UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI

INSTYTUT HISTORII

STUDIA PODYPLOMOWE

Alicja Biczysko

POCZĄTKI OPACTWA CYSTERSÓW

PRANDOCIN/ KACICE- MOGIŁA

Praca dyplomowa

napisana pod kierunkiem

prof. dra hab. Krzysztofa Ożoga

Kraków 2009

2

SPIS TREŚCI

Wstęp ............................................................................................................................... 3

Rozdział I Rola zakonu cystersów w Kościele i ich rozprzestrzenianie się w Europie

w XII i XIII wieku. ......................................................................................................... 4

Rozdział II Sprowadzenie cystersów do Prandocina/Kacic. ......................................... 8

Rozdział III Translokacja klasztoru cystersów z Kacic do Mogiły. ............................. 19

Rozdział IV Architektura kościoła i klasztoru cystersów w Mogile. ........................... 24

Wnioski ......................................................................................................................... 38

Bibliografia ................................................................................................................... 39

3

WSTĘP

Celem niniejszej pracy jest ukazanie początków opactwa cystersów w

Prandocinie/ Kacicach- Mogile na tle rozwoju zakonu w Europie wieku XII i XIII oraz

jego roli w reformowaniu Kościoła. Podejmowane tutaj zagadnienia skupiają się w

trzech kręgach problemów: proces zakładania opactwa a konieczność dostosowania się

do warunków lokalnych, założenie klasztoru w Prandocinie/ Kacicach, translokacja

cystersów do Mogiły i jej przyczyny, architektoniczny kształt kościoła i klasztoru w

Mogile w jego postaci najstarszej.

Z tego względu za punkt wyjścia przyjęto datę 1218, kiedy to niepełny konwent

cystersów przybył do Prandocina/ Kacic. Rok 1266, w którym kościół cystersów w

Mogile został wyświęcony, stanowi w pracy niejako naturalną cezurę, zamykającą

początkowy okres działalności mogilskich szarych mnichów.

Temat i poruszane problemy wyznaczyły także strukturę pracy, która zawiera się

w czterech rozdziałach. Pierwszy podejmuje zagadnienie roli cystersów w Kościele w

XII wieku. Rozdział drugi przedstawia okoliczności sprowadzenia cystersów do

Prandocina/ Kacic. W trzecim rozdziale omawiane są problemy translokacji opactwa do

Mogiły. Czwarta część pracy jest próbą analizy kształtu architektonicznego kościoła i

klasztoru cystersów w kontekście reguły św. Bernarda z Clairvaux, na podstawie

zachowanych elementów najstarszej substancji architektonicznej opactwa mogilskiego.

Do tego rozdziału dołączone są ilustracje, które przedstawiają detale architektury

kościoła i klasztoru, omawiane i analizowane pod kątem konstrukcji, stylu i estetyki

epoki średniowiecza. Całość rozważań kończą wnioski, wynikające z analizy procesu

fundacji opactwa mogilskiego.

Podstawowym opracowaniem do dziejów klasztoru cystersów w Mogile były

artykuły M. Zdanka, które w przypadkach jakichkolwiek rozbieżności stanowiły

autorytet rozstrzygający. Ponadto wykorzystano dwa dzieła zbiorowe: Historia i kultura

cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki oraz Cystersi w kulturze

średniowiecznej Europy. Źródła do dziejów opactwa w Mogile, omawiane i cytowane w

pracy, pochodzą ze Słownika historyczno- geograficznego ziem polskich w

średniowieczu oraz Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów

słowiańskich. Zagadnienia dotyczące historii sztuki przedstawiono korzystając z ustaleń

przede wszystkim M. Szymy oraz częściowo z prac T. Kawki i H. Leszczyńskiego, a

także M. Walickiego, T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego.

4

ROZDZIAŁ I

ROLA ZAKONU CYSTERSÓW W KOŚCIELE

I ICH ROZPRZESTRZENIANIE SIĘ W EUROPIE W XII I XIII WIEKU

Od wieku XI w Europie zaistniała potrzeba odnowy życia religijnego i

duchowego. Stało się to za sprawą licznych wtedy ruchów religijnych, które

występowały przeciwko chrześcijaństwu i groziły całościowemu porządkowi Kościoła.

Aby ustrzec przed heterodoksją, ale i nie zlekceważyć przejawów spontanicznej,

autentycznej duchowości, papież Innocenty III1 zapoczątkował działania, które

doprowadziły do przełamania kryzysu. Z jednej strony za jego pontyfikatu (1198-1216)

nastąpiło zamknięcie przed heterodoksją, która odrzucała porządek i autorytet Kościoła.

Z drugiej strony papież w sposób otwarty potraktował Franciszka z Asyżu2 i Dominika

Guzmana3, w szeregi Kościoła zostali włączeni humiliaci i niektóre grupy waldensów

4.

W atmosferę odnowy religijnej i duchowej wpisuje się też działalność zakonu

cystersów. Został on ustanowiony w 1098 roku przez Roberta z Molesme, który razem

z Alberykiem i Stefanem Hardingiem oraz dwudziestoma innymi mnichami opuścił

Molesme i założył nowe opactwo w odludnym, bagnistym Citeaux (Cistertium) w

Burgundii. Nowy zakon powstał z potrzeby odnowy życia zakonnego poprzez powrót

do surowej reguły Benedykta z Nursji. W tym względzie największe zasługi ma

Bernard z Clairvaux, który do cystersów przystąpił w 1112 roku i uważany jest za

duchowego twórcę tego zakonu5.

Trzy zasady stanowiły podstawę ideału życia szarych mnichów, nazywanych tak

od koloru habitu z czarnym krzyżem na piersiach: życie we wspólnocie; połączenie

modlitwy, pracy i ubóstwa; izolacja od świata. Zapewne właśnie ten program może

stanowić wyjaśnienie tak wielkiej popularności zakonu w XII i XIII wieku, czego

widomym dowodem było rozprzestrzenienie się cystersów w całej Europie6.

Niewątpliwie ekspansja była możliwa także dzięki samej zasadzie organizacyjnej

zakonu. Ordo cisterciensis wyznaczał wspólny statut dla wszystkich klasztorów, który

nakazywał podporządkowanie się filii domom macierzystym. Każdy brat zakonny był

w pierwszym rzędzie członkiem zakonu, a dopiero później klasztoru, w którym

1 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań 2003, s. 251-254.

2 Tamże, s. 265-277. Zob. także: T. Żychiewicz, Franciszek Bernardone, Kalwaria Zebrzydowska 1985.

3 Tamże, s. 254-264. Zob. także: Dominikanie. Szkice z dziejów zakonu, Poznań 1986.

4 J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, s. 251-254.

5 Tamże, s. 193-200.

6 Tamże, s. 200-205.

5

przebywał. Pierwszy statut cystersów Carta Caritatis7 ogłosił w 1119 roku, drugi po

Robercie z Molesme opat zakonu, Stefan Harding. Statut ten został zatwierdzony przez

papieża Kaliksta II pod nazwą Summa Cartae Caritatis. Ta konstytucja cystersów

ustanawiała zwierzchność kapituły generalnej, w której główną rolę pełnili archiopat

Cîteaux oraz opaci 4 pierwszych filii: La Ferté, Pontigny, Clairvaux i Morimond.

Kapituła generalna miała pełną władzę sądowniczą i ustawodawczą–

niepodporządkowanie karano ekskomuniką. Corocznie, w dniu 14 września, w dzień

Podwyższenia Krzyża Pańskiego, wszyscy opaci cysterskich klasztorów mieli

obowiązek stawić się w Citeaux na kapitule. Bardzo ważna była, wynikająca z reguły

zakonnej, zasada utrzymywania ścisłych więzi miedzy klasztorem macierzystym a

klasztorami filialnymi. Opat klasztoru filii musiał raz w roku odwiedzić klasztor

macierzysty. Opat klasztoru matki naznaczał, a przynajmniej zatwierdzał, opatów w

podległych mu filiach. Szybkie rozprzestrzenianie się zakonu cystersów w Europie i

konieczność dostosowania się do warunków lokalnych spowodowały, że Carta

Caritatis dwukrotnie uległa zmianom8. Ewolucja prowadziła w kierunku złagodzenia

pierwotnych zasad fundacji nowych klasztorów i interpretacji prawnych przepisów w

tym względzie obowiązujących. W 1152 roku Eugeniusz III, pierwszy papież

wywodzący się z zakonu cystersów, zatwierdził Carta Caritatis prior, w której znalazły

się regulacje dotyczące tzw. obserwancji. Mnisi otrzymali prawo przyjmowania oblatów

oraz konwersów. Druga zmiana nastąpiła w 1190 roku. Carta Caritatis posterior

zawierała nowe rozdziały o egzempcji spod władzy biskupa i o zasadach kontroli

wewnątrz zakonu9.

Początek rozwoju zakonu cystersów to powstanie pierwszych czterech filii: La

Ferté (1113), Pontigny (1114), Clairvaux (1115) i Morimond (1115). Rok 1113 jest

zatem przełomowy dla ekspansji cystersów w Europie. Obok wymienionych już

wcześniej dwóch przyczyn tego rozwoju: zainteresowania regułą zakonną oraz

sprawności organizacyjnej, warto pamiętać jeszcze o innych: wzroście demograficznym

w owych latach oraz polepszeniu warunków materialnych zakonu. Umożliwiły one

zakładanie kolejnych klasztorów10

. Początkowo ekspansja dotyczyła tylko obszaru

Francji: od 1098 do 1120 roku było tam już 12 opactw w niewielkiej odległości od

7 A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów w Europie zachodniej i na ziemiach polskich, [w:]

Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 1992, s. 25-26. 8 Tamże, s. 27-30.

9 Tamże, s. 31.

10 Tamże, s. 50-53.

6

macierzy w Citeaux. W roku 1120 powstała pierwsza filia we Włoszech, a w następnej

kolejności cystersi osiedlali się w Europie zachodniej: w Niemczech, na Wyspach

Brytyjskich, w Szwajcarii, Belgii, Hiszpanii, Austrii, Islandii. Kolejne fundacje

cysterskie pojawiły się w Europie środkowej i północnej: na Węgrzech, w Czechach,

Polsce, Danii, Norwegii, Szwecji11

.

Na ziemiach polskich dzieje zakonu cystersów zostały zapoczątkowane w 1141

roku, kiedy to Janik z rodu Gryfitów, ówczesny proboszcz gnieźnieński, postanowił

sprowadzić do Brzeźnicy (późniejszego Jędrzejowa) mnichów cysterskich12

. Uzyskał na

to zgodę biskupa krakowskiego Radosta. W latach 1141-1149 powstawał cysterski

klasztor, założony przez przybyłych z burgundzkiego Morimond zakonników, którym

fundator przekazał tę wieś wraz z kościołem. Poza tym otrzymali od Jana szereg wsi

wydzielonych z jego dóbr rodowych oraz dziesięciny przynależne kościołowi

brzeźnickiemu. Nadania te zostały potwierdzone wystawionym przez Janika w 1153 r.

dokumentem fundacyjnym dla Morimondus minor- Mniejszego Morimondu13

. W tym

samym czasie miała miejsce fundacja klasztoru w Łeknie14

. Od połowy XII do końca

XIII wieku w obrębie dzisiejszych granic Polski zostało ufundowanych 26 klasztorów,

przy czym niektóre uległy translokacji z miejsca pierwotnego założenia: Łekno-

Wągrowiec, Jędrzejów, Lubiąż, Kołbacz, Sulejów, Wąchock, Koprzywnica, Oliwa,

Ląd, Kacice- Mogiła, Paradyż (Gościkowo), Henryków, Obra, Ludźmierz- Szczyrzyc,

Kamieniec Ząbkowicki, Byszewo- Koronowo, Woszczyce- Rudy, Pogódki- Pelplin,

Bukowo Morskie, Szpetal, Zemsko Bledzew, Kaszczor- Wieleń- Przemęt, Bierzwnik,

Jemielnica, Krzeszów, Mironice15

.

Od początku XII do XV wieku w całej Europie było 730 klasztorów cysterskich.

Najbardziej obfity w fundacje był rok 1147. Związane jest to bardzo aktywną

działalnością Bernarda z Clairvaux, zaangażowanego właśnie wtedy w organizację II

krucjaty16

.

Zakładanie klasztorów cysterskich na terenach Polski ma miejsce od połowy XII

wieku (1141 r.- początki fundacji w Brzeźnicy/Jędrzejowie)) do końca wieku XIII

(1292 r.- fundacja w Krzeszowie). Klasztory polskie wywodzą się z dwóch linii

11

J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, s. 202.; Zob. także:. A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się

cystersów, s. 50-52. 12

B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza, [w:] Historia i kultura cystersów w dawnej

Polsce i ich europejskie związki, red. J. Strzelczyk, Poznań 1987, s. 327-335. 13

M. Daniluk, Z. Leszczyński, Cystersi w Polsce, [w:] Encyklopedia katolicka, T. 3, Lublin 1979, s. 727. 14

B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza, s. 340-342. 15

A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s.53. 16

J. Kłoczowski, Wspólnoty chrześcijańskie, s. 202.

7

filiacyjnych17

. Na Pomorzu z Clairvaux, natomiast w Wielkopolsce, na Śląsku i w

Małopolsce z Morimond.

Przyczyną sprowadzania cystersów na ziemie polskie były przede wszystkim względy

religijne. Cystersi stanowili w wieku XII i XIII wzorzec ideałów chrześcijańskich. Byli

uważani za zwierciadło i kwiat wszystkich zakonników18

, których celem miało być

zaszczepienie kwiecia służby Bożej19

. Ponadto sprowadzanie szarych mnichów związane

było z włączeniem się polskich fundatorów w papieski program reformy Kościoła20

.

17

A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s. 50-53. 18

Księga Henrykowska, z tekstu łacińskiego przetłumaczył i wstępem poprzedził R. Grodecki, Poznań-

Wrocław 1949, s. 69. 19

Tamże, s. 69. 20

J. Kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich, [w:] Kościół w Polsce, T. I, Kraków

1966, s. 408-410.

8

ROZDZIAŁ II

SPROWADZENIE CYSTERSÓW DO PRANDOCINA/ KACIC

Zasady zakładania nowego klasztoru cystersów21

, sformułowane w Carta

Caritatis prior, według których zapewne powstawać miał klasztor w Prandocinie/

Kacicach stawiały warunek, aby miejsce lokalizacji było odludne, położone z dala od

miasta, wsi, siedziby rycerskiej czy możnowładczej. Grangie, dobra ziemskie należące

do różnych opatów, powinny być oddalone od siebie o dwie mile galijskie (tj. o około

10,25 km). Także siedziby sąsiednich klasztorów nie mogły się znajdować bliżej niż o

10 mil od siebie (tj, około 51 km). W przypadku gdy fundator duchowny lub świecki

chciał przekazać klasztorowi wybudowany przez siebie obiekt, opat musiał najpierw

stwierdzić, że jest on odpowiedni i zdecydować o jego przyjęciu lub odrzuceniu

darowizny. Do nowego klasztoru mógł przejść opat i dwunastu mnichów, ale nie zostali

oni zatwierdzeni, dopóki miejsce nowej siedziby nie było odpowiednio przygotowane.

Jako warunki niezbędne dla rozpoczęcia działalności klasztoru uznano wybudowanie

dormitorium z pokojem gościnnym, pomieszczeń dla ksiąg zakonnych (Biblia, reguły,

księgi mszalne), pomieszczeń dla furtiana i muru odgradzającego teren klasztorny od

otoczenia tak, aby można było żyć i od razu zachowywać regułę. Domów mieszkalnych

nie wolno było budować poza murami klasztoru, wyjątkiem były zabudowania

gospodarcze dla zwierząt. Cystersi nie mogli uzyskiwać dochodów ze służby

duszpasterskiej, dziesięcin, czynszów, świadczeń ludności poddanej. Gospodarować

mieli przy pomocy konwersów oraz czeladzi najemnej. Z czasem odchodzono od

niektórych zasad, dając opatom możliwość interpretacji przepisów statutu,

uwzględniającej uwarunkowania lokalne22

.

Zasady zakładania klasztoru oznaczały, że fundowanie nowych opactw było

procesem długotrwałym. Na przykład przygotowanie dormitorium w Brzeźnicy/

Jędrzejowie czy Łeknie trwało osiem lat23

. Zanim mnisi mogli się osiedlić, a klasztor

uzyskać zatwierdzenie, potrzebna była zgoda na dokonanie fundacji. Przyszły fundator

występował o nią do kapituły generalnej. Przed wydaniem pozwolenia kapituła

wyznaczała wizytatorów bądź wizytatora spośród opatów najbliższych nowej fundacji.

Jego obowiązkiem było sprawdzić, czy nowy klasztor będzie dostatecznie wyposażony

21

A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s. 34-41. 22

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego opactwa w Mogile, „Nasza Przeszłość”, T. 94: 2000. s.

100-101. 23

B. Kürbis, Cystersi w kulturze polskiego średniowiecza, s. 323-342.

9

w ziemie i czy dobra nie są obciążone długami albo też w przyszłości nie grożą im

ewentualne roszczenia prawne ze strony rodziny fundatora. Wizytator sprawdzał, jakie

są możliwości budowy opactwa, bowiem jej część należała do obowiązków

wnioskującego o zezwolenie na założenie klasztoru. Ponadto przeprowadzał

rozpoznanie co do przyszłych dochodów oraz stosunków, jakie panują pomiędzy

fundatorem a jego zwierzchnikiem feudalnym. Wreszcie upewniał się, czy zachowane

zostały wszystkie zalecane odległości. Swoje wnioski wizytator przedstawiał kapitule a

ta w roku następnym podejmowała stosowną decyzję. Dopiero pozytywne

rozstrzygnięcie kapituły pozwalało na przybycie konwentu lub jego części. Ten

rozpoczynał budowę klasztoru i kościoła. Na początku często były to budynki

drewniane lub przystosowane już istniejące. Po spełnieniu wymagań koniecznych

klasztorowi wystawiano dyplom konfirmacyjny. Akt fundacji wieńczyła konsekracja

kościoła. Cały ten proces jest rekonstrukcją czysto teoretyczną i nigdzie nie przebiegał z

zachowaniem wszystkich zasad24

. Zwłaszcza dotyczy to wymogów koniecznych

stawianych nowemu klasztorowi. Najczęściej zakon uznawał fundację za samodzielne

opactwo, kiedy do nowo powstałych zabudowań przybywał pełny konwent.

Warto prześledzić proces fundacji klasztoru w Mogile, zaczynając od

pierwszych starań o sprowadzenie cystersów do Prandocina/ Kacic, na tle zasad

zakładania opactwa cysterskiego. Początki klasztoru w Prandocinie/ Kacicach nie są

jasne, a źródła i opracowania zawierają miejscami nieścisłości czy nawet

sprzeczności25

.

Sama nazwa Kacice pojawia się po raz pierwszy w dokumentach w 1222 roku

(wcześniej, bo w 1220 roku miejscowość występuje bez nazwy)26

, w formach: in

Katich, de Caliczicz, Cacheuici, Kaczicze. Jest to wieś w dystrykcie prandocińskim,

będąca własnością rycerską, należącą od 1220 roku do klasztoru cystersów,

przeniesionego w 1225 roku do Mogiły. Jak podają Statuta Capitulorum Generalium

Ordinis Cisterciensis, kapituła generalna cystersów na prośbę Iwona, biskupa

krakowskiego, zleciła w 1220 roku opatom z zakonów cysterskich z Lubiąża i

Wąchocka wizytację miejsca wybranego pod budowę nowego opactwa27

. W 1222 roku

24

A. M. Wyrwa, Rozprzestrzenianie się cystersów, s. 42-45. 25

Krytycznego przeglądu źródeł i opracowań dotyczących problemów fundacji opactwa w Mogile

dokonał M. Zdanek. Zob. M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 85-93. 26

J. Laberschek, Kacice, [w:] Słownik historyczno- geograficzny ziem polskich w średniowieczu, T. 5.

Małopolska- województwo krakowskie, Cz II. Iwanowice- Kaczorowy, red. A. Gąsiorowski, F. Sikora,

Wrocław- Kraków 1989-1993, s. 349-352. 27

Tamże, s. 349-350.

10

Iwo biskup krakowski zakłada klasztor cystersów w Kacicach28

. W opracowanej przez

E. Janotę Monografii opactwa Cystersów we wsi Mogile, w drugiej części, zawierającej

zbiór dyplomów klasztoru znaleźć można informację dotyczącą początkowego

uposażenia: Iwo stwierdza, iż jego brat Wisław, dziedzic z Prandocina nadał

fundowanemu klasztorowi w Prandocinie wieś Prandocin wraz z trzema innymi wsiami

w dystrykcie prandocińskim: Kacice, „Sakouici” i Januszowice, w zamian za to Iwo

nadaje Wisławowi i jego synowi [Dobiesławowi] wieś Końskie z sześcioma wsiami:

Stary Odrowąż, Gosań, Nieświn, Modliszewice, Kazanów, Popowo [wszystkie wsie w

powiecie opoczyńskim], ponadto temuż Dobiesławowi jako spadkobiercy po sobie

pozostawia wieś Dziebałtów [powiat opoczyński] z wszystkimi urządzeniami. Iwo jako

patron klasztoru po Wisławie i biskup wyznacza klasztorowi około 100 grzywien

czystego srebra rocznie „de quinquaginta”, jak na to pozwalają kanony, jako nowo

fundowanemu klasztorowi, tj. 20 grzywien czystego srebra i 20 korcy biskupich ziarna.

Aby w przyszłości nie kwestionować tej darowizny, wyznacza klasztorowi dziesięcinę we

wsiach: Januszowice, Smroków, Wężerów, Cholewice jako rekompensatę 20 korcy

zboża, a jako równowartość owych 20 grzywien wyznacza dziesięcinę w Moniakowicach

z przynależnościami: Łękawa Marcina, Łękawa Jakuba, Przyśniów, Klemmencice,

Koprzywnica. Nadaje też klasztorowi za zgodą kapituły krakowskiej w ziemi Świętego

Wacława Męczennika (tj. ziemi należącej do katedry krakowskiej) źreb w sąsiedztwie

erygowanego klasztoru. Jako fundator i patron dał już klasztorowi folwark i prawo

patronatu trzech prebend w kościele parafialnym w Prandocinie. Daje wreszcie

klasztorowi swój folwark zwany Mogiła sive Tumba nad rzeką Dłubnią z wszystkimi

przynależnościami i należącą doń jurysdykcją w tej wsi oraz dziedziczne źródło solne.

Ponadto na budowę klasztoru przekaże przez trzy lata cystersom 300 grzywien czystego

srebra, 40 wołów, 300 owiec z całym przychówkiem, 20 korcy soli, 40 garnców miodu,

60 „modios episcopales” [60 korcy zboża ze stołu biskupiego] i 100 wiązek żelaza29

. W

tym samym źródle znajduje się informacja o świadectwie potwierdzającym darowizny

Iwona Odrowąża: W 1223 Iwo biskup krakowski z wdzięczności za ofiarowanie przez

swego brata komesa Wisława ojcowizny swej [patrimonium suum] Prandocina wraz z

przynależnościami pod budowę klasztoru [w Kacicach], nadaje mu swoją ojcowiznę

28

Tamże, s. 350. 29

Cytat podaję za: J. Laberschek, Kacice, s. 350.

11

Końskie z 6 wsiami: Modliszewice, Stary Odrowąż, Gosań, Nieświn, Kazanów, Popów,

wsie przynależne do kościoła w Końskich30

.

Można zatem stwierdzić, że zamysł sprowadzenia cystersów do Prandocina/

Kacic był wspólnym dziełem Wisława i Iwona Odrowążów. Zapewne zrodził się przed

rokiem 1220, a więc w roku 121831

lub na przełomie 1218/1219, bo we wrześniu 1220

roku kapituła generalna zakonu cystersów w Citeaux już rozpatrywała prośbę Iwona

Odrowąża o zgodę na utworzenie klasztoru i wydelegowanie wizytatorów, którzy

mogliby sprawdzić lokalne warunki32

.

Fot. 1. Herb Odrowąż nad wejściem do południowych kaplic bliźniaczych w kościele w Mogile33

.

Pierwotnie jako uposażenie klasztoru przeznaczono ziemie tzw. klucza

prandocińskiego, których właścicielem był Wisław i jego syn Dobiesław. To właśnie

Wisław wydaje się w okresie od 1218 do 1222 roku pełnić główną rolę w procesie

30

Cytat za: J. Laberschek, Kacice, s. 350. 31

M. Zdanek, analizując czas potrzebny na obieg dokumentów oraz podróż wizytatorów, zdecydowanie

opowiada się za rokiem 1218. Zob. M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 93. 32

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, [w:] Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A. M.

Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek, T. II. Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich

i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 98-104. 33

Wszystkie fotografie zamieszczone w pracy stanowią własność autorki.

12

fundacyjnym. Ponosi największy ciężar uposażenia klasztoru i w dokumencie

wysłanym do kapituły generalnej on wymieniany jest jako fundator. Iwo Odrowąż w

tym okresie spełnia obowiązki należące w procesie fundacji nowego klasztoru do

biskupa. Jednak to on zdaje się być głównym inspiratorem fundacji34

.

Zamysł sprowadzenia cystersów zbiega się w czasie z objęciem przez Iwona

Odrowąża posługi biskupiej w Krakowie. Biskup angażował się w fundację, nadając

cystersom jeszcze przed 1220 rokiem dziesięciny z dóbr w kluczu prandocińskim, W

1221 roku Iwo Odrowąż sprowadza do Krakowa duchaków i osadza ich w Prądniku,

powierzając im opiekę nad szpitalem; w 1222 roku dzięki staraniom biskupa pojawiają

się w Kacicach cystersi, a w Krakowie dominikanie, o których także biskup zabiegał.

Na czele konwentu dominikanów stanął Jacek Odrowąż, który organizował klasztor.

Wszystkie te względy pozwalają sformułować przypuszczenie, że sprowadzenie

cystersów do Prandocina/ Kacic było częścią szerszego programu krakowskiego

biskupa, wzmacniającego nurt reformy kościelnej35

.

W dokumencie znacznie późniejszym niż data sprowadzenia cystersów do Prandocina/

Kacic, bo pochodzącym z 1273 roku, znaleźć można informację o wzajemnych

powiązaniach braci fundatorów. Jego wystawca, Bolesław Wstydliwy, biorąc w 1273

roku klasztor mogilski w opiekę, stwierdza: niegdyś komes Wisław z Prandocina

sprowadził cystersów z Lubiąża na Śląsku do Kacic dla założenia tu klasztoru i nadał

mu Kacice i Prandocin z okręgiem i przyjął swego brata Iwona biskupa krakowskiego

do współudziału w fundacji i ofiarował patronat...36

.

Jako miejsce lokalizacji nowego opactwa wskazano Kacice, leżące w pobliżu

Prandocina, głównego grodu komesa Wisława. Konwent nazywany jest jednak w

dokumentach konwentem z Prandocina, co nasuwa przypuszczenie, że cystersi najpierw

mogli pojawić się w Prandocinie37

. Zanim mnisi przybyli na nowe miejsce, w 1220 roku

kapituła generalna wysłała do Kacic wizytatorów- opatów z Lubiąża i Wąchocka,

którzy od września tego roku do września roku następnego badali, czy miejsce na

budowę klasztoru jest odpowiednie, a uposażenie dostateczne. Niektóre opracowania

podają, że najprawdopodobniej jeszcze w trakcie sprawdzania warunków albo na skutek

34

R. Grodecki, Iwo Odrowąż, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 10, Wrocław 1962-1964, s. 187-192. 35

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 112-114. Zob. także: J. Kłoczowski, Zakony na

ziemiach polskich, s. 408-420. 36

Cytuję za: J. Laberschek, Kacice, s. 350. 37

Tak przyjmuje T. Kawka i H. Leszczyński. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 98-

100.

13

wizytacji uznano, że należy zmienić lokalizację i przenieść klasztor do Kacic38

. Być

może jednak, translokacja Prandocin- Kacice w ogóle nie miała miejsca. W określeniu

„konwent z Prandocina”, odnoszącym się zapewne do niewielkiej grupy mnichów

przygotowującej miejsce dla przyszłego opactwa, Prandocin może po prostu

funkcjonować jako nazwa klucza, w którym znajdowały się Kacice39

. Jedno jest pewne:

niepełny konwent z Lubiąża na czele z opatem Piotrem przybył ze Śląska do

Małopolski i w 1222 roku osiedlił się w Kacicach40

. Informacja w dokumentach, w

których Iwon Odrowąż przekazuje Wisławowi i jego synowi Dobiesławowi

zadośćuczynienie za dokonaną w 1220 roku darowiznę dla klasztoru cystersów, a także

przeznaczenie przez niego dodatkowych dochodów z dóbr biskupich, zdaje się

wskazywać, że od tego roku to biskup krakowski przejmie formalnie inicjatywę w

swoje ręce i będzie pełnił rolę głównego fundatora opactwa cystersów41

. Ponadto

utwierdza w tym przekonaniu przekazanie przez niego na uposażenie dla klasztoru

własnej wsi Mogiła, w której to zapewne już wtedy rozpoczęły się przygotowania do

budowy kościoła i klasztoru, nowej siedziby cystersów.

Na pewno Kacice lepiej niż Prandocin spełniały wymogi lokalizacyjne dla nowo

zakładanego klasztoru. Prandocin był okazałym grodem, siedzibą rodową Odrowążów,

która wówczas znajdowała się w rękach komesa Wisława. Istniał tu już kościół

grodowy typu kasztelowego42

, ufundowany przez protoplastę Odrowążów, Prędotę

Starego między rokiem 1125 a rokiem 1150, najprawdopodobniej w roku 112643

.

Prandocin góruje nad okolicą, a do najbliższej tu Szreniawy jest dalej z Prandocina niż z

Kacic. Kacice leżały niżej, na terenie podmokłym, miejscami bagnistym, bliżej rzeki.

Zarówno jednak Prandocin jak i z Kacice położone były w pobliżu przebiegającego

przez Słomniki traktu solnego z Wieliczki oraz Bochni do Wielkopolski. Ponadto już od

38

Tamże, s. 99. Autorzy wprawdzie podają ustalenia M. Szymy (za A. Rybarskim), że translokacja z

Prandocina do Kacic nie miała miejsca, jednak nie uznają ich za wiarygodne. 39

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 95-96. Autor podziela tutaj pogląd wcześniej

sformułowany przez A. Rybarskiego, K. Górskiego J. Laberscheka, M. Szymę. 40

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 96. Na dowód swojej tezy autor przytacza trzy źródła:

falsyfikat dokumentu Leszka Białego datowany na r. 1225, dokument Bolesława Wstydliwego z roku

1273 oraz Kronikę mogilską. Wszystkie stwierdzają, że konwent osiadł w Kacicach. 41

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 97. 42

Dzieje sztuki polskiej, red. M. Walicki, T. I. Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII

wieku, Warszawa 1968, s. 166-183. 43

S. Trawkowski, Prędota Stary, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. XXVII, Wrocław 1984-1985, s.

445-447.

14

wczesnego średniowiecza biegł przez pobliskie Słomniki trakt z Krakowa na

Mazowsze, przez Proszowice, Wiślicę i dalej do Sandomierza44

.

Fot. 2. Prandocin. Kościół św. Jana Chrzciciela (widok współczesny od strony północnej). Kościół

zbudowano z jasnych ciosów piaskowca, od których kolorystycznie odcina się ceglane, gotyckie

prezbiterium. Ściany zewnętrzne kościoła były bogato dekorowane - zachowały się tutaj lizeny i fryz

arkadkowy. Najpoważniejsze zmiany w kształcie budowli pozostawił po sobie gotyk - rozebrano wtedy

apsydę wschodnią. Następnie w epoce baroku przebito okno, dobudowano kruchtę i zakrystię.

Zatem lokalizacja w obu tych przypadkach nieco naruszała zasadę budowania

klasztoru w miejscu odludnym, jednak warunki i w Prandocinie i w Kacicach były w

gruncie rzeczy porównywalne.

Uposażenie klasztoru przez Wisława a potem Iwona Odrowąża było z pewnością

wystarczające. Problemy lokalizacji, w Kacicach nie tak dalekie od wyznaczonej

normy, można było decyzją opata pominąć. Tym bardziej, że odstępstwa od zasad

zakładania nowego klasztoru były na ziemiach polskich (i nie tylko) dość powszechne45

.

44

K. Białoskórska, Czy o wyborze miejsca na założenie opactwa cysterskiego decydowały zawsze

wskazania reguły? Między teoria a rzeczywistością, [w:] Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy,

Poznań 1992, s. 149-150. Por. M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s.111-112. 45

K. Białoskórska, Czy o wyborze miejsca na założenie opactwa cysterskiego, s. 149-178.

15

Opactwa cysterskie na naszych ziemiach powstawały na terenach zaludnionych,

nierzadko dobrze zagospodarowanych, w pobliżu szlaków handlowych. Zdarzało się

także osiedlanie w już istniejących budowlach innych reguł zakonnych lub budynkach

świeckich46

. Co zatem sprawiło, że od 1222 roku Iwon Odrowąż planował już

translokację do Mogiły? Być może przejęcie ciężaru fundacji przez Iwona Odrowąża,

zadośćuczynienie dla Wisława i Dobiesława w postaci nadań ziemi w zamian za

uposażenie opactwa i przeniesienie klasztoru z Kacic związane było z rodzinnymi

sporami o ziemie nadane klasztorowi47

. Niezadowoleni z wysokości nadań dla

cystersów członkowie rodziny mogli powoływać się na prawo retraktu, bojąc się

pomniejszenia rodowych włości. Na taką przyczynę zmiany fundatora i zmiany

lokalizacji opactwa może przez analogię wskazywać konflikt pomiędzy rodziną

Odrowążów a norbertankami z Ibramowic, kiedy to po śmierci Iwona Odrowąża

członkowie rodu zakwestionowali poczynione przez biskupa krakowskiego darowizny,

podważali sądownie ich legalność i domagali się ich zwrotu48

. W przypadku Kacic

mogło być podobnie. W każdym razie Iwo Odrowąż starał się zabezpieczyć nowo

fundowany klasztor przed ewentualnymi roszczeniami. Zapewne w tym celu wystarał

się w kurii rzymskiej o wystawienie bulli konfirmacyjnej. Zgodnie z jej zapisami

datowany w Asyżu w dniu 9 czerwca 1228 roku dokument stwierdza, że papież

Grzegorz IX bierze w opiekę klasztor mogilski i zatwierdza jego posiadłości, podobnie

zresztą jak i ziemie należące do norbertanek z Ibramowic49

. W 1225 roku w opiekę

wziął także klasztor Leszek Biały, jednocześnie potwierdzając nadane cystersom z

Mogiły dobra ziemskie. Dokument ten poświadczył w 1291 roku Wacław król czeski.

Nie ma jednak pewności, czy nie jest to falsyfikat z XIII wieku, jak przypuszczał J.

Matuszewski50

. Falsyfikat nie oznacza jednak, że zawarte w nim informacje o

poczynionych dla klasztoru nadaniach są nieprawdziwe51

. Podobnego potwierdzenia

dóbr cysterskich dokonał w roku 1273 Bolesław Wstydliwy52

. Jest to kolejny dokument

poświadczający własność opactwa, w którym opisana jest cała historia nadań od

46

T. Dunin-Wasowicz, Rola cystersów w rozwoju kultury materialnej w Polsce wczesnośredniowiecznej,

[w:] Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, Poznań 1992, s. 9-23. 47

M. Zdanek, Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile, „Nasza Przeszłość”, T. 96:2001, s. 529-

530. Por. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 103. 48

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 103. 49

Tamże, s. 103. 50

J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny w dobrach kościoła w Polsce do roku 1381, Poznań 1936, s.

261-263. 51

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 101. 52

J. Matuszewski, Immunitet ekonomiczny, s. 350.

16

Wisława i Dobiesława, poprzez Iwona Odrowąża, skończywszy na kolejnym fundatorze

z rodu Odrowążów- Prandocie. Zdaje się to wskazywać, że mnichom z Mogiły takie

potwierdzenia kolejnych panujących były potrzebne, być może właśnie do skutecznej

obrony przed ewentualnymi roszczeniami tych z rodu Odrowążów, którym nie podobała

się hojność okazywana cystersom.

Należy przypuszczać, że kiedy opat Piotr w 1222 roku przybył z zakonnikami z

Lubiąża do Kacic, to wybudowano dla cystersów przynajmniej najpotrzebniejsze

pomieszczenia, a więc dormitorium, pokój dla ksiąg i mury izolujące teren klasztoru od

otoczenia. Źródła, zawierające informacje o początkach klasztoru cystersów w Kacicach

zebrał J. Laberschek w Słowniku historyczno- geograficznym ziem polskich w

średniowieczu53

. Poświadczają one istnienie w Kacicach murowanej kaplicy. Dokument

z 1376 roku podaje imię Henryka, kapelana z Kacic54

. Długosz potwierdza w Liber

beneficiorum, że w roku 1470 po cystersach została w Kacicach murowana kaplica

[aedicula]55

. Akta wizytacji diecezji krakowskiej, dokonanej w latach 1595-1599 z

polecenia Jerzego kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego, zawierają stwierdzenie:

capella murata S. Agnetis in antiquo monasterio56

. W roku 1748 o kaplicy cystersów

zaświadcza dokument z wizytacji biskupa Załuskiego: capella murata i curia, ubi

quondam manasterium Clarae Tumbae erat57

. Podobne informacje z lat 1788-92

zawierają Materiały do Słownika historyczno-geograficznego województwa

krakowskiego w dobie Sejmu Czteroletniego.58

Inne źródło stwierdza, że siedziba cystersów w Kacicach mieściła się w kaplicy

romańskiej, o żebrowym sklepieniu i ciosowych murach59

.

Kaplica zatem w Kacicach istniała, nie ma jednak pewności, w którym znajdowała się

miejscu. Zachowana do dziś budowla to pozostałość villi Erazma Ciołka, opata

mogilskiego w latach 1522-1546. Opat wzniósł ją dla zakonników z Mogiły, którzy

mieli doglądać odnowionego folwarku60

. Budynek posiadał renesansową zabudowę, a

jego postać obecna ma dziewiętnastowieczny charakter.

53

J. Laberschek, Kacice, s. 349-352. 54

Tamże, s. 351. 55

Tamże, s. 351. 56

Tamże, s. 351. 57

Tamże, s. 351. 58

Tamże, s. 351. 59

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. I, Województwo krakowskie, oprac. J. Lepiarczyk, s. 222. 60

J. Kłoczkowski; Prowincja polska cystersów w świetle akt kapituł generalnych tego zakonu w XV wieku

[w:] Polska w świecie. Studia z dziejów kultury polskiej, Warszawa 1972, s. 184-185.

17

Fot. 3. Obecny widok tzw. villi Erazma Ciołka w Kacicach. Jej właścicielem jest od 1991 roku

p. Wiesław Wolny, który prowadzi tam prace konserwatorskie.

Badania przeprowadzone w XX wieku podważają te ślady romańskich ciosów w

piwnicy oraz półkolistego romańskiego portalu, które miałyby dowodzić istnienia w

tym miejscu najdawniejszej kaplicy cystersów. Wprawdzie półkolisty portal się

zachował, ale nie jest on romański, natomiast w piwnicach nie ma murów ciosowych61

.

Jednak, jak twierdzi M. Zdanek, nie ma powodu podważać istnienia romańskiej kaplicy,

skoro jest ono bogato udokumentowane w źródłach62

. Na razie być może jedynym jej

śladem jest romański krzyż, o którym przypuszcza się, że pochodzi z Kacic, a który

znajduje się obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie63

.

Po osiedleniu się w Kacicach cystersi założyli grandię, którą w latach

późniejszych, także po translokacji do Mogiły rozwijali. Meliorowali podmokłe łąki w

swoim folwarku, założyli młyny w Kacicach, Muniakowicach w miejscu zwanym

Barłóg, w Pożakowie i Prandocinie. Rozwijali rybołówstwo w wykopanych w

Januszowicach stawach. Na wzgórzu Truszyn założyli winnicę. Słownik geograficzny

61

T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 26. 62

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 96-97. 63

T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka, Kraków 1982, s. 27.

18

Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich podaje za Liber beneficiorum

Długosza: klasztor mogilski wszystkich kmieci tej wioski, która ma ziemie urodzajną,

usunął i złączywszy ich łany z łanami folwarcznemi dawnemi, uczynił folwark

znamienity, któremu drugi równy zaledwie znaleźć można, a zbudowawszy kilka

ogromnych stodół, wielką ilość zboża wszelkiego rodzaju tam składa i przechowuje,

jakowego zboża uprawa odbywa się więcej własnym (klasztornym) pługiem i ludźmi

swojemi niż pracą kmieci64

.

64

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B.

Chlebowski, W. Walewski, T. III, s. 649-650, www.dir.icm.edu.pl.

19

ROZDZIAŁ III

TRANSLOKACJA KLASZTORU CYSTERSÓW Z KACIC DO MOGIŁY

W roku 1225 cystersi opuszczają Kacice i osiedlają się w darowanej im przez

Iwona Odrowąża wsi Mogiła pod Krakowem. To wtedy najprawdopodobniej konwent

był już pełny, czyli liczył 13 braci zakonnych, w tym stojącego na ich czele opata. Wieś

Mogiła, po łacinie zwana Clara Tumba, nazwę swą wywodzi od znajdującego się w

pobliżu kopca, najprawdopodobniej pochodzenia celtyckiego z VII-VIII wieku, który

legenda, podana przez Wincentego Kadłubka w pierwszej księdze Chronica

Polonorum, wiąże ze śmiercią Wandy, córki legendarnego Kraka, utopionej w Wiśle65

.

Wieś położona była nad Dłubnią, w miejscu jej ujścia do Wisły, na rozległej, podmokłej

nizinie, w okolicy lesistej. Nie było to jednak, w myśl reguły zakładania nowego

klasztoru cystersów, miejsce odludne. Okolica była w pełni zasiedlona, początki

osadnictwa na tych terenach sięgają czasów prahistorycznych, z których pochodzi

właśnie kurhan zwany kopcem Wandy. Już wcześniej, zanim pojawili się tutaj cystersi,

istniał, założony w latach dwudziestych XIII wieku, kościół pod wezwaniem św.

Bartłomieja. W 1222 roku szarzy mnisi otrzymali prawo do patronatu nad kościołem,

wokół którego powstała później, w latach pięćdziesiątych parafia, objęta ich opieką66

.

Uposażenie cystersów należało w momencie ich przenosin do Mogiły do

niemałych. Fundacje w Jędrzejowie, Lubiążu czy Sulejowie, największe w na ziemiach

polskich, posiadały wtedy po kilkanaście wsi67

. Posiadłości cystersów mogilskich

składały się z ziem skupionych w dwóch kluczach: większym prandocińskim68

(Prandocin, Kacice, Sakowice, oraz część wsi Januszowice- ofiarowane cystersom

jeszcze przez Wisława Odrowąża) i mniejszym, położonym wokół klasztoru w Mogile z

nadania Iwona Odrowąża (w jego skład wchodziła wieś i folwark w Mogile z

przyległościami- wsią Ubysławice i źrebem)69

. Ponadto z nadania w 1220 roku przez

Wisława i Iwona Odrowąża cystersi posiadali folwark w Prandocinie oraz dziesięciny

65

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, s. 649. Por. W. Łuszczkiewicz; Wieś Mogiła przy

Krakowie, jej klasztor cysterski, kościółek farny i kopiec Wandy, Kraków 1899, Biblioteka Krakowska nr

10, s. 3-5. 66

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 104. 67

M. Daniluk, Z. Leszczyński, Cystersi w Polsce, s. 730. 68

Wymieniam ziemie klucza prandocińskiego za T. Kawką i H. Leszczyńskim, uwzględniając poprawki

M. Zdanka. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 100-101. Por. M. Zdanek, W sprawie

procesu fundacyjnego, s. 97. 69

M. Zdanek, W sprawie procesu fundacyjnego, s. 97. Autor wymienia w kluczu mogilskim wieś

Ubysławice wraz ze źrebem, które to ziemie T. Kawka i H. Leszczyński w Monasticonie pominęli.

20

przekazane przez biskupa krakowskiego z Prandocina, Kacic i Pożakowa. W 1222 roku

doszły do tego uposażenia dziesięciny z ujazdu w Muniakowicach, dziesięciny z wsi

Januszowice, Smroków, Wężerow, Cholewice, Przeczniów, Klemencice i Pokrzywnica

oraz dziesięciny z trzech źrebów w Łękawie Marcina, Łękawie Jakuba i Kantorowicach

nad Szreniawą. W 1222 roku cystersi otrzymali ponadto od Iwona Odrowąża jego

dziedziczne źródło soli70

. Wymienione nadania składały się na stałe źródło dochodów

opactwa cystersów w Mogile. Oprócz nich Iwon przyznał także fundacji nadania

czasowe: 300 grzywien czystego srebra w czasie trzech pierwszych lat budowy

kościoła, 40 wołów, 40 krów, 300 owiec i 300 jagniąt przy nich, 20 korców soli, 40

dzbanów miodu, 40 korców zboża i 100 wiązek żelaza. Nadania te opatrzone zostały

zastrzeżeniem, iż uczyniono je za życia Wisława, co oznacza zapewne jego zgodę, a

może nawet przyczynienie się do donacji. Ogółem poczynione nadania Iwon oszacował

na kwotę 100 grzywien71

.

Jak podaje J. Laberschek w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych

krajów słowiańskich, po położeniu fundamentów pod kościół biskup krakowski jeszcze

dodał dziesięciny biskupie w Winiarach i Dobczycach, nadto dziedziczną wieś

Michałowice72

. Stawia to fundację w Mogile w szeregu większych pod względem

uposażenia i porównywalnych na przykład z jędrzejowską czy lubiąską. Fundator

postarał się, aby nadania dla klasztoru były pewne i zabezpieczone, dlatego wystarał się

w roku 1228, na krótko przed swoją śmiercią o bullę konfirmacyjną dla mogilskich

cystersów. Datowana w Asyżu na dzień 9 czerwca 1228 roku zawierała potwierdzenie

posiadłości klasztoru przez papieża Grzegorza IX i zapewniała zakonnikom osobistą

opiekę papieża73

.

Rok 1225 stanowi datę zamykającą proces fundacyjny opactwa mogilskiego. Po

translokacji i po konsekracji świątyni klasztornej, częściowo ukończonej w partii

prezbiterium, rozpoczyna się drugi etap implantacji cystersów w podkrakowskiej

Mogile- instalacja, charakteryzująca się szybkim rozwojem dóbr i prac budowlanych,

który trwa, z przerwą około roku 1230, do najazdu Mongołów w roku 1241. Następnie

70

Tamże, s. 96-102. 71

Tamże, s. 99-100. 72

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, s. 588. 73

Podobny dokument otrzymały norbertanki z Ibramowic. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice-

Mogiła, s. 104.

21

zagnieżdżanie się cystersów wchodzi w okres konsolidacji. Ma to miejsce po roku

124374

.

Kiedy mnisi przybyli w 1225 roku na nowe miejsce, musiał stać tam już

budynek klasztorny i kościół, których plany wytyczono zapewne jeszcze w 1222 roku,

gdy zapadła decyzja o translokacji po oficjalnym przejęciu roli fundatora przez biskupa

Iwona Odrowąża. Za ostateczną datę ukończenia budowy kościoła i podstawowych

budynków klasztornych należałoby przyjąć rok 1266, kiedy to kościół został

konsekrowany75

. Datę tę można także byłoby uznać za zamykającą początki klasztoru

cystersów w Mogile.

Od wytyczenia planów do poświęcenia kościoła upłynął długi okres czasu, bo 44 lata.

Jak na budowę siedziby zakonu to bardzo dużo. Co najmniej dwie przyczyny tłumaczą

tak długotrwały i wieloetapowy proces. Najpierw zmarł Iwon Odrowąż. Stało się to w

1229 roku, zaledwie w cztery lata po przeniesieniu się cystersów z Kacic. Śmierć

głównego fundatora oznaczać musiała ograniczenie funduszy na budowę, gdyż to

biskup krakowski ponosił jej główny ciężar finansowy76

. Ponadto rozpoczęły się spory

członków rodziny Odrowążów o wysokość nadań dla klasztoru, które zakończyły się

dopiero w roku 1231. Wszystko to musiało jeśli nie wstrzymać prace budowlane, to

przynajmniej je znacznie opóźnić. Drugą przyczyną przeciągającego się procesu

powstawania opactwa był najazd tatarski z 1241 roku. Zniszczenia dokonane przez

Mongołów pod wodzą Batu- chana musiały były duże, rozproszeniu uległa strzecha

budowlana nad kościołem i klasztorem. O rozmiarach zniszczenia zdaje się także

zaświadczać zwolnienie opata mogilskiego Henryka z obowiązku uczestniczenia w

kapitule generalnej w dniach 29-30 marca 1241 roku77

. Dopiero po zakończeniu

procesów sądowych, a zwłaszcza od roku 1242, kiedy funkcję biskupa krakowskiego

objął Prandota, rozpoczął się następny etap prac przy powstawaniu klasztoru i kościoła.

Prawdopodobnie udostępnił cystersom warsztat budowniczy, który miał w swoich

dobrach biskupich w Sławkowie78

. Kolejny z rodu Odrowążów wystarał się o

poprawienie stosunków między swoimi krewniakami a braćmi zakonnymi, a ponadto

hojnie wspierał klasztor kolejnymi nadaniami. Do tego mogilscy cystersi otrzymali

74

M. Zdanek, Proces implantacji, s. 517-522. 75

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 102-105. 76

Tamże, s. 105. 77

Opat Henryk z Mogiły został zwolniony z tego obowiązku podobnie jak opat z Henrykowa na Śląsku,

gdzie klasztor ucierpiał jeszcze bardziej. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 104. 78

M. Szyma, Architektura kościoła Cystersów w Mogile w XIII i XIV wieku. Fazy budowy i ich

datowanie, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Krakowskiego”, T. 7: 1997, s. 141-154.

22

kolejny przywilej, który zapewne poprawiał kondycję finansową opactwa. Już

wcześniej w 1235 roku Henryk Brodaty uwolnił Prandocin od stróży, a w 1243 roku za

Bolesława Wstydliwego przywilejem zwolnienia od stróży i przewodu objęty został

Prandocin, Sędowice, Wrocieryż i Bogucin79

. Ponadto do włączenia się w budowę

zachęcała papieska bulla z roku 1253, na mocy której każdy wierny mógł otrzymać

odpust stu dni za każdy dzień pracy80

.

Po 1243 roku, który zamyka okres instalacji i otwiera etap konsolidacji opactwa

mogilskiego, dobra klasztorne nie wzrastały już w takim samym tempie jak w pierwszej

połowie XIII wieku81

. Jednak własność opactwa, dzięki darowiznom, daninom i

przywilejom, była znaczna i o wiele większa w porównaniu z pierwotnymi nadaniami

lokacyjnymi. Do roku 1253 cystersi posiadali czternaście wsi: Prandocin, Kacice,

Sakowice (prawdopodobnie tożsame z Pożakowem), część Januszowic, źreby

Cholewice i Kantorowice nad Szreniawą, Mogiłę, Ubysławice, Bogucin, Mikułowice,

Truszyn (kupiony w 1228 r.), Syrachów (nabyty w 1230 r.), Krzesławice i Sędowice

nad Mierzawą (nadane w 1239 r.). Opactwo czerpało dochody z dziesięciny z

dwudziestu dwóch wsi: Prandocina, Kacic, Sakowic, Januszowic, Cholewic,

Muniakowic, Smrokowa, Wężerowa, Przeczniowa, dwu a potem trzech Łękaw,

Klemencic, Pokrzywnicy, Mogiły, Ubysławic, Przewozu, Syrachowa, Kantorowic,

Mikułowic, Truszyna (po jego zakupie), Czyżyn (od 1244 r.)82

. Z okazji konsekracji

doszły jeszcze do tego dziesięciny z Winiar, Dobczyc, Kamyka i Rudnik. Cystersi

posiadali 2 jatki mięsne w Krakowie, źródło solne najprawdopodobniej w pobliżu

klasztoru oraz drugie w Wieliczce i posiadali prawo połowu bobrów w Dłubni. Czerpali

dochody z patronatu nad trzema prebendami w Prandocinie, z prebendy szanieckiej, z

połowy predium Wachów oraz dochody z kościoła św. Bartłomieja w Mogile. Uzyskali

zwolnienie Prandocina od stróży. Ponadto od 1243 roku posiadali przywilej

immunitetowy obejmujący Prandocin, Sędowice, Bogucin i przyległe wsie,

najprawdopodobniej klucza prandocińskiego. Oznaczał on zwolnienia od stróży,

budowy grodów, wypraw poza granice diecezji krakowskiej. Wprowadzał lżejszy typ

przewodu- rycerskiego83

. Stan posiadania opactwa pozwalał na zrealizowanie

ambitnego planu budowy kościoła i budynków klasztornych.

79

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, s. 588. 80

M. Zdanek, Proces implantacji, s. 522. 81

Tamże, s. 105. 82

M. Zdanek, Proces implantacji, s. 517-519. 83

Tamże, s. 517.

23

Ukończenie budowy znowu się jednak odsunęło w czasie, bo na przełomie

1259/1260 roku kolejny najazd Mongołów spustoszył Małopolskę84

. W jego wyniku w

lutym 1260 roku klasztor został poważnie zniszczony, a kilku braci z Mogiły poniosło

śmierć85

. Sześć lat później budynki klasztorne i kościół były jednak doprowadzone do

stanu pozwalającego na konsekrację. Odbyła się ona w maju 1266 roku za opata

Hartlippa z udziałem księcia Bolesława Wstydliwego i jego żony Kunegundy86

.

Poświęcenie kościoła odbyło się zapewne według obrzędu, którego główne elementy

powstały w liturgii między IV a IX w.87

. Ceremonia składała się z trzech części. Tak

więc najpierw najpewniej poprzez pokropienie ścian budynku wodą święconą biskup

Prandota objął go w posiadanie, by następnie odbyć procesję do wnętrza świątyni. Po

śpiewie hymnu Veni Creator wypisał pastorałem na popiele alfabet grecki i łaciński. W

kolejnej części za pomocą wody gregoriańskiej uświęcił wnętrze kościoła, po czym

została odmówiona prefacja, w której biskup błagał o wspomożenie Ducha Świętego.

Dopiero w ostatniej części dokonała się właściwa konsekracja murów poprzez

namaszczenie olejem tzw. zacheuszków, symbolizujących dwunastu apostołów. Po

namaszczeniu ołtarza spalono na nim kadzidło w czterech rogach i pośrodku.

Kościołowi nadano wezwanie św. Wacława obok tradycyjnego dla cystersów wezwania

maryjnego88

.

W momencie konsekracji opaci cysterscy otrzymali prawo sprawowania posługi

duszpasterskiej w parafii św. Bartłomieja. Było to możliwe dzięki postanowieniom

kapituły generalnej, która w roku 1253 złagodziła częściowo zakaz uczestniczenia przez

cystersów w duszpasterstwie parafialnym89

.

Zakończenie budowy kościoła i jego poświęcenie wyznacza koniec lokowania

klasztoru cystersów w Mogile i stanowi pewien początkowy, ale zamknięty etap w jego

rozwoju.

84

M. Szyma, Architektura kościoła Cystersów, s. 144. 85

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 105.. 86

Tamże. 87

P. Sczaniecki, Sacramentum dedicationis. Obrzęd poświęcenia kościoła i jego znaczenie w dziedzinie

religijnej, obyczajowej i kulturalnej na podstawie źródeł polskich z XII wieku, Lublin 1979, s. 81-84. 88

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 107. 89

Nadal jednak zakazem objęte było udzielanie niektórych sakramentów. Zob. T. Kawka, H.

Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 105..

24

ROZDZIAŁ IV

ARCHITEKTURA KOŚCIOŁA I KLASZTORU CYSTERSÓW W MOGILE

Opactwo cystersów w Mogile jest jednym z dwóch, obok Szczyrzyca, które

istnieją nieprzerwanie od czasów swego powstania. Nie dotknęła go kasata zakonu

dokonana w XVIII i w XIX wieku w trzech zaborach. Jednak kształt architektoniczny

kościoła i klasztoru uległ od czasów zakończenia budowy w 1266 roku co najmniej

dwóm istotnym przebudowom, nie licząc drobnych prac, jakie musiały mieć miejsce na

przestrzeni jego prawie osiemsetletniej historii.

Fot. 4. Kościół zbudowany jest z cegły z elementami kamienia (co daje bardzo ciekawe efekty

kolorystyczne), posiada wąskie, podłużne okna. Generalnie dominują tu ostre łuki (ale dosyć

przysadziste), chociaż nie brakuje też łuków półkolistych.

25

Fot. 5. Kościół zdobi fryz z przenikających się arkadek.

Sam długotrwały proces powstawania klasztoru od 1222 do 1266 roku jest

traktowany przez badaczy jako niejednolity i dzielony na dwie, trzy, a nawet cztery

fazy90

. Zapewne dla określenia etapów budowy każdy z tych podziałów przynosi istotne

różnice, zwłaszcza, jeśli uznać za M. Szymą, że poważniejszą przyczyną

przedłużających się, czy nawet przerwanych prac była śmierć Iwona Odrowąża i

pozbawienie opactwa na długi czas opieki fundatora, niż najazd tatarski. Dla jego

kształtu architektonicznego i stylu wznoszenia budynków ma ten spór badaczy mniej

istotne znaczenie. Na pewno natomiast dzisiejszy wygląd kościoła i klasztoru jest

mocno zmieniony przez wielokrotne przebudowy w wieku XVI, a następnie na

przełomie wieku XVII i XVIII91

.

90

T. Kawka i H. Leszczyński wydzielają dwa etapy z cezurą w roku 1241, uznając, że po 1266 trwały

tylko prace wykończeniowe. E. Łużyniecka stosuje podobne przedziały czasowe, ale dzieli okres budowy

na trzy fazy: 1. poł. XIII w., 2 poł. XIII i okres trzeci ok. połowy w. XIV. Cztery fazy i inne cezury

podaje M. Szyma: I: 1222-1229; I: 1240-1266; III: XIII/XIV w.; IV: czasy kazimierzowskie. Zob. T.

Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108. Por. M. Szyma, Architektura kościoła Cystersów, s. 141-

154 91

Monasticon Cisterciense Poloniae wymienia jako najistotniejsze przebudowy po pożarach i wojennych

zniszczeniach następujące daty: 1474-1488, 15-5, 1559-1586,1587, 1669-1697, 1780, 1901-1902, 1945,

1972 i 1997. Zob. T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108.

26

Kościół cystersów w Mogile realizuje w swoim założeniu architektonicznym

tzw. plan bernardyński92

. Oznacza to, że jest trójnawową bazyliką zorientowaną z

prostopadle zamkniętym prezbiterium, którego plan opiera się na dwóch niemalże

zbliżonych do kwadratu prostokątach.

Prezbiterium jest nieco wydłużone, co stało się cechą późniejszych kościołów

cysterskich, w których już przewidywano albo większą liczbę mnichów biorących

udział w liturgii, albo udział osób świeckich93

. Po obu stronach chóru, od północy i od

południa, znajdują się dwie bliźniacze kaplice, otwierające się na transept.

Fot. 6. Widok z nawy bocznej na dwie bliźniacze kaplice w południowej części kościoła. Ściana działowa

kaplic nie stanowi przedłużenia linii ścian nawy bocznej, dzięki czemu kaplice otwierają się do wnętrza

kościoła.

Nawa główna oparta jest na czterech przęsłach, które w rzucie tworzą cztery kwadraty.

Tej proporcji odpowiada w nawach bocznych osiem mniejszych kwadratów. Zasadą

92

Z. Świechowski, Architektura polskich cystersów w kontekście europejskim, [w:] Cystersi w kulturze

średniowiecznej Europy, Poznań 1992, s. 137-147. 93

Takie odstępstwo od reguły można zauważyć po śmierci św. Bernarda z Clairvaux. Zob. L. Wetesko,

Średniowieczna architektura i sztuka w kręgu zakonu cystersów w Polsce, [w:] Monasticon Cisterciense

Poloniae, s. 223.

27

architektoniczną jest więc w całym planie kościoła kwadratura94

. Korpus nawowy,

transept, prezbiterium oraz kaplice bliźnie przykryte są sklepieniem krzyżowo-

żebrowym o ostrym łuku (przy czym sklepienie nawy głównej zostało przebudowane w

epoce baroku)95

.

Nawy boczne nie mają jednakowej szerokości; południowa jest o nieco ponad pół metra

szersza od północnej96

. Nawy boczne otwierają się na nawę główną arkadami

zakończonymi ostrym łukiem o nieznacznym uskoku w archiwolcie.

Fot. 8. Nawa północna, szersza od południowej, przykryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, podobnie

jak prezbiterium, transept i kaplice bliźniacze. W przeciwieństwie do nawy głównej, tutaj sklepienie nie

zostało przebudowane w czasach baroku.

Pary zbliżonych do siebie rozmiarami prostokątów tworzą także przęsła kaplic

bocznych. Ich głębokość jest równa długości jednego przęsła prezbiterium. Ściany

94

Wyznaczanie wymiarów elementów w oparciu o trójkąt (triangulacja) lub kwadrat (kwadratura) było

zasadą naczelną architektury średniowiecznej. Zob. O. von Simson, Katedra gotycka, przekł. A. Palińska,

Warszawa 1989, s. 43. 95

Bardzo dokładny opis wnętrza kościoła w Mogile podają T. Kawka i H. Leszczyński. Zob. T. Kawka,

H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108-112. Por. Dzieje sztuki polskiej, s. 735-736. 96

Z. Świechowski podaje następujące rozmiary wewnętrzne kościoła: długość całkowita- 63,5 m;

szerokość nawy głównej- 9,5 m; szerokość nawy południowej- 5,39 m; szerokość nawy północnej- 4,8 m;

szerokość transeptu- 27 m. zob. Z. Świechowski, Architektura polskich cystersów, s. 137-138. Inne

wymiary korpusu nawowego można znaleźć u M. Walickiego. Por. Dzieje sztuki polskiej, s. 736.

28

działowe kaplic bliźniaczych nie leżą na linii ścian obu naw bocznych, nie stanowią

zatem ich optycznego przedłużenia. Jest tak zapewne dlatego, że do budowy transeptu i

wschodniej części kościoła (a więc tych partii budowli, które powstały w pierwszym

etapie) użyto cegieł o mniejszych wymiarach (24-24,5 x 12-12,5 x 8 cm), natomiast

cegły z korpusu nawowego są nieco większe (27-28 x 12-12,5 x 9,5 cm). W rezultacie

ściany działowe kaplic bliźniaczych wychodzą jakby z wnętrza nawy głównej. Nie

można z całą pewnością stwierdzić, że jest to efekt zamierzony (choć zasada ta dotyczy

obu kaplic), ale pogłębia to wrażenie zjednoczenia przestrzeni kaplic z główną nawą

kościoła, bo z każdego jej miejsca otwiera się na kaplice dobry widok. Z kolei

perspektywa z naw bocznych w głąb kaplic bliźniaczych zewnętrznych nie jest

zakłócona ścianą działową. Pomimo zatem wewnętrznych podziałów przestrzeń

kościoła sprawia wrażenie harmonijnej całości. Na takie jej ukształtowanie miała

wpływ liturgia cystersów, w której ważną rolę odgrywały codzienne msze święte przed

ołtarzami w bocznych kaplicach. Poprzez to stały się one miejscem znacznie

ważniejszym aniżeli prezbiterium97

.

Fot. 9. Obecny widok budynku klasztornego, przylegającego do południowej ściany kościoła. Widać

ślady zamurowanych ostrołukowych okien.

97

L. Wetesko, Średniowieczna architektura i sztuka, s. 217.

29

Budynek klasztoru przylega do kościoła od strony południowej do korpusu

nawowego i transeptu98

.

Za nim znajduje się pałac opatów i dom przeora.

Fot. 10. Dom przeora zamykający czworobok wokół wewnętrznego wirydarza od strony południowej i

wschodniej. Jest to najstarsza część opactwa.

Budynki klasztorne zamykają czworobokiem wewnętrzny wirydarz. Najstarsze partie

tej części opactwa to piwnice i parter skrzydła wschodniego, które pochodzą z XIII

wieku. Wokół wirydarza biegnie już XIV-wieczny krużganek ze sklepieniem krzyżowo-

żebrowym. Skrzydło południowe klasztoru jest już znacznie późniejsze (XV w.), a

98

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 111.

30

pozostałe budynki klasztorne dodatkowo podlegały przebudowom w XVII i XVIII

wieku.

Na krużganek z południowego skrzydła transeptu prowadzi wyjście z kamiennym

uskokowym portalem.

Fot. 11. Uskokowy kamienny portal prowadzący z krużganków do południowego skrzydła transeptu.

31

Tutaj także wychodzi z kapitularza biforium o ostrych, ale nieco przysadzistych łukach.

Fot. 12. Okienko kapitularza - biforium, wychodzące na krużganki.

W całej budowli kościoła w Mogile widać naczelną zasadę architektury

cysterskiej: piękno wypływa z konstrukcji, opartej za matematycznych proporcjach.

Zasady wznoszenia budowli cysterskich ściśle określała reguła opracowana przez św.

Bernarda z Clairvaux, który oparł się na poglądach św. Augustyna z traktatu O

muzyce99

. Biskup z Hippony w dziele tym powołuje się na słowa zawarte w Biblii: Aleś

Ty wszystko urządził według miary i liczby, i wagi (Mdr, 11,20), przy pomocy których

dowodzi, że świat, piękno, i co za tym idzie, każde dzieło sztuki opiera się na liczbach i

stosunkach między nimi. W architekturze, cenionej przez Augustyna na równi z

99

O. von Simson, Katedra gotycka, s. 47-50.

32

muzyką, wyrażone jest to przy pomocy geometrii, która prowadzi umysł od świata

zjawisk do kontemplacji porządku boskiego. Piękno ma swe źródło w rzeczywistości

metafizycznej. Harmonie dostępne dla oka i ucha mówią o ostatecznej harmonii, która

stanie się udziałem zbawionych na tamtym świecie […] Dlatego kontemplacja takich

harmonii mogła w samej rzeczy stanowić dla duszy drogę do poznania Boga100

. Św.

Bernard usunął z teorii św. Augustyna wszelkie zanieczyszczenia: był przeciwny

jakiejkolwiek dekoracji i ornamentyce, która mogłaby rozpraszać kontemplację:

Wystawia się na pokaz bardzo piękny obraz jakiegoś świętego lub świętej i wierzy się,

że tym większy święty, im bardziej kolorowy. Biegną ludzie i całują, wzywa się ich do

składania darów i bardziej podziwiają piękno, niż czczą świętość. [...] O próżności nad

próżnościami, bardziej jeszcze szalona niż próżna! [...] W klasztorach, w obliczu braci

czytających, jaki sens mają te śmieszne potworności, dziwne jakieś brzydkie piękno i

piękna brzydota101

. Pod względem bogatej dekoracji wnętrza cystersi byli raczej w

opozycji do sztuki swoich czasów, kontestując zarówno sztukę romańską, jak i potem

gotycką102

. W kościele mogilskim widać wyraźnie, mimo późniejszych zdobień, że nie

tylko trwałość, ale i piękno budowli płynie z matematycznych wyliczeń. Matematyka

stanowi tutaj zarówno modus jak i ratio. Surowe piękno ascetycznego wnętrza kościoła,

jakie w XIII wieku stanowiło miejsce skupionej modlitwy szarych mnichów, dostrzec

można najlepiej w kaplicach bocznych, posiadających do dziś późnoromański

charakter103

. Sklepienie krzyżowo- żebrowe oparte jest tu na wrożnych kolumnach i

romańskich służkach. W jednej z kaplic południowych zachowała się trójlistna wnęka

służąca do przechowywania ksiąg i naczyń mszalnych. Na uwagę zasługuje też piscina

w kaplicy południowej, położonej w sąsiedztwie prezbiterium, wykonana z cegły

klinkierowej jaśniejszej i ciemniejszej. Nietynkowane, ceglane ściany dają wrażenie

niezwykłej surowości. Przykrywa je sklepienie krzyżowo- żebrowe oparte na

romańskich służkach.

100

O. von Simson, Katedra gotycka, s. 47-50. 101

Bernard z Clairivaux, Apologia ad Guillelmum. Cyt. za: W. Tatarkiewicz, Historia estetyki. 2 Estetyka

średniowieczna, Warszawa 1988, s. 173-174. 102

Inny pogląd na rolę cystersów jako pionierów gotycyzmu sformułował W. Łuszczkiewicz. Zob. W.

Łuszczkiewicz, Wieś Mogiła przy Krakowie, s. 8. 103

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 108-112.

33

Fot. 13. Kaplice boczne, otwarte do wschodniej ściany transeptu, chyba najlepiej z całego kościoła oddają

jego pierwotnie późnoromański charakter. Przekryte są sklepieniem krzyżowo-żebrowym wspartym na

romańskich służkach.

Wyobrażenie prostoty i przewagi konstrukcji nad ornamentem dają też filary wiązkowe

wewnątrz kościoła, zbudowane z kamiennych ciosów połączonych z cegłą o

naprzemian ciemniejszej i jaśniejszej barwie w układzie wendyjskim oraz potężne

kamienne kolumny na cokołach przy łuku tęczowym, zarówno od strony transeptu jak i

prezbiterium. Kolumny te są surowe w swej prostocie: mają attyckie bazy z żabkami na

profilach oraz abakus w kapitelu. Ornamentów pozbawione są także kapitele półkolumn

i kolumn w nawach bocznych, występujące tutaj na przemian z pilastrami. Kapitele

mają formy kielichowo- trapezowe, a bazy ozdobione są jedynie narożnymi żabkami w

formie liści. Na sklepieniach naw bocznych jedyną dekoracją są nieliczne zworniki z

34

płaskorzeźbami na tarczach, przedstawiające figury pelikana, orła i barana. Detale

architektoniczne zostały w większości wykonane z piaskowca, zaś nieliczne tylko z

wapienia.

Fot. 14. Kolumny z kamiennych ciosów z piaskowca pomiędzy prezbiterium a transeptem. Mają attyckie

bazy z żabkami na profilach oraz abakus w kapitelu.

35

Fot. 15. Kolumny i półkolumny pomiędzy nawą główną i nawą boczną południową. Widać połączenie

kamiennych ciosów z piaskowca z cegłą naprzemian jaśniejszej i ciemniejszej barwy. Bazy ozdobione są

żabkami w formie liści.

Kościół pierwotnie miał posadzkę z płytek ceramicznych, zdobionych reliefem,

których pozostałości znajdują się w starej bibliotece klasztornej. Światło do wnętrza

świątyni wpadało przez niewielkie okna zakończone łukiem lub lekkim ostrołukiem.

Ślady po niewielkich pięciu okienkach, zamkniętych półkoliście widać wewnątrz

kościoła w ścianie południowej w nawie bocznej.

36

Fot. 16. Ślady po niewielkich oknach w południowej ścianie kościoła.

Okna ostrołukowe znajdują się na bocznych ścianach prezbiterium, a we wschodniej

ścianie chóru są trzy duże i wysokie okna z bardzo wyrazistym ostrołukiem. Środkowe

umieszczone jest nieco wyżej od pozostałych, a ponad nim znajduje się jeszcze małe

okienko rozetowe. W oknach prezbiterium dzisiaj znajdują się współczesne witraże.

Samo prezbiterium także ma już wystrój późniejszy. Freski Stanisława Samostrzelnika i

poliptyk w ołtarzu głównym pochodzą z XVI wieku, natomiast dekoracja wnętrza jest

barokowa, podobnie jak w stylu barokowym utrzymane jest obecne wnętrze kościoła104

.

104

T. Kawka, H. Leszczyński, Kacice- Mogiła, s. 111.

37

Fot. 17. Ostrołukowe okna we wschodniej ścianie prezbiterium oraz rozetowe okienko nad oknem

środkowym ze współczesnymi witrażami. Na ścianie widać freski Stanisława Samostrzelnika.

Można jednak na podstawie zachowanych najstarszych części kościoła,

widocznych w jego konstrukcji, materiale budowlanym i detalu architektonicznym

odtworzyć jego pierwotny wygląd: prosty i harmonijny w konstrukcji, surowy w

wystroju.

38

WNIOSKI

Rozwój terytorialny zakonu cystersów w XII i XIII wieku w Europie objął także

ziemie polskie. Klasztory macierzyste zakładały swoje filie, starając się z jednej strony

zachować wierność regule, z drugiej dostosować do lokalnych warunków. Przykładem

w tym zakresie jest opactwo mogilskie, założone za pośrednictwem Lubiąża, który z

kolei w prostej linii filiacyjnej wywodzi się z Morimond w Burgundii.

Nie ma jednoznacznych przesłanek, że klasztor miał najpierw powstać w

Prandocinie i wkrótce przenieść się do Kacic. Jednak nie jest to zupełnie niemożliwe:

zdarzało się, że cystersi odstępowali od reguły i przysyłali niepełny konwent, który

osiedlał się tymczasowo w dobrach fundatora. Miejsce, w którym Wisław, a potem Iwo

Odrowąż, ulokowali cystersów, nie było terenem odludnym. Leżało w pobliżu szlaków

handlowych, na ziemiach zagospodarowanych i zasiedlonych. Prowadzone przez

cystersów gospodarstwo rozwinęło ziemie klucza prandocińskiego. Ślady obecności

cystersów na terenach należących do opactwa widać do dzisiaj. Sprowadzenie szarych

mnichów do Prandocina/ Kacic- Mogiły wiązało się przede wszystkim z celem

religijnym, a obecność zakonu cystersów na ziemiach polskich świadczy o przenikaniu

idei odnowy życia duchowego i reformy Kościoła.

Idea fundacji, której głównym inspiratorem był Iwo Odrowąż, miała swój początek w

roku 1218, co zbiega się w czasie z objęciem przez niego biskupstwa krakowskiego. W

1220 roku Iwo Odrowąż złożył na kapitule generalnej zakonu cystersów wniosek o

udzielenie zgody na założenie opactwa. Od września 1220 roku do września roku 1221

trwała wizytacja opatów z Lubiąża i Wąchocka, która dokonała oceny warunków

lokalnych i uposażenia przyszłego opactwa. Pierwszych nadań dla cystersów dokonał

Wisław Odrowąż i to on figuruje w dokumentach jako główny fundator opactwa. W

1222 roku Iwo Odrowąż przejmuje patronat nad fundacją, przekazując Wisławowi

swoje ziemie jako rekompensatę za dokonane dla cystersów nadania. Po budowli

cysterskiej w Kacicach niewiele pozostało, wiadomo jednak, że była to niewielkich

rozmiarów romańska kaplica o murach z kamiennych ciosów.

W 1225 roku cystersi przenoszą się z Kacic do Mogiły, a translokacja była przez

Iwona Odrowąża zaplanowana już wcześniej i miała związek z jego planami włączenia

cystersów w nurt reformy kościelnej. Zachowany kościół i klasztor w Mogile, pomimo

wielu przeróbek budowlanych w różnych epokach, daje wyobrażenie piękna i prostoty

architektonicznej swego pierwotnego kształtu.

39

BIBLIOGRAFIA

1. Chrzanowski T., Kornecki M., Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982.

2. Cystersi w kulturze średniowiecznej Europy, red. J. Strzelczyk, Poznań 1992.

3. Daniluk M, Leszczyński Z., Cystersi w Polsce, [w:] Encyklopedia katolicka, T.3,

Lublin 1979.

4. Dzieje sztuki polskiej, red. M. Walicki, T. I. Sztuka przedromańska i romańska

do schyłku XIII w., Warszawa 1968.

5. Grodecki R., Iwo Odrowąż, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. 10, Wrocław

1962-1964.

6. Historia i kultura cystersów w dawnej Polsce i ich europejskie związki, red. J.

Strzelczyk, Poznań 1987.

7. Klasztor w kulturze średniowiecznej Polski, red. M. Derwich, A. Pobóg-

Lenartowicz, Opole 1995.

8. Kłoczkowski J.; Prowincja polska cystersów w świetle akt kapituł generalnych

tego zakonu w XV wieku [w:] Polska w świecie. Studia z dziejów kultury

polskiej, Warszawa 1972.

9. Kłoczowski J., Wspólnoty chrześcijańskie w tworzącej się Europie, Poznań

2003.

10. Kościół w Polsce, T. I. Średniowiecze, red. J. Kłoczowski, Kraków 1966.

11. Laberschek J., Kacice, [w:] Słownik historyczno- geograficzny ziem polskich w

średniowieczu, T. 5. Małopolska- województwo krakowskie, Cz. II. Iwanowice-

Kaczorowy, red. A. Gąsiorowski, F. Sikora, Wrocław- Kraków 1989-1993.

12. Łuszczkiewicz W., Wieś Mogiła przy Krakowie, jej klasztor cysterski -kościółek

farny i kopiec Wandy, Kraków 1899, Biblioteka Krakowska Nr 10, 1899.

13. Łużyniecka E., Architektura klasztorów cysterskich, Wrocław 2002.

14. Matuszewski J., Immunitet ekonomiczny w dobrach kościoła w Polsce do roku

1381, Poznań 1936.

15. Monasticon Cisterciense Poloniae, red. A. M. Wyrwa, J. Strzelczyka, K.

Kaczmarek, T. II, Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich

i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999.

16. Sczaniecki P., Sacramentum dedicationis. Obrzęd poświęcenia kościoła i jego

znaczenie w dziedzinie religijnej, obyczajowej i kulturalnej na podstawie źródeł

polskich z XII wieku, Lublin 1979.

17. Simson O., Katedra gotycka, przekł. A. Palińska, Warszawa 1989.

40

18. Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F.

Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, T. III, Warszawa 1880,

www.dir.icm.edu.pl

19. Szyma M., Architektura kościoła Cystersów w Mogile w XIII i XIV wieku. Fazy

budowy i ich datowanie, „Wiadomości Konserwatorskie Województwa

Krakowskiego”, T. 7: 1997.

20. Tatarkiewicz W., Historia estetyki. 2 Estetyka średniowieczna, Warszawa 1988.

21. Trawkowski S., Prędota Stary, [w:] Polski Słownik Biograficzny, T. XXVII,

Wrocław 1984-1985.

22. Zdanek M., Proces implantacji opactwa cystersów w Mogile, „Nasza

Przeszłość”, T. 96:2001.

23. Zdanek M., W sprawie procesu fundacyjnego opactwa w Mogile, „Nasza

Przeszłość”. T. 94: 2000.