1

P o l s k a i j e j s ą s i e d z i

z a j ag i e l l o n ów

AvalonKraków 2012

KrzysztofBaczKowsKi

P o l s k a i j e j s ą s i e d z i

z a j ag i e l l o n ów

AvalonKraków 2012

KrzysztofBaczKowsKi

P o l s k a i j e j s ą s i e d z i

z a j ag i e l l o n ów

Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

Redaktor naukowy seriiMarcin Starzyński

Opracowanie typograficzneSławomir Onyszko

KorektaJoanna Cybula KorTekst

Projekt okładki i stron tytułowychAndrzej Najder

Na okładceMaciej Korwin — fragment miniatury z karty węgierskiej kroniki Jana Thuróczy’ego

Copyright by Krzysztof Baczkowski & Wydawnictwo AVALON T. Janowski sp.j., Kraków 2012

ISBN 978-83-7730-985-8WYDAWNICTWO AVALON

Skład, druk i oprawaDrukarnia TECHNET

Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e

Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j.ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków

tel. + 48 606 750 749zamowienia@wydawnictwoAVALON.pl

www.wydawnictwoAVALON.pl

V

SPIS TrEśCI

Anna Waśko Krzysztofa Baczkowskiego studia nad dziejami Europy jagiellońskiej ....VII

Specyfika rozwoju Europy środkowo-Wschodniej w latach 1386–1526 ......1

„Panowie przyrodzeni” a elekcyjność tronu w Polsce średniowiecznej .....27

Europa w dobie świętej Jadwigi, królowej Polski .........................................43

Polityka Zygmunta Luksemburskiego wobec Polski w pierwszych dwu dekadach XV wieku a Mikołaj Trąba .....................................................57

Zbigniew Oleśnicki wobec drugiej unii polsko-węgierskiej 1440–1444 .....81

Stosunek leopoldyńskiej linii Habsburgów do walki o tron węgierski po śmierci Albrechta II ................................................................................105

Idea jagiellońska a stosunki polsko-węgierskie w XV wieku.....................131

Złota Bulla króla węgierskiego Andrzeja II z roku 1222 i jej wpływ na prawo oporu stanów przeciw monarsze w środkowej Europie w średniowieczu ............................................................................................145

Państwa jagiellońskie u schyłku średniowiecza ..........................................159

Argument obrony wiary w służbie dyplomacji polskiej w XV wieku .......171

Europa środkowo-Wschodnia w oczach włoskich historyków i pamiętnikarzy drugiej połowy XV wieku .................................................193

Polacy i Czesi w okresie rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej lat 1437–1526 w opinii austriackiej ...................................................................211

Stanowisko Kurii rzymskiej wobec jagiellońskiej ekspektatywy na tron czeski po Jerzym z Podiebradów ........................................................229

Państwa Europy środkowo-Wschodniej wobec antytureckich projektów Innocentego VIII (1484–1492) .................................................265

Władysław II Jagiellończyk król Czech i Węgier w opinii współczesnych ....295

VI

Wokół projektów mariaży dynastycznych Jagiellonów w końcu XV wieku .......................................................................................................305

Państwa jagiellońskie wobec elekcji Maksymiliana I w 1486 roku ............329

Kontrowersje wokół pokoju pożońskiego (bratysławskiego) z 1491 roku i jego ratyfikacji przez sejm węgierski w 1492 roku ..............343

Europa wobec problemu tureckiego w latach 1493–1495 ..........................359

Działalność polsko-węgierskiej dyplomacji w rzeszy Niemieckiej w latach 1498–1500 oraz sojusz Jagiellonów z Francją ..............................391

Próby włączenia państw jagiellońskich do koalicji antytureckiej przez papieża Aleksandra VI na przełomie XV–XVI wieku .....................417

Węgierskie pośrednictwo pokojowe w konflikcie litewsko- -moskiewskim na początku XVI wieku ......................................................463

Przesilenie polityczne na Węgrzech w latach 1505–1507 na tle stosunków habsbursko-jagiellońskich ........................................................477

Stosunki polsko-węgierskie w pierwszych latach panowania Zygmunta Starego 1507–1510......................................................................501

Stosunki między elitami władzy Polski i Węgier na przełomie XV i XVI wieku ............................................................................................525

Państwo polsko-litewskie w koncepcjach politycznych Maksymiliana I ....543

Od artykułów mielnickich 1501 roku do konstytucji Nihil novi 1505 roku.......................................................................................................569

Komunikacja dyplomatyczna między Polską a Czechami w dobie jagiellońskiej — jej formy i sposoby realizacji ............................................583

Czas i odległość jako czynniki determinujące charakter stosunków dyplomatycznych między Habsburgami i Wielkim Księstwem Moskiewskim w końcu XV i na początku XVI wieku ...............................597

rola dyplomacji polskiej w przygotowaniu i rezultatach zjazdu wiedeńskiego 1515 roku ...............................................................................609

Sprawa posagu Jadwigi Jagiellonki, księżnej bawarskiej ............................649

VII

KrZYSZTOFA BACZKOWSKIEgO STUDIA NAD DZIEJAMI EUrOPY JAgIELLOńSKIEJ

Profesor Krzysztof Baczkowski — mediewista, przez długie lata swojej zawodowej pracy związany z Uniwersytetem Jagiellońskim, znakomity wy-kładowca, opiekun wielu pokoleń studentów, autor kilkuset artykułów nauko-wych i wielu książek, jest wytrawnym i cenionym znawcą epoki Jagiellonów oraz historii Europy środkowej o międzynarodowym autorytecie1. Urodzo-ny w Wilnie 9 marca 1938 r., w rodzinie o dużych tradycjach patriotycznych (ojciec Mieczysław był między innymi żołnierzem Legionów [1915–1918], walczył pod Monte Cassino i Ankoną; matka, Krystyna z Malewskich, była wnuczką Jana Malewskiego, walczącego w latach 1848–1849 w Legionie Pol-skim na Węgrzech), lata wojny spędził wraz z rodziną w położonym w po-bliżu Kielc Staszowie, gdzie ukończył szkołę podstawową i liceum ogólno-kształcące. W 1955 r. rozpoczął studia historyczne w Uniwersytecie Jagielloń-skim, które uwieńczył napisaną na seminarium mediewistycznym Profesora Józefa garbacika (1907–1976) pracą magisterską pt. Stosunki dyplomatycz-ne między cesarzem Karolem V a Polską w latach 1519–1532. Skomplikowane dzieje Polski i jej sąsiadów w późnym średniowieczu pozostały, także póź-niej, jego największą pasją. Doktorat uzyskał w 1970 r. na podstawie pracy Geneza zjazdu wiedeńskiego 1515 r., opublikowanej pięć lat później2. Podsta-wę habilitacji stanowiła zaś rozprawa Walka Jagiellonów z Maciejem Korwi-nem o koronę czeską w latach 1471–14793. Tytuł Profesora Krzysztof Bacz-kowski uzyskał w 1996 r.

Pracę w Zakładzie (wówczas Katedrze) Historii Powszechnej średnio-wiecznej Uniwersytetu Jagiellońskiego Profesor rozpoczął w 1963 r. i pozo-stał mu wierny przez blisko pięć dziesięcioleci swojej obecności w najstarszej

1 Bibliografię prac drukowanych Profesora za lata 1965–2008 zestawił J. Smołucha, Bi-bliografia prac prof. dr. hab. Krzysztofa Baczkowskiego, w: Historia vero testis temporum. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Krzysztofowi Baczkowskiemu w 70. rocz-nicę urodzin, red. J. Smołucha, A. Waśko, T. graff, P.F. Nowakowski, Kraków 2008, s. 7–21.

2 K. Baczkowski, Zjazd wiedeński 1515 r. Geneza, przebieg i znaczenie, Warszawa 1975.3 Kraków 1980.

VIII

polskiej uczelni, pełniąc między innymi funkcję kierownika tegoż Zakładu (od 1993 r.) oraz wicedyrektora Instytutu Historycznego do spraw ogól-nych (1984–1988). Jego aktywność zawodowa daleko wykraczała poza pra-cę naukową i dydaktyczną. W 1998 r. został wybrany do Wydziału II Polskiej Akademii Umiejętności, jej członek czynny od 2009 r., jest również człon-kiem Komisji Historii Czech i Stosunków Polsko-Czeskich Polskiej Akade-mii Nauk oraz Sekretarzem Wydziału II PAU. Przez wiele lat Profesor był ponadto redaktorem Prac Historycznych, ukazujących się jako jedna z se-rii „Zeszytów Naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego”, członkiem wielu komisji senackich oraz kuratorem Koła Naukowego Historyków Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Choć w centrum zainteresowań Profesora, już od czasu studiów, leża-ły dzieje Europy środkowej w późnym średniowieczu oraz wczesnej epoce nowożytnej i temu właśnie tematowi poświęcił najwięcej pracy i zaangażo-wania, zajmował się również wieloma innymi problemami badawczymi. Już w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku zaangażował się w prace nad ko-mentarzem do krytycznej edycji Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae Jana Długosza, współredagując komentarz do ksiąg VII–IX. Po latach kon-tynuował tę pracę, uczestnicząc w wydaniu trzech ostatnich ksiąg (X–XII) tego monumentalnego dzieła4. Zainteresowanie postacią i działalnością Jana Długosza5, a także innymi wybitnymi ludźmi kultury przełomu średniowie-cza i nowożytności w Polsce znalazło wyraz w szeregu tekstów Profesora poświęconych nauce, kulturze i ideom politycznym tego okresu, Uniwer-sytetowi Krakowskiemu czy początkom humanizmu i renesansu w Europie środkowej. Już w 1973 r. opublikował artykuł o związkach intelektualnych Uniwersytetu z Węgrami, gdzie w drugiej połowie XV w. prądy renesan-su i humanizmu były szczególnie silne6; tematykę tę kontynuował zresztą

4 Joannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. VII–XII, Varsoviae–Cracoviae 1974–1975, 1997, 2005; Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Kró-lestwa Polskiego, ks. 7–9, 11–12, Warszawa 1974–1975, 1985, 2006.

5 K. Baczkowski, Religijność Jana Długosza i jego fundacje kościelne, „Zeszyty Długo-szowskie”, 1, 2002, s. 23–34; tenże, Obraz społeczeństwa polskiego w Rocznikach i Kro-nikach Jana Długosza, tamże, 3, 2004, s. 44–51.

6 Tenże, Związki intelektualne Uniwersytetu Krakowskiego z Węgrami w dobie Kopernika, w: Międzynarodowe powiązania Uniwersytetu Krakowskiego w dobie Kopernika, red. J. gierowski, (Copernicana Cracoviensia, t. I), Kraków 1973, s. 9–42. O studentach węgierskich w Krakowie Profesor pisał natomiast w artykule: Die ungarischen Studen-

IX

w pracach: Renaissance — Einflüsse auf die polnische Historiographie am Ende des 15. und in der ersten Hälfte des 16. Jahrhunderts im Lichte der polnischen Geschichtsschreibung7 oraz Humanismus in Krakau und Wien um die Wende vom 15. zum 16. Jahrhundert8. Pisał o grzegorzu z Sanoka, o koncepcjach politycznych Jana Ostroroga i Andrzeja Frycza Modrzewskiego9, szczegól-nym zainteresowaniem obdarzył natomiast Filipa Kallimacha, o działalno-ści którego pisał w artykułach: Callimaco e le ambascerie veneziane in Po-lonia negli anni’70 del XV secolo10, Kallimach’s Stelle in der Kulturgeschichte Polens czy Wartość źródłowa prac historyczno-literackich Filipa Kallimacha11. Do postaci tego wybitnego humanisty Profesor odwołał się także w znako-mitym syntetycznym studium dziejów późnośredniowiecznej Polski, zaty-tułowanym Rady Kallimacha12. Bardzo istotnym nurtem w pracy badawczej Profesora są również rozważania nie tylko nad historiografią polską, ale tak-że niemiecką, austriacką oraz czeską, które zaowocowały licznymi artyku-łami poświęconymi tej tematyce, w tym na przykład dwoma tekstami doty-

ten an der Krakauer Akademie im 15. Jahrhundert, w: Universitas Budensis 1395–1995, red. L. Szógi, J. Varga, Budapest 1997, s. 117–128.

7 W: Historiographie in Polen und in der Schweiz, red. K. Baczkowski, C. Simon, („Ze-szyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” [dalej: ZNUJ], 1145, Prace Histo-ryczne, z. 113 [Studia Polono-Helvetica, 2]), Kraków 1994, s. 29–40.

8 W: Metropolen und Kulturtransfer im 15./16. Jahrhundert, Prag–Krakau–Danzig–Wien, red. A. Langner, g. Michels, Stuttgart 2001, s. 53–64.

9 K. Baczkowski, Jan Ostroróg und Gregor von Heimburg. Ause der Geschichte des deut-schen und polnischen politischen Denkens im 15. Jahrhundert, w: Studien zur Geschichte der deutsch-polnischen Kulturbeziehungen vom Mittelalter zum 19. Jahrhundert, red. J. Pirożyński, (ZNUJ, 1138, Prace Historyczne, z 111 [Studia germano-Polonica, 2]), Kraków 1994, s. 153–162; tenże. Die Frage des Bewahrung des Friedens und der Ge-rechtigkeit zwischen den Staaten und Nationen im polnischen politischen Denken des XV/XVI Jahrhunderts, besonders in den Ideen von Andrzej Frycz Modrzewski, w: Frie-densgedanke und Friedensbewahrung am Beginn der Neuzeit, red. S. Hoyer, W. Held, Leipzig 1987, s. 120–128.

10 W: Viaggio in Italia e viaggio in Polonia, red. D. Quirini-Popławska, (ZNUJ, 1128, Prace Historyczne, z. 110 [Studia Italo-Polonica, 5]), Kraków 1994, s. 43–52.

11 W: Der polnische Humanismus und die europäischen Sodalitäten, red. S. Fussel, J. Piro-żyński, Wiesbaden 1997, s. 73–90.

12 (Dzieje narodu i państwa polskiego, t. XVIII), Kraków 1989; zob. także: K. Baczkow-ski, Wartość źródłowa prac historyczno-literackich Filipa Kallimacha, w: Nihil superflu-um esse. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Profesor Jadwidze Krzyżaniakowej, red. J. Strzelczyk, J. Dobosz, Poznań 2000, s. 471–478.

X

czącymi Niemiec i stosunków polsko-niemieckich w historiografii polskiej, umieszczonymi w wydawnictwie zbiorowym Geschichtsschreibung zwischen Wissenschaft und Politik (1987)13, czy pracą Historiographie in Polen und in Schweiz, której Profesor był współredaktorem14.

Innym ważnym obszarem zainteresowań badawczych Profesora jest hi-storia regionalna. Uczestniczył — jako autor i redaktor — w powstaniu kil-ku monografii dotyczących dziejów regionalnych Małopolski, wśród któ-rych przywołać można Strzyżów — studia z dziejów miasta i regionu, Szkice z dziejów Sędziszowa Małopolskiego i okolicy, Grybów. Studia z dziejów mia-sta i regionu, Dzieje Leżajska15.

Wybór artykułów Profesora umieszczony w tym tomie odzwierciedla jego główną pasję i najważniejsze pole badań naukowych — dzieje Polski i Euro-py środkowej w późnym średniowieczu widziane przez pryzmat dyplomacji, kontaktów politycznych, gospodarczych i kulturowych, ukazywane wielo-wątkowo, jako splot różnorakich interesów — dynastycznych, narodowych, gospodarczych, wynik przepływu idei, koncepcji prawnych, zmian w men-talności i kulturze krajów tego obszaru. Profesor jest mistrzem syntezy — obok wspomnianych już Rad Kallimacha spod jego pióra wyszły: znakomite opracowanie Dzieje Polski późnośredniowiecznej, które ukazało się w 1999 r. jako tom trzeci Wielkiej historii Polski publikowanej przez oficynę Fogra16, a także teksty poświęcone demografii oraz ustrojowi Europy schyłku śre-dniowiecza czy wreszcie dziejom cesarstwa rzymsko-niemieckiego w piątym

13 Tenże, Deutschland und die Deutsche Frage in der polnischen Geschitsschreibung, w: Ge-schichtsschreibung zwischen Wissenschaft und Politik, wyd. H. Timmermann, Saarbrüc-ken 1987, s. 37–59; tenże, Die deutsch-polnischen Beziehungen im Mittelalter und in der Frühneuzeit im Lichte der polnischen Historiographie des 19. und 20. Jahrhunderts, w: tamże, s. 207–221.

14 Zob. przyp. 7.15 K. Baczkowski, Osadnictwo ziemi strzyżowskiej do połowy XV w., w: Strzyżów — studia

z dziejów miasta i regionu, red. S. Cynarski, rzeszów 1980, s. 59–83; tenże, Dzieje Sędzi-szowa Małopolskiego i okolicy do końca XVI wieku, w: Szkice z dziejów Sędziszowa Ma-łopolskiego i okolicy, red. tenże, rzeszów 1983; tenże, Sędziszów w XVII i XVIII wieku, w: tamże, s. 61–84; tenże, Dzieje Grybowa i wsi podgrybowskich w XIV–XVI wieku, w: Grybów. Studia z dziejów miasta i regionu, t. I, red. D. Quirini-Popławska, Kraków 1992, s. 59–92; Dzieje Leżajska, red. K. Baczkowski, J. Półćwiartek, Leżajsk 1996.

16 K. Baczkowski, Dzieje Polski późnośredniowiecznej (1370–1506), (Wielka historia Pol-ski, t. III), Kraków 1999.

XI

tomie Wielkiej historii świata, który redagował17. W prezentowanym tutaj wy-borze Czytelnik znajdzie studia, które — dotycząc różnych, szczegółowych aspektów historii Europy środkowej — składają się także na swego rodzaju syntezę jej dziejów w późnym średniowieczu. Są też owe teksty uzupełnie-niem lub szczegółowym rozszerzeniem prac monograficznych Profesora, po-święconych rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej w tym okresie. Prac, które zajęły ważne miejsce w historiografii dziejów tej części Europy.

Europę środkową Profesor definiuje geograficznie jako obszar obejmu-jący w XIV w. należące do kręgu kultury łacińskiej królestwa Polski, Czech i Węgier, Prusy i północne Bałkany wraz z terytoriami zależnymi, a więc ob-szar, na którym procesy integracyjne w XIV i XV w. przeważały nad czyn-nikami odśrodkowymi „i określały odrębność rozwoju tych państw w sto-sunku do pozostałych części kontynentu”, jak czytamy w opublikowanym przez niego w 1985 r. artykule Specyfika rozwoju Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1386–152618. Dokonujący się w tych krajach postęp kulturowy, go-spodarczy, rozwój urbanizacji i górnictwa, względna stabilizacja polityczna (mniej konfliktów zbrojnych w porównaniu z Europą Zachodnią w tym okre-sie) pozwoliły na uniknięcie tzw. kryzysu XIV w., który objął właśnie Euro-pę Zachodnią i Południową, a pewne podobieństwo procesów wewnętrznych ułatwiło ich późniejszą integrację. W tekście Europa w dobie świętej Jadwigi, królowej Polski Profesor zwraca uwagę na różnice w ustroju państw zacho-du i środka Europy: „Podczas, gdy na zachodzie Europy ustrój feudalno-len-ny był dopiero w fazie przezwyciężania, najczęściej drogą starć zbrojnych, w Niemczech zaś będące jego efektem rozbicie pogłębiało się ustawicznie, stając się źródłem niekończących się konfliktów, kraje środkowoeuropejskie po likwidacji rozdrobnienia dzielnicowego były od początku XIV w. pań-stwami scentralizowanymi”19. Profesor wskazuje zatem nie tylko na współ-zależności rozwojowe w dziedzinie stosunków prawno-ustrojowych, ale

17 Tenże, Dynamika rozwoju demograficznego Europy w okresie 1200–1400, w: Późne śre-dniowiecze, red. tenże, (Wielka historia świata, t. V), Kraków–Warszawa 2005, s. 5–16; tenże, Ustrój Europy późnośredniowiecznej, w: tamże, s. 28–41; tenże, Cesarstwo rzym-sko-niemieckie, w: tamże, s. 333–413.

18 ZNUJ, 765, 1985, Prace Historyczne, z. 80 (Studia Polono-Danubiana et Balcani-ca, 1), s. 42.

19 „Universitas”, 1998, nr 23 (Święta Jadwiga królowa patronką Europy), s. 56.

XII

też na podobną formację kulturową elit, na rodzenie się tożsamości narodo-wej, rozkwit kultury i przepływ idei. Dalsza unifikacja regionu była możliwa dzięki objęciu przez dynastię Jagiellonów tronów węgierskiego i czeskiego w XV w. oraz dzięki charakterowi prowadzonej przez nich polityki (o czym niżej). W efekcie w drugiej połowie XV stulecia Europa środkowa stała się Europą jagiellońską, obejmującą „zespół państw i ludów zamieszkujących międzymorze bałtycko-adriatycko-czarnomorskie”20. Autor konsekwent-nie widzi kraje Europy jagiellońskiej jako pewną całość, związaną nie tylko osobami monarchów, lecz także, pomimo wszelkich odrębności i sprzecz-ności interesów politycznych, więzami głębszymi — kulturowymi, ideowy-mi, gospodarczymi. W latach siedemdziesiątych XX w. w dwóch artykułach opublikowanych w języku niemieckim pisał na przykład o roli czynników gospodarczych w rywalizacji między krajami jagiellońskimi i Habsburgami na przełomie XV i XVI w.21 Dlatego też cezurą rozpoczynającą okres nowo-żytny w dziejach tych państw jest zdaniem Profesora bitwa pod Mohaczem (1526), kończąca rządy dynastii jagiellońskiej w Czechach i na Węgrzech. rozpadowi związku polityczno-dynastycznego (wyznaczanemu przez ową datę) towarzyszyła zachodząca w XVI w. w państwach tego regionu odmien-na ewolucja ustrojowa.

W ważnym tekście Idea jagiellońska a stosunki polsko-węgierskie w XV wieku Profesor odnosi się do koncepcji tzw. idei jagiellońskiej, wypracowanej przez część polskiej historiografii pierwszej połowy XX w. Miała to być ory-ginalna — na tle europejskim — koncepcja państwa wielonarodowego i tole-rancyjnego, prowadzącego politykę pokojową i kompromisową. Jej źródłem była polityka prowadzona w XV w. przez dynastię Jagiellonów w Polsce i na Litwie, polityka której celem było dokonanie unifikacji obu organizmów pań-stwowych w poszanowaniu ich różnorodności religijnej, narodowej i kultu-rowej. Owa oparta na kompromisie i tolerancji unifikacja była źródłem ro-

20 K. Baczkowski, Idea jagiellońska a stosunki polsko-węgierskie w XV wieku, w: Polska i Węgry w kulturze i cywilizacji europejskiej, red. J. Wyrozumski, Kraków 1997, s. 57.

21 Tenże, Die Rolle der ökonomischen Faktoren in den politischen Beziehungen zwischen Jagiellonen und Habsburgern um die Wende vom 15. zum 16. Jahrhundert in Mitte-leuropa, „Wissenschaftliche Zeitschrift Friedrich-Schiller-Universität Jena”, 26, 1977, s. 355–376; tenże. Die ökonomischen Bindungen der Rivalität zwischen Jagiellonen und Habsburgern and der Wende vom 15. zum 16. Jahrhundert, w: Europäische Städtege-schichte in Mittelalter und früher Neuzeit, red. W. Mägdefrau, Weimar 1979, s. 92–113.

XIII

snącej pozycji państwa i dynastii w Europie. Idea jagiellońska wymagała nie tylko zdolności politycznych i dyplomatycznych, u jej źródeł leżały duch chrześcijańskiego poświęcenia, braterstwa i miłosierdzia22, widoczne w wy-stąpieniach Pawła Włodkowica na rzecz praw pogan czy przyjęciu bojarów ruskich do polskich rodów szlacheckich w unii horodelskiej. Według Profe-sora do koncepcji tej warto powrócić w rozważaniach o historii późnośre-dniowiecznej Europy środkowej, bowiem w dziejach dynastii jagiellońskiej można „dostrzec pewne stałe wątki powtarzające się z pokolenia na poko-lenie. Należeć będzie do nich umiar, umiejętność rozwiązywania pokojową drogą nabrzmiałych konfliktów społecznych i narodowo-religijnych oraz dążność do kompromisu w kwestiach politycznych”23. Pisząc o atrakcyjno-ści idei jagiellońskiej dla krajów ościennych, Profesor zwraca uwagę, że ta-kie postrzeganie polityki dynastii Jagiellonów umożliwiło objęcie przez nich tronu czeskiego (1471) i węgierskiego (1490). Celem polityki jagiellońskiej w tym wielkim bloku krajów i terytoriów była stabilizacja polityczna, opar-ta na równowadze i współdziałaniu24.

Jednym z ważniejszych elementów idei jagiellońskiej była też koncepcja antemurale, przedmurza chrześcijaństwa. Profesor odnosi się do niej między innymi w artykule Argument obrony wiary w służbie dyplomacji polskiej XV wieku oraz w kilku tekstach poruszających kwestię turecką w XV i XVI w., a także polityki papieży Innocentego VIII i Aleksandra VI wobec państw Eu-ropy środkowej w kontekście projektowanych krucjat anytureckich25. W opi-

22 Pisząc o rozpadzie unii kalmarskiej w artykule Europa w dobie świętej Jadwigi (s. 60), Profesor zadaje pytanie: „czy u jej podstaw nie zabrakło także owego szerszego ducha chrześcijańskiego, ducha poświęcenia, miłosierdzia i braterstwa, zwanego przez część historyków ideą jagiellońską”.

23 Tenże, Idea, s. 66. O idei jagiellońskiej Profesor pisał też w studium: Die sogenannte Jagellonen-Idee in der Innen- und Aussenpolitik der Dynastie im 15. und 16. Jahrhun-dert, „Berichte und Beiträge des geisteswissenschaftliches Zentrum, geschichte und Kultur Ostmitteleuropas”, 1997 (1998), s. 47–60.

24 Tamże; zob. również: tenże, Państwa jagiellońskie u schyłku średniowiecza, w: Schyłek średniowiecznej Europy, red. H. Samsonowicz, Warszawa 2003, s. 205–233.

25 Tenże, Argument obrony wiary w służbie dyplomacji polskiej XV wieku, w: Ludzie, Ko-ściół, wierzenia. Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej (średnio-wiecze — wczesna epoka nowożytna) [dedykowane Stanisławowi Bylinie], Warszawa 2004, s. 141–154; Europa wobec problemu tureckiego w latach 1493–1495, „Studia Hi-storyczne” (dalej: SH), 40, 1997, s. 313–340; tenże, Próby włączenia państw jagiel-

XIV

nii Profesora idea antemurale, stanowiąca w XV w. istotną część języka euro-pejskiej dyplomacji, była wykorzystywana w dyplomacji polskiej często do-raźnie, w zależności od sytuacji politycznej. Konflikt z zakonem i oskarżenia o wspieranie husytyzmu czyniły z idei krucjatowej oręż w rękach wrogów Jagiellonów, czemu starano się przeciwdziałać, wskazując na własne zasługi i poświęcenia w obronie chrześcijaństwa (klęski nad Worsklą i pod Warną). Polskim uczonym i dyplomatom udało się jednak w XV w. utrwalić w oczach opinii europejskiej koncepcję Polski, a później szerzej krajów jagiellońskich, jako „przedmurza chrześcijaństwa”. Idea ta zyskała głęboki oddźwięk także wśród elit politycznych oraz szlachty polskiej i węgierskiej.

W licznych artykułach Profesor ukazał sposób, w jaki idea jagiellońska była realizowana przez Jagiellonów i elity ich państw w dyplomacji i polity-ce zagranicznej. Przekonanie, iż owa idea kompromisu, współdziałania i szu-kania rozwiązań pokojowych była pewną cenną wartością, odróżniającą po-zytywnie politykę Jagiellonów od współczesnych im dynastii, pozwoliła na dokonanie rewizji ocen historiografii, w której często monarcha prowadzący politykę kompromisu przedstawiany jest jako władca słaby. Profesor nie zga-dza się z owym „kultem siły” w historiografii, w charakterystyczny dla jego narracji wyważony sposób, jednocześnie ukazując przesłanki, które prowa-dziły często historyków do błędnej, czy wręcz ahistorycznej oceny tak waż-nych w historii „krajów jagiellońskich” zdarzeń jak układ wiedeński (1515), czy też do oceniania władców z dynastii jagiellońskiej jako nieudolnych lub słabych. W artykule Przesilenie polityczne na Węgrzech w latach 1505–1507 na tle stosunków habsbursko-jagiellońskich Autor wskazuje także, że kryterium oceny polityki królewskiej nie może być jedynie „kompromisowość” poli-tyki władcy lub jej brak, lecz zdolność monarchy do zespolenia racji stanu z interesami dynastycznymi, czego nie potrafił król Czech i Węgier Włady-sław II, a co udało się w efekcie Zygmuntowi Staremu26.

lońskich do koalicji antytureckiej przez papieża Aleksandra VI na przełomie XV/XVI wieku, „Nasza Przeszłość”(dalej: NP), 81, 1994, s. 5–50; tenże, Państwa Europy Środ-kowo-Wschodniej wobec antytureckich projektów Innocentego VIII (1484–1492), NP, 74, 1990, s. 207–235.

26 Tenże, Przesilenie polityczne na Węgrzech w latach 1505–1507 na tle stosunków habsbur-sko-jagiellońskich, ZNUJ, 935, 1988, Prace Historyczne, z. 91 (Studia Polono-Danu-biana et Balcanica, 3), s. 20–21.

XV

Odrzucenie arbitralnych ocen pozwala Profesorowi na pełniejsze i bardziej obiektywne przedstawienie wydarzeń, także tych ocenianych w historiografii na ogół negatywnie. Na przykład, opisując kontrowersje związane z nieobec-nością króla czeskiego Władysława na elekcji króla rzymskiego Maksymiliana w 1486 r., Profesor wykazuje, że uzyskane później porozumienie umocniło „skutecznie nieco już zapomniane prawa elekcyjne czeskiego władcy”, choć dyplomacja Jagiellonów nie odniosła sukcesu w innych punktach sporu27. Po-dobnie Autor ocenia traktat polsko-węgierski zawarty po objęciu tronu pol-skiego przez Zygmunta Starego w 1507 r. Pozornie korzystny jedynie dla Wę-gier, w rzeczywistości odpowiadał także interesom Polski, umacniał bowiem pozycję obu państw wobec Habsburgów, papiestwa czy Turcji28.

Artykuły dotyczące dyplomacji Jagiellonów w latach 1471–1515 układa-ją się w pewną całość, dając syntezę dziejów politycznych tego okresu. Au-tor ukazuje panoramę polityczną tych czasów, stosunki krajów jagiellońskich z cesarstwem, ze Stolicą Apostolską i Turcją. „Bohaterem zbiorowym” wie-lu tekstów Profesora jest dyplomacja Jagiellonów i ich konkurentów, Habs-burgów, przede wszystkim Maksymiliana I, ukazana — dzięki szczegółowej analizie źródeł — w całej jej złożoności. Działania dyplomatów są w przeko-naniu Autora wypadkową bardzo wielu czynników, które należy wziąć pod uwagę, poddając ocenie ich skuteczność i rezultaty — interesów dynastycz-nych monarchów, elit kształtujących się narodów, mentalności, idei i kon-cepcji politycznych, a także czynników bardziej „bezpośrednich”, jak możli-wości komunikacyjne czy zdolności i charakter posłów. W tekście o kryzysie politycznym na Węgrzech w latach 1505–1507 Autor ukazuje w niezmier-nie interesujący sposób, jak wojna splata się z dyplomacją i wspomaga ją na przykładzie działań Maksymiliana I wobec Węgier29. Owa złożoność materii dyplomatycznej — jeśli historyk weźmie ją pod uwagę — pozwala na uzy-skanie jasnego obrazu i przeformułowanie pewnych utrwalonych w historio-

27 Tenże, Państwa jagiellońskie wobec elekcji Maksymiliana I w 1486 roku, ZNUJ, 663, 1985, Prace Historyczne, z. 74, s. 120.

28 Tenże, Stosunki polsko-węgierskie w pierwszych latach panowania Zygmunta Starego 1507–1510, w: Cracovia, Polonia, Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, Kraków 1995, s. 563–580.

29 Tenże, Przesilenie, s. 15–18.

XVI

grafii sądów. W tekście omawiającym ratyfikację układu pożońskiego (1491) przez sejm węgierski w 1492 r. Autor wykazuje, że język dokumentów staje się zrozumiały dopiero przy uwzględnieniu kontekstu historycznego (brak potwierdzenia układu z Habsburgami przez średnią szlachtę węgierską nie oznacza, że ów układ nie został ratyfikowany, bowiem w XV w. szlachta nie była jeszcze zorganizowaną siłą polityczną)30. Artykuły omawiające próby zorganizowania krucjat antytureckich w XV w. wskazują natomiast, jak pew-ne koncepcje ideowe przystosowywano do potrzeb dyplomacji, interpretując je dość dowolnie w zależności od sytuacji politycznej. Problem dyplomacji na pograniczu łacińskiego i wschodniego kręgu kulturowego porusza inte-resujący tekst Węgierskie pośrednictwo pokojowe w konflikcie litewsko-mo-skiewskim w początku XVI wieku, ukazujący trudności w działaniach dyplo-matycznych wynikające z odmiennej mentalności i koncepcji politycznych obu stron. Trudności te dobrze obrazuje przytoczona przez Autora odpo-wiedź Iwana III na prośbę posła węgierskiego o wypuszczenie jeńców litew-skich za poręką: „nie ma w zwyczaju w moskiewskiej ziemi wypuszczać jeń-ców, którym w niewoli niczego nie brakuje”31. Kwestie mentalności i rodzą-cych się stereotypów narodowych, a także ich wykorzystywania w polityce (i zmiany pod wpływem sytuacji politycznej) Profesor poruszył w tekstach Polacy i Czesi w okresie rywalizacji habsbursko-jagiellońskiej lat 1437–1526 w opinii austriackiej32 i Europa Środkowo-Wschodnia w oczach włoskich histo-ryków i pamiętnikarzy drugiej połowy XV wieku33.

Z badaniami nad historią polityczną łączą się ściśle kwestie prawno-ustro-jowe i historia idei, którym Profesor poświęcał zawsze wiele uwagi. Wymień-my jedynie artykuły: Próby reformy ustroju Rzeszy Niemieckiej pod koniec średniowiecza w świetle nowych badań34, Die geistesgeschichtlichen Grundla-

30 Tenże, Kontrowersje wokół pokoju pożońskiego (bratysławskiego) z 1491 roku i jego ratyfikacji przez sejm węgierski w 1492 roku, „Polska Akademia Umiejętności. Prace Komisji środkowoeuropejskiej”, 5, 1997, s. 33.

31 W: Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII–XVII wieku ofiarowa-ne Marianowi Biskupowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Z.H. Nowak, Toruń 1992, s. 39.

32 W: Polaków i Czechów wizerunek wzajemny (X–XVII w.), red. W. Iwańczak, r. gład-kiwiecz, Wrocław–Warszawa 2004, s. 141–154.

33 „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej”, 49, 1999, s. 111–125.34 SH, 19, 1986, s. 163–180.

XVII

gen der Repräsentation in Polen im Mittelalter35 czy Idea jedności europejskiej w średniowieczu36. Z kolei w artykule „Panowie przyrodzeni” a elekcyjność tronu w Polsce średniowiecznej Krzysztof Baczkowski zainteresował się pro-blemem zmiany ustrojowej, jaką było wprowadzenie w Polsce zasady elek-cyjności tronu. Autor zauważył, iż pomimo odchodzenia od teorii „panów przyrodzonych” (Piastów) już w XIV w., na co wskazują na przykład umowy o dziedziczeniu tronu z dynastiami innymi niż piastowska, i coraz silniejszy nacisk na zgodę stanów w powoływaniu władcy, co torowało drogę do elek-cyjności, idea panów przyrodzonych przetrwała bardzo długo (aż do elek-cji Michała Korybuta Wiśniowieckiego w 1669 r.), a pojęcie to przeniesiono z Piastów na Jagiellonów i później na spokrewnionych z nimi Wazów37. Za-interesowanie Profesora historią myśli, idei i prawa ustrojowego zaowoco-wało także tekstami o Złotej Bulli Andrzeja II węgierskiego i o przywileju mielnickim (1501). rozważania na temat wpływu Złotej Bulli na rozwój idei prawa oporu w Europie środkowej kończą się konkluzją, iż o przyjęciu tej idei można mówić dopiero po jej zinstytucjonalizowaniu, a w Polsce pierw-szym aktem odnoszącym się do niej był dopiero przywilej mielnicki38. Te-muż przywilejowi i konstytucji Nihil novi poświęcony został tekst Od ar-tykułów mielnickich 1501 roku do konstytucji Nihil novi 1505 roku, ukazu-jący pewien proces polityczny i ustrojowy, którego zwieńczeniem była owa sławna ustawa39.

W przeświadczeniu Autora zadaniem historyka jest ukazanie procesu historycznego w całej jego złożoności i dokonanie wyważonej, obiektywnej oceny — zadanie to Profesor realizuje w całej swojej naukowej twórczości.

35 W: Repräsentationen. Aspekte historischer Entwicklung in Deutschland und Polen, red. H. Timmermann, Saarbrücken 1992, s. 37–53.

36 W: Z dziejów prób integracji europejskiej. Od średniowiecza do współczesności, red. M. Pułaski, (ZNUJ, 1177, Prace Historyczne, z. 118 [Studia Polono-Danubiana et Balcanica, 7]), Kraków 1995, s. 11–24.

37 ZNUJ, 1296, 2008, Prace Historyczne, z. 135, s. 53–63.38 K. Baczkowski, Złota Bulla króla węgierskiego Andrzeja II z roku 1222 i jej wpływ na

prawo oporu stanów przeciw monarsze w środkowej Europie w średniowieczu, w: Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, r. Skowron, Kraków 2010, s. 15–25.

39 W: Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, Wrocław 15–18 września 1999 roku. Pamiętnik, t. II, cz. 1, Toruń 2000, s. 187–195.

XVIII

Chłodna analiza połączona z eleganckim, jasnym stylem, szeroka panorama dziejów ukazana z wielką erudycją, mistrzowskie połączenie myśli ogólnej i syntezy z analizą źródeł i bogactwem szczegółów — te cechy pisarstwa hi-storycznego Profesora sprawiają, iż obcowanie z jego tekstami jest prawdzi-wą intelektualną przyjemnością.

*

Podczas prac redakcyjnych nad prezentowanym Czytelnikowi zbiorem trzydziestu jeden artykułów Profesora, drukowanych wcześniej w latach 1975–2010 i rozproszonych w różnych wydawnictwach, nie ingerowano w treść pu-blikowanych rozpraw, wyjątek od tej zasady czyniąc jedynie względem ewi-dentnych błędów dostrzeżonych w druku (zecerskich, ortograficznych bądź interpunkcyjnych). Wszystkie zapisy bibliograficzne pomieszczone w przy-pisach zostały zweryfikowane i ujednolicone zgodnie z zasadami przyjętymi w trzech poprzednich tomach serii „Mistrzowie Historiografii”, a streszcze-nia obcojęzyczne, towarzyszące pierwotnie niektórym artykułom, pominię-te. Dwóm nieznacznym modyfikacjom (względem poprzednich tomów se-rii) uległ natomiast układ graficzny przedrukowywanych tekstów. Na każdej kolejnej stronie z tytułem artykułu w prawnym górnym rogu zamieszczony został adres bibliograficzny pierwodruku. Przy pomocy znaku || w poszcze-gólnych tekstach oznaczono zaś miejsca zmiany stron w pierwszym wyda-niu (pierwotną numerację rozmieszczono na marginesach bocznych). Wy-bór oraz układ tekstów są dziełem Autora.

Anna Waśko

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie