Początki amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej

5/14/2018 Pocz tki ameryka skiej antropologii kulturowo-j zykowej - slidepdf.com

http://slidepdf.com/reader/full/poczatki-amerykanskiej-antropologii-kulturowo-jezykowej

1

Piotr P. Chruszczewski HANDOUT

WWW.CHRUSZCZEWSKI.INFO

Początki amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej

Z uwagi na swój ciężar gatunkowy, tj. bogactwo metodologiczne, konsekwencję w

realizacji zamierzonych projektów, oraz zbieżność z proponowanym w tej pracy

modelem prowadzenia badań, celowe będzie przybliżenie czytelnikowi bardzopragmatycznego podejścia do badań kulturowo-antropologicznych, jakie miało

miejsce w Stanach Zjednoczonych na początku historii ich państwowości. Prace

tego rodzaju były prowadzone przez przedsiębiorczych, i wręcz brawurowo

odważnych badaczy, wywodzących się często spoza Ameryki.

Prapoczątków 1 amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej należy

upatrywać w tekstach i przedsięwzięciach ściśle związanych z dyskursem

religijnym purytanów, którzy czuli się zobowiązani do nawracania spotykanej

ludności autochtonicznej. Z pobudek ściśle religijno-misjonarskich zrodziły się

pierwsze, często jeszcze bardzo nieporadne, studia nad językami Indian

amerykańskich. Podstawowym założeniem tych pierwszych protestantów,

żyjących już na nowym dla nich kontynencie, było przysposobienie każdego

człowieka w taki sposób, aby mógł samodzielnie czytać Biblię we własnym języku

narodowym. Stąd wynika często podejmowana, choć z bardzo różnymi wynikami,nauka języków autochtonicznych obu Ameryk. W tym też czasie pojawia się kilka

prób tłumaczenia Biblii na języki lokalne, pisze się także katechizmy, tłumaczy

psałterze i inne materiały natury stricte religijnej. Prym w tego typu aktywnościach

w latach 1660-tych i 1670-tych wiedzie John Eliot. Trzeba też pamiętać, że już w

1 Oprac., m.in., na podstawie rozprawy Dona D. Fowlera (2000).



2

1643 roku pojawia się praca Rogera Williamsa2 pt. A Key into the Language of

America zawierająca informacje językowo-etnograficzne dotyczące Indian

Narragansett. Prapoczątki etnografii i badań antropolingwistyczych w Ameryce są

głęboko zanurzone w dyskursie religijnym i podporządkowane jego celom

bardziej praktycznym niż szerszym badaniom kulturowym czy językowym. W

latach 1700-tnych żyją i pracują, m.in., Benjamin Franklin, David Rittenhouse,

Benjamin Rush, Thomas Jefferson, którzy aktywnie uprawiają różne dziedziny

wiedzy, osadzone w szeroko pojmowanej antropologii. Za sprawą Franklina, w

1743 roku zostaje utworzone Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne (ang. American Philosophical Society ), a za sprawą Johna Adamsa w 1780-tym roku

powstaje w Bostonie Amerykańska Akademia Nauki i Sztuki (ang. American

Academy of Arts and Sciences ).

Francuscy badacze, Georges Louis Leclerc (Comte de Buffon), oraz

Cornelius de Pauw byli zdania, że rośliny, zwierzęta i ludzie Nowego Świata są

słabi i niedorośli w porównaniu z przedstawicielami gatunków Starego Świata, co

rozpoczęło trwającą niemal do 1900-go roku dysputę, w której czynnie

uczestniczył również Thomas Jefferson3 (1743–1826), bardzo dobrze zdając

sobie sprawę z tego, że tak języki jak i kultury Indian amerykańskich są zagrożone

wymarciem i w stosunkowo krótkim czasie mogą całkowicie zaniknąć. Jefferson

był także żywo zainteresowany gromadzeniem informacji o Indianach w celach

ściśle polityczno-dyplomatycznych, które mogłyby ułatwić rozwój terytorialny

Stanów Zjednoczonych. Jefferson, opracowując listy słów nieznanych sobiejęzyków autochtonicznych Ameryki, zdawał sobie sprawę z tego, że Indianie

Ameryki bardzo różnią się od siebie, tym samym zapoczątkowując badania

prowadzące do wypracowania standardów klasyfikacji plemion ludności Nowego

Świata. Natomiast, postulując zbieranie list słów z poszczególnych języków

2 Zob. Roger Williams ([1643] 1973).3 Zob. Antonello Gerbi (1973); Thomas Jefferson ([1784] 1998).



3

natywnych Ameryki, proponował także prowadzenie ich systematycznych

porównań (badania kontrastywne) w celu wypracowania genetycznej (wewnątrz-

językowej) klasyfikacji tych języków, co wedle Jeffersona mogłoby pozwolić na

poznanie odpowiedzi na pytanie o pochodzenie Indian. Trzeba pamiętać, że

Thomas Jefferson, był uważany za propagatora oświeceniowych idei, czemu nie

przeszkadzało to, że sam posiadał nie tylko służących, ale i niewolników oraz

przychylał się do przenoszenia Indian do rezerwatów 4.

Jedną z pierwszych – jeśli nie pierwszą – próbą odpowiedzi na pytanie o

pochodzenie Indian amerykańskich była praca Benjamina Smitha Bartona pt. New Views of the Origin of the Tribes and Nations of America , opublikowana w 1797 roku.

Niestety, była to dość nieudana próba, głównie ze względu na brak

obszerniejszego materiału językowego, który pozwoliłby na porównania.

Natomiast Thomas Jefferson zbierał słowa z języków Indian amerykańskich i

układał je w następujące kategorie: części ciała, liczby, zjawiska astronomiczne i

meteorologiczne. Mimo tego, że spora część materiałów zgromadzonych przez

Jeffersona bezpowrotnie zaginęła, to sposób prowadzenia badań, jak i ich

tematyka były kontynuowane przez następny bez mała wiek. Co więcej, Jefferson

może uchodzić także za ojca amerykańskich badań antropoarcheologicznych,

bowiem jako pierwszy nie tylko zbadał zawartość jednego z kurhanów na jednej

ze swoich posiadłości, opisał i przedstawił drukiem raport ze znaleziska5, ale też

przyczynił się do opublikowania okólnika6, w którym postulował systematyczne

kompilowanie tak językowych, jak etnograficznych, historycznych, orazarcheologicznych danych i przedmiotów (takich jak: mapy, plany, dokładne opisy

miejsc, itp.), dotyczących wszelkich aspektów życia Indian amerykańskich.

Wszelkie dane tego typu były przez następnych kilkadziesiąt lat skrupulatnie

4 Zob. Anthony F. C. Wallace (1999).5 Zob. Thomas Jefferson ([1784] 1998).6 Zob. Thomas Jefferson ([1799] 1809).



4

zbierane i przechowywane przez American Philosophical Society (APS) oraz przez

American Antiquarian Society (AAS). W APS językami Indian oprócz Jeffersona,

szczególnie byli zainteresowani Benjamin S. Barton, Peter Stephen Du Ponceau

oraz Albert Gallatin. W 1838 roku Du Ponceau (1760–1844) w swoim dzienniku

opisując języki Indian Delaware i Onondaga, pisze, że „charakter tych języków

pozwala filologom określić je mianem języków polisyntetycznych” 7. Termin,

którego użył Du Ponceau jest stosowany do dzisiaj.

Wielkim problemem na jaki natrafiali wcześni badacze języków Indian

amerykańskich przy kompilowaniu list słów była pisownia tychże słów. Aby temuproblemowi choć częściowo zaradzić, John Pickering (1777–1846) publikuje w

1820 roku swoją pracę pt. “On the Adoption of a Uniform Alphabet for the

Indian Languages of North America”. Publikacja ta nie zaradziła problemowi w

całości ale wskazała kierunek nieodzownych badań w tamtym czasie.

Omawiając początki badań języków Indian amerykańskich trzeba koniecznie

wspomnieć o pracach badacza szwajcarskiego pochodzenia i ministra skarbu w

gabinecie Jeffersona – Alberta Gallatina (1761–1849). Gallatin sprawował wiele

funkcji w polityce Stanów Zjednoczonych (był, m.in., członkiem Kongresu i

wysłannikiem rządu USA do Francji i Anglii), a zajmowane stanowiska i zawarte

kontrakty pozwoliły mu zgromadzić w swojej prywatnej bibliotece większość prac

wydrukowanych w USA i w Europie, zawierających etnograficzne opisy różnych

plemion indiańskich i kompilacje słów w ich rodzimych językach. To z kolei

pozwoliło Gallatinowi na publikację w 1836 roku swojej pracy pt. “Synopsis of North American Indian Languages”, która niemal do końca dziewiętnastego

wieku była podstawową pracą klasyfikującą języki Indian amerykańskich. Kilka

innych pionierskich prac z tamtego okresu można znaleźć w periodyku pt.

7 Peter S. Du Ponceau (1838), zob. też Lyle Campbell (1997). O badaniach języków indiańskichprowadzonych przed Franzem Boasem pisze też Ives Goddard (1996).



5

Transactions of the American Antiquarian Society 8 założonym w 1812 roku przez

Isaiasha Thomasa w Worcester w stanie Massachusetts. To właśnie American

Antiquarian Society można by uznać za pierwsze stowarzyszenie postulujące

badania o charakterze komparatywno-antropologicznym i językowo-

antropologicznym. W 1842 roku Albert Gallatin staje się pierwszym prezesem

nowozałożonego American Ethnological Society , którego spotkania mają charakter

dość kameralny, a uczestniczą w nich głównie przedstawiciele elity społeczności

(głównie pisarze, podróżnicy, artyści, politycy, bankierzy), jak np. Henry Rowe

Schoolcraft, E. G. Squire, John Russell Bartlett, John Lloyd Stephens, John MixStanley, ale także Edgar Allan Poe. Towarzystwo spotyka się często u Gallatina w

domu i nie tylko zapożycza termin etnologia (użyty po raz pierwszy przez

Alexandra André Chavannesa w 1787 lub 1788 roku do określenia „historii

ludzkiego postępu w cywilizacji”), ale redefiniuje go do określenia „studiów nad

ludzkimi rasami” kładąc nacisk na określenie miejsca każdej z ras w szerszym

porządku świata9. Po śmierci Gallatina w 1849 roku stowarzyszenie zamiera, żeby

odrodzić się około roku 1900-tnego i dalej koncentrować swoje wysiłki na

badaniach historii, kultury i języków Indian amerykańskich.

Inną pracą wartą odnotowania z punktu widzenia historii metodologii

badań antropolingwistycznych jest opublikowana przez gubernatora Terytorium

Michigan – Lewisa Cassa (1782–1866) w 1823 roku praca pt. Inquiries, Respecting

the History, Traditions, Languages, Manners, Customs, Religion, etc. of the Indians Living

within the United States . Publikację tę można opisać jako jeden z pierwszych, jeślinie zupełnie pierwszy podręcznik do pracy w terenie, dotyczący pracy z Indianami

amerykańskimi, a zawierający listy pytań i dokładne instrukcje jak zbierać dane w

terenie, będąc w bezpośrednim kontakcie z lokalnymi konsultantami. Publikacja

Cassa podawała modelowe zasady prowadzenia badań terenowych i była bardzo

8 Zob. np. Caleb Atwater (1820).9 Don D. Fowler (2000: 27).



6

ceniona w Stanach Zjednoczonych w dziewiętnastym wieku. Sam Lewis Cass

przysłużył się też metodologii badań antropolingwistycznych występując w 1826

roku z postulatem całościowego zestawienia nazw plemion Indian Ameryki, ich

języków i kultur10.

Henry R. Schoolcraft (1793–1864) dołączył, jako geolog–mineralog, do

badań prowadzonych przez Lewisa Cassa w 1821 roku przy eksploracji rejonu

Wielkich Jezior. W 1822 roku Cass mianuje go „agentem do spraw Indian” w

Sault St. Marie. W ciągu następnego roku Schoolcraft poślubił Jane Johnson z

plemienia Indian Ojibwa i aktywnie z wielkim zapałem studiował języki i kulturęplemienia swojej żony, co zaowocowało wieloma publikacjami na temat języka

Indian Ojibwa, kultury, kosmologii, itp. W stosunkowo krótkim czasie Schoolcraft

znacznie rozbudował pomysł Cassa i prowadził działania w kierunku zebrania

całościowej kompilacji dotyczącej różnych kultur Indian amerykańskich, co

doprowadziło do opracowania Cyclopedia Indianensis . Schoolcraft z sukcesem

prowadził szeroko zakrojony lobbing w celu zebrania rządowych funduszy na

dalsze badania. W związku z tym, w 1847 roku Kongres USA po raz pierwszy w

historii przeznaczył pieniądze na tego typu projekt badań11 pomysłu Schoolcrafta.

Kwestionariusz Schoolcrafta był rozsyłany do możliwie największej ilości agentów

do spraw Indian, podróżujących handlarzy, oficerów armii USA i misjonarzy.

Przez ponad dziesięć lat Henry R. Schoolcraft zbierał i analizował otrzymywane

kwestionariusze12, publikując ich wyniki w pracy, która, pomimo sporej ilości

niedociągnięć, stała się pierwszym wielkim quasi-encyklopedycznym almanachemna temat rdzennych mieszkańców Stanów Zjednoczonych13.

10 Zob. Lewis Cass (1826).11 Kongress USA przeznaczył wtedy na badania języków i kultur Indian amerykańskich $ 12 000.12 Pracę Schoolcrafta opisuje Richard G. Bremer (1987); wykaz plemion indiańskich Schoolcrafta z

komentarzem publikuje Frances S. Nichols (1954).13 Zob. Henry R. Schoolcraft (1847; 1851–1857).



7

Z samych początków studiów nad współczesnymi rdzennymi mieszkańcami

Ameryk warto jeszcze pamiętać o kolekcjach historycznych i etnograficznych

informacji zgromadzonych przez hiszpańskich misjonarzy. Należy mieć na

uwadze fakt, że zbiory tego typu były gromadzone na miejszą lub większą skalę w

zasadzie przez każdego misjonarza i towarzyszyły każdej wyprawie misyjnej,

ułatwiając misjonarzom dotarcie do mentalności tubylców w celu nawrócenia ich

na chrześcijaństwo. Z prac o dużym rozmachu i cieszących się wielkim uznaniem

wskazać można na studium historyczno-etnograficzne poświęcone Aztekom pióra

brata Bernardino de Sahagũn (1499–1590), pt. General History of the Things of New Spain , powstałe w latach 1500-tnych14 czy prace ojca Francisco Javiera

Clavigero (1731–1787)15 – Kreola urodzonego w Veracruz, który wstąpił do

zakonu Jezuitów w 1748 roku i poświęcał się studiom teologicznym,

filozoficznym, historycznym, językowym (m.in. studiując język nahuatl) i

teoretyczno lingwistycznym, co zaowocowało stworzeniem gramatyki języka

nahuatl, opublikowaną pod tytułem Rules of the Aztec Language , oraz powstaniem

bardzo rozpowszechnionej swego czasu Historii Meksyku 16 opublikowanej w języku

włoskim (w latach 1780–81) i przetłumaczonej na język angielski (opublikowanej

w Londynie w 1787 roku i w Filadelfii w 1804 roku), i na język niemiecki

(opublikowanej w Lipsku w 1789 roku). Historia ta musiała być w swoim czasie

przedmiotem pogłębionych studiów tak Alberta Gallatina, Alexandra i Wilhelma

von Humboldtów, jak i Thomasa Jeffersona.

Zmiana rozłożenia nacisku w metodologii prowadzonych badańantropologicznych, etnograficznych i częściowo też lingwistycznych następuje

wraz z pojawieniem się w druku i w ogólnej świadomości badaczy tamtych czasów

14 Zob. prace Luisa N. D’Owlera (1987) oraz tłumaczenia na język angielski prac Brata Bernardino deSahagũn autorstwa Arthura J. O. Andersona i Charlesa E. Dibble’a (1952–1982).

15 Zob. pracę poświęconą Francisco J. Clavigero autorstwa Charlesa E. Ronana (1973).16 Francisco Javier Clavigero ([1787] 1979).



8

rozpraw Lewisa Henry’ego Morgana (1818–1881), który po ukończeniu

studiów prawniczych osiadł w 1844 roku w Rochester, w stanie Nowy Jork,

wstępując tam do tajnego bractwa o nazwie „Wielki Zakon Irokezów”, przyjąwszy

imię Skenandoah. Ciekawym faktem jest to, że w wielu miastach stanu Nowy Jork

pojawiły się bractwa Irokezów, przyjmujące nazwy różnych plemion (np. Seneca,

Mohawk, Onondaga, itp.). Morgan wraz ze swoimi konfratrami całkiem poważnie

potraktował te „zabawy w Indian” i starał się zbierać różnego rodzaju irokeskie

memorabilia – przekazane później do New York State Museum w Albany, i

zgłębiając, o ile tylko to było możliwe, zwyczaje, historię, rytuały, a nawetczęściowo język Irokezów 17. Po około dekadzie mniej intensywnego

zaangażowania w sprawy związane z kulturą Irokezów, Morgan zaintrygowany

irokeskim matriarchatem zaczął pracę nad kwestiami dotyczącymi związków

rodzinnych i ich nazewnictwa18. Lustrzanym odbiciem prac prowadzonych przez

Morgana nad materiałem wśród Irokezów były prace Stephena Returna Riggsa

prowadzone nad zagadnieniami związanymi z językiem i z patriarchalną

organizacją Indian Dakota19.

W 1877 roku Lewis Henry Morgan publikuje swoją pracę pt. Ancient Society

or Researches in the Lines of Human Progress from Savagery through Barbarism to

Civilization , w której stara się dowieść, że model ludzkiej ewolucji wiedzie od

dzikości (ang. savagery ) przez barbarzyństwo (ang. barbarism ) do cywilizacji (ang.

civilization ). Przez jakiś czas model rozwoju społeczeństwa Morgana zdaje się

nawet dobrze funkcjonować w środowisku naukowym. Ale to lekarz z wykształcenia, Daniel Garrison Brinton (1837–1899) jest pierwszą osobą w

dziejach Stanów Zjednoczonych, która oficjalnie pracowała (choć bez

wynagrodzenia) jako profesor etnologii na stanowisku ustanowionym w 1886 roku

17 Zob. monografię Carla Reseka (1960) poświęconą sylwetce Lewisa H. Morgana.18 Lewis H. Morgan (1871).19 Zob. Stephen R. Riggs (1852).



9

w University of Pensylvania . Brinton zebrał i ogłosił drukiem wiele tekstów języka

Majów, zajmował się też wypracowaniem klasyfikacji języków Ameryk,

interpretował lejtmotywy zbieranych przez siebie mitów i podań w oparciu o tzw.

„ psychic unity of mankind ”, co w pewnym uproszczeniu można by uznać za

podwaliny myślenia strukturalistycznego rozbudowane cały wiek później przez

Claude Lévi-Straussa20. Drugie w historii USA stanowisko profesora w omawianej

dyscyplinie otrzymał Frederick Ward Putnam (1839–1915) w 1887 roku na

Harvardzie. Putnam, będący społecznikiem duchem i sercem, organizował

wystawy inicjując współpracę między wieloma muzeami. To właśnie jego poparcie w konkursie zorganizowanym w 1896 roku przesądziło o zatrudnieniu

niemieckiego emigranta – Franza Boasa na University of Columbia , który miał już

niebawem nieodwracalnie zmienić zadania i metody badawcze etnologii

uprawianej dotychczas w Stanach Zjednoczonych i zapoczątkować studia

antropologii językowej i językoznawstwa antropologicznego. W 1879 roku zostaje

powołane do życia Bureau of (American) Ethnology , którego pierwszym dyrektorem

mianowany jest John Wesley Powell (1834–1902), z pasji kulturoznawca, z

wykształcenia geolog. W swojej publikacji z 1878 roku Powell definiuje

środowisko, technologię oraz kulturę jako jedną i nierozłączną jednostkę 21, i tej

integracyjnej definicji trzyma się w swoich dociekaniach naukowych i terenowych,

poświęcając wiele czasu i wysiłku badaniom praktyk kulturowych Szoszonów i

Indian Ute. Pod jego zarządami Biuro Amerykańskiej Etnologii ( BAE ) zajmowało

się przede wszystkim sporządzaniem mapy rozmieszczenia Indian, orazklasyfikacją ich języków dla celów administracyjnych rządu USA, z tych prac

powstają między innymi takie publikacje, jak kompendium z 1891 roku autorstwa

Powella pt. “Indian Linguistic Families North of Mexico” czy publikacja Hodge’a

z 1907 roku pt. Handbook of American Indians North of Mexico, które są w części

20 Zob. Claude Lévi-Strauss ([1958] 1963/2000).21 Zob. John Wesley Powell (1878).



10

podręcznikami języków Indian amerykańskich zaopatrzonymi niekiedy częściowo

w gramatyki opisowe wybranych języków. Słabością tych gramatyk było to, że

każdy język opisywany był za pomocą innej terminologii, co zdecydowanie

utrudniało ich odbiór.

Pamiętać należy, że badania wzmiankowane powyżej prowadzone były dalej

głównie w celach administracyjnych, a tylko przy okazji zadawano sobie trud

podjęcia próby znalezienia wspólnego ogniwa łączącego mieszkańców Nowego

Świata ze Starym Światem, jak też znalezienia definitywnej odpowiedzi na pytanie

skąd i w jaki sposób mieszkańcy obu Ameryk znaleźli się tam gdzie ich zastaliEuropejczycy w 1492 roku i w następnych latach.

Amerykańska antropologia językowa – od relatywizmu do wzorów kultury

Bardzo specyficzny rozwój historii antropologii (spowodowany napływem wielkiej

rzeszy emigrantów), który miał miejsce w USA, wydaje się jedną z głównych

przyczyn powstania i dynamicznego rozwoju językoznawstwa antropologicznego

właśnie w USA, gdzie początków tej dyscypliny naukowej można upatrywać w

pracach naukowych i zabiegach organizacyjnych Franza Boasa, badacza

pochodzenia niemieckiego, którego pierwsze lata formacji naukowej miały miejsce

w Niemczech, a który związał na stałe swoje życie naukowe z UniwersytetemColumbia w Nowym Jorku. Dzięki bezpośrednim działaniom Boasa, a później

jego uczniów, powstały wszystkie pierwsze instytuty antropologii w Stanach

Zjednoczonych. To również Franz Boas wykształcił pierwsze pokolenie

antropologów, których silny wpływ odczuwa się do dzisiaj w badaniach

lingwistyki antropologicznej i to nie tylko w badaniach amerykańskich.



11

W początkach swojego istnienia przedmiotem badania antropologii w

Stanach Zjednoczonych stały się języki Indian amerykańskich. Celem badawczym

zaś najczęściej było pochodzenie badanych języków, ich geograficzna dystrybucja

oraz ich genetyczne i kulturowe związki. Powyższe zadania badawcze były

integralnymi elementami przedsięwzięcia zakrojonego na zdecydowanie szerszą

skalę, a które na dobrą sprawę trwa do dzisiaj, i rozszerzyło się na niezliczoną

rzeszę badaczy pracujących na całym świecie. Podstawowym założeniem tego

przedsięwzięcia jest określenie podstawowych zależności zachodzących między

językiem a kulturą. Wedle Boasa związki języka z kulturą polegały na tym, żekategorie językowe są zawsze nieuświadomione, i stąd nie mogą podlegać

racjonalizacji. Użytkownicy języka nie mogą, jak twierdził Boas, zaburzyć kategorii

języka i co za tym idzie, także kultury. Identyfikację treści kulturowych za pomocą

narzędzi językowych uważał Boas za gwarancję wyższego stopnia autentyczności

jakiegokolwiek badania etnograficznego.

Zapoczątkowując cały nurt badań dotyczących nieuświadomionej natury

zjawisk językowych, Franz Boas był ojcem myśli ochrzczonej później mianem

tzw. hipotezy Sapira–Whorfa, wedle której nieuświadomione formy językowe

warunkują kulturowo określone formy zachowania22.

Podstawowe założenia metodologiczno-badawcze Franza Boasa można

przedstawić w następujący sposób:

kultura zawiera się bardziej w symbolicznej myśli niż w obserwowalnym

zachowaniu;

nierozdzielność języka, myśli i rzeczywistości umieszcza badania językowe w

centrum badań kulturowych;

bazą danych dla etnologii, językoznawstwa oraz psychologii są kolekcje tekstów

w językach natywnych (i ich tłumaczenia);

22 Zob. Ben G. Blount (red.) ([1974] 1995).



12

za wszelką cenę należy zachować teksty w ich oryginalnych językach powstania;

tradycje zawsze adaptują się do nowych warunków, i pomimo licznych zarzutów

kierowanych w stronę Boasa, że studiuje umierającą w pamięci swoich

rozmówców kulturę przeszłości „nieskażoną” jeszcze kontaktem z Zachodem,

to właśnie te praktyki kulturowe rozmówców Boasa częstokroć zachowane

tylko dzięki niemu, przedstawiają tradycję podatną na zmiany i stąd też

adaptującą się do zmiennych warunków 23;

praca nad tekstami powstającymi w swoich naturalnych warunkach kulturowych

i zażyłość nawiązanych kontaktów, doprowadziła do uznania rdzennych

Amerykanów jako ekspertów w dziedzinie swojej kultury, a nie jak poprzednio,

tylko jako obiekty studiów;

podkreśla się etykę współpracy i rozwoju przyjacielskiego układu: badacz –

respondent (tj. konsultant językowo-kulturowy)24.

Już bardzo wcześnie w swojej karierze Franz Boas25 rozwinął kilka swoich

kluczowych przekonań. Jego przekonania w naturalny sposób definiowały teżmetodologię prowadzonych badań. Boas wychodził z założenia, że antropologia

uległa pokusie przedwczesnych generalizacji opartych na teoriach ewolucyjnych,

które zaburzyły rzeczywistość zróżnicowania kulturowego ujawnionego przez

badania etnograficzne. Ponadto Boas był zdania, że historia i psychologia

stanowią kluczowe podejścia do kultury, gdzie historia ustanawia odpowiednią

bazę dla dalszych generalizacji. Podkreślał również, że rasa, języki i kultura są

analitycznie odrębne, i stąd wyprowadzał swoje przekonanie, że nie jest możliwe

ustalenie pojedynczej typologii kultury. Priorytetem studiów Franza Boasa były

empiryczne studia autochtonicznych kultur i języków Ameryki, gdzie kluczem do

23 Przez tradycję i praktykę kulturową jest rozumiane tutaj wszystko to, co ustanawia kontynuacjęprzeszłości, jest procesem podejmowania decyzji w świetle znanych faktów i sprawdzania ich w zbiorowym doświadczeniu określonej społeczności mownej.

24 Regna Darnell (2008: 42).25 Zob. Franz Boas (1896, [1911a/1916], 1911b).



13

tych studiów była praca w terenie, wywiady przeprowadzane z lokalnymi

informatorami-ekspertami, zapisywane w formie tekstów, przy ogólnym braku

obserwacji uczestniczącej (ang. participant observation ) tak powszechnej na

późniejszym etapie rozwoju badań atntropologicznych. Boas uznawał wszystkie

cztery subdyscypliny antropologii (tj. antropologię socjokulturową, antropologię

fizyczną, archeologię i językoznawstwo) jako komplementarne względem siebie

subdyscypliny, będące uzupełniającymi się środkami potrzebnymi do prowadzenia

studiów w celu dokonania historycznej rekonstrukcji kultur przedpiśmiennych

(ang. nonliterate cultures ). Język był kluczowym elementem paradygmatu badańBoasa, bowiem, po pierwsze, stanowił narzędzie zapisu tekstów w językach

natywnych, a po drugie, Boas uważał języki natywne za pierwszorzędne narzędzia

umożliwiające wejście do świadomości użytkowników badanych języków. To

właśnie Franz Boas zapoczątkował charakterystyczne przejście do rozumienia

kultury jako zjawiska odmiennego od cywilizacji, zawierającego tak materialne, jak

i społeczne i symboliczne zasoby i wytwory człowieka. Co więcej, słowo „kultura”

zaczęło być używane w liczbie mnogiej, bowiem zaczęto wyróżniać odrębne grupy

badanych autochtonicznych mieszkańców Stanów Zjednoczonych właśnie za

pomocą tego terminu. Można by dodać, że tego terminu używano także w

znaczeniu „społeczności mownej”26.

Sam Franz Boas był wyjątkowo niechętny formułowaniu jakichkolwiek

teoretycznych generalizacji; tym bardziej była mu obca kwestia istotna i paląca

potrzeba początku dziewiętnastego wieku, a była nią potrzeba usystematyzowaniaosiągniętej wiedzy, i przedstawienia jej w formie podręcznika. Naturalną koleją

rzeczy więc, dopiero uczniowie Boasa przysposabiali sobie i rozwijali

poszczególne myśli swojego promotora. Podobnie czynili z kwestią podręcznika.

26 Zob. Sydel Silverman (2005: 261–262).



14

Przy nieprzezwyciężonej niechęci Boasa do pisania tego typu prac, musieli się tym

zająć w następnych dekadach jego uczniowie.

Alfred L. Kroeber27 (1876–1960) był przekonany, że antropologia jest

odrębną dyscypliną nauki w stosunku do nauk ścisłych, humanistycznych czy nauk

społecznych, a to, co czyni ją odrębną dyscypliną jest to jej centralne pojęcie

kultury. Istotę kultury Kroeber pojmował jako „ ponadorganiczność [ang.

superorganic ], posiadającą moc wykraczającą poza punkt widzenia bądź sprawczość

jednostek ją tworzących”28. Kroeber przedstawił hipotezę o całkowitej

niezależności zjawisk kulturowych od zjawisk organicznych. W kategorii zjawisk organicznych umieszczając przede wszystkim zjawiska natury biologicznej i

psychologicznej. Kultura wedle Kroebera jest kolejnym etapem, różnym od

niższych szczebli rozwoju ludzkości, na co Edward Sapir przedstawił niemal

natychmiastową krytykę, stawiając Kroeberowi już w tytule swojej polemiki

retoryczne pytanie, czy faktycznie potrzebujemy ponadorganiczności 29? Alfred L.

Kroeber kontynuował badania Franza Boasa, nadając im jednak swój własny,

bardziej teoretyczny i syntetyczny, kierunek badań nad formami kulturowymi, ich

wzorami spójnościowymi i kreatywnością kulturową. Badania te prowadził

Kroeber, stosując przede wszystkim metodologię badań historycznych i

podkreślając wagę klasyfikacji i badań ilościowych, co dało początek podejściom

ukierunkowanym na etnologicznie ważne rejony kultur autochtonicznie

amerykańskich (ang. culture-area approach ). Badacz ten był jednym z pionierów

wyodrębniających nową dziedzinę wiedzy, ustanawiając jej zakres, metody pracy iprzedmiot badania30. Metoda opisu rejonów kultur oraz projekt dystrybucji

27 Zob. też szkic biograficzny Alfreda L. Kroebera w tekście Piotra P. Chruszczewskiego (2006c).28 Alfred L. Kroeber (1917) “‘superorganic’, having a force beyond the perspective or agency of the

individuals composing it”.29 Edward Sapir (1917). Zob. również późniejszą pracę Sapira (1924), w której rozwija swoje

wcześniejsze przemyślenia dotyczące hipotezy Kroebera.30 Zob. Alfred L. Kroeber ([1939] 1963).



15

elementów kultur (ang. culture element distribution ) miał na celu dostarczenie wielkiej

ilości danych, na podstawie których można by opracować model wyodrębnienia

cywilizacji, przy założeniu postępu w ich rozwoju. Niestety, sam Kroeber

niesłusznie uznał ten projekt za nieudany, ponieważ pomimo opracowania

dokładnego teoretycznego modelu antycypowanych wyników, oraz wieloletniej

pracy całego szeregu osób, i zgromadzenia bardzo dużej ilości danych

terenowych, Kroeber nie był w stanie wyabstrahować syntetycznych modeli

dynamicznej zmiany cywilizacyjnej.

Edwarda Sapira (1884–1939) można by określić jako jednego z nielicznychuczniów Franza Boasa, którzy kładli szczególnie duży nacisk na rozwijanie zgoła

europejskiego paradygmatu językoznawstwa ogólnego. Jak już było wspomniane,

publikacja Kroebera dotycząca kultury, rozumianej jako wyższy – ponadorganiczny –

etap rozwoju społeczeństw, spotkała się z błyskawiczną krytyką ze strony Sapira,

postulującego teorię języka, społeczeństwa i kultury, podkreślającą zaangażowanie

jednostek przez swoje normy i wartości kulturowe. Sapir, nie zaniedbując swojej

ekstensywnej pracy w terenie, skłaniał się ku wypracowaniu psychologicznego

modelu (teraz można powiedzieć kognitywnego ) konstruowania idio-rzeczywistości

kulturowej każdego z członków badanego społeczeństwa. Stosując filologiczne

metody przy badaniu języków Indian amerykańskich, i na tej podstawie pracując

nad historycznymi rekonstrukcjami kultur w oparciu o ich językowy korpus

tekstów, Edward Sapir podkreśla genetyczne związki języków 31. Edward Sapir

coraz bardziej był zainteresowany związkami języka z kulturą oraz związku jakiobserwuje się między kulturą a jej poszczególnymi uczestnikami. Przemyślenia te

dały Sapirowi asumpt do stwierdzenia, że kultura nie jest ograniczeniem

człowieka, ale że to człowiek przysposabia zastane elementy kultury do swoich

celów. Zanim Sapir poświęcił się dydaktyce spędził około piętnaście lat

31 Zob. Edward Sapir (1999).



16

wykonując różnego rodzaju prace kuratorskie i badawcze w kanadyjskich

muzeach. To właśnie praca dydaktyczna postawiła na jego drodze Benjamina Lee

Whorfa, z którym razem wypracowali hipotezę zwaną dalej ich nazwiskami, a

wedle której struktury gramatyczne różnych języków są nieporównywalne,

bowiem to one kształtują sposób, w jaki użytkownicy języka postrzegają i

klasyfikują widziany przez siebie świat32 (zob. językowy obraz świata 33 ).

Uczeń Sapira, chemik z wykształcenia – Benjamin Lee Whorf (1897–1941)

znacznie rozbudował hipotezę zasugerowaną przez Sapira, sugerując, że struktury

językowe jakimi się posługujemy mają bezpośrednie przełożenie na nasze myśli, ico za tym idzie, też na naszą kulturę, co łączy się ze stwierdzeniem, że każdy język

jest ściśle związany z określonym obrazem świata w nim zapisanym 34. Trudno

zgodzić się z radykalną wersją tzw. hipotezy Sapira–Whorfa35, i w związku z tym

była ona bardzo krytykowana, niemniej ostatnimi czasy można znowu zauważyć

wzmożone zainteresowanie tą hipotezą 36. Trudno też oprzeć się myśli, że właśnie

badania relatywizmu językowego spowodowały rozwój polskich badań nad

językiem i kulturą (w Polsce bardzo prężnie badanie tego typu rozwijają się w

ośrodku lubelskim i wrocławskim37 ).

Lata dwudzieste minionego wieku, były w antropologii amerykańskiej sceną

zmiany nacisku w prowadzonych badaniach. Zdecydowanie większą rolę zaczęła

odgrywać psychoanaliza i psychologia Gestalt . Kierunek badań, który powstaje w

ten sposób jest określany jako „szkoła badań nad kulturą i osobowością” (ang.

culture-and-personality school ), i zaliczyć do niej można wiele prac badaczy takich jak,

32 Zob. też np. prace Jerzego Bartmińskiego (2006), Anny Wierzbickiej (1991, 1996, 1999), oraz pracepośrednio odnoszące się do tego tematu np. Stanisława Gajdy (2010), Stanisława Grabiasa (1997).

33 Zob. Regna Darnell (2008: 43); Sydel Silverman (2005: 266–267).34 Zob. Benjamin Lee Whorf (1956).35 Edward Sapir i Benjamin Lee Whorf nie określali kierunku swoich badań mianem hipotezy , niemniej

tak przyjęło się je określać.36 Zob. prace pod redakcją Johna Gumperza i Stephena Levinsona (1996).37 Zob. np. periodyk pt. Język a kultura wydawany we Wrocławiu; dostępny na stronie:

http://www.lingwistyka.uni.wroc.pl/jk/



17

np.: Ruth Benedict (1887–1948), Margaret Mead (1901–1978), Irvinga Halowella

(1892–1974), Roberta H. Lowiego (1883–1957), Clyde’a Kluckhohna (1905–1960),

Ralpha Lintona (1893–1953) czy nawet późniejsze prace Alfreda L. Kroebera

(1876–1960). W tym czasie można też odczuć w badaniach amerykańskich

antropologów wpływ tzw. szkoły brytyjskiej 38. Lowie w 1920-tym roku publikuje

ogólną pracę z perspektywy analityczno-komparatywnej na temat organizacji

społecznej39. W zaledwie kilka lat później Lowie publikuje próbę określenia

etnicznego charakteru Niemców 40.

W tym też czasie Margaret Mead41 prowadzi swoje badania dotyczącekulturowych wzorów dorastania na Samoa w oparciu o przekonanie Franza Boasa,

że kultury ustanawiane są przez odmienne (niewerbalne) konteksty ludzkiego

rozwoju i zachowania. Boas wysyła swoją doktorantkę na Samoa, jak sam napisał

we wstępie do jej książki, „aby mogła wejść w życie mentalne grupy

społeczeństwa prymitywnego”42. Praca Margaret Mead była niewątpliwie pierwszą

próbą wskazania na często zrytualizowane i partykularne zachowania ludzi, którzy

czują potrzebę zachowywania ról społecznych związanych ze swoją płcią. Praca ta

zainspirowała cały szereg badaczy pracujących nad różnymi aspektami tak

niewerbalnego, jak i werbalnego zachowania związanego z płcią. Tego rodzaju

zrytualizowane zachowanie ma tylu swoich zwolenników, co przeciwników.

Uznaje się, że Mead jako jedna z pierwszych zastosowała etnograficzny opis

zachowań społecznych oparty na obserwacji uczestniczącej, postulowanej

wcześniej przez Bronisława Malinowskiego. Inną pracą z opisywanego okresu, obardzo dużej kulturotwórczej sile na polu badań zrytualizowanych zachowań

38 Zob. Adam Kuper ([1973] 1987).39 Robert H. Lowie (1920).40 Robert H. Lowie (1945).41 Zob. np. Margaret Mead (1928).42 “To enter the mental life of a group in a primitive society” Franz Boas (1928; cyt. za Sydel

Silverman 2005: 268).



18

ludzkich jest praca Ruth Benedict43 dotycząca wzorów kultury, w której Benedict,

zaczerpnąwszy terminologię z psychologii klinicznej, opisuje różne sposoby

zachowania w trzech różnych społecznościach. Opisywanymi przez Benedict

społecznościami była „kultura megalomańska” Kwakiutlów, „kultura apolińska”

Indian Zuni, oraz „kultura schizofreniczna” społeczności Dobuans. Praca

Benedict była oczywiście kontynuacją trendu badań relatywizmu kulturowego,

zapoczątkowanego przez jej promotora – Franza Boasa. Wedle hipotezy Ruth

Benedict, każda kultura, rozumiana jako kolektyw ludzi w niej uczestniczących,

żyje w zakresie wyboru ustrukturowanego przez swoją własną tradycję (izintegrowanego wokół pewnych motywów przewodnich), wyodrębnionego z

nieograniczonego zakresu ludzkich możliwości. Stąd opisywanym przez nią

kulturom zostały przypisane różne psychologiczo–psychiatryczne syndromy. Los

każdego indywidualnego uczestnika określonej kultury jest, wedle Benedict, ściśle

skorelowany z tym, w jakim stopniu jego osobowość pasuje do norm i wartości

jakie są nagradzane bądź stygmatyzowane przez kulturę, w której danej osobie

przyszło żyć44.

43 Ruth Benedict (1934).44 Zob. Sydel Silverman (2005: 268).



19

Początki europejskich badań antropologiczno-językowych

W niniejszym podrozdziale wskazuje się na instytucjonalne początki badań, które

później w różny sposób i w różnym wymiarze krok po kroku wypracowywały

swoiste metodologie badań i przeobrażały pełnowymiarowe badania

antropologiczno-językowe w odrębną dyscyplinę naukową. Żaden z początków

nie jest łatwy, podobnie i tutaj, aby przejść fazę początkową i zacząć krystalizować

własne sposoby prowadzenia badań, proces stawania się odrębną dyscypliną

naukową zajął antropologii językowej około stu pięćdziesięciu lat. W tym

podrozdziale przedstawione są główne problemy epistemologiczne,

metodologiczne oraz częściowo też i administracyjno-organizacyjne z jakimi

przyszło się zmierzyć badaczom niemieckim, brytyjskim i francuskim. Oczywiście,

mając świadomość, że naukowcy pochodzący ze wspomnianych kręgów językowych nie wyczerpują wszystkich zaproponowanych paradygmatów

badawczych, wzięto pod uwagę te trzy europejskie państwa, wychodząc z

założenia, że to właśnie w ich obszarach językowych powstały idee, z których

stopniowo wyłaniał się zarys współczesnego językoznawstwa antropologicznego

jako dyscypliny naukowej, w obszarze której prowadzone są badania naukowe nad

dynamicznie zmieniającymi się wzorami językowego zachowania człowieka, z

uwzględnieniem niewerbalnych zmiennych kontekstowych, mających często

decydujący wpływ tak na kulturę, jak i na teksty, których znaczenie zazwyczaj

rodzi się w interakcji społecznej.



20

Niemiecka antropologia językowa – od podróżników do kolonizatorów

Początków współczesnej niemieckiej antropologii językowej upatrywać należy w

opisach podróży 45, których liczny zbiór opublikowali podróżnicy niemieccy przede

wszystkim doby Oświecenia. Dla przykładu można podać prace ojca i syna –

Johanna Reinholda Forstera oraz Georga Forstera, którzy publikowali swoje

„opisy podróży” (ang. travelogs ) po angielsku46 i niemiecku47, a które były czymś

więcej niż tylko relacjami z podróży, zawierały bowiem nie tylko liczne informacje

etnograficzne, ale niekiedy również rozwinięte filozoficzno-antropologiczne eseje

z próbami syntezy opisywanych zjawisk kulturowych. Forsterowie mogą uchodzić

za klasyczny przykład podróżników, badaczy i kolekcjonerów, których bogate

zbiory obiektów etnograficznych stały się kamieniem węgielnym licznie

zakładanych kolekcji muzealnych udostępnianych później obywatelom do

oglądania. Trzeba podkreślić, że wspomniane opisy podróży były przede

wszystkim opisami faktograficznymi i empirycznymi, i w żaden sposób nie należy ich wiązać z późniejszymi „źródłami kolonialnymi”, zbieranymi czy raczej

zabieranymi tubylcom przez jednostki militarne państw posiadających swoje

kolonie.

Gottfried Leibnitz jeszcze w siedemnastym wieku postulował „korelację

między strukturą języka a intelektualnymi osiągnięciami jego użytkowników”48;

natomiast w opisywanym okresie niemieckiego Oświecenia powstaje w Niemczech

wiele towarzystw językowych; co więcej, wiele terminów nabiera w nauce nowego

45 Zob. też Justin Stagl (1995) A History of Curiosity: The Theory of Travel, 1550–1880. Churl: Harwood Academic Publishers.

46 Johann R. Forster (1777) A Voyage Round the World . London: B. White.47 Np. Peter Kolb opisywał Południową Afrykę, Thaddäus Haenke – życie mieszkańców Ameryk,

Carsten Niebuhr – Środkowy Wschód oraz Południową Azję, Alexander von Humboldt – Południową i Centralną Amerykę, Rosję oraz Syberię. Cyt. za Andre Gingrich (2005: 66–68).

48 Andre Gingrich (2005: 68).



21

znaczenia, np. Johann Christph Adelung (1732–1806) zaczyna, jako pierwszy,

używać terminu „kultura” w liczbie mnogiej, i swoimi studiami porównawczymi

nad językami kładzie podwaliny pod językoznawstwo komparatywne. Studia

filologiczne niemieckiego Oświecenia, to wielka praca gromadzenia danych

językowych, ich systematyzacji, i pionierskich tłumaczeń na język niemiecki wielu

prac traktujących o językach nie-europejskich, takich jak np. chiński, hindi, perski,

turecki czy arabski, oraz ponowne odkrycie sanskrytu49. Opisywany okres jest też

czasem owocnej pracy Johanna Gottfrieda von Herdera (1744–1803), którego

„koncepcja społeczna stanowiła zapowiedź problemów, które w centrum uwagiznajdą się w dziewiętnastym wieku – przede wszystkim problemu narodu i kultur

narodowych”50. Wedle Herdera społeczeństwo podlega takim samym prawom jak

i reszta wszechświata, i można je uznać za organizm w „procesie nieustannego

wzrostu”51, przy czym dla tego badacza jedną z najistotniejszych jednostek

pojęciowych, z których można wyprowadzać wszystkie inne był naród (niem.

Volk )52. „Z tego powodu często uważa się go za pierwszego myśliciela

nacjonalistycznego (...). Istotnie, był on w tej sprawie niewątpliwym prekursorem,

albowiem słowo ‘naród’ oznaczało u niego (...) nie tyle zbiorowość zamieszkującą

pewne terytorium i poddaną tym samym prawom, ile zakorzenioną w historii

49 Zob. np. Friedrich Schlegel (1808) Über die Sprache und Weisheit der Indier: Ein Beitrag zur Begründung der Alterthumskunde . Heidelberg: Mohr und Zimmer. Cyt. za Andre Gingrich (2005: 69).

50 Jerzy Szacki ([2002] 2007: 125).51

Jerzy Szacki ([2002] 2007: 126).52 Przy czym, jak zauważa Janusz Anusiewicz (1995: 23), wedle Herdera, „skarbnicą” każdego narodujest język, bowiem to właśnie „język przenosi kulturowo uwarunkowany model świata, jego obraz(czy też ujęcie), a także stanowi rezultat procesu i sposobu poznania świata – czyli funkcjonuje jakodokonana przez poznający podmiot (człowieka – społeczeństwo) klasyfikacja, taksonomizacja ihierarchizacja poznawanego przedmiotu (świata, bytu) – a zarazem jego interpretacja, zaś tekst(zdanie) – jako pewien model określonego wycinka rzeczywistości, a nie wyłącznie jako środek komunikacji międzyludzkiej. (...) Herder wypowiedział bardzo ważny dla lingwistyki kulturowej,sąd, że ‘każdy naród ma własny rezerwuar myśli, które się stały znakami, tym rezerwuaremjest jego język: jest to rezerwuar, do którego wnosiły swój wkład stulecia [...] – jest toskarbiec myśli całego narodu’”. Cyt. w tłum. Janusza Anusiewicza z Johann G. Herder (1877)Werke . [W:] Bernhard Suphan (red.). Berlin. Vol. II; 13.



22

przedpolityczną wspólnotę jedynej w swoim rodzaju kultury wyrażającą się nade

wszystko w języku”53. Co więcej, badacz ten może być również uważany za

jednego z prekursorów nauk o kulturze, bowiem podkreślał znaczenie odróżnienia

natury od wytworów ludzkich rąk i intelektu, oraz dostrzegał fakt historycznego i

przestrzennego zróżnicowania środowisk kulturowych wytwarzanych przez

człowieka54.

W 1808 roku Johann Severin Vater (1771–1826) oraz Friedrich Justin

Bertuch (1747–1822) zaczynają współredagować pierwszy niemiecki periodyk

poświęcony, jak powiedzielibyśmy dzisiaj, językoznawstwu antropologicznemu,który nosi tytuł Allgemeines Archiv für Ethnologie und Linguistik. Osobą, która

uchodzi za jednego z badaczy o największych zasługach dla początków lingwistyki

antropologicznej, i to nie tylko opisywanego okresu, był niewątpliwie baron

Wilhelm von Humboldt (1767–1835), który był zdania, że różnorodność

języków świata ma bezpośrednie przełożenie na wielorakie sposoby rozumienia

rzeczywistości pozawerbalnej55. Wilhelm von Humboldt znacznie rozwinął i

twórczo przysposobił swoim badaniom filologicznym idee Adelunga i Schlegela

dochodząc do wniosku, iż każdy język naturalny konstytuuje swoistą unikalną

wizję świata (niem. Weltansicht ), zachowując przy tym swój na wskroś dynamiczny

53 Jerzy Szacki ([2002] 2007: 127).54

Zob. Jerzy Szacki ([2002] 2007: 127–129).55 „Poprzez wzajemną zależność myśli i słowa jasne jest to, że języki nie są właściwie środkamiprzedstawiającymi już poznane prawdy, lecz są czymś daleko więcej, a mianowicie – środkami doodkrywania prawd dotychczas nie poznanych. Ich różnorodność nie jest li tylko różnorodnością dźwięków i znaków, lecz właściwie różnorodnością samych sposobów oglądu świata. One tostanowią przyczynę oraz ostateczny cel wszystkich badań językoznawczych. Suma tego, copoznawczo możliwe, jest obszarem przeznaczonym do opracowania przez rozum ludzki (duchaludzkiego, świadomość ludzką), sięgającym wszystkich języków, niezależnym od nich, leżącymmiędzy nimi; człowiek zaś może się zbliżyć do tego czysto obiektywnego obszaru nie inaczej, jak tylko na drodze właściwych tylko sobie sposobów poznania i odczuwania – a więc – na drodzeczysto subiektywnej” Wilhelm von Humboldt ([1903/1936] 1968: 27) Gesammelte Schriften . Vol. IV.Berlin. Pol. tłum. Janusz Anusiewicz; cyt. za Janusz Anusiewicz (1995: 23–24).



23

charakter56. Z powyższego wynika, że Wilhelm von Humboldt był ojcem jednego

z kluczowych terminów lingwistyki kulturowej, a mianowicie językowego obrazu

świata (w skrócie JOS), co jest współcześnie pojmowane jako „rozumienie i

interpretacja tego świata z punktu widzenia filozofii zdrowego rozsądku. JOS

stanowi podsumowanie i zestawienie codziennych doświadczeń i przyjętych,

tudzież zaakceptowanych przez daną wspólnotę komunikatywną, norm, wartości,

sposobów wartościowania oraz wyobrażeń i nastawień wobec tej rzeczywistości i

to zarówno materialnej – substancjalnej – zewnętrznej; jak i duchowej –

psychicznej – świadomościowej – wewnętrznej”57.Kolejnym naukowcem, którego prace wymagają wspomnienia jest Theodor

Waitz (1821–1864), który mimo tego, że jest niekiedy określany mianem „badacza

kanapowego” w jednym szeregu z Johannem Jakobem Bachofenem i Gustavem

Klemmem, to razem z nimi jest też zaliczany do prekursorów niemieckojęzycznej

antropologii akademickiej58. Waitz dowodził, że kultura winna być postrzegana w

kategoriach zmian historycznych, a nie w kategoriach rasy 59. Co więcej, badacz ten

potrafił przeciwstawić się polityce kolonializmu i niewolnictwa, opisując je jako

głęboko krzywdzące i nieludzkie, dobitnie też krytykując rasistowskie i

56 Wedle von Humboldta język jest „ciągłym procesem, ciągłym stawaniem się, dokonującym się wraz ze zmianami w ujmowanej przezeń rzeczywistości oraz ze zmianami w jej wartościowaniu

przez daną społeczność”. Przy zachowaniu, oczywiście pewnych niezmiennych elementów jakimisą „zasadniczy zrąb słownictwa, podstawowe ujęcia i klasyfikacje, kategorie gramatyczne orazrodzaje wartościowania, wartości i oceny, najpierwotniejsze składniki wiedzy i doświadczenia danejspołeczności językowej” Janusz Anusiewicz (1995: 24).

57 Janusz Anusiewicz (1995: 24–25) na podstawie pracy Wilhelma von Humboldta ([1903/1936]1968: 60) Über die Verschiedenheit des menschlichen Sprachbaues und ihren Einfluss auf die geistige Entwicklung des Menschengeschlechts . [W:] Gesammelte Schriften . Vol. VII. Berlin.

58 Zob. Theodor Waitz ([1863] 1975) Introduction into Anthropology . Jest rzeczą pewną, że właśnie tępracę czytał Edward Tylor, a jej treść przekonała go, że różnice rasowe nie mogą być decydującymczynnikiem zróżnicowania socjokulturowego. Cyt. za Andre Gingrich (2005: 80).

59 Zob. np. prace Theodora Waitza (opublikowane w latach 1859–1872) pt. Anthropologie der Naturvölker .



24

pseudonaukowe poglądy współczesnego sobie francuskiego badacza – Arthura de

Gobineau, uchodzącego za ojca idei dwudziestowiecznego rasizmu60.

W 1863 roku powstaje periodyk pt. Archiv für Anthropologie , którego

głównymi odbiorcami byli lekarze zainteresowani morfologicznymi studiami

czaszek i szkieletów ludzkich. Natomiast w 1869 roku zostaje założone pierwsze

niemieckie towarzystwo61, które skupia zwolenników wszystkich wyżej

wspomnianych dyscyplin naukowych pod wspólną nazwą Deutsche Gesellschaft für

Anthropologie, Ethnologie, und Urgeschichte (pol. Niemieckie Towarzystwo na rzecz

Antropologii, Etnologii i Prehistorii)62. Towarzystwo to publikuje pierwsze wydanie swojego periodyku pt. Zeitschrift für Ethnologie , którego spirytus movens przez

długi czas pozostawał Adolf Bastian (1826–1905), uchodzący za jedną z

najważniejszych postaci jeśli chodzi o formalne umocowanie w akademii nauk

antropologicznych, oraz zakładanie i promowanie muzeów etnograficznych.

Nazwisko Bastiana często przewija się także w kontekście jednego z największych

kuriozów kolonialnej potęgi Niemiec, tj. organizowania wielkich egzotycznych

spektakli z udziałem specjalnie na tę okoliczność sprowadzanych „egzotycznych

tubylców” (niem. Völkerschauen ). Twierdzi się, że te spektakle oprócz promowania

wiedzy etnograficznej o innych ludach, miały też na celu, lub – wedle innych –

były ukierunkowane przede wszystkim, na „pobudzanie poparcia dla niemieckiej

wyższości, dla rasizmu, i mobilizowanie poparcia dla imperialistycznych i

kolonialnych ambicji”63. Adolf Bastian znany był także z tego, że kiedy tylko mógł

przeciwstawiał się ideom Darwina, bardzo mocno promowanym na gruncie

60 Andre Gingrich (2005: 78–81).61 Podobne towarzystwo zostaje założone w latach 1870–1871 w Wiedniu, a kolejne towarzystwa

tego typu, torujące drogę powstaniu instytucji o orientacji antropologiczno-etnograficznej, powstają niebawem też w Pradze, Budapeszcie, Lublanie, Trieście, Krakowie i Bratysławie. Cyt. za AndreGingrich (2005: 85).

62 Datę 1869 podaję za H. Glenn Penny (2008: 81); natomiast Andre Gingrich (2005: 84) twierdzi, żenastąpiło to w 1867 roku.

63 „To stimulate support for bielief in German superiority and for racism, and to mobilize supportfor imperialist and colonial ambitions” Andre Gingrich (2005: 85).



25

niemieckojęzycznym przez, np. Ernsta Haeckela, nazywając je „fantazjami

popołudniowej drzemki”, w których niesprawdzone teorie są przedstawiane jako

uznane prawa64. Podstawowym zagadnieniem badawczym etnologii promowanej

przez Bastiana było zróżnicowanie kulturowe, którego źródła dopatrywał się w

specyficznych pozawerbalnych kontekstach, w których funkcjonowały opisywane

kultury. Bastian podkreślał, że każda grupa ludzi dzieli z innymi grupami

„podstawowe idee” (niem. Elementargedanken ), które nie są bezpośrednio

obserwowalne, a ich wewnętrzną cechą jest skłonność do zmiany; idee te

materializują się zaś w formie niepowtarzalnych „wzorów myślenia” (niem.Völkergedanken ), „odzwierciedlających interakcje, w jakie wchodzą ludzie ze swoim

środowiskiem oraz z innymi grupami ludzi. Elementargedanken były ukryte za

ludzką różnorodnością kulturową. Natomiast Völkergedanken , charakteryzujące

różne grupy ludzi, wyłaniają się w określonych strefach, gdzie wpływy

geograficzne i historyczne kształtują konkretne kultury”65.

Innym, wręcz modelowym badaczem opisywanego okresu, który wpisuje się

w kontekst początków niemieckiej antropologii językowej, chociaż wtedy nigdy

tak nie nazywanej, był wytrawny filolog, a zarazem geograf z Hamburga –

Heinrich Barth (1821–1865), który uchodzi również za jednego z pionierów

badań kultur afrykańskich. Barth, jako znawca arabskiego, hausa i wielu innych

języków używanych w Afryce, skupiał się głównie na gromadzeniu danych, w tym

przeprowadzaniu wywiadów z lokalnymi mieszkańcami odwiedzanych terenów, i

skrupulatnym opisie codziennych czynności jakie wykonywali ci ludzie. Innymisłowy, Heinrich Barth zajął się bardzo dokładnie językoznawstwem terenowym

Afryki, wraz z dokumentowaniem etnografii komunikacji badanych społeczności

mownych66.

64 Cyt. za H. Glenn Penny (2008: 86).65 Zob. Adolf Bastian (1869: 23–25; 1873: 324); cyt. za H. Glenn Penny (2008: 86–87).66 Zob. też Till Förster (2001); cyt. za Andre Gingrich (2005: 86).



26

Okres powyższy można podsumować jako czas wypracowywania

metodologii badań polegającej na biegłym opanowaniu języka, który jest

przedmiotem badania, a następnie wykorzystaniu tej znajomości do dokładnego

empirycznego opisu etnograficznego i kulturowego zróżnicowania badanego

obszaru językowego67. Opisywany okres był też czasem powolnej polaryzacji

terminologicznej i określenia zakresów badawczych i metodologii takich dyscyplin

naukowych jak Ethnologie (etnologia), Ethnographie 68 (etnografia) czy Völkerkunde

(etnologia). Chociaż wspomniane terminy były, i to niemal do końca

dziewiętnastego wieku, używane wymiennie na określenie tego, co Amerykanienazywają antropologią kulturową . Przy czym, niekiedy termin Völkerkunde był

używany na określenie dyscypliny zajmującej się ludami nie znającymi pisma, a

Ethnologie na określnie dyscypliny zajmującej się ludami posiadającymi taką

znajomość69. Natomiast termin Anthropologie (antropologia) używany był wyłącznie

na określenie antropologii fizycznej, która w dziewiętnastym wieku była tak

naprawdę historią naturalną, a która później przekształcona została w biologię

komparatywną człowieka70. Co ciekawe, wspomniana tradycja nazewnicza w dużej

mierze dalej funkcjonuje np. w Polsce, gdzie antropolog kojarzony jest przede

wszystkim ze znawcą anatomii prawidłowej człowieka.

67 Andre Gingrich (2005: 70–71).68 Pionierskie użycie tego terminu przypisać można historykowi z Getyngi – Augustowi Ludwigowi

von Schlözerowi (1735–1809); cyt. za Andre Gingrich (2005: 70).69 Zob. Jürgen Zwernemann (1983: 22–23), cyt. za H. Glenn Penny (2008: 80).70 Zob. Robert Proctor (1988: 141), cyt. za H. Glenn Penny (2008: 80).



27

Brytyjska antropologia językowa – w stronę funkcjonalizmu

Dyscyplina antropologii językowej, którą można by obecnie określić mianem

brytyjskiej antropologii językowej rodzi się bardzo długo i w zasadzie nigdy w

pełni nie uniezależnia się metodologicznie, pozostając do dzisiaj w obszarze

bardzo silnego oddziaływania swoiście brytyjskiej antropologii społecznej .

W 1807 roku Wielka Brytania zakazuje handlu ludźmi, co związane jest z

nieco tylko późniejszym wyzwoleniem niewolników w zależnych od korony

brytyjskiej Indiach Zachodnich. W 1837 roku powstało Aborigines Protection Society

(pol. Stowarzyszenie Ochrony Ludności Autochtonicznej), które za jeden z celów

stawia sobie nawrócenie na chrześcijaństwo „niecywilizowanej ludności”,

pochodzącej głównie z kolonii. Natomiast można przyjąć, że założone w 1843

roku Ethnological Society of London (pol. Londyńskie Towarzystwo Etnologiczne) nie

stawiało przed sobą celów misjonarskich, przy czym sam termin etnologia

zazwyczaj rozumiany był przez jego członków jako „porównawcze rozważaniaprowadzone nad różnymi grupami ludzkimi”71. Za osobę, która nadawała kierunek

prac temu stowarzyszeniu powszechnie uważa się Jamesa Cowlesa Pricharda

(1786–1848), który dał się był poznać jako osoba, potrafiąca dostrzec

nieodwracalne zmiany, jakie niesie ze sobą kontakt z tzw. „człowiekiem

cywilizowanym”. James C. Prichard jest zwolennikiem monogenizmu (ang.

monogenism ), wedle którego ludzie byli szczególnym gatunkiem, który został

osobno stworzony z jakościowo innymi skłonnościami i wyglądem72. Początkowo

Prichard był przekonany, że pierwszy człowiek miał czarny kolor skóry, który

71 Henrika Kuklick (2008: 52).72 Przeciwieństwem monogenizmu był poligenizm, wedle którego rasy ludzkie miały pochodzić od

różnych przodków i nie były wynikiem przystosowania do warunków zewnętrznych; rasy miały byćraczej niezmienne i stanowić kontynuację ras starożytnych. Zwolennikiem tego poglądu był, m.in., William F. Edwards, który w 1839 roku założył w Paryżu Towarzystwo Etnologiczne (fr. Société ethnologique ).



28

jaśniał wraz z rozwojem standardów zachowania. Co ciekawe, ten sam badacz i

pisarz, intuicyjnie wskazywał kierunek dalszych działań, które powinny być, jego

zdaniem, prowadzone w oparciu o studia rozproszenia ludzi na świecie, a te z

kolei postulował badać na podstawie związków językowych73. Można uznać, że

Prichard, choć tylko intuicyjnie, wskazał na potrzebę prowadzenia badań z

zakresu lingwistyki typologicznej, która mogła pomóc w rozwiązaniu wielu kwestii

związanych z geograficznym rozprzestrzenianiem się ludzi na Ziemi74.

W 1839 roku Prichard przedstawia Brytyjskiemu Stowarzyszeniu Rozwoju

Nauki (ang. British Association for the Advancement of Science ) referat zatytułowany „O wymieraniu ras ludzkich” (ang. “On the Extinction of Human Races”), który

musiał zrobić na brytyjskich dżentelmenach duże wrażenie, skoro już za dwa lata

stowarzyszenie publikuje pierwszy z całej serii kwestionariuszy informujących

podróżników jakie dane powinni zbierać w celu zachowania dla potomności

informacji o szybko zanikających cechach dystynktywnych ludności

autochtonicznej, która weszła w kontakt z machiną administracyjną Imperium

Brytyjskiego. Dysputy prowadzone przez członków Londyńskiego Towarzystwa

Etnologicznego polaryzują ich stanowiska do tego stopnia, że James Hunt w 1863

roku zakłada odrębne (i antagonistycznie nastawiane do Londyńskiego

Towarzystwa Etnologicznego) Londyńskie Towarzystwo Antropologiczne (ang.

Anthropological Society of London ), które ze współcześnie rozumianą antropologią nie

miało wiele wspólnego, natomiast stało się ośrodkiem skupiającym dżentelmenów

(kobiety były wyłączone z udziału w tym towarzystwie) o ultra-konsewatywnychpoglądach. Panowie ci, popierając amerykańskich południowych konfederatów,

upierali się, twierdząc że niewolnicy nie mają wrodzonej predylekcji ku wolności;

73 Zob. George W. Stocking (1973; cyt. za Kuklick [2008: 53]).74 Półtora wieku później badaniami tego typu będzie zajmował się, między innymi, Luigi Luca

Cavalli-Sforza ([2000] 2001), który na podstawie badań genetycznych wskaże na źródło i kierunkidywersyfikacji człowieka współczesnego.



29

poparli też bezlitosne zdławienie powstania na Jamajce, zaordynowanego przez jej

gubernatora w 1866 roku. Z wielkim zaangażowaniem w zaogniający się między

towarzystwami spór, już o naturze nie tyle światopoglądowej co raczej politycznej,

włączają się czynnie ówcześni luminarze nauki i zdeklarowani darwiniści, sir John

Lubbock (1834–1913), członek parlamentu w latach 1870–1900, oraz Thomas

Henry Huxley (1825–1895). Dzięki ich zabiegom organizacyjnym spór wygasa,

bowiem oba towarzystwa zostają w 1871 roku połączone w Instytut

Antropologiczy Wielkiej Brytanii i Irlandii (ang. Anthropological Institute of Great

Britain and Ireland ), który w 1907 roku staje się Królewskim Instytutem Antropologii (ang. Royal Anthropological Institute ). Instytut wyraża już opinię, że

społeczności ludzkie mogły wykształcić nieco odmienne cechy indywidualne z

uwagi na swoją izolację geograficzną, stwierdza, że wszystkie grupy ludzi są ze

sobą spokrewnione, wszystkie mogą się ze sobą krzyżować i mieć płodne

potomstwo, ludzie nie są „jakościowo różni”, ponadto duchowa jedność ludzi

(ang. psychic unity ) wskazuje na to, że wszyscy ludzie rozwijają się w ten sam

sposób75. Huxley uchodził w swoim środowisku za oddanego idei

ewolucjonizmu76 obrońcę „modelu ewolucji postępującej za pomocą selekcji

naturalnej”77.

Pod koniec ostatniej dekady dziewiętnastego wieku antropologia staje się

już dyscypliną naukową godną społecznego szacunku. Pierwszym badaczem, który

uzyskawszy profesurę Uniwersytetu Oxfordzkiego w 1896 roku, otrzymuje

katedrę antropologii w Wielkiej Brytanii, jest sir Edward B. Tylor (1832–1917).Fakt ten można postrzegać jako wyraźną cezurę w instytucjonalnym rozwoju całej

75 Na podstawie opracowania Henriki Kuklick (2008: 52–55).76 Charles Darwin (1809–1882) w 1859 roku publikuje jedno z najlepiej zapamiętanych w historii

nauki dzieł pt. On the Origin of Species by Means of Natural Selection (pol. O pochodzeniu gatunków w wyniku selekcji naturalnej ). Między innymi od idei zamieszczonych w tej pracy bierze początek nurtnaukowy określany mianem ewolucjonizmu.

77 Henrika Kuklick (2008: 54).



30

dyscypliny w Wielkiej Brytanii. Był to zarazem schyłek epoki całych pokoleń

„kanapowych badaczy”, do których zaliczał się także sir James Georg Frazer

(1854–1941), autor wiekopomnego dzieła pt. Złota gałąź. Studium magii i religii (ang.

The Golden Bough. A Study in Magic and Religion ). W tym okresie czuć już

nadchodzące zmiany metodologiczne i redefinicję celów badawczych dyscypliny.

„Charakterystyka społeczeństw pierwotnych w wykonaniu antropologów u

schyłku dziewiętnastego wieku była kilkusetletnia. Nowatorski był stopień

szczegółowości, do jakiego badacze doprowadzali objaśnienia [poszczególnych]

faz ewolucyjnego postępu”78. Badania antropologiczne tamtego czasu w WielkiejBrytanii przyczyniły się też do uzyskania informacji o kondycji fizycznej

Brytyjczyków; okazało się, że linie podziału w społeczeństwie brytyjskim

przebiegają nie na tle rasowym, ale klasowym, gdzie ludzie biedni, a szczególnie ci

pochodzący z miejsc zurbanizowanych są wyraźnie niżsi i szczuplejsi, co

najprawdopodobniej wiązało się z ich niedożywieniem, ściśle związanym z

niewolniczym wyzyskiem przez klasę kapitalistycznych dżentelmenów-

posiadaczy 79. Badania mikrosocjolingwistyczne oparte o studium językowego

kontaktu wewnątrzspołecznego, które w połowie dwudziestego wieku

przeprowadził na wybranych społecznościach mownych Brytyjczyków Basil B.

Bernstein80, potwierdziły, że poszczególne klasy społeczeństwa brytyjskiego nie

tylko fizycznie wyglądają inaczej, ale też mówią zdecydowanie inaczej niż ich

nobliwi chlebodawcy, posługując się tzw. niższymi rejestrami języka czy wręcz

antyjęzykiem, co w zasadzie wykluczało ich awans społeczny, wiązało się bowiem

78 Henrika Kuklick (2008: 57).79 W latach 1875–1883 przeprowadzano badanie pt. “A Systematic Examination of the Heights,

Weights, and Other Physical Characteristics of the Inhabitants of the British Isles” (pol.„Systematyczne badanie wzrostu, wagi, i innych fizycznych charakterystyk mieszkańców WyspBrytyjskich”); natomiast w latach 1892–1910 przeprowadzano badanie pt. “The EthnographicSurvey of the United Kingdom” (pol. „Etnograficzne badanie Zjednoczonego Królestwa”) cyt. zaHenrika Kuklick (2008: 58).

80 Zob. np. Basil B. Bernstein (1975).



31

z dokładnym powtórzeniem wzoru językowego zachowania rodziców i

przekazania go własnemu, zazwyczaj też bardzo licznemu, potomstwu.

Początek dwudziestego wieku jest świadkiem podejmowania

instytucjonalnych prób uzasadnienia potrzeby badań antropologicznych dla celów

kolonialnego Imperium Brytyjskiego, co w dużej mierze się powiodło –

uniwersytety wprowadziły nowe kursy prowadzące do zdobycia dyplomów już nie

z przedmiotów pokrewnych antropologii, ale z antropologii. Wzmiankowane

dyplomy bardzo często próbowali zdobyć zamorscy urzędnicy imperium w czasie

swoich dłuższych wakacji spędzanych w rodzinnych posiadłościach81. Do czasów

81 W Cambridge od 1908 roku, a w Oxfordzie już od 1905 roku można było zdobyć “ThePostgraduate Diploma in Anthropology”. Z kolei UCL – University College w Londynie w 1925 roku wydał pierwszy dyplom doktorski z antropologii. Bardzo wiele można się dowiedzieć ze sposobupodziału egzaminu dyplomowego z antropologii w Oxfordzie, oraz z zagadnień, na któreegzaminatorzy oczekiwali odpowiedzi. Wspomniany podział i zagadnienia były następujące: “(1)Physical Anthropology; (2) Archaeology and Technology; (3) Social Anthropology; (4) Ethnology (divided into “Physical” and “Technology”); and (5), a “Practical Examination”. Under (1)

questions included “In what essentials does the character of man’s foot contrast with that of theanthropoids?” Under (2), questions included: “Indicate on a map (supplied) the distribution of theprincipal groups of megalithic monuments. How far can the theory that these groups are intimately connected be substantiated?” and “How far can pottery-making, on historical and technologicalgrounds, be regarded as a formative art free from external influences?” ( i.e ., Could diffusion bedistinguished from independent invention?) Under (3), questions included: “What light do theritual practices of modern savages throw on the cave-dwellings of Paleolithic Europe?” ( i.e., Wasevolutionists’ unilinear model useful?) and “Describe the matrimonial classes of Australia”. (Thiscould be done in any theoretical mode – and the task denoted the centrality of Australian subjectmatter at the time.) Under (4), one question linked archaeological hypotheses to social evolutionistones: “How far is the succession of stone, bronze, and iron, in the manufacture of implements and

weapons, borne out by a study of prehistoric and primitive cultures?” Among the requirements of Part 5 was demonstration of specific skills, such as measuring and recognizing “various crania andother osteological specimens”. Cyt. za Henrika Kuklick (2008: 60–61; 70–71).

Do powyższego należy dodać jedynie, że bardzo istotne dla dalszej formacji omawianychsubdyscyplin antropologii było rozróżnienie między przedmiotem badania etnologii i socjologii,które było następujące: „[ etnologia obejmowała]: studia porównawcze i typologię ludów napodstawie analizy ich kultury materialnej, języków, instytucji religijnych i społecznych oraz idei, a więc elementów różnych od cech fizycznych; studia nad wpływem środowiska na kulturę.[ Socjologia zajmowała się]: studiami porównawczymi zjawisk społecznych ze szczególnymodniesieniem do wczesnej historii: a) organizacji społecznej (wraz ze zwyczajami związanymi zmałżeństwem), władzy i prawa, b) pojęć i kodeksów moralnych, c) praktyk i wierzeń magicznychoraz religijnych (łącznie z postawami wobec śmierci), d) sposobów przekazywania myśli za pomocą



32

drugiej wojny światowej wiedza antropologiczno-etnograficzna była w wielu

przypadkach używana przedmiotowo w celu zapewnienia sobie w miarę spokojnej

egzystencji w sprawowaniu nadzoru nad społecznościami lokalnymi. Za inkarnację

ideału metodologii pracy w kolonii można uznać pracę lorda Fredericka Lugarda

pt. The Dual Mandate in British Tropical Africa opublikowaną w 1922 roku, w której

punkt po punkcie opisane są praktyki stosowane w koloniach w celu sprawowania

„pokojowego nadzoru nad tubylcami”. Ogólnie praktyki te nazwano Indirect Rule

(pol. zasada niebezpośredniości), a stanowiły one zasady postępowania oparte na

z gruntu lokalnej etnograficznej wiedzy funkcjonalnej. Indirect Rule opierała się nadwóch podstawowych zasadach postępowania: 1. na każdym terenie podlegającym

jurysdykcji brytyjskiej władzy kolonialnej lider społeczności autochtonicznej

funkcjonuje jako pośrednik między swoimi ludźmi a przedstawicielem władzy

kolonialnej, i po konsultacjach to on przedstawia starszyźnie plemiennej

dyrektywy Brytyjczyków; 2. obyczaje ludności tubylczej powinny być uszanowane,

chyba że są „odrażające względem naturalnej sprawiedliwości i moralności” (ang.

repugnant to natural justice and morality )82. Indirect Rule dopiero w połączeniu z wiedzą

proceduralną (czyli “know-how”) i znajomością odpowiednich schematów

etnografii komunikacji danej autochtonicznej społeczności mownej w połączeniu

z opanowaniem podstaw języka tej grupy ludzi, mogła zapewnić jako taki sukces

w sprawowaniu władzy administracyjnej w kolonii83. Frederick Lugard dodał do

swoich spostrzeżeń, iż jedyną subdyscypliną antropologii właściwą praktycznemu

zastosowaniu był funkcjonalizm, ustanowiony i uprawiany przez Bronisława

znaków, języka artykułowanego, piktogramów i pisma” (sprawozdanie opublikowane w „Man”(1906: 57); cyt. za Adam Kuper [1973] 1987: 11).

82 Zob. Henrika Kuklick (2008: 66).83 Wiedza proceduralna sprowadzała się do kilku zaleceń w celu usprawnienia administrowania

kolonią, które można przedstawić w następujący sposób: 1. znajdź wodza (jeśli nie ma takowego, tonależy go powołać); 2. staraj się łączyć większe grupy w społeczności, które są w jakiś sposób sobiepokrewne; 3. zachowaj tradycyjny dziedziczny porządek przekazywania władzy; 4. zachowaj jasnezasady dziedziczenia własności. Oczywiście, jak łatwo się domyślić, powyższe nigdy nie wyglądałotak łatwo w praktyce jak wygląda na papierze (na podstawie Kuklick 2008: 66–67).



33

Malinowskiego (1884–1942), Polaka z Krakowa, który sam o sobie mówił, że

jest badaczem brytyjskim, stąd wydaje się, że tak należy go traktować.

Dodać należy, że okres ewolucjonistów i okres funkcjonalistów

przedzielony był okresem, w którym propagowano ideę dyfuzjonizmu (tak

kulturowego, jak i językowego), i o ile z umiarkowaną wersją tej hipotezy można

się zgodzić, o tyle jej radykalną wersję należy potraktować jako ciekawostkę z

historii rozwoju omawianej dyscypliny. Otóż, powstanie dyfuzjonizmu

przypisywane jest paleoantropologowi – sir Graftonowi Elliotowi Smithowi

(1871–1937) oraz jego uczniowi – Williamowi Jamesowi Perry’emu (1887– 1949). Rozwój kultur i języków, w tym powstawanie nowych języków kontaktu, tj.

pidżynów i kreoli może być po części tłumaczone ideą przewodnią dyfuzjonizmu,

czyli rozprzestrzeniania się wiedzy (w tym wiedzy funkcjonalnej i wiedzy

proceduralnej), wzorów zachowań werbalnych i niewerbalnych wraz z

migrującymi ludźmi. Nie można jednak udowodnić, co uparcie czynili obaj

wzmiankowani powyżej dżentelmeni, że złożone wzorce zachowań kulturowych

zostały ustanowione tylko raz przez, jak twierdzili, „kulturę archaiczną” (ang.

Archaic Culture ), której centrum stanowił Starożytny Egipt. Byli oni zdania, że

kultura rozprzestrzeniając się z Egiptu została w różny sposób zmodyfikowana

przez adaptację do nowych warunków, w jakich żyły kolejne społeczności mowne,

do których docierała. Radykalna wersja powyższej hipotezy była niekiedy

odbierana nawet nie jako kontrowersyjna, co wręcz obraźliwa. Tak też i

zareagował John Henry Huddon (1885–1968) – emerytowany administratorkolonialny Imperium Brytyjskiego z dawnej Indyjskiej Służby Cywilnej,

zatrudniony w 1900 roku przez Uniwersytet w Cambridge aby wykładać

antropologię, i który poprowadził, uznawaną za pierwszą zorganizowaną i w pełni

zaplanowaną przez ekspertów z kilku dyscyplin antropologii, wyprawę naukowo-

badawczą na wyspy w Cieśninie Torresa w 1898 roku. Otóż Huddon poczuł się



34

znieważony kiedy Smith odniósł się do informacji z jego wyprawy generalizując na

temat praktyk mumifikacyjnych wyspiarzy z Cieśniny Torresa, które przedstawił

jako dowód na to, że nosiciele „kultury archaicznej” dotarli i na antypody 84.

Trzeba pamiętać, że propagatorem idei oświeconego dyfuzjonizmu był w

Wielkiej Brytanii William Halse R. Rivers 85 (1864–1922), a w Stanach

Zjednoczonych Franz Boas. Badacze ci szanowali ideę dyfuzjonizmu, ale przy

organizacji swoich badań brali także pod uwagę analizę społeczną opisywanej

przez siebie społeczności mownej, zarówno jej antropologię fizyczną i

archeologiczne artefakty, które można było przy tej grupie znaleźć, jak i języki,jakimi ta grupa się posługiwała86. Z perspektywy czasu wydaje się rzeczą

naturalną, że z ewolucjonizmu i dyfuzjonizmu wyłonił się nurt badań, który jako

84 Zob. całą dyskusję w pracy Henriki Kuklick (2008: 63, 68–69).85 Rivers zaproponował też jeden z pierwszych modeli udanej pracy terenowej: „ideally fieldwork

should be undertaken by a lone anthropologist, spending at least a year among a group of no morethan 500 people, whose society was somehow bounded by geographical factors. Becoming personally acquainted with an entire population, learning their language and living the local life, the

anthropologist would develop a comprehensive understanding of a community [idealnie byłoby gdyby praca w terenie była podejmowana przez jednego antropologa, który spędzałby przynajmniejjeden rok w grupie nie większej niż 500 osób, których społeczność byłaby w jakiś sposóbograniczona czynnikami geograficznymi. Poznając osobiście całą populację, ucząc się jej języka, iżyjąc życiem tubylców, antropolog dogłębnie zrozumiałby tę społeczność]” (cyt. za HenrikaKucklik 2008: 65).

86 Prace „dyfuzjonistów” charakteryzowały się kilkoma wspólnymi elementami systemowymi: 1. wynalazki były uważane jako coś wyjątkowego; 2. uwagę skupiano głównie na przemieszczeniuelementów kultury w czasie i przestrzeni; 3. kultura postrzegana była zwykle jako zbiór elementów,a nie jako spójny system uwarunkowany kontekstualnie; 4. „kultura interesowała ich[dyfuzjonistów] nie jako atrybut wszelkich zbiorowości ludzkich wyróżniający je ze świata

zwierzęcego, ale jako własność zbiorowości określonych w czasie i przestrzeni, które właśniekultura od siebie różni. (...) Różnice między kulturami mają charakter bardziej jakościowy niżilościowy. (...) Taki sens miały idee kręgu kulturowego i obszaru kulturowego, (...) rozumiane jakokonkurencyjne ośrodki rozmieszczone w różnych punktach globu i promieniujące na ludy żyjącepomięzy nimi”. Stąd wielką uwagę przywiązywano do wpływów geograficznych na kręgi kulturowe.5. „Tam, gdzie dyfuzjonizm przyjmował się jako orientacja metodologiczna, odrzucanoewolucjonizm i uczeni zwracali się ku badaniom, które – konsekwentnie rozwijane – musiały prowadzić od przyrodniczej nauki o kulturze ku humanistycznej historii kultur ” (Jerzy Szacki [2002] 2007:634–635). Dodać należy, że terminy zanurzenia etnicznego (ang. ethnic environment ) oraz obszarukulturowego (ang. culture area ) zostały wprowadzone do nauki po raz pierwszy w 1895 roku przezOtisa T. Masona (1838–1908), który w swojej pracy identyfikował osiemnaście obszarów kulturowych Indian obu Ameryk (zob. dyskusję w pracy Marvina Harrisa [1968] 1969: 374).



35

cel prowadzonych dociekań postawił funkcję. Przy czym Radcliff-Brown, zwany

funkcjonalistą-strukturalnym, czerpał z idei Émile’a Durkheima, i był zdania, ze

funkcje mogą być zmiennymi zależnymi od form społecznych jakie istnieją w

badanym kontekście kulturowym. Natomiast Bronisław Malinowski, ciągle

pozostając w kręgu perspektyw badawczych antropologii społecznej, w sumie

oparł swoją teorię na gruncie stałych elementów o naturze biologiczno-

behawioralnej: „biologiczne / psychologiczne potrzeby, zaspokajane przez

społeczne instytucje, które muszą być identyczne, bowiem tempo biologicznej

ewolucji jest niewiarygodnie wolne”. Ponadto zajął się też „motywami [działania]poszczególnych jednostek. [Podkreślał, że] [s]iły społeczne ukształtowały

pragnienia poszczególnych jednostek, aby spowodować ich odchylenie od

normatywnych [obowiązujących w danym społeczeństwie] oczekiwań, ale

jednostki nie są pasywnymi niewolnikami reguł [obowiązujących] w ich

społecznościach”87. Bronisław Malinowski podkreślał w swoich pracach

niezaprzeczalną rolę jaką odgrywa wpływ kontekstu na podejmowane decyzje,

które często są podejmowane spontanicznie, nawet wbrew obowiązującym

normom uznawanym przez badane społeczeństwo, co, po pierwsze, wskazuje na

daleko posuniętą wolność jednostki w podejmowaniu decyzji, nawet w

społecznościach mownych cywilizacyjnie słabo rozwiniętych, a po drugie,

podkreśla fakt pewnej psychologicznej kalkulacji indywidualnych potrzeb

jednostki i dostosowania swojego działania w grupie do osiągnięcia zamierzonego

celu88. Mając na uwadze powyższe, bardzo ciekawe jest jak sam Malinowski, jako

87 Henrika Kucklik (2008: 73).88 Wedle Adama Kupera ([1973] 1987: 37) „w monografiach Malinowskiego przejawiają się trzy

zasadnicze kwestie. Po pierwsze, aspekty kultury nie mogą być badane w oderwaniu; muszą być wyjaśniane w kontekście ich występowania. Po drugie, nigdy nie należy mieć zaufania do praw lub opisów dostarczanych przez informatorów , jeśli chodzi o rzeczywistość społeczną.Ludzie mówią zwykle jedno, a czynią coś innego. Wreszcie, jeśli ktoś zrozumie, co rzeczywiście siędzieje, i umieści dane zdarzenie we właściwym kontekście, zmuszony będzie dostrzec i to, żejakkolwiek „dziki” może nie być bardziej rozumny od nas samych, jest on jednak stworzeniem



36

jeden z pierwszych etnografów, antropologów i zarazem językoznawców

terenowych, prowadzących badania ściśle związane z językoznawstwem

antropologicznym, proponował badać kulturę i język. Otóż zalecał on: „badaj

kulturę [w tym i zachowania językowe] swej grupy rasowej jako instrumentalną

reakcję na potrzeby organizmu ludzkiego w obrębie danego środowiska. Nie

zapominaj, iż twoja kultura nie istnieje w izolacji przestrzennej, lecz podlega

wpływowi otaczających ją ludów. Nie jest też ona niezależna od czynnika czasu:

jest wytworem swych dziejów i jeśli bieg owych dziejów można ustalić

empirycznie i naukowo, a nie za pomocą przypadkowych domysłów, ich badaniejest zasadniczą częścią pracy terenowej”89. Bardzo ważnym czynnikiem zmiany

kulturowej i językowej jest kontakt między społecznościami mownymi, co

dostrzegał Malinowski, bowiem potencjalnie każdy kontakt może też być

niebezpieczny i prowadzić może do zmiany kultury – tej instrumentalnej rzeczywistości

– która jest „aparatem umożliwiającym zaspokajanie podstawowych potrzeb, czyli

fizyczne przetrwanie, przystosowanie się do środowiska i zachowanie ciągłości w

sensie biologicznym”90. Niemniej, wedle Malinowskiego, kultura nie mogłaby

istnieć bez umiejętności technicznych człowieka, oraz, przede wszystkim, bez

kwintesencji rozwoju człowieka – bez języka, który Malinowski niekiedy opisuje w

bardzo interesujący, wręcz współczesny nam, dyskursywny sposób widzenia

języka jako instrumentu, za pomocą którego tworzy się kulturowo-określone

instytucje społeczne generujące różne formy władzy 91.

myślącym racjonalnie [podkreślenia – P. C.]. Co więcej, jako człowiek myślący racjonalnieumiejętnie wykorzystuje możliwości dla własnych celów”.

89 Bronisław Malinowski ([1939] 2000: 567).90 Bronisław Malinowski ([1939] 2000: 559).91 „Zarówno jednak umiejętności techniczne, jak i organizacje są oparte na jeszcze jednej ludzkiej

właściwości: na rozwijaniu symboliki, czyli abstrakcyjnych pojęć ucieleśnionych przede wszystkim w języku. Jest to zdolność, która zapewnia człowiekowi specjalne miejsce wśród wszystkichistot, ściśle związana z anatomicznym rozwojem jego mózgu. Język i abstrakcyjna myśl są środkami pozwalającymi tworzyć wiedzę, wierzenia, systemy prawne i struktury plemienne. Dzięki używaniu języka możliwe jest istnienie tradycji i edukacji, możliwa jest



37

Francuska antropologia językowa – czas stowarzyszeń

Instytucjonalne początki antropologii językowej we Francji można

chronologicznie podzielić na trzy zasadnicze okresy: (1) od roku 1839 (tj. od roku

założenia Société ethnologique ), do roku 1905 – jest to czas określany mianem

„okresu towarzystw naukowych”, ale był to też czas ostrych spięć między

badaczami i czas schizm naukowych; (2) między rokiem 1905, a 1925 rokiem (w którym założony został na Sorbonie Institut d’ethnologie ) – nazywany też „czasem

rewolucji etnograficznej”, kiedy etnologia odnalazła się na dobre w

uniwersytetach; oraz (3) od roku 1925-go, do drugiej wojny światowej 92.

Można powiedzieć, że we Francji dopiero przy końcu ósmej dekady

osiemnastego wieku termin antropologia uzyskuje swoje jednoznaczne znaczenie

jako nauka zajmująca się historią naturalną człowieka. W latach dwudziestych XX

wieku etnologia trafia na dobre do słownika jako dyscyplina naukowa zajmująca

się cywilizacjami, a etnografia kojarzona jest z opisami ludzi i ich zwyczajów 93.

W 1799 roku powstaje we Francji Société des observateurs de l’homme (działa do

1804 roku), a w 1832 roku powołane zostaje do istnienia Société anthropologique 94.

Niemniej, to dopiero utworzone w 1839 roku przez, pochodzącego z Jamajki i

piszącego po francusku medyka i antropologa, Williama F. Edwardsa (1776–

1842) Société ethnologique stanowi poważny krok w rozwoju nauk socjologicznych,bowiem ono jako pierwsze z zakładanych towarzystw naukowych będzie mogło

ciągłość [podkreślenie – P. C.]. Indywidualne doświadczenie życiowe jest przekształcane w zbiorową wiedzę ludzkości, niekiedy ograniczoną, lecz w innych przypadkach, jak to widzimy w naszej własnej cywilizacji, prowadzącą do niewyobrażalnego ongiś panowania człowieka nadśrodowiskiem” Bronisław Malinowski ([1939] 2000: 559).

92 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 96–110).93 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 97).94 Zob. Jean-Luc Chappey (2002, cyt. za Emmanuelle Sibeud 2008: 98).



38

zapewnić nieodzowne struktury dla przyszłego rozwoju badań antropologicznych,

etnologicznych i etnograficznych. Towarzystwo to działa bardzo prężnie głównie

nad badaniami ludzkich ras, które uważane są w tym czasie za wyodrębnione i

stałe. Badania towarzystwa prowadzone są do 1842 roku, kiedy umiera inicjator i

główna siła sprawcza towarzystwa – William F. Edwards. Badania powyższe

podjęte są z nową siłą dopiero po roku 1859 przez paryskie Société d’anthropologie ,

założone przez Paula Broca, i ukierunkowane głównie na antropometrię. W tym

samym roku powstaje też Société d’ethographie de Paris , które radykalnie odcina się

od „biologicznego redukcjonizmu” propagowanego rzekomo przez Société d’anthropologie 95 .

Etnografowie tamtego czasu nazywają przedmiot swoich dociekań

„filozofią historii ludzkości”96, i chętnie współpracują z językoznawcami nad

wielkimi cywilizacjami i językami przeszłości, ustępując całkowicie pola

antropologom jeśli chodzi o badania języków mniejszościowych czy ginących,

używanych przez współczesne im społeczności tradycyjne, których nie wahali się

nazywać „dzikimi”97. W 1876 roku Société d’anthropologie ma wielki udział, na bazie

funduszu otrzymanego od władz Paryża, w powstaniu École pratique des hautes

études , które pomimo tego, że nie wystawia dyplomów ukończenia swoich kursów,

staje się bardzo poważnym ośrodkiem upowszechniania wiedzy o antropologii i

praktyk badawczych stosowanych przez antropologów.

Końcowe dekady dziewiętnastego wieku są świadkami poważnego impasu w

jakim znalazły się wzajemne relacje, a w zasadzie niemal ich całkowity brak,między francuską antropologią, etnografią i etnologią. Faktem jest, że „etnografia

filozoficzna znalazła się w ślepym zaułku; antropologia popadła w kryzys z uwagi

na problematyzację koncepcji rasy; natomiast rozwijającym się praktykom

95 Zob. George W. Stocking (1984, cyt. za Emmanuelle Sibeud 2008: 99).96 Zob. Claude Blanckaert (1996, cyt. za Emmanuelle Sibeud 2008: 99).97 Emmanuelle Sibeud (2008: 99).



39

folklorystycznym i etnograficznym brak było instytucjonalnego czy akademickiego

ulokowania, które wpłynęłoby na ich większe usystematyzowanie”98. Okres

wspomnianej stagnacji kończy się dopiero pod koniec pierwszej dekady

dwudziestego wieku powstaniem w 1908 roku nowego periodyku naukowego pt.

Revue des études ethnographiques et sociologiques , i założeniem kilku specjalistycznych

instytucji naukowych: w 1910 roku powstaje powołany przez Arnolda van

Gennepa i Maurice’a Delafosse’a, Institut ethnographique international de Paris ; w 1911

roku – Institut français d’anthropologie ; w 1913 roku powołano na nowo do życia, po

dziesięciu latach przerwy w działalności, Société d’ethographie ; a w 1914 roku zaczęłofunkcjonować Société des amis du musée d’ethnographie du Trocadéro , skupiające między

innymi takich badaczy jak Émile Durkheim, Marcell Mauss, Paul Rivet, Maurice

Delafosse czy Lucien Lévy-Bruhl, których prace określiły przedmiot badania i

metodologie badawcze etnologii.

Można stwierdzić, że to organizacyjne i administracyjne talenty van

Gennepa i Delafosse’a zaowocowały w 1910 roku utworzeniem wspomnianego

instytutu ( Institut ethnographique international de Paris ), który w ciągu zaledwie

czterech lat miał już niemal tylu samo członków (225), co Société d’anthropologie

(229), ale kluczowym dla rozwoju francuskiej nauki w omawianych dyscyplinach

był fakt podjęcia przez członków Institut ethnographique international de Paris , jak się

wydaje, udanej próby podważenia zastanej idei, głoszącej, że im mniej badacz był

świadomy toczących się debat teoretycznych, tym wiarygodniej dokumentował

społeczność, do której trafiał. To właśnie w tym kręgu osób, badania terenowe poraz pierwszy stały się ośrodkiem centralnym prowadzonych studiów. W 1912 roku

Van Gennep otrzymał katedrę etnografii Uniwersytetu w Neuchâtel, organizując

w 1914 roku „pierwszą międzynarodową konferencję etnologiczną i

98 Emmanuelle Sibeud (2008: 100).



40

etnograficzną”, w czasie której sugerował zdefiniowanie etnografii jako nauki o

cywilizacjach, bazującej wyłącznie na badaniach terenowych99.

W 1913 roku Marcell Mauss publikuje często komentowany artykuł na

temat „etnografii we Francji i za granicą”, w którym przedstawia siebie jako

jedynego akademika zdolnego do przeprowadzenia odpowiednich zmian

organizacyjnych w etnografii; w tym samym czasie koresponduje z ministerstwem

edukacji, domagając się utworzenia nadrzędnej instytucji, która kontrolować by

mogła rozwój krajowej etnologii, bowiem to właśnie etnologia, a nie etnografia

czy antropologia, ma wedle Maussa stanowić serce i umysł przyszłych badańprowadzonych w tym zakresie. Pamiętać należy, że głównie z uwagi na toczące się

pełne zacietrzewienia spory między badaczami we Francji, w opisywanym okresie

od blisko półwiecza ministerstwo edukacji tego kraju nie utworzyło ani jednego

etatu, którego zakres obowiązków by dotyczył nauczania antropologii czy

etnologii100.

Oprócz wspomnianej administracyjno-organizacyjnej kwestii spornej,

opisywane dyscypliny nauk społecznych doświadczały także podstawowego

problemu metodologicznego, z jakim zmierzyć się musi każda młoda dyscyplina w

czasie początków swojego rozwoju, a problemem tym była kwestia „nie tego jak

interpretować dane, ale tego jak je wytwarzać i charakteryzować”101. Rozwiązanie

tego problemu nastąpiło stosunkowo szybko – w ciągu dwóch dekad stało się

jasnym, że klucz do rozwiązania tej kwestii tkwił w docenieniu i położeniu

większego nacisku na pracę w terenie, jako jednego z najlepszych, choćkosztownych i czasochłonnych metod uzyskiwania oryginalnych danych

językowych i kulturowych z pierwszej ręki. Powyższe znalazło też swój wyraz w

99 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 101).100 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 103).101 Emmanuelle Sibeud (2008: 104).



41

instytucjonalizacji etnologii, która od 1925 roku zaczęła funkcjonować jako

pełnoprawna dyscyplina nauczana na Sorbonie.

Od 1925 roku utworzony na paryskiej Sorbonie Insttut d’ethnologie zaczyna kształcić

zawodowych etnologów, wydawać periodyk Travaux et mémoires , i organizować

terenowe wyprawy badawcze, co w sumie pozwala zapisać się temu okresowi

rozwoju etnologii francuskiej złotymi literami w historii kolonializmu

europejskiego, bowiem wspomniane wyprawy terenowe finansowane są przede

wszystkim przez reżimy kolonialne zakotwiczone w Indochinach, na

Madagaskarze czy we Francuskiej Afryce Zachodniej (pamiętać też trzeba, że od1901 roku działają kolonialne placówki badawcze: Ecole française d’Extrême-Orient w

Indochinach oraz L’Académie malgache na Madagaskarze, które dopiero po

kilkunastu latach istnienia rozwijają swoją działalność). Co więcej, w końcu

znaleziono doskonały sposób, żeby pokazać społeczeństwu francuskiemu jak to

nauka powinna być wykorzystana w praktyce. Etnologia i etnografia zostały

wykorzystane propagandowo w celu wskazania w jaki sposób zdobywana wiedza o

społecznościach bardzo odległych i wielce egzotycznych dla przeciętnego

Francuza przyczynia się do utrzymania kolonialnie nadrzędnej roli Francji nad

tymi społecznościami. Innymi słowy, wysokie mniemanie Francuzów o wielkości

swojego kraju i ego narodowe zostają w ten sposób na jakiś czas zaspokojone.

Wprawdzie trzeba zaznaczyć, że tak Émile’a Durkheima, jak i jego krewniaka

Marcellego Maussa można określić jako socjalistów, to nie mieli oni żadnego

wpływu na to, jak urzędnicze struktury państwa nadużywały w swoichpolitycznych celach rozwoju praktyk badawczych i metodologii w etnologii i

etnografii tamtego czasu. Sytuacja po I wojnie światowej jeszcze przyczyniła się

do dalszego rozwoju kolonializmu, bowiem Liga Narodów dzieląc terytoria

kolonialne Niemiec i Imperium Otomańskiego podzieliła je właśnie między

Wielką Brytanię i Francję, paradoksalnie przyczyniając się tylko do politycznego



42

wzmocnienia tych państw jako potęg kolonialnych102. Taki „imperialno-

kolonialny” stan rzeczy w mniejszym lub większym natężeniu trwał przez kolejne

dwie dekady, czyli w sumie do początków drugiej wojny światowej, której wybuch

i przebieg zmienił wiele politycznych układów sił – jedne wynosząc do góry inne

kompletnie niwecząc. Paradoksalnie, dzięki takiemu, a nie innemu przebiegowi II

wojny światowej wiele z kolonizowanych społeczności afrykańskich mogło

poczuć się lepiej, widząc swojego dotychczasowego kolonizatora pokonanego

militarnie, i wkroczyć na drogę do uzyskania swojej własnej państwowości.

Emmanuelle Sibeud bardzo celnie podkreśla powyższy fakt, pisząc, że„zaangażowanie etnologów w machinę dominacji kolonialnej oznaczyło

decydującą fazę w rozwoju ich dyscypliny. (...) Poddano górnolotną i utopijną ideę

utworzenia [z etnologii] dogłębnie wszechstronnej nauki społecznej, na rzecz

utworzenia z niej jednej z wielu równorzędnych dyscyplin [nauk społecznych].

Etnologia stała się dyscypliną, ponieważ ośmieliła się wyjść z badaniami w teren,

przyjąwszy, że musiało to mieć swoje polityczne konsekwencje”103.

102 Zob. Emmanuelle Sibeud (2008: 107–109).103 Emmanuelle Sibeud (2008: 109).

Documents

Początki amerykańskiej antropologii kulturowo-językowej