologji Udhëheqës Dushko Nedelkovski, ingtehnolog I dipl. Sekcioni është akredituar me sertifikat nr.LT-005 nga 25.12.2006 nga ana e Institutit për akreditime në RM, për testimin e ekzemplarëve prej ujit të pijshëm dhe prodhime ushqyese. Në procedurë është akreditimi për ekzemplarë nga ajri, mbeturina atmosferike, trualli, materiale ndërtimore dhe ushqim për kafshë.

1. Pajisje On-line stacione gama detektuese (12) për matjen e intenzitetit e rrezatimit

të jashtëm gama, me transmetim pa tel të të dhënave deri tek serveri, Berthold I fituar si donacion nga IAEA sipas proektit МАК 7002

Gama spektrometra me detektorë ngaHPG, softwаrе Genie 2000 Canberra-Packard me të gjitha burimet e duhura kalibracione nga gjeometritë e ndryshme

Numërues alfa/beta me foni të ulët me 4 detektor gas rrjedhës, gjeometria 2π

Dhe burime të nevojshme kalibracione të Ni-diskut Alfa spektometër, detektor PIPS, softwаrе Genie 2000, Canberra-Packard

me burim të duhur kalibracioni prej U-238 Dozimetër transmetues Berhold, tip LB 133-1, hapsirë energjetike prej 30

keV deri 1,3 MeV dhe hapsirë matëse prej 0,03 μSv-3m Sv/h air sampler- edhe në Shkup dhe Gjevgjeli Mbledhës të mbeturinave atmosferike, me sipërfaqe mbledhëse prej 1м² në

Shkup, Gjevgjeli dhe Ohër. rotavapor BUCHI, kapacitet 10l/orë

46

laborator radiokimik, i pajisur me digestorë, furrë për djegie, tharëse laboratorike dhe nevoja tjera.

2. Kuadër profesionel

spec. për kimi sanitare ...........................................................1 M-r pë fizikë nukleare medicinale .................................................1 Fizicient i diplomuar ......................................................................1 Ingtehnolog I diplomuar ...............................................................1 Teknik kimik .......................................................................2 Laborant medicinal ................................................................1

3. Monitoring

Ndjekja e shpejtësisë të dozës të rrezatimit të jashtëm gama në 12 lokalitete në Republikën e Maqedonisë (Shkup, Veles, Negotinë, Gjevgjeli, Strumicë, Berovë, Kriva Pallankë, Dibër, Kërçovë, Ohër, Manastir dhe Krushevë). Matjet janë në rrjet (on-line).

Ndjekja e kontaminimit radioaktiv të ajrit në Shkup dhe Gjevgjeli. Shqyrtohen parametrat që vijojnë: alfa aktiviteti i përgjithshëm, beta aktiviteti i përgjithshëm , gama analizë spektrometrike, caktimi i përbërjes të Sr-90 dhe përbërjes të uraniumit natyror.

Ndjekja e kontaminimit radioaktiv të mbeturinave atmosferike, në Shkup, Gjevgjeli dhe Ohër. Shqyrtohen parametrat që vijojnë: alfa aktiviteti i përgjithshëm, beta aktiviteti i përgjithshëm , gama analizë spektrometrike, përbërja e Sr-90 dhe përbërjes të uraniumit natyror

Ndjekja e kontaminimit radioaktiv të truallit në Shkup dhe Shtip. Shqyrtohen parametrat që vijojnë: gama analizë spektrometrike, përbërja e Sr-90 dhe përbërjes të uraniumit natyror.

Ndjekja e kontaminimit radioaktiv të ujrave gjeografik (Liqenu I Ohrit, Vardar, Lepenec).

Ndjekja e kontaminimit radioaktiv të ujrave të pijshëm (të ujësjellësit në Shkup dhe Ohër në ekzemplarë mujor, kurse ujësjellësit tjerë një herë në vit). Poashtu një herë në vit analizohen të gjitha ujrat minerale natyrore.

Në ujrat gjeografik dhe ujrat e pijshëm shqyrtohen parametrat që vijojnë: alfa aktiviteti i përgjithshëm, beta aktiviteti i përgjithshëm, gama analizë spektrometrike, caktimi i përbërjes të Sr-90 dhe përbërjes të uraniumit natyror.

Ndjekja e kontaminimit radioaktiv të ushqimit për njerëz dhe ushqimit për kafshë.

Ndër kontrollë janë e tërë prodhimtaria bujqësore dhe produkte të gatshme. Poashtu bari natyror nga lokalitetet: Shkup, Mavrovë, Ohër, Prilep dhe

Gjevgjeli, si dhe misri dhe koncentrate të ndryshme janë ndër kontrollë. Materialet ndërtimore, çimentoja, tullat, hiri i termocentraleve analizohen për

përbërjen e elememteve radioaktive natyrore: К-40, Ra-226 и Th-232. Në kërkesë të organeve inspektuese kontrollohet importi i ushqimit, ujrat

minerale natyrore, materialet ndërtimore, sendet për përdorim të përgjithshëm, mbeturinat e metaleve.

Në kuadër të proektit МАК 7002 “Environmental Radioactivity Monitoring” është marrë pajisje për matjen e Radonit/Toronit në mjedisin punues dhe jetues (në Maj të vitit 2008).

Në fotografinë 4 është dhënë harta e pikëve kontrolluese për radioaktivitet në Republikën e Maqedonisë .

47

Fotografia 4. Harta e pikëve kontrolluese për radioaktivitet në Republikën e Maqedonisë

Infrastruktura për mbrojtje radioaktive në RM Kompetenca: IPSh IShP është servis operativ kompetent për mbrojtje rrezatuese me Ligjin për mbrojtje nga rrezatimi jonizues dhe siguri nga rrezatimi (“G.zyrtare e Rm” nr.48/02, neni.6) dhe Ligji për ndryshime dhe plotësime të Ligjit për mbrojtje nga rrezatimi jonizues dhe siguri nga rrezatimi(“G.zyrtare e RM nr.135/07”, neni.7). kompetencat kanë të bëjnë me menaxhimin e monitoringut të rrezatimit të jashtëm gama, ndjekja e nivelit të kontaminimit radioaktiv të: ajrit, mbeturinat atmosferike, truallit, ujrat e pijshëm dhe ujrat gjeografik, ushqimit për njerëz dhe ushqimit për kafshët, përgaditja e raporteve mujore dhe vjetore dhe dërgimi i tyre deri te Drejtoria për siguri nga rrezatimi. Person përgjegjës për monitoringun është: Udhëheqësi i sekcionit për radioekologji. Personi përgjegjës i mban kontaktet me Drejtorin e Drejtorisë për siguri nga rrezatimi. Kontakt telefona: +389 2 3147067, +389 2 3125044/120, +389 70 363 338 Е-mail: duskoned@yahoo.com Faks: 02 3223 354

Organi zbatues për menaxhimin me rreziqet nga lëmia e sigurisë nga rrezatimi është Drejtoria për siguri nga rrezatimi (Grafikoni 7).

48

Grafikoni 7. Organogrami i Drejtorisë për siguri nga rrezatimi

Kontakt www.drs.gov.mk rsd@avis.gov.mk Tel: +389 2 3099-030 Faks: +389 2 3099-032 Drejtor: Rumen Stamenov Tel: +389 2 3099-031 Mob: +389 71 248-088, +389 75 248-088 Rumen.Stamenov@avis.gov.mk stamenovrumen@yahoo.com Sekcioni për leje/liçenca, monitoring, ngjarje të jashtëzakonshme: Svetllana Nestoroska, bashkëpunëtor më i ri për monitoring dhe ngjarje të jashtëzakonshme Mob.: +389 71 231 334 Svetlana.Nestoroska@avis.gov.mk

Plani për aktivizimin në rast të ngjarjes të jashtëzakonshme rrezatuese është dhënë në Grafikonin 8.

Drejtor

Sektori për punë të përgjithëshme dhe punë juridike

Sekcioni për punë menaxhuese-juridike dhe për bashkëpunim ndërkombëtar

Sektor për leje/liçenca, monitoring, ngjarje të jashtëzakonshme dhe mbikqyrje inspektuese

Sekcioni për punë materiale-financiale dhe sistem informatik

Sekcioni për leje/liçenca, monitoring, ngjarje të jashtëzakonshme

Sekcioni për mbikqyrje inspektuese

Sekcioni për revizion të brendëshëm

Sekcioni për menaxhim të burimeve njerëzore

49

Grafikoni 8. Plani për aktivizimin e Drejtorisë për siguri nga rrezatimi në rast të

ngjarjes të jashtëzakonshme rrezatuese

aktivon lajmëron aktivizon

nëpërmjet nëpërmjet MSh** MMJPH ** Është e domosdoshme që Ministria për shëndetësi tërësisht ti njohë kapacitetet e veta për njohjen e lëndimeve tek personët si pasojë e qëndrimit në rrezatim jonizues, si dhe për trajtimin e pacientëve të këtillë ose pacientët të cilët arrijnë në spital nga vend ngjarja e rrezatimit të jashtëzakonshëm. Kapacitetet e tërësishme nuk përfshijnë vetëm kushte hapsinore dhe teknike për trajtimin dhe pranimin e këtyre pacientëve, por edhe personel të trajnuar. Të disponuarit me personel të këtillë mundëson formimin e ekipeve të doktorëve të medicinës (lista me detajet e tyre për kontakt) të cilët në vetë vend ngjarjen do kenë rrol këshilldhënës për ekipin e ndihmës të shpejtë rreth ballafaqimit me situatën e

DSRr QMK

Komisioni për siguri nga rrezatimi (trup këshilldhënës I Drejtorisë)

Ndihma medicinale (mundet edhe ekip**)

Plan për ngjarje të jashtëzakonshme Personi juridik/tjerëо

Brigade e zjarrfikësve

MPB-policia, inspektor Lajmëron IAEA (IEC, ITDB)

Kërkon ndihmë IAEA (ENAC)

Këshillë dhe përkrahje të incidentit komandiri në vendin e ngjarjes

Ekip për vlerësim radiologjik: 1. DSR – inspector për siguri nga rrezatimi 2. IShP –Sekcioni për dozimetri rrezatuese dhe radioekologji 3. DMSh –Ekip për përgjigjr të shpejtë gjatë fatkeqësisë rrezatuese dhe dekontaminim 4. Institucione tjera profesionale

MM

Ministria për shëndetësi** (drejtoria për ushqim)

MMJPH Establon system të vetëm për lajmërim të banorëve; informimi I banorëve dhe mediumeve

1. Dilerë të materialit të vjetër mbeturinë 2. Industritë ku procesuohet materiali i vjetër mbeturinë 3. Mbeturinat

Spitale lokale

MBPEU (Institut veterinar)

Servis teknik

Tjerë.

IAEA, IcSRS

Plan për mbrojtje të popullsisë në rast të ngjarjes të jashtëzakonshme rrezatuese në Republikën e Maqedonisë

50

krijuar, por edhe për spitalet lokale më saktë doktorët lokal të medicines. Njëkohësisht në këtë mënyrë, me ndihmën e këtij ekipi, e me bashkëpunim me Drejtorinë, Ministria për shëndetësi mund të bëjë njohtim dhe trajnim të doktorëve lokal të medicines për njohjen dhe trajtimin e këtij grupi të pacientëve, njëkohësisht edhe njohtimi i tyre me detyrën, në rast se vërrejnë lëndime të tilla pa e zgjatur ta lajmërojnë drejtorinë. Dozimetria dhe vlerësimi i sigurisë nga rrezatimi kryhet nga Sekcioni për dozimetri të rrezatimeve jonizuese pranë IPSh Institut për shëndet publik të RM, Udhëheqës M-r Zdenka Stojanovska, spec. për fizikë nukleare medicinale tel: 3125-044 lok.202, mob.: 070 364-534. а) Ndjekja e shkallës të eksponimit në rrezatim jonizues, të personëve profesionist. nëpërmjet: - monitorim personal dozimetrik mujor të tërë trupit të personëve profesionistë që janë eksponuar në rrezartim, me përdorim të TL –dozimetrave, - identifikimi i veprimeve dhe selekcionimi i personëve me eksponim më të madh të ekstremiteteve dhe kyçja e tyre në monitoringun dozimetrik personal mujor/tremujor të ekstremiteteve të personëve profesionistë që i janë eksponuar rrezatimit, - Monitoring rrezatues në vetë vendin, në zonat e punës të kontrolluara nga rrezatimi jonizues dhe raport për dozat e matura, dozat e vlerësuara dhe niveli i eksponimit në rrezatim gjatë punës. Sekcioni për medicinën e punës, pranë IPSh IShP bën mbikqyrje medicinale të punëtorëve të eksponuar, udhëheqës prim. D-r Angelina Kuka tel: 3147-069, mob.: 070 233-232. Ndiqet gjendja shëndetësore e personëve profesionalisht të eksponuar në rrezatim jonizues nëpërmjet kontrollimeve shëndetësore së paku një here në vjet me ndërmarjen e masave të duhura për mbrojtjen e shëndetit të këtyre njerëzve. VII.1.4. Aftësia për përgjigje ndaj incidentit kimik gjatë paraqitjes të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës Gjatë paraqitjes të incidentit kimik aktivizohen kapacitetet laboratorike të IPSh ISHP (nëpërmjet MSh), MPB, Institutit për kimi në fakultetin natyror- matematikor -Shkup – kontakt person prof. D-r Valentin Mirçevski 3249-913 (nëpërmjet MMJPH) dhe Fakultetit të farmacisë-Shkup (nëpërmjet MSh). QMK me IShP ka nënshkruar Marrveshje për bashkëpunim për formimin e Rrjetit Nacional të laboratorëve me rëndësi për sistemin për menaxhimin me krizat (nr.03-556 prej 06.02.2009). Edhepse ekziston pajisje e re (GC-MS, HPLC, IR Spectrometer, ICP-AES e dhënë në disponim Fakultetit natyroro matematikor-Shkup nga ana e doganës të RM, akoma nuk është vënë në funksion në mënyrë të kompletuar për arsye se mungon trajnimi i kuadrit. Problem ka edhe në laboratorin ekzistues të MMJPH ku poashtu ka pajisje të re laboratorike, por akoma nuk kryhen procedura diagnostike për materie ndotëse organike në mediume të ndryshme të mjedisit jetësor (vajra, dioksid karboni alifatik dhe aromatik, dioksid karbone policiklik dhe aromatik-BTX ose benzene, toluene dhe ksilen si ndotës më të shpeshtë, tretës të kloruar dhe jo të kloruar bifenile të polikloruar--РСВ e tj.).në laboratorin e MMJPHnuk ka kuadër të mjaftueshëm dhe i njëjti nuk është i trajnuar sa duhet që t’I kryejë analizat e lartëpërmendura laboratorike në rrethana të rregullta, posaçërisht gjatë paraqitjes të gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës. Në IShPmungon pajisje bashkëkohore si pasojë edhe trajnimi i kuadrit për diagnostikë të ndotësve të lartëpërmendur të ujit të pijshëm dhe ushqimit.

51

VII.1.5. Aftësi për përgjigje ndaj pasojave specifike shëndetësore nga gjendja e jashtëzakonshme/krizës Në Strategjinë për furnizim me ujë dhe sanitacion në Republikën e Maqedonisë janë dhënë standardet për furnizim me ujë të sigurt për pije dhe sanitacion gjatë kohës të kushteve të jashtëzakonshme (katastrofat) në shtojcë nr.6.

Pacientët të cilët vuajnë nga i nxehti apo i ftohti ekstrem, e tj. Është përpunuar raporti i parë i RM kah Konventa kornizë e KB për ndryshimet klimatike. Raporti i dytë kah Konventa kornizë e KB për ndryshimet klimatike është miratuar nga ana e Qeverisë të RM në vitin 2008. Aty janë përpunuar masat dhe aktivitetet e RM në drejtim të adaptimit, vullnerabilitetit dhe mitigimit, për të gjithë sektorët dhe veçanërisht për sektorin e shëndetësisë. Në rrjedhë është përgaditja e Planit Aksional për përgjigje ndaj valëve të së nxehtit dhe Strategjia për ndryshime klimatike dhe shëndet e MSh në bashkëpunim me OBSh.

Sipas vlerësimit lokal të rreziqeve, pasoja për shëndetin nga rreziqet tjera (për sh. tërmete, vërshime etj.) janë dhënë në Vlerësimin për kërcënueshmëri të Republikës të Maqedonisë nga fatkeqësitë natyrore dhe fatkeqësitë tjera në pajtueshmëri me Vendimin për vlerësimin për kërcënueshmëri nga fatkeqësitë natyrore, epidemi, epizootope, epitofe dhe fatkeqësi tjera në teritorin e Republikës, Gazeta zyrtare e RM nr.117/07.

Sigurimi I shërbimeve adekuate dhe të sigurta të transfuzionit të gjakut kryhet nëpërmjet Kryqit të kuq të Republikës të Maqedonisë i cili është partner i Ministrisë të shëndetësisë gjatë zbatimit të Programit për organizimin dhe përparimin e gjakdhënies në RM (“Gazeta zyrtare e RM nr.146/07”). Kriter për sigurimin e gjakut të sigurt në RM është 3% ose 58.356 njësi gjak (450 ml) në nivel vjetor. Kryqi i kuq bashkëpunon me Entin Republikan për transfuziologji-Shkup (Drejtor D-r Risto Dukovski, mob.: 075 383-191) dhe shërbimet tjera transfuziologjike në RM (21), si dhe me sekcionin për medicinë transfuzionale pranë Spitalit Ushtarak-Shkup.

VII.2. Ballafaqimi me situata të viktimave të mëdha Ekzistojnë sisteme për ballafaqim me situata të viktimave të mëdha dhe i përmbajnë resurset e duhura njerzore, veglat dhe procedurat për implementim efikas në nivel nacional dhe lokal.

Planet nacionale dhe lokale për ballafaqim me situata të viktimave të mëdha. Ekzistojnë njësi rrajonale për mbrojtje dhe shpëtim të cilat përpunojnë plan për mbrojtje dhe shpëtim në nivel lokal, dhe në atë rast përpunohet masa për sanimin e terenit, ndihma e parë medicinale dhe masat tjera. Përkrah planit lokal, Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim ka edhe plan nacional për mbrojtje dhe shpëtim, dhe aty janë përpunuar ato tema (për momentin plani është në procedurë për miratim në Qeveri).

Rrolet dhe përgjegjësitë e të gjithë shpëtuesve janë qartë të definuara nga aspekti i organit të obliguar për koordinim dhe menaxhim me resurset. Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim formon ekipe për përgjigje të shpejtë nga llojet e ndryshme të specialiteteve. Lloji, numri, përbërja personale dhe materiale e ekipeve rregullohet me Vendim të Qeverisë. Shpërndarjen e ekipeve nëpër njësitë rajonale organizative e cakton Drejtori I Drejtorisë. Ekipet paraqesin bazë e Forcave republikane për mbrojtje dhe shpëtim. Të plotësuara janë me të punësuarit e drejtorisë dhe personë profesionistë nga organet e administratës shtetërore, ndërmarjet publike, institucionet dhe shërbimet, si dhe nga shoqatat e qytetarëve dhe qytetarë ekspertë me të cilët janë nënshkruar marveshje për pjesmarje.

Ekzistojnë ekipe për gjurmim dhe shpëtim dhe të njëjtat janë mirë të zhvilluara (duke përfshirë marveshje ndërkombëtare, PSO dhe udhëzime) në kuadër të DMSh.

Shërbime urgjente medicinale për viktimat e krizës. Ekzistojnë forca republikane për mbrojtje dhe shpëtim për ndihmë të parë medicinale në 35 njësi për mbrojtje

52

dhe shpëtim (84%) dhe jan� formuar tetë ekipe për përgjigje të shpejtë për ndihmën e parë medicinale, të cilat bashkëpunojnë me KK.

Ekzistojnë proçedura për veprim me kufomat. Sipas nenit 16 nga Rregullorja për zbatimin e asanimit të terenit në planifikimin dhe asanimin e terenit marin pjesë:

o Në 35 njësi për mbrojtje dhe shpëtim ka forca republikane për mbrojtje dhe shpëtim për asanimin e terenit (të plotësuara 84%) nga ana e Drejtorisë për mbrojtje dhe shpëtim.

o Sektori i shëndetësisë; - Organizimi dhe përgaditja e masave sanitaro-higjienike gjatë mbledhjes, transportit

dhe varrosjes të personëve të vdekur dhe të vrarë ; - Vërtetimi i arsyeve të vdekjes; - Identifikimi I personëve të vrarë dhe të vdekur; - Organizimi I masave sanitaro-higjienike gjatë mbledhjes dhe shkatërimit të

mbeturinave dëmtuese dhe materie tjera të dëmshme të cilat e kërcënojnë jetën dhe shëndetin e njerëzve;

- dezinfektimi, dezinsektimi dhe deratizimi I terenit dhe objektet dhe - asanimi I objekteve për furnizim me ujë

o IShSSh; o Laboratori qendror për forenzikë dhe krim-teknikë pranë MPB; o Laboratore referente të ministrisë të shëndetësisë dhe në qendrat

shkencore-hulumtuese dhe institucionet specifike dhe ndërmarjet; o Institut për punë dhe medicinë; o Ndërmarje komunale publike; o Personë përgjegjës për vërtetimin e vdekjes; o Organe gjyqësore; o Komisione profesionale; o Akademia policore.

o Qysh në rajonin e katastrofës duhet të përshkruhen karaktyeristikat e përgjithshme të kufomës (gjinia, raca, mosha, lartësia e trupit, shenja të jashtme). Bëhet dokumentimi fotografik, daktiloskopi, bëhen analiza laboratorike të pëlhurave dhe sendeve, organizohet njohja nga ana e familjes dhe shokëve të ngushtë. Bëhet mbledhja e kufomave dhe pjesë të kufomave për shkak të identifikimit dhe asanimit – në morg, kapellë, krematorium; në objektet në teren (frigoriferë); në automjete frigoriferë.

o Ekipi për ekspertim dhe identifikim përbëhet prej: Specialist për medicinën gjyqësore; Specialist patolog; Specialist toksikolog; biolog; stomatolog; rendgenolog; asistentë dhe administratorë; Qendër pë informim dhe ekspedicion; Inspektorë policor dhe krim-teknikë; Mund të konsultohen edhe familjarë të viktimave.

o Detyrat e MPB në pjesën e prevencës, paralajmërimin e hershëm dhe përgjigja e parë gjatë ndodhjes të gjendjes të jashtëzakonshme/të krizës janë: Lokalizimi dhe ndihma gjatë fatkeqësive me karakter lokal me shpëtim të

njerëzve dhe pronës; ndalesa, ndryshimin e kahjes dhe caktimin e rezhimit të lëvizjes nëpër

rrugët lokale dhe magjistrale; evakuimi, shpëtimi dhe sigurim të zmadhuar të objekteve me rëndësi vitale

për shtetin; transporti dhe sigurimi gjatë paraqitjes të epidemive të sëmundjeve

karantine dhe tjera tek njerëzit dhe kafshët; kërkimi dhe kontrollimi i terenit;

53

sigurimi i kufirit shtetëror; vënja e rendit dhe qetësisë publike në rrajonin e përfshirë me gjendjen e

jashtëzakonshme/krizës, vënja e patrollave dhe punkteve kontrolluese; kontrollimi i terenit dhe ndihmë ndaj të gjithë personëve që kanë pësuar; pranimi i ekipeve dhe ndihmës për dërgim deri tek rajonet me gjendje të

jashtëzakonshme/krizës; vëzhgimi dhe transportimi i personëve me lëndime të rënda me helikopterë,

koordinimi i punës me organizatat tjera të kyçura për dhënien e ndihmës; o koordinimi i aktiviteteve të QMK, Armatës të RM, MSh, KK e tj. Organizata

qeveritare dhe joqeveritare. VII.3. Menaxhimi me krizat në institucionet shtetërore Vlerësime i rreziqeve ndërtimore dhe jondërtimore në institucionet shëndetësore me qëllim të sigurohet se ato do mund t’i përballojnë kërcënimet e ndryshme të dhëna në vlerësimin e rreziqeve.

Institucionet e reja shëndetësore janë ndërtuar në mënyrë që do të sigurojë funksionimin e tyre kontinual në rast të krizës, posaçërisht nga aspekti i mbrojtjes nga dëmtimet e mundëshme gjatë tërmeteve. Obligativisht kryhet vlerësim i statikës (në drejtim të mbrojtjes nga ndikimet seizmike) në projektet për ndërtim të objekteve të reja të institucioneve shëndetësore, në pajtueshmëri me rregulloren pozitive ligjore për ndërtim të objekteve në ndërtim të lartë. Kjo bëhet në pajtueshmëri me Ligjin për ndërtim (“Gazeta zyrtare e RM” nr.51/05 dhe 82/08) dhe Ligjin për prodhime ndërtimore (“Gazeta zyrtaree RM” nr.51/05 dhe 82/08).

Institucionet shëndetësore ekzistuese vlerësohen nga aspekti i vullnerabilitetit nga ana e inxhinierëve ndërtues, më saktë statika. Arkitektët e projektojnë funksionalitetin e objektit. Objektet ekzistuese të Institucioneve shëndetësore janë ndërtuar në pajtueshmëri me Rregulloren e atëhershme në fuqi për normativat teknike dhe ndërtimin e objekteve në ndërtim të lartë në rrajonet seizmike dhe Rregulloren për beton dhe beton të armuar.

Vlerësim për mundësinë për punë kontinuale të institucioneve dhe programeve kyçe shëndetësore në rast të dëmtimeve ndërtimore dhe jondërtimore. Plane të atilla janë përpunuar nga ana e IITIS edhe atë:

Në vitin 1995 nga ana e IITIS (Institutit për inxhineri tërmetesh dhe inxhineri seizmologjike), e në kërkesë të Ministrisë për shëndetësi është bërë një Studim për planifikimin e përgaditjeve për katastrofat për spitale sipas madhësisë të vogla dhe të mesme, për vlerësim të vullnerabilitetit struktural, jostruktural dhe funksional. Në vitin 1998 nga ana e IITIS, a në kërkesë të Ministrisë për shëndetësi është bërë Studim për aftësinë e Spitaleve të mëdha në Republikën e Maqedonisë t’i përgjigjen gjendjes të jashtëzakonshme të shkaktuar nga tërmeti. Me asistencë të OBSh nga ana e IITIS it, a në kërkesë të Ministrisë për shëndetësi, është bërë vlerësim i vullnerabilitetit seizmik i Klinikës për sëmundjet e fëmijëve-Shkup në Maj viti 2006. Me asistencë të OBSh nga ana e IITIS it, a në kërkesë të Ministrisë për shëndetësi, është përgaditur Udhëzues për vlerësim të vullnerabilitetit seizmik të institucioneve shëndetësore në Republikën e Maqedonisë, Korrik viti 2006. E nevojshme është të bëhet vlerësimi i vullnerabilitetit seizmik i të gjithë institucioneve ekzistuese shëndetësore nga ana e IITIS-it. VII.4. Infrastruktura komunale, logjistika, telekomunikacionet dhe siguria VII.4.1. Infrastruktura komunale Infrastrukturën komunale e përbëjnë sistemet themelore të infrastrukturës të cilat sigurojnë furnizim me ujë, sanitim, energji, telekomunikacione dhe transport.

54

Uji, përçimi dhe energjia elektrike në rast të krizës janë siguruar. Qasja deri te rrugët është në kompetencë të MPB.

MSh është në bisedime të sigurojë 9 stacione pastruese nga ShBA-të për ujë të pijshëm, të njejtat do të shpërndahen në 9 Qendrat rrajonale të QMK të cilat do të aktivizohen sipas përfshirjes të gjendjes të krizës, me vendim paraprak të QMK dhe Qeverisë të RM.

Në disponim ka gjeneratorë rezervë dhe lëndë për furnizim me rrymë elektrike. Secili spital ka në disponim gjenerator që të mund të funksionojnë sallat kirurgjike, por jo dhe sekcioni i rendgenit.

Duhet të sigurohen burime alternative për furnizim me ujë të pijshëm (si në spitalin e përgjithshëm në Kumanovë dhe Prilep) dhe të gjitha Institucionet shëndetësore të sigurohen me gjeneratorë të cilët do ti kënaqin nevojat urgjente në kushte të gjendjes të jashtëzakonshme/krizës. . VII.4.2. Logjistika Përmbajtja logjistike është element kritik që duhet të sigurojë transport të kontinuuar të punëtorëve esencial të shëndetësisë, mallra dhe shërbime gjatë krizës.

Gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës transporti dhe sjellja e lëndës djegëse sigurohen në bashkëpunim me MPB.

Rezervat esenciale të mallrave jomedicinale si për shembull lëndë djegëse, ushqim e tj. Duhet të sigurohen për periudhë të caktuar të punës. Në kuadër të aktiviteteve të veta e në pajtueshmëri me Ligjin për mbrojtje, Ministria e mbrojtjes, përpunon Plan për nevojat për lëndë djegëse dhe llojit tjetër të energjisë në nivel të Republikës për nevojat e organeve drejtuese dhe institucionet shëndetësore publike me interes të veçantë.

Materialet medicinale si që janë barnat, pajisje medicinale dhe pjesë rezerve ka në disponim. Me ato menaxhon Agjencioni për rezerva në mallra, përderisa Planin për nevojat për barna e përpunon - Byroja për barna, kurse për materialin medicinal që harxhohet – Sektori për menaxhim gjatë gjendjeve të krizës pranë MSh.

Shërbimet për largimin e mbeturinave dhe për larjen e teshave duhet të jenë të afta të vazhdojnë me punë edhe gjatë gjendjes të jashtëzakontë /krizës.

VII.4.3. Telekomunikacionet për gjendjet e jashtëzakonshme/krizës Telefonët satelitor, radio sistemet dhe sistemet për telefoni mobile të cilët mund të shfrytëzohen për komunikim gjatë gjendjes të jashtëzakonshme/krizës.

Duhet të ekzistojnë telekomunikime të sigurta dhe efektive ndërmjet gjithë shpëtuesve në rast të mbingarkesës ose kolaps të infrastrukturës normale. Për këtë qëllim duhet të ketë mundësi për shfrytëzim së paku të dy sistemeve për komunikim.

Shpëtuesit duhet të jenë të trajnuar për shfrytëzimin e pajisjes për telekomunikacion për gjendje të jashtëzakonshme.

Sistemi publik i radiodifuzionit duhet të jetë i aftë të funksionojë gjatë krizës. QMK ka establuar radio rrjetë me radio shfrytëzues e cila e mbulon tërë shtetin

dhe në të njëjtin mund të kyçen edhe shfrytëzues tjerë nga tërë teritori i RM për lajmërim dhe përçim të informatave për ngjarje dhe raste të cilat mund të shkaktojnë gjendje të jashtëzakonshme/krizës.

Prej vitit 2010 pritet të funksionojë sistemi inumrit të vetëm thirrës 112 me çka do të sigurohet një përfshirje e kompletuar të lidhjes mobile dhe fikse të telekomunikacionit në të gjitha radiovalët e mundëshme.

VII.4.4. Sistem për sigurim

55

Trazirat qytetare mund të blokojnë punën e rregullt të spitaleve dhe institucioneve shëndetësore.

Plani i sigurimit për mbrojtje të institucioneve kritike të shëndetësisë së bashku me autoritetet lokale të policisë (duke i kyçur edhe provat simulative) akoma nuk është përgaditur, por ekziston bashkëpunim dhe me kërkesë mund të kryhet sigurimi fizik nga ana e MPB.

Procedurat e sigurimit janë establuar së bashku me partnerë. Sipas Planeve për përgaditje dhe përgjigje të spitaleve gjatë gjendjeve të krizës

është definuar mbajtja e shenjave: o Doktorët mbajnë bexhe me ngjyrë të kuqe; o Motrat medicinale dhe personeli tjetër i mesëm medicinal mbajnë bexhe

me ngjyrë të kaltërt; o Personeli administrativ ka bexhe me ngjyrë hiri; o Higjienë mbajtësit kanë bexhe me ngjyrë të verdhë.

Drejtoria për mbrojtje dhe shpëtim ka legjitimacione për shpëtuesit. Një masë përfshin edhe markimin (shënimin, rangimin) e personelit sipas mandatit në sistem dhe masat për mbrojtje dhe shpëtim. Është planifikuar edhe sigurimi i Protokolit për veprimet dhe konsultimet ndërmjet pjesmarrësve në mbrojtjen dhe shpëtimin (duke e përfshirë shërbimin shëndetësor). Establohet menaxhmenti i krizës, më saktë linja e udhëheqjes dhe komandimit dhe precizohet llocimi i strukturave për shpëtim në rastin konkret (zona e rrezikut, zona e kufizimit).

56

SHTOJCA Shtojca 1 - OBSh – Vlera referente për gjendje urgjente Shtojca 2 – Strategjia për furnizim me ujë dhe sanitim në Republikën e Maqedonisë

gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës (katastrofa)

Shtojca 3 – Protokole për triazhën e të lënduarve (sistemi për dhënien e pikëve)

57

SHTOJCA I OBSh – Vlera referente për gjendje urgjente

Indikatorë për gjendje urgjente

Vlera mesatare për paralajmërim gjatë urgjencës: Më tepër prej: Statusi shëndetësor Shkalla e përafërt ditore e mortalitetit 1/10.000 banorë Shkalla ditore e mortalitetit te fëmijët nën 5 vjet 2/10.000 fëmijë nën 5 vjetë Statusi nutritiv Ushqimueshmëria akute (W/H ose MUAC) te fëmijët nën 5 vjet

10% e fëmijëve nën 5 vjetë

Shkalla e gabuar e rritjes te fëmijët nën 5 vjet 30% nga fëmijët e mbikqyrur Pesha trupore e ulët gjatë lindjes (< prej 2,5 kg) 7% prej të lindurve

Struktura standarde e banorëve

Grupet e moshës Përqindja te banorët (%)

0 – 4 vjet 12,4 5 – 9 vjet 11,7 10 – 14 vjet 10,5 15 – 19 vjet 9,5 20 – 59 vjet 48,6 Gra shtatzëne 2,4

Nevoja jetësore (nevoja gjatë gjendurgjente)

Ujë për pije Indikator Nevoja mesatare

Sasia litra/person/ ditë 20 litra/person/ditë Cilësia shfrytëzues/vend për

distribuimin e ujit 200 njerëz/ vend për distribuimin e ujit

(1 м3 = 1 ton = 1.000 litra) (jo më larg prej 100 m nga banimi)

Ushqim Kal përmbajtja Porcioni, kg/person/muaj

Cerealie 350/100г 13,5 Leguminoze 335/100г 1,5 Vaj (bimor) 885/100г 0,8 Sheqer 400/100г 0,6 Vlera kalorike e porcionit të preferuar, person/ditë:

2.116 Kalori

Gjithsejt kg/person/muaj për ushqimim

16,4 kg

Mikro-nutriensa (sh.: jod, Vitamin A) janë të rëndësishëm. Konsultimi I udhëzimeve lokale për ushqimim

Sanitim

Latrine Ideale për 1 familje; minimum 1 vend për 20 njerëz (maksimum 50 m, minimum 6 m nga banimi)

Sapun 250 g/për person/muaj Dispozicion I mbeturinave 1 jamë për mbeturina komunale

(2m x 5m x 2m) për 500 njerëz

58

Lëndë djegëse për nevoja shtëpiake

Nevoja mesatare

Dru për ngrohje (kg) 15 kg/shtëpi/ditë Vërrejtje: me 1 koftor ekonomik për familje, nevojat mund të jenë të zvogëluara:

5 kg/koftor/ditë

Hapsirë për vendosje Nevoja mesatare Nevoja individuale (vetëm strehimi) 4 m2/person Nevoja kolektive, duke e përfshirë strehimin,sanitimin, shërbimet, aktivitetet në bashkësi, depot dhe qasja

30 m2/person

Nevoja për mbrojtje shëndetësore Fatkeqësi kryesore në shëndetësi Shkalla e pritur në gjendje të jashtëzakonshme Infekcione akute respiratore te fëmijët nën 5 vjet

10%/në muaj gjatë kohës të ftohtë

Sëmundje dijareale te fëmijët nën 5 vjet (dhe tjeara nga dizenteria dhe kolera)

50%/në muaj

Malarja, tek banorët gjithsejt jo të imunizuar 50%/në muaj Ethet me zbrazje Kolera 5-30% në fazë akute (në ditët e para)

Aktivitete esenciale për mbrojtje publike-shëndetësore Target grupe Përfshirja optimale e qëllimit Fëmijë nën 5 vjetë ritje klinike dhe monitorim i ritjes

Të gjithë fëmijët prej 0-59 muaj

100% prej fëmijëve nën 5 vjetë në muaj

Pre-natale-klinike Të gjitha shtatzanitë

50% nga shtatzanitë/muaj

Tetanus toksoid 1,5 për shtatzani 30% për muaj Lindje me asistim Të gjitha lindjet 1/12 nga grupi I përgjithshëm në muaj BCG Gjithë të

posalindurit 1/12 nga grupi I përgjithshëm në muaj

DTP1-TT1 0-1 vjet 1/12 nga grupi I përgjithshëm në muaj DTP2-TT2 0-1 vjet 1/12 nga grupi I përgjithshëm në muaj Ethet me zbrazje 9-12 muaj 1/12 nga grupi I përgjithshëm në muaj SPB/HIV prevenca (me kondomë)

Të gjithë burat seksualisht aktivë

12 kondomë/burrë në muaj

Konsultim në veprimtarinë ambulante-poliklinike (VAP)

1,5 në person/vjet

0,13 në person/muaj

Trajtim & sesione për ndjekje 4 për konsultim në veprimtarinë ambulante-poliklinike

Nevoja për punëtorët e shëndetësisë Aktivitet Rezultat nga 1

person/orë punuese Vaksinim 30 vaksinime Fëmijë nën 5 vjetë ritje klinike dhe monitorim I ritjes 10 fëmijë Pre-natale-klinike 6 gra Lindje me asistim 1 lindje Консултација во амбулантно-поликлиничка дејност 6 konsultime VAP TRAJTIM (veshje, etj.) 6 trajtime Vërejtje: 1 person/ditë = 7 orë punë në teren Nevoja të punëtorëve të shëndetësisë për gjendje urgjente (sh.: kampe për refugjatët) për vaksinim, monitorim të ritjes, prenatale klinike, lindje të asistuar, VAP konsultime dhe trajtime, regjistrim dhe obligime kishtare.

60 të punësuar për 10.000 banorë

59

Nevoja për materiale shëndetësore

Barna esenciale dhe pajisje medicinale

E nevojshme

OBSh Paqet bazik për gjendje të jashtëzakonshme

1 paqet për 10.000 banorë/3 muaj

OBSh Paqet i plotësuar për gjendje të jashtëzakonshme

1 paqet për 10.000 banorë/3 muaj

Rehabilitim i paushqyeshmërisë nevojë/nën 5 vjet pacient/ditë

Vaj 90 gr/ditë Qumësht 120 gr/ditë Sheqer 70 gr/ditë

Ujë I sigurt për pije Sasia

a) përgaditja e 1 l. nga tretja për rezerva 1% Kalcium hipoklorit 70% 15 gr/л. Ujë Ose Gëlqere në pluhur 30% 33 gr/l. ujë Ose Natrium hipoklorit 5% 250 ml./l.ujë Ose Natrium hipoklorit 10% 110 ml./l.ujë b) duke përdorë tretje nga rezerva për 1 litër ujë 0,6 ml., ose 3 pika për 100 litra ujë 60 ml. (Vërejtje: sigurohuni që uji I kloruar të qëndrojë së paku 30 minuta para përdorimit)

Përgjigje epidemiologjike Dizenteria Shkalla më e lartë e pritur e paraqitjes 25% për 3 muaj 25% raste me nevojë për infuzionin e IV 3 l./pacient 100% raste me nevojë nga barnat antibakteriale: Përzgjedhje në pajtueshmëri me formularin për rezistencë antimikrobe Nëse nuk është I kapshëm, synoe popullatën më të rrezikuar

100% raste me nevojë nga ORS 6,5 paqeta/paciet

Meningitisi meningokok Shkalla më e lartë e pritur e paraqitjes para vaksinimit

0,1-1%

100% raste të trajtuara me Tifomycine amp Fëmijë Të ritur

100 mg/kg 3 g dozë të njësisë

100% banorë që të vaksinohen 1 dozë/person Ethe me zbrazje Shkalla më e lartë e pritur e paraqitjes tek jo të imunizuarit nën 12 vjetë

10%

100% jo të imunizuar nën 12 vjetë që të jenë të vaksinuar

1 dozë/fëmijë

100% nën 12 vjetë që tju jipet Vitamin А Fëmijë nën 1 vjet 100.000 IU/ fëmijë

Fëmijë prej 1 dhe më tepër vjet

200.000 IU/ fëmijë

Tifus 100% banorët të pastrohen nga morrat Të sapunosen veshjet dhe të zhyten në tretje prej sh.: Permethrin 1% doxycycline

1 dozë prejд 400 mg

Me rëndësi: për vaksinim të sigurt janë të nevojshëm shpricet vetë-shkatëruese dhe tupferë alkoolik

60

Logjistika

Pesha dhe volumene Njësia Standardi

Ushqimi Porcioni standard individual

16,4 kg/muaj 41 tone/10.000 njerëz/javë (1 ton ushqim drith integral/fasule 50 kg thasë standarde përfshin 2 м3)

Barna dhe mjete: 1 OBSh paqet bazik për gjendje të jashtëzakonshme

45 kg/0,2 m3

1 OBSh paqet plotësues për gjendje të jashtëzakonshme

410 kg/2 m3

Vaksina: 1.000 doza për ethe me zbrazje

3 litra

1.000 doza për DTР 2,5 litra 1.000 doza për BCG 1 litër 1.000 doza për Polio 1,5 litra 1.000 doza për Tetanus 2,5 litra Ushqim për ushqimim terapeutik:

Porcioni standard për fëmijë nën 5 vjet

2 kg/javë

Çadra për familje: 35-60 kg njësi 1 ton metrik është 4,5 m3 Batanie: Të kompresuara 1 ton metrik është 4,5 m3 Të jokompresuara 1 ton metrik është 9 m3 Nevojat për depo Rreth 25 m2 për 1.000

banorë

Kapaciteti mesatar I kamionit 30 ton metrik (ndërmjet 2 dhe 50 ton metrik është) Kapaciteti I aeroplanit të vogël

3 ton metrik është

Burim: SPHERE Shtojca II – Strategjia për furnizim me ujë dhe sanitim në Republikën e Maqedonisë

gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës (katastrofa) Gjatë kushteve të jashtëzakonshme, furnizimi joadekuat i banorëve me ujë dhe sanitimi mund të jenë shkak për çregullime serioze shëndetësore, po deri edhe vdekje të individëve, dhe për më tepër, për standard dhe komfor të ruinuar të të jetuarit.

1.1 Rëndësia higjieno-epidemiologjike e ujit për pije në kushte të jashtëzakonshme

Njeriu pa ujë nuk mund të durojë më tepër prej 3-5 ditëve, kurse pa ushqim mund 2-3 javë. Nëse nuk ka ujë të mjaftueshëm, atëherë do të duhet të anashkalohet aktiviteti i rëndë fizik, si dhe ushqimi i pasur me albumine. Secila lëvizje dhe puna duhet të ulen në minimum, posaçërisht në regjim të të jetuarit në temperaturë të lartë. Kriteret e Organizatës botërore të shëndetësisë për furnizim higjienik me ujë janë: Rregullshmëria shëndetësore e ujit për pije (Safety); Furnizim me sasira të mjaftueshme të ujit adekuat (Adequacy); Konveniencë në shfrytëzim (Convenience); Pandalshmëria e furnizimit me ujë (Continuity).

61

Në tabelën nr. 1 janë dhënë vlerat dhe normativat e rekomanduara në pajtueshmëri me Organizatën botërore të shëndetësisë, si dhe normat e pranuara në kushte të jashtëzakonshme.

Tabela nr.1 Sasira minimale ditore të ujit për pije në gjendje të jashtëzakonshme/të

krizës

Lloji I situatës të jashtëzakonshme

Sasia e nevojshme e ujit në litra/njeri (kafshë)*/ditë1

Sasia e nevojshme e ujit në litra/njeri /ditë2

Gjatë evakuimit: -në klima të ftohta dhe mesatare 3 5-9 -në klima të ngrohta 7 - Spitale fushore dhe stacione për ndihmën e parë

40-60 60

Qendra për qëndrim të përkohshëm 20-30 30 Strehime dhe kampe të përkohshme 15-20 30 Instalime për larje 35 - Nevoja për fondin e kafshëve*: -kafshë të mëdha -kafshë të imta

30 (lopë) 15 (dhi dhe kafshë të imta)

- -

Burim: 1WHO. Water in emergency situations.1998 2 Здравствена заштита у општонародној одбрани;1977 1.2. Mundësi për krijimin e gjendjeve të jashtëzakonshme/të krizës (katastrofa) në furnizimin me ujë dhe sanitimin e banorëve në R. E Maqedonisë Arsyet potenciale për krijimin e gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës në Republikën e Maqedonisë janë me sa vijojnë:

1. Tërmetet 2. Vërshimet 3. Rrëshqitja e terenit 4. Thatësirat 5. Zjarret e mëdha 6. Luftërat 7. Incidente të ndryshme më të mëdha industriale, diverzante, komunikacioni dhe

incidente tjera 8. Pamjaftueshmëria e energjisë tek sistemet të cilat punojnë në energji elektrike ose

energji tjetër Në historinë më të re për teritorin e R. Të Maqedonisë të gjitha këto arsye, me përjashtim të zjarreve të mëdha, kanë shkaktuar paraqitjen e kushteve të jashtëzakonshme (katastrofat) në furnizimin me ujë dhe sanitimin e banorëve. Kushtet për përsëritjen e incidenteve ose katastrofave janë të larta, bile edhe prezente. 1.3. Cilët pjesë nga sistemet për furnizim me ujë, kanalizimet dhe dispozicioni i

mbeturinave të ngurta janë posaçërisht vullnerabile Gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës (katastrofat) më së tepërmi të eksponuar ndaj rrezikut tek furnizimi me ujë janë burimet për furnizim me ujë, ujësjellësit dhe objektet e tyre, rezervoaret, filtrat dhe rrjeti ujësjellës. Këto objekte dhe instalime janë shpjeguar në mënyrë adekuate me rëndësinë dhe shkallën e paraqitjes të rrezikut. Gjatë përcjelljes të ujrave të fundërinës, më së tepërmi të eksponuara ndaj rrezikut janë objektet e

62

kanalizimit, stacionet për pastrim dhe të gjitha shahtet e kanaleve, mandej kolektorët kryesorë dhe instalimet tjera. Në raste kur sistemet e ujësjellësit dhe kanalizimit shfrytëzojnë edhe energji lëvizëse, shumë të eksponuara janë edhe stacionet e pompave për pompim dhe nxjerrje. Tek dispozicionet e materieve të ngurta të mbeturinave gjatë kushteve të jashtëzakonshme, më së tepërmi të eksponuar ndaj rrezikut janë: deponitë e pasiguruara dhe joadekuate (rrëshqitja, eksplozionet, zjarret, jokonsekuenca gjatë punës e tj), Mekanizimi dhe enët për transport dhe mbledhja e fundërinave, numri i pamjaftueshëm i personelit të angazhuar, jodisciplina e madhe dhe organizimi i keq në punë. Në tabelën 2 janë përshkruar efektet më të shpeshta të mundëshme gjatë paraqitjeve eventuale specifike të ekologjisë shëndetësore në Republikën e Maqedonisë.

Tabela 2. Efektet më të shpeshta gjatë paraqitjeve specifike të ekologjisë shëndetësore për furnizim me ujë dhe mënjanimin e ujrave të fundërinës

Efekte më të shpeshta

Tër

met

Stu

hi

Vër

shim

e

Eru

pci

on

e vu

llkan

ike

Lu

ftër

a

Dëmtimi i strukturave ndërtimore 1 1 1 1 1

Ujsjellës kryesor të dëmtuar 1 2 2 1 1

Dëmtim i burimeve të ujit 1 2 2 1 1

Mangësia e energjisë 1 1 2 1 1

Ndotje (biologjike dhe kimike) 2 1 1 1 1

Dëmtime gjatë transportit 1 1 1 1 1

Mangësi në personel 1 2 2 1 1

Mbikarkueshmëri e sistemit

(për shkak të çvendosjes të njerëzve)

3 1 1 1 1

Mangësia e pajisjes, pjesëve rezerve dhe furnizim

1 1 1 1 1

1 Efekte serioze të mundëshme 2 Efekte më pak serioze të mundëshme 3 Më pak ose pa efekte të mundëshme

Detyrat themelore të mbrojtjes shëndetësore në situata të jashtëzakonshme do të jenë:

1. Mbrojtje shëndetësore preventive e gjithë banorëve (masa higjieno-profilaktike, masa kundër epidemike, mbikqyrje sanitare, masa për mbrojtje medicinale radiologjike, biologjike dhe kimike).

2. Mjekimi i të lënduarve dhe të sëmurëve nëpërmjet të dhënies të ndihmës medicinale, pranimi dhe evakuimi, mjekimi spitalor, rehabilitim psiqik dhe somatik.

Menaxhimi në raste të jashtëzakonshme mund të ndahet në tri faza kohore:

Faza 1, para katastrofës me prejardhje natyrore ose antropogjene. Paraqet përmbledhje e masave dhe aktiviteteve për prevenim ose zvogëlimin e ndikimit, nëpërmjet trajnimit të personelit dhe zhvillim, testim dhe modernizim të planit aksional dhe aktivizimin e tij në Fazën 2. Kohëzgjatja e fazës 1 do të mvaret nga paraqitja e situatës të ardhëshme të jashtëzakonshme, e cila edhe nuk mundet saktësisht të caktohet.

63

Faza 2, përgjigje urgjente. Fillon me ndikimin, duke e përfshirë edhe periudhën e

mundëshme të paralajmërimit. Gjatë kësaj periudhe kontrollohet dhe zmadhohet gaditshmëria. Në fazën 2 – përgjigje urgjente, aksionet të cilat ndërmiren patjetër duhet t’i jenë dedikuar rrajoneve me prioritet. Si zakonisht masat e ndërmara për kontroll të ekologjisë shëndetësore nga kjo fazë, zgjasin 7 ditë, kurse me periudhën e paralajmërimit në 3 ditët e para e paraqet kohën më kritike të aksionit. Nga aspekti sanitaro-higjienik do të vlerësoheshin kushtet e vendosjes, ushqimit dhe furnizimit me ujë, mënjanimin e fundëriës të ngurtë dhe të lëngët me definimin e gjendjes sanitaro-higjienike: Higjiena e vendosjes dhe sanitimi; Furnizimi i njerëzve me sasi të mjaftueshme të ujit të rregullt higjienik për pije

dhe mirmbajtja e higjienës personale; ushqimim i rregullt dhe i shëndetshëm; zbatimi i rregullt i masave për higjienë personale dhe sigurimi i veshjes dhe mbathjes adekuate;

Sigurimi i numrit të mjaftueshëm të nyjeve higjieno sanitare, me shqyrtim të veçantë të dispozicionit të fundit të fundërinës të lëngëshme;

Sigurimi i numrit të mjaftueshëm të kontejnerëve për fundërina të ngurta dhe shprazja e tyre e përditëshme nga ana e ndërmarjes kompetente publike komunale. Në rast të pamundësisë të kryhet mbledhja higjienike dhe dispozicion i fundit i deponisë të rregulluar, duhet të bëhet deponimi i saj lokal, me mundësi për hedhje të kontrolluar;

Zbatimi i masave profilaktike me qëllim ruajtje të kondicionit psikofizik dhe pengimin e lëndimeve dhe sëmundjeve joinfektuese;

Dezinfekcion, dezinsekcion dhe deratizim i rregullt, nga ana e organizatës shëndetësore kompetente (Qendra për shëndet publik) ose njerëz të trajnuar në kuadër të mbrojtjes civile;

Zbatimi i masave specifike profilaktike: vaksinimi.

Tabela nr.3 NumëriI personelit të nevojshëm nga lëmia e ekologjisë shëndetësore në gjendje të jashtëzakonshme/krizës

Numri I personelit

Popullsia e përfshirë (numri I personëve)

Inxhinierë sanitar

D-r spec.

Për higjienë

Teknikë

Më pak prej 1.000 1.000-10.000 10.000-50.000 50.000-100.000 Për çdo 100.000 plotësues

- 1 1-2 - 1 2-5 1 2 5-10

1-2 2-3 10-15 1 2 10

burim : WHO, Guide to sanitation in natural disasters.1971

Në tabelën nr.3 është dhënë numri i personelit të duhur nga lëmia e ekologjisë shëndetësore gjatë situatave të jashtëzakonshme, sipas rekomandimeve të OBSh.

Faza 3, rehabilitim. Paraqet involvim të shërbimeve të ndërlidhura me mbrojtjen e

mjedisit dhe shëndetit të njeriut në nivele të aktivitetit dhe pajisshmërisë para fillimit të situatës të jashtëzakonshme, dhe si zgjidhje më afatgjate do të jenë masat për rekonstruim.

64

1.5. Aktivizimi i Planit për përgjigje gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës

Plani për përgjigje gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës aktivohet me vendim të Ministrit të shëndetësisë, pas sjelljes të vendimit në Qeveri, dhe duhet: T’i identifikojë të gjitha resurset e mundëshme organizative humane dhe të caktojë

anëtarë në përbërjen e vet, duke përfshirë vollonterë dhe personel ndihmës. Të establojë dhe mirmbajë lidhje koordinuese dhe komunikuese me agjencione

publike relevante të përgjegjëshme për parashikimin e masave, dhe të sjellë pajtueshmëri për aksione gjatë gjendjes të jashtëzakonshme.

Të establojë dhe mirmbajë kontakte me agjensione dhe firma private të cilat mund të ndihmojnë në aksionet e urgjencës gjatë gjendjes të jashtëzakonshme me gypat e ujësjellësit, kemikalet dhe mjetet dezinfektuese, si dhe pajisje dhe ndihmë profesionale.

Të evidentohet pajisja dhe nevojat, si dhe rezervat e tyre në më shumë vende dhe lokacione të sigurta.

T’i definojë përgjegjësitë në kontekst të strategjisë dhe rrolit të rekomandimeve në të gjitha nivelet: nga trupi më i lartë i cli sjell vendime, deri tek personët të cilët punojnë në teren.

Ndihmon në ndjeshmërinë e analizave të fituara prej dhe për terenin. Formon lëmi me prioritet në pajtueshmëri me nevojat lokale të cilat janë përfshirë me

gjendje të jashtëzakonshme, si që janë: nevoja nga mbrojtja shëndetësore, shatorë, shpejtësia e plotësimit të kapaciteteve për vendosje me dendësinë e tyre të vendosjes në kontekst të sigurimit të sasirave të mjaftueshme të ujit për pije në aspektin shëndetësor të rregullt e tj.

Ta koordinojë komunikimin dhe të formojë lidhje me qendrat e caktuara për mbrojtje civile në rrajonin e përfshirë për shkak të identifikimit të dëmit të shkaktuar nga situata e jashtëzakonshme e shërbimit të shëndetësisë dhe operacionalizimin e tërësishëm të saj për së dyti.

Ta koordinojë komunikimin me organizatat ndërkombëtare relevante: OBSh, UNICEF, UNHCR, e tj., si dhe pranimi i ndihmës nga ana e organizatave ndërkombëtare qeveritare dhe joqeveritare dhe distribuimi i saj.

Ta përgadisë planin aksional për gjendje të jashtëzakonshme me masa dhe aktivitete të të gjithë organizatave dhe subjekteve, në të gjitha fazat e veprimit.

Për shfrytëzimin efikas të resurseve të nevojshme, është e domosdoshme qasja e shhpejtë në terenin e afektuar me dëmtimin, për shkak të identifikimit urgjent të nevojave dhe shkallën e reparimit të ardhëshëm.

1.6. Përgaditjet, të cilat duhet të kryhen që të mund t’i përgjigjet katastrofës Me qëllim që të prevenohen këto pasoja, aktivohet Plani për përgjigje të sistemit të shëndetësisë gjatë gjendjeve të jashtëzakonshme/krizës. Një nga detyrat e saj më të rëndësishme është edhe furnizimi me ujë i popullsisë dhe sanitimi. Pas ngjarjes të katastrofës, menjëherë duhet të zbatohet përgjigje adekuate, të përgaditen ekipe për rehabilitim dhe rekonstruim të gjendjes, të punohet në përmirësimin e gjendjes dhe të tregohet gaditshmëri e plotë për zgjidhjen e problemeve të paraqitura në furnizimin me ujë dhe sanitimin e popullsisë në vendet e krizës dhe rrajonet ku është paraqitur katastrofa. Përgaditjet të cilat duhet të kryhen janë të ndryshme dhe mvaren nga lloji i katastrofës dhe çfarë duhet të vihet në funksion, ose në gjendjen e mëparshme. Për këtë arsye duhet të përpunohen plane të ndryshme operative me spjegim të veprimeve të cilat do të ndërmiren, si dhe listë e organizatave dhe personëve të cilët duhet të marrin pjesë në largimin e pasojave dhe defekteve.

65

Ekzistojnë vështirësi për sigurimin e zonës të gjërë mbrojtëse (zona për kufizim ose zona e dytë sanitare mbrojtëse), rreth burimeve Vrutok- Gostivar, burimet Rashçe 1 dhe Rashçe 2, si dhe rreth ujrave të akumuluara Glazhnja dhe Likovë në Kumanovë. Nga aspekti hidrometeorologjik në R e Maqedonisë tash më ka kushte të jashtëzakonshme në furnizimin me ujë në qytetet si vijojnë dhe fshatrat e tyre të kyçura në sistemin për furnizim me ujë: Tetovë, Kumanovë, Kriva Pallankë, Sveti Nikole, Probishtip, Shtip, Radovish, Struicë, Veles, Negotinë, Kavadarcë, Resnjë, Prilep, Krushevë, Makedonski Brod dhe Demir Hisar. Arsye për këto kushte të jashtëzakonshme është mangësia e ujit për shkak të thatësirës prezente. Përkrah kësaj, tek sistemet për furnizim me ujë të cilat shfrytëzojnë ujë sipërfaqësor nga akumulimet, gjatë punës të filtrave shfrytëzohen sasira enorme të aluminium sulfatit dhe e nevojshme është të ekzistojnë rezerva për minimum 6 muaj. E njejta ka të bëjë edhe me mjetet për dezinfektim të ujit për pije. Për sigurimin e sasirave të nevojshme të ujit të dezinfektuar për pije në vendet e përfshira me gjendjet e jashtëzakonshme/krizës, IPSh Instituti për shëndet publik-Shkup ka siguruar kontingjent prej 2 milionë tabletave për dezinfektim të ujit për pije për orët e para. Detyrë e Shtabit shëndetësor të krizës është edhe të koordinojë ndërmjet ndërmarjeve për furnizim me ujë dhe ekonomisë së ujrave me qëllim urgjentisht të sigurohet mekanizimi i duhur, eventualisht personeli profesionel dhe punëtorët tjerë dhe pjesët reserve për instalime. Në rast të havarive më të mëdha të sistemeve të kanalizimit është e nevojshme të sigurohet mbipompim adekuat i ujit të fundërinës, instalimet e duhura dhe dezinfektimi i ujit të fundërinës dhe recipientët në rast se nuk shfrytëzohen për peshkim. Trajtimi me fundërinën e ngurtë dhe toaletët e thatë është shumë i rëndësishëm gjatë mbledhjes të papritur më afatgjatë dhe rezidenca e popullsisë në vende të përkohëshme për jetesë, llogore, kampe e tj. Gjatë rastit të këtillë është i nevojshëm mekanizimi adekuat, toalete të thata në monoblloqe, dezinfektimi i të njëjtave dhe latrinet dhe organizim i mirë, i rregullt dhe kontinual. 3. Establimi i sistemit për mbikqyrje të sëmundjeve Gjatë kushteve të jashtëzakonshme, sistemi rutinor i paraqitjes të sëmundjeve është ose i pamjaftueshëm, ose i çregulluar si pasojë direkte e katastrofës, ose nuk mundet që shpejtë ti sigurojë të dhënat e duhura për ndërmarjen e zgjidhjeve në kohë. Është rekomanduar të përgaditet sistemi për mbikqyrje të paraqitjes të sëmundjes në nivel nacional, përkohësisht I etabluar menjëherë pas paraqitjes të katastrofës. Sistemi për paraqitje të sëmundjeve duhet të jetë më fleksibil dhe i shpejtë, se sa është në kushte të zakonshme. Sistemi rutinor për mbikqyrje patjetër të establohet për së dyti sa më herët që është e mundëshme. Për grumbullim të rregullt të të dhënave shëndetësore është e nevojshme të angazhohet specialist për epidemiologji, i cili së bashku me specialistin për higjienë do të angazhohen në grumbullimin e indikatorëve shëndetësor-ekonomik nga IPSh Instituti për shëndet publik; do të menaxhojnë me sistemin për kontroll të regullt të paraqitjes të sëmundjeve ngjitëse acute dhe ndryshimet në furnizimin e rregullt me ujë, ushqimim, dispozicion të materieve të ngurta dhe të lëngëta të fundërinës. Të dhënat duhet të jenë të grumbulluara sipas rrajonit gjeografik të përfshirë, rreziku kryesor nga sëmundjet dhe indikatorët kryesorë shëndetësor-ekologjik të rëndësishëm për prevencë nga paraqitja e sëmundjeve ngjitëse, dehidrim dhe mallnutrim. Të dhënat e tilla do të ndiqen nëpërmjet marrjes të raporteve nga evidenca ditore me ndjekje të gjendjes epidemiologjike dhe sanitaro-higjienike në terenin e rrajonit të afektuar të cilën do ta kryejnë Qendrat rrajonale për shëndet publik dhe shërbimet e tyre rrajonale higjieno epidemiologjike.

66

Si sistem i shpejtë dhe efikas për paraqitje me indikatorë shëndetësorë- ekologjik është dhënë evidenca ditore për ndjekje të gjendjes epidemiologjike dhe sanitaro-higjienike për lokacion të caktuar dhe kohë të caktuar, me gradimin e gjendjes si të pandryshuar, të përkeqësuar ose të përmirësuar (Tabela 5). Në këtë mënyrë Shtabi i krizës do të mundej në mënyrë efikase dhe të shpejtë të intervenojë për prevencë dhe zbutjen e gjendjes. Tabela 5. Evidenca ditore për ndjekjen e gjendjes epidemiologjike dhe sanitaro-higjienike në ________________ në ditë ________ viti 20___

Orë

Indikatorë të shëndetësisë Ora 8 Ora 11 Ora 14 Ora 17

Helmim akut me ushqim Barkqitje ngjitëse Sëmundje ngjitëse akute respiratore Të furnizuarit me tetalpan/tetabulin Rregullshmëria shëndetësore e ujit për pije nga ujësjellësi I qytetit

Rregullshmëria shëndetësore e ujit nga objektet për prodhim të produkteve ushqimore (qumësht, bukë)

Dispozicion higjienik i materieve të lëngëta të fundërinës

Dispozicion higjienik I fundërinës të ngurtë komunale

Rregullshmëria shëndetësore e grupeve themelore të produkteve ushqimore (bukë, qumësht)

Legjenda: P = gjendje e pandryshueshme K = gjendje e përkeqësuar M = gjendje e përmirësuar

67

4. Udhëzues praktik pëe menaxhim me gjendje sanitare-higjienike të ujësjellësit dhe dispozicioni i ujrave fundrinore rrjedhëse

Mbrojtja e burimeve të ujit: Mbrojtja e burimeve për ujë nga qasja e njerëzve dhe kafshëve dhe të siguruarit se

uji pompohet në rezervoar për distribuim të mëtutjeshëm. Dispozicion adekuat të ekskretëve të kafshëve në largësi të sigurt nga burimi i ujit. Në rast të lumit, nuk është e lejuar zhytja, larja ose rritja e kafshëve rreth vendit e

cila përfshihet me ujë. Në rast kur ka bunar me pompë dore të sigurohet drenazhë e rregullt e ujit të

derdhur në jamë thithëse më largë nga bunari. Racionalizimi i ujësjellësit nëse ka rrezik nga tharja e bunarit.

Vlerësimi i ujit nëse është i sigurt për pije: Mungesë e mikroorganizmave patogjene. Mungesë e ndotjes kimike me materie toksike. Klor rezidual prej 0,5-1,0 mg/l të pikës të fundit të rrjetit të ujit, ose erë e

vërejtëshme e klorit në ujë. Testet e ujit të cilat duhet të jenë të kryera me aparate lëvizëse: Testimi rutinor i рН, turbullësia, klori rezidual, testimi për bakterie termotolerante (inkubacion në 440С) mund të zbatohet kur: nuk është bërë klorimi i ujit, nuk është gjetur klor residual në ujë, janë selektuar burime të reja, Ekziston ndotje e mundëshme e burimit, Mund të zbatohet aksion korrektiv, si dhe testimi rutinor.

Sigurimi i dezinfektimit të ujit me klorim. Ujë fundërine nga larja dhe cila do qoftë rrjedhje duhet të drenohet në lum apo krua

në rrjedhën e përfshirjes të ujit dhe nga vendbanimi. Nëse nuk ekziston lumë, duhet të hapet jamë për drenim me kapës të vajrave. Ai është i duhur për largimin e yndyrërave dhe vajrave përndryshe do të mbyllen poret e truallit.

Anashkalimi i restrikcionit të ujit dhe sigurimi i shtypjes të mjaftueshme të rrjetit të ujësjellësit për prevencë nga ndotja sekondare e ujit për pije.

Pajisja mobile për pastrimin dhe dezinfektimin e ujit mund të jetë shumë e nevojshme. Ajo pajisje është shumë e shtrenjtë, merr hapsirë të çmueshme, kërkon prezencën e operatorit me përvojë.

Ndërmarjet komunale publike duhet ta kenë pajisjen e duhur në disponim, pjesë reserve dhe kemikale të nevojshme për raste të zakonshme dhe jot ë zakonshme për mirmbajtjen e pandërprerë të furnizimit me ujë të pijshëm, i rregullt në aspektin e shëndetësisë.

68

DHJETË RREGULLA PËR HIGJIENË GJATË GJENDJEVE TË JASHTËZAKONSHME/KRIZËS

1. LANI DUART PARA USHQIMIT!

2. USHQIMIN KONSUMONI MENJËHERË! MOS RUANI KONSERVA TË ÇELURA, MUND TË JENË TË DËMSHME PËR SHËNDETIN TUAJ!

3. PEMË OSE PERIME TË FRESKËTA DUHET TË JENË MIRË TË LARA PARA

HAJES!

4. SHFRYTËZONI UJË TË KONTROLLUAR I CILI ËSHTË I SIGURT DHE I MIRATUAR NGA ENTI PËR MBROJTJE SHËNDETËSORE!

5. SHFRYTËZONI MJETE PERSONALE PËR USHQIM DHE TË NJËJTAT LANI

PARA DHE PAS ÇDO NJI USHQIMI!

6. PËR HIGJIENË PERSONALE SHFRYTËZONI VETËM MJETET PERSONALE (BRISKU, LECKA, BRUSHA, KRËRI...)!

7. MBETURINAT HUDHNI NË KONTEJNERË, KANTA, OSE ENË DHE VENDE

TJERA TË SHËNUARA! TË NJËJTAT NXIREN JASHTË, KURSE MBETURINA NGA VENDBANIMI JUAJ NGEL E JUAJA!

8. LIDHJET SANITARE JANË TË PËRBASHKËTA, KURSE PAS SHFRYTËZIMIT

LËRINI NË MËNYRË SI DONI TI GJENI RADHËN E ARDHËSHME!

9. LANI DUART PAS ÇDO TË SHKUARJES NË TOALET!

10. PAS SECILËS PARAQITJEJE TË NGËRÇEVE NË BARK, BARKQITJE OSE PROBLEME TJERA SHËNDETËSORE MENJËHERË PARAQITUNI NË DOKTOR!

69

UDHËZIM PËR PËRDORIM TË AQUATABS® TABLETA PËR DEZINFEKTIMIN E UJIT

NË GJENDJE TË JASHTËZAKONSHME/TË KRIZËS

Ujë I pastër 1 tabletë për dezinfektim të 5 litra ujë (gjatë rrezikut të lartë) 1 tabletë për dezinfektim të 10 litra ujë (gjatë rrezikut të ulët –ujë I konsumuar nga një burim të njohur, si që është furnizimi me ujë në shtëpi)

Tableta(t) zhytet (n) paraprakisht në ujë dhe mandej hudhen në rezervoar ose hapsira me ujë për të cilën është idedikuar dezinfektimi dhe lihen 30 minuta, kohë gjatë së cilës klori aktiv e kryen dezinfektimin. Prodhuesi garanton për proçesin e këtillë të hiperklorimit sasi prej 4 mg/ klor në litër (gjatë dezinfektimit të 5 litra ujë), ose 2 mg/ klor në litër (gjatë dezinfektimit të 10 litra ujë). 1 tabletë përmban 33 mg Sodium Dichloroisocyanurate (20 mg klor). Аnëse uji që duhet të dezinfektohet është I turbullt para[rakisht duhet të filtrohet nëpërmjet të pëlhurës/gazës të pastër. Sodium Dichloroisocyanurate është I miratuar nga USEPA për trajtimin rutinor të ujrave për pije dhe I përmbush standardet Europiane për ujë për pije (EN12931:2000) dhe WHO/FAO specifikatat për ujë për pije. Tabletat AQUATABS® ndikojnë në 6 log reduktimin e numrit të bakterieve dhe 4 log zvogëlimin e numritt të virusëve për 30 minuta, dhe 3 log reduktimin e cisteve (Giardia lamblia) pas 4 orësh, kur shfrytëzohen n# ujra të pastër.

Paralajmërim Tabletat nuk duhet të pihen!

Ruani tabletat largë nga fëmijët!

Prodhues: Medentech Ltd., Wexford, Ireland Тел.: +353 53 60040 Факс.: +353 53 41271 www.medentech.com

E-mail: enquiry@medentech.com

70

SHTOJCA III Protokole për triazhë të të lënduarve (sistem për dhënien e pikëve) Sistemet për dhënien e pikëve paraqesin shkallë të vlerësimit të lëndimeve. Në bazë, ato janë vlerësim numerik i lëndimeve, që të prognozohet mundësia për mbijetesë më saktësisht invaliditeti i të lënduarve. Zbatimi i tyre është i rekomanduar gjatë fatkeqësive masovike, me numër të madh të të lënduarve, tek të cilët ka lëndime të rënda, do me thënë kur ekziston numër më i madh i pacientëve multi ose të politraumatizuar. Kjo mundësi e prognostikës të sistemeve të pikësimit, ka rëndësi në të gjitha fazat e trajtimit të të lënduarve:

paraklinike; klinike; faza e rehabilitimit.

Sa funksionojnë këto sisteme? Që të prognozohet përfundimi tek pacientët e lënduar, është e nevojshme të

caktohet: o Rëndësia e lëndimeve te ndara; o Shuma e lëndimeve në pjesë të ndryshme të organizmit.

Të parashihet o Evolucioni i lezieve; o Reagimi i organizmit në tërësi ndaj lëndimeve të shkaktuara.

Faktorë plotësues prej të cilëve mvaret prognoza – faktorë të rëndësishëm të cilët kanë ndikim në përfundim-mbijetesa dhe invaliditeti, janë:

o Mosha e të lënduarit; o Sëmundje të mëparshme; o Trajtim paraklinik; o Komplikime gjatë mjekimit.

Karakteristikat e shkallëve efikase të shkallëzimit: o Vlerësimi i shpejtë, i hershëm dhe objektiv i shkallës të lëndimeve; o Triazhë e shpejtë e pacientëve; o Kontrolli i kualitetit të terapisë iniciale të zbatuar; o Transporti adekuat i të lënduarve; o Përcjellja e informatave relevante deri në etapën e ardhëshme të kujdesit,

për masat terapike të zbatuara. Lloje të sistemeve të dhënies tëpikëve:

o anatomik; o fiziologjik; o të kombinuar; o biokimik.

Shkallë anatomike për shkallëzim AIS – Abbreviated Injury Scale

o Pjesë anatomike paraprakisht të definuara; o Shkallëzimi i lëndimeve është: 0-6 (lëndim i lehtë, mesatarisht i rëndë , i

rëndë, i rëndë-i rrezikshëm për jetë, kritik, vdekjeprurës); o Ekzistojnë shumë revizione të shkallës origjinale të AIS-it; o AIS-90 paraqet katalog me 2000 diagnoza dhe simptome.

ISS – Injury Severity Score o Paraqet shumën e katrorëve të vlerave më të larta të AIS- tek pacientët e

politraumatizuar o ISS = AIS1

2 + AIS22 + AIS3

2 o Lidhja e rezultateve është vështirësi, posaçërisht kur ka lëndime të rënda

në më tepër organe të cilat janë lokalizuar në një pjesë; o Vlerësimi i lëndimit kranio-cerebral është joadekuat;

71

o Nuk ka asnjë vlerësim të parametrave fiziologjikë. Shkallë fiziologjike për shkallëzim GCS-Glasgow Coma Scale

o Zbatohet në vlerësimin e lëndimeve kranio-cerebrale; o Shpesh është pjesë e shkallëve të kombinuara të shkallëzimit; o Është e thjeshtë për arsye se vlerësohen vetëm re elemente të statusit

neurologjik të pacientit të lënduar; o Ka vlerë të madhe prognostike; o Pacientët me GCS: 7 janë në gjendje komatoze, por mbi 50% me shumë 8

poashtu janë në komë. o Nuk është adekuate për vlerësimin e lëndimeve tek fëmijët; o Vështirë vlerësohen elementet e shkallës tek pacientët të cilë tash më janë

të intubuar; o Nuk është I sigurt vlerësimi tek pacientët nën ndikim të alkoolit ose

sedative; o Të ënjturat periokulare pamundësojnë vlerësimin e mundësisë për hapjen

e syve; o Kohëzgjatje e komës duhet të jetë së paku 6 orë.

Trauma Score (TS) o Shkalla origjinale (1981) shfrytëzoheshka për triazhë të vendit të lendimit

gjatë dhënies të ndihmës të parë; o vlerësohen: gjendja e vetëdijes, funksioni respirator dhe mbushja kapilare; o vlerësimi I pamjaftueshëm I statusit neurologjik tek të politraumatizuarit; o subjektivitet në vlerësimin e mbushjes kapilare.

Revised Trauma Score (RTS) RTS = GCS + P + RF (P=tensioni sistol i gjakut RF=frekvnca respiratore) o Zbatohet në të gjitha fazat e trajtimit, por para së gjithash ka vlerë në

triazhë të shpejtë dhe transport deri te etapa e ardhëshme e mjekimit; o Ka pesë shkallë (0-4), të fituara në bazë të elementeve të vlerësimit:

GCS: 13-15 P: > 89 mmHg RF:10-29 / 4 3 0 0 0 Shkallë të kombinuara të shkallëzimit PTS-Polytraumaschussel

o Sistemi origjinal ka qënë anatomik (1985); o I reviduari (1994) është i kombinuar dhe funksional, duke i përfshirë

elementet anatomike, reagimin fiziologjik të organizmit dhe vlerat biokimike (oksigjenim dhe basen deficit) dhe mosha e pacientit;

o Mangësi është se mund të përdoret para së gjithash në fazën spitalore. TRISS - shkalla

o Paraqet kombinim të RTS (Revised Trauma Score) dhe ISS (Injury Severity Score), kurse element plotësues është mosha;

o Vlerë paraqet saktësia e madhe prognostike - 97%. Shkallë biokimike për shkallëzim

o Janë kyçur të funditat si shkallë për vlerësim; o Paraqesin caktimin e substancave të cilat lirohen nga indet e dëmtuara tek

paientët e politraumatizuar; o Kryesisht kanë vlerë në repartet e kujdesit intenziv

72

Menaxhimi I integruar për vlerësim të sëmundjeve të fëmijëve Trijazha dhe menaxhimi gjatë gjendjeve urgjente

Triazha dhe vlerësim për shenja gjatë gjendjeve urgjente (duke I përfshirë shenjat për rrezik dhe vlerësim të gjendjeve për prioritet)

Vlerësim I gjendjes urgjente dhe menaxhim. Kategori pas triazhës: - raste urgjente =trajtim të menjëhershëm - raste me prioritet =kujdes të shpejtë - radha e pritjes ose raste jourgjente =kthehet pas në radhën e pritjes

Diarea dhe dehidratim Kollitje ose vështirësi gjatë frymëmarjes Ethe Malnutrim Zbehje/Anemi Fëmi e posa lindur dhe fëmi e vogël

Vlerësimi I simptomeve kryesore Kontroll për joushqyeshmëri dhe anemi Vlerësim për ushqimin, imunizimin

Vlerësimi I problemeve tjera HIV/SIDA Lëndime Djegie Helmim

Kush duhet të bëjë triazhë? I tërë personeli I doktorëve I kyçur në kujdesin ndaj fëmijëve të sëmurë duhet të jetë I përgaditur të bëjë vlerësim të shpejtë për identifikimin e numrin e vogël të fëmijëve të cilët janë rëndë të sëmurë dhe të cilët kanë nevojë për trajtim urgjent. Sit ë bëhet triazhë? Hapat RrFCD:

- Rrugët e frymëmarjes; - frymëmarje; - cirkulim/koma/konvulzione; - dhidrim.

Triazha e lëndimeve kraniocerebrale (LKC) - GCS (Shkalla e Gllazgovit për komë - Glasgow Coma Scale): 3-8 koma (e rëndë) = institucioni neurokirurgjik 9-12 LKC mesatare = qendra traumtologjike 13-15 лесни КЦП = qendra kirurgjike më e afërt

Burim: WHO. Manual for the health care of children in humanitarian emergencies. Geneva; 2008: 3-14.

po

po

pojo

jo

73

Rezyme nga e integruara për rast process i menaxhimit (RIRPM)

Thelbi I strategjisë për menaxhim të integruar për vlerësimin e sëmundjeve të fëmijëve është e integruara për rast menaxhim të problemeve më të shpeshta në moshën fëmijërore. E integruara për rast menaxhim bazohet në detektim të rastit duke sgfrytëzuar shenja të thjeshta klinike dhe trajtim empirik. Të shfrytëzohen sa më pak që është e mundur shenja klinike dhe teste laboratorike

NËSE NUK ËSHTË URGJENT REFERONI

NËSE ËSHTË URGJENT REFERONI

TRAJTONI FËMIUN: jipni barna orale në institucionin shëndetësor dhe/ose këshilloni kujdestarin e fëmiut. Bëni imunizimin.

NDJEKJA e kujdesit shëndetësor: bëni ndjekjen e kujdesit kur famia këthehet në institucionin shëndetësor dhe nëse është e duhur, bëni vlerësimin e përsëdytur të fëmijës për probleme të reja

Burim: WHO. Manual for the health care of children in humanitarian emergencies. Geneva; 2008: 3-14.

Për të gjithë fëmijët e sëmurë të sjellur në institucionin shëndetësor

Bëni VLERËSIMIN e fëmiut: Në cilën moshë është? Kontrolloni shenjat e përgjithshme1. Pyetni për simptomet kryesore2. Kontrollojeni çdo një fëmijë për malnutrim, anemi dhe statusin imunizues dhe për HIV infeksione në nivele të përgjithëshme epidemike të HIV it.

KLASIFIKONI sëmundjety e fëmiut: Shfrytëzoni system për trijazhë që ti klasifikoni simptomet kryesore tek fëmiu dhe të ushqyerit e tij, anemi ose statusi I të ushqyerit

IDENTIFIKONI TRAJTIME URGJENTE PRE-REFERALE

IDENTIFIKONI TRAJTIM

TRAJTONI FËMIUN: Jipni trajtime urgjente pre-referale

KËSHILLONI NËNËN: vlerësoni të ushqyerit e fëmiut, duke e përfshirë të dhënunit gji dhe zgjidhni problemet me të ushqyerit.

REFERONI PËR FËMIUN 1: në gjendje urgjente, mund të mos ekzistojë mundësia për referim; rastet duhet të trajtohen në institucionin sipas protokolit.

1 Shenja të përgjithshme për rrezik kyçin konvulzione, paaftësi për pirje ose dhënie gji, vjellje ose letargji, ose po gjendje të alivanosur. 2Simptome kryesore janë diareja, të kollurit ose vështirësi gjatë marrjes të frymës, ethe, malnutrim, anemi, dhe ose probleme për vlerësimin e të cilave duhet të ekzistojnë protokole.

74

Grafikon 12. Paraqitje skematike e mbrojtjes shëndetësore spitalore primare,

sekondare dhe terciare

КЛИНИКИ И

ИНСТИТУТИ

2033 кревети

(21,5%)

Кл.за ХИРУРШКИ

БОЛЕСТИ

„Св.НАУМ ОХРИДСКИ“

171 кревети

(1,8%)

ЗАВОД ЗА

МЕД.РЕХ.

215 КРЕВЕТИ

(2,3%)

СПЕЦИЈАЛНИ

БОЛНИЦИ

818 кревети

(8,7%)

Вкупно: 3280 кревети (34,7%)

КЛИНИКА ЗА

МАКСИЛОФ.ХИР.

43 кревети

(0,5%)

ОПШТИ БОЛНИЦИ

4055 кревети

(43,0%)

СПЕЦИЈАЛНИ

БОЛНИЦИ

1391 кревети

(14,7%)

ЦЕНТРИ ЗА

РЕХАБИЛИТАЦИЈА

+ БАЊИ

602 кревети

(6,4%)

Вкупно: 6048 кревети (64,1%)

Вкупно: 112 кревети (1,2%)

ВКУПНО КРЕВЕТИ ВО 2006 г.: 9440

75

Burim: Karta e shëndetësisë e Republikës të Maqedonisë 2006