Neurolingvistika9. Jezički poremećaji

08.04.2013.08.04.2013.

Maja Miličević

Jezički poremećaji

� Jezički poremećaj može se definisati kao sistematski problem u upotrebi jezika

� U oko 40% slučajeva postoji jasan fizički uzrok (koji može biti vrlo raznovrsne prirode), ali se u preko pola slučajeva ne može utvrditi šta je preko pola slučajeva ne može utvrditi šta je tačno dovelo do pojave poremećaja

� Najčešći jezički poremećaji:� Afazija – (šire gledano) problemi sa upotrebom jezika� Disleksija – problemi sa čitanjem� Disgrafija – problemi sa pisanjem� [Specifični jezički poremećaj (SLI, Specific Language Imapairment) – razvojni poremećaj, nema jasan fizički uzrok, zbog čega se neurolingvistika njime manje bavi]

2

Podsetnik - rana istraživanja

� Počeci neurolingvističkih istraživanja vezuju se upravo za izučavanje jezičkih poremećaja

Zanimanje za jezičke poremećaje postoji � Zanimanje za jezičke poremećaje postoji veoma dugo, ali intenzivnije bavljenje afazijom, koje je dovelo i do nastanka savremene neurolingvistike, počinje u XIX veku sa pojavom Broke i Vernikea

3

Podsetnik - prvi opisani tipovi afazije

� Brokina afazija � Povreda Brokine zone� Problemi u produkciji govora i u sintaksičkoj obradi (naglašeniji problemi sa gramatikom nego sa leksikom)

� Vernikeova afazija � Vernikeova afazija � Povreda Vernikeove zone� Problemi u razumevanju i tečan govor koji odlikuje paragramatizam (naglašeniji problemi sa leksikom nego sa gramatikom)

� Konduktivna ili asocijativna afazija� Povreda lučnog snopa, tj. veze između dve jezičke zone� Vernike je predvideo njenu pojavu, mada ne i njene tačne simptome

4

Podsetnik - Vernike-Lihthajmov model

� Ludvig Lihthajm je smatrao da pored dva već utvrđena jezička centra postoji i treći, “konceptualni” centar; na osnovu te ideje “konceptualni” centar; na osnovu te ideje (kao i ukupnih Vernikeovih shvatanja) konstruisao je teorijski model koji predviđa još veći broj tipova afazije od prethodno opisana tri tipa

5

Brokina Vernikeova

Više različitih zona

Lučni snop (arcuate fasciculus)

Wernicke-Lichtheim model (1885)

Brokina zona

Primarna motorna zona

Vernikeovazona

Primarna auditorna zona

6

Wernicke-Lichtheim model (1885)

M – motorni jezički centar (B. zona)A – auditorni jezički centar (V. zona)B – koncepti (nem. Begriffe-koncept)a – opšti auditorni centrim – opšti motorni centri

* Supkortikalne afazije nastaju usled oštećenja u centrima koji nisu primarno jezički7

Brojevi označavaju poremećaje koji nastaju usled oštećenja označene zone ili veze:

1 – Brokina afazija2 – Vernikeova afazija3 – konduktivna afazija4 – transkortikalna motorna afazija5 – supkortikalna motorna afazija*6 - transkortikalna senzorna afazija7 - supkortikalna senzorna afazija*

Wernicke-Lichtheim model� Problemi koje model predviđa:

� Brokina afazija: problemi sa ekspresivnom funkcijom jezika i sa ponavljanjem

� Vernikeova afazija: problemi sa receptivnom funkcijom jezika i sa ponavljanjem

� Konduktivna afazija: problemi sa ponavljanjem� Konduktivna afazija: problemi sa ponavljanjem� Transkortikalna motorna afazija: problemi sa ekspresivnom funkcijom jezika, ali ne i sa ponavljanjem

� Transkortikalna senzorna afazija: problemi sa receptivnom funkcijom jezika, ali ne i sa ponavljanjem

� Tipovi afazija koje predviđa Vernike-Lihthajmov model i danas su, uz unapređene opise, prisutni u velikom broju klasifikacija; unapređeni su pre svega opisi koji se tiču gramatike, rani modeli su uglavnom uzimali u obzir leksiku 8

Wernicke-Lichtheim-Geschwind model

9

Gešvind oživljava interesovanje za Vernike-Lihthajmov model, može se posebno govoriti i o Vernike-Gešvindovom modelu

Norman Geschwind

Nastavlja tradiciju asocijacionizma -- neoklasicizam; začetnik Bostonske škole

Gešvind je ukazao na značaj zone u donjem delu parijetalnog

10

zone u donjem delu parijetalnog (temenog) režnja koja je

specifična za čoveka - angularni i supramargnalni girus; smatrao je da ovaj deo mozga ima veliki značaj za sposobnost imenovanja

i za čitanje

Afazija

� Afazija je stečeni poremećaj u upotrebi jezika, izazvan oštećenjem mozga; najčešći uzrok oštećenja je moždani udar, a ostali uzroci mogu biti ozbiljnije povrede glave, tumori i sl.

Disfazija - ponekad se sreće kao termin za nešto blaži poremećaj, ali često se koristi i

sinonimno sa terminom “afazija”

mogu biti ozbiljnije povrede glave, tumori i sl.

� Uz afaziju se često javljaju i agnozija i apraksija:� Agnozija – nemogućnost prepoznavanja, ili otežano prepoznavanje senzornih stimulusa

� Apraksija – nemogućnost voljnog izvođenja fizičkih radnji, otežana kontrola nad fizičkim radnjama

11

Afazija

� Klinički podaci pokazuju da je oporavak od afazije najbrži tokom prvih meseci po pretrpljenoj povredi; jedan deo afazičnih pacijenata oporavi se u roku od tri meseca (otprilike ¼); napredak zatim postaje sporiji, (otprilike ¼); napredak zatim postaje sporiji, a posle šest meseci, ukoliko nije došlo do pomaka, oporavak je gotovo nemoguć

� Postoji više različitih klasifikacija afazije, ali nijedna od njih nije potpuno precizna; razlog za to je velikim delom i česta pojava vrlo različitih simptoma kod različitih ljudi

12

Afazija - gruba podela

� Brokina afazija – ekspresivna/motorna afazija� Isprekidan i spor govor, otežana artikulacija, poremećena intonacija, pojednostavljena sintaksička struktura, ‘telegrafski’ govor

Vernikeova afazija – receptivna/senzorna afazija

Ekspresivna : receptivnaMotorna : senzorna

Nefluentna : fluentna

� Vernikeova afazija – receptivna/senzorna afazija� Tečan govor, uglavnom normalna intonacija, upotreba neologizama, greške u izboru reči, problemi sa razumevanjem

� Globalna afazija� Problemi i sa produkcijom i sa razumevanjem, komunikacija gotovo sasvim onemogućena

13

Podsetnik -- agramatizam i paragramatizam

� Agramatizam – odlika (prvenstveno) B. afazije� Kratke i jednostavne rečenice u kojima se izostavlja većina gramatičkih reči i morfema, dok je leksički materijal uglavnom prisutan; govor nije tečan

� Često izostavljanje gramatičkih reči, ponekad � Često izostavljanje gramatičkih reči, ponekad izostavljanje vezanih gramatičkih morfema; česta zamena jednog gramatičkog elementa drugim (i za cele reči i za morfeme); često izostavljanje glavnog glagola; pojednostavljivanje složenih konstrukcija; velike razlike između pojedinačnih jezika

� Agramatizam se javlja i u ponavljanju, a često i u čitanju i pisanju po diktatu (postoje velike individualne razlike između pacijenata)

14

� Paragramatizam – odlika (prvenstveno) Vernikeove afazije� Upotreba gramatičkih reči, problemi sa leksičkim rečima, tečan govor sa čestim prekidima (usled

Podsetnik -- agramatizam i paragramatizam

Upotreba gramatičkih reči, problemi sa leksičkim rečima, tečan govor sa čestim prekidima (usled anomije)

� Česta upotreba neprimerenih reči (parafazije) i/ili neologizama; gramatičke reči i vezane morfeme se obično ne izostavljaju, ali se zamenjuju i ne koriste se uvek na primeren način

15

Podsetnik (primeri) -- agramatizam i paragramatizam

Brokina (nefluentna) afazija:

Ah ... Monday ... ah Dad and Paul [patient’s name] ... and Dad ... hospital. Two ... ah doctors ..., and ah ... thirty

Vernikeova (fluentna) afazija:

Examiner: What kind of work did you do before you came into the hospital?Patient: Never, now mista oyge I wanna tell you this happened when happened when he rent.

16

doctors ..., and ah ... thirtyminutes ... and yes ... ah ... hospital. And, er Wednesday ... nine o’clock. And er Thursday, ten o’clock ... doctors. Two doctors ... and ah ... teeth.Yeah, ..., fine. (Goodglass, 1976)

when happened when he rent. His - his kell come down here and is - he got ren something. It happened. In thesse ropiers werewith him for hi - is friend - like was. And it just happened so I don’t know, he did not bringaround anything. And he did not pay it. And he roden all o these arranjen from the pedis on fromiss pescid. (Kertesz, 1981)

Podsetnik

� Gramatička sposobnost nije potpuno narušena u afaziji – problemi se javljaju u razumevanju i u afaziji – problemi se javljaju u razumevanju i produkciji, ali afazičari uglavnom i dalje znaju koje rečenice su u njihovom jeziku gramatične, a koje nisu

17

Afazije - detaljnija podela

� Podela i karakteristike prikazane na narednim slajdovima velikim delom su zasnovane na tzv. bostonskoj klasifikaciji, ali i drugim izvorima; zbog velikih varijacija kako u simptomima i mestima povrede, tako i u opisima afazija, sve zbog velikih varijacija kako u simptomima i mestima povrede, tako i u opisima afazija, sve navedeno treba uzeti uslovno!

� Posebno uslovno treba uzeti mesta povrede -- dijagnoze afazije zapravo se pretežno zasnivaju na simptomima

18

Brokina afazija

� Problemi sa produkcijom, agramatizam

� Globalno se može reći da je razumevanje očuvano, ali se ipak javljaju problemi sa tumačenjem barem nekih sintaksički složenih tumačenjem barem nekih sintaksički složenih rečenica, kao i problemi sa razumevanjem onih istih reči koje se u produkciji izostavljaju usled agramatizma; javljaju se i problemi sa ponavljanjem ovih reči

� Postoje teškoće u razumevanju relacionih pojmova (veći/manji, gore/dole, sa/bez, i sl.)

19

Podvrste Brokine afazije

� Tip I� Manja oblast zahvaćena povredom

� Manje izraženi jezički problemi

� Bolji izgledi za oporavakBolji izgledi za oporavak

� Tip II � Veća oblast zahvaćena povredom

� Ozbiljniji simptomi

� Slabiji izgledi za oporavak

� Zapravo se ne radi o dva potpuno suprotna tipa, već o kontinuumu

20

Centri oštećeni u Brokinoj afaziji

� Uvek:� Brokina zona (donji frontalni girus)

� Često i: � Okolne regije i bela masa ispod njih� Okolne regije i bela masa ispod njih

21

[ čak i ‘uvek’ treba uzeti donekle uslovno; prema

nekim izvorima, simptomi Brokine afazije

povezani su sa oštećenjem Brokine zone u svega 85% slučajeva ]

Vernikeova afazija

� Problemi sa razumevanjem, sintaksa velikim delom ispravna, paragramatizam i parafazija(zamena jednih elemenata drugima)(zamena jednih elemenata drugima)

� Tečan govor, ponekad sa dodatim elementima (dodatni slogovi na kraju reči, dodatne reči i sintagme na kraju rečenice), koji najčešće nemaju smisla

22

Podvrste Vernikeove afazije

� Tip I� Oštećenje je u prednjem delu Vernikeove zone

� Često se javlja verbalna gluvoća (word-deafness)

� Tip IIOštećenje je u zadnjem delu Vernikeove zone, � Oštećenje je u zadnjem delu Vernikeove zone, uključuje i angularni girus

� Veći problemi se javljaju sa čitanjem, nego sa slušanjem reči (word-blindness : word-deafness)

� Ni ovde se ne radi o dva potpuno različita i suprotna fenomena, već o kontinuumu sa velikim brojim različitih tipova oboljenja

23

Centri oštećeni u Vernikeovoj afaziji

� Uvek:� Zadnji deo gornjeg temporalnog girusa (Vernikeovazona)

� Najčešće i:� Najčešće i:� Dodatni delovi gornjeg temporalnog girusa� Srednji temporalni girus

� Često i:� Angularni girus� Supramarginalni girus

24

Konduktivna afazija

� Naziva se i asocijativnom afazijom � Ređa je od Brokine i Vernikeove afazije (ukupno 5-10% slučajeva otpada na konduktivnu afaziju)

� Razumevanje je u redu; govor je tečan i pretežno gramatičan; intonacija je u redu; pretežno gramatičan; intonacija je u redu; postoje veliki problemi sa ponavljanjem; česte su fonološke greške – izostavljanje i premetanje slogova (npr. u engleskom "snowball" → "snowall", "television" → "vellitision", "ninety-five percent" →"ninety-twenty percent“ i sl); fonemske parafazije se javljaju i u spontanom govoru i u ponavljanju

� Predstavlja jedan od blažih afazičnih poremećaja25

Centri oštećeni u konduktivnoj afaziji

� Jedan od prvih pretpostavljenih uzroka konduktivne afazije bilo je oštećenje lučnog snopa koji povezuje Brokinu i Vernikeovu zonu, ali kasnije je utvrđeno da ovakvo oštećenje zapravo dovodi do jednog tipa konduktivne afazijezapravo dovodi do jednog tipa konduktivne afazije

26

Centri oštećeni u konduktivnoj afaziji

� Do drugog tipa konduktivne afazije dovodi oštećenje levog parijetalnog režnja, što približno odgovara tzv. “centralnoj afaziji” (Goldštajn -oštećenje centralnog jezičkog sistema, ne veze); tačnije, može se raditi o supramarginalnom girusu

� Konduktivnu afaziju mogu izazvati i povrede nekoliko drugih moždanih regija, kao i kombinacija oštećenja više regija

27

Transkortikalna afazija

� Još dva značajna tipa afazije nazivaju se transkortikalnim ili “vansilvijevskim”(extrasylvian) afazijama; naziv “vansilvijevski” ili “ekstrasilvijevski” suprotstavljen je terminu “okosilvijevski” ili “perisilvijevski” (perisylvian), “okosilvijevski” ili “perisilvijevski” (perisylvian), koji označava Brokinu i Vernikeovu afaziju, odnosno tiče se regija oko Silvijeve brazde

� Radi se o poremećajima koje izaziva oštećenje zona u blizini jezičkih centara, kao i veza između jezičkih i susednih centara

� Ovo su takođe ređi tipovi afazije28

Transkortikalna afazija

2 - Brokina zona

1 - Silvijeva fisura[ � perisylvian region ]

12

3

29

3 - Vernikeova zona

Transkortikalna afazija

� Ono po čemu se ovi poremećaji razlikuju od perisilvijevskih afazija (Brokine i Vernikeove) jeste izostanak problema sa ponavljanjem, ostali simptomi su gotovo identičniostali simptomi su gotovo identični

� Mogu se izdvojiti dve glavne vrste transkortikalne afazije, sa podvrstama:� Transkortikalna motorna afazija (≈ B. afazija)

� Transkortikalna senzorna afazija (≈ V. afazija)

+ Mešovita transkortikalna afazija

30

Transkortikalna motorna afazija

� Izaziva je povreda frontalnog režnja, tj. zone oko Brokine zone, ispred Rolandove fisure

� Razumevanje je očuvano; govor nije tečan, rečenice su vrlo kratke i često nedovršene; rečenice su vrlo kratke i često nedovršene; ponavljanje je očuvano; prisutna je glagolska parafazija

� Razlikuje se od Brokine afazije pre svega po očuvanoj sposobnosti ponavljanja

31

Transkortikalna motorna afazija

� Tip I� Oštećenje regije ispred i iznad Brokine zone (Brodmanove zone 45, 46 i/ili deo zone 9)

� Normalna artikulacija; govor nije tečan; ponavljanje je u redu ponavljanje je u redu

32

Transkortikalna motorna afazija

� Tip II� Oštećenje u suplementarnoj motornoj zoni

� Očuvano ponavljanje; govor nije tečan; teškoće u počinjanju govora i izgovoru

Moguće je da se radi � Moguće je da se radi o poremećaju koji je pre motorni nego jezički (tj. možda nije vid afazije)

33

Transkortikalna senzorna afazija

� Problemi u razumevanju; ponavljanje je u redu; govor je tečan, ponekad postoji i preterana govorljivost; javlja se parafazija u vidu čestih semantičkih supstitucija (omaški zasnovanih na značenjskoj vezi), kao i neologizmi; ponekad se javlja i eholalija, gde zasnovanih na značenjskoj vezi), kao i neologizmi; ponekad se javlja i eholalija, gde pacijent ponavlja reči lekara/istraživača

� Ova vrsta afazije razlikuje se od Vernikeove afazije pre svega po tome što nema problema sa ponavljanjem, ostali simptomi su slični; povrede su u blizini Vernikeove zone

� Radi se o vrlo retkom obliku afazije, koji je zbog toga teško proučavati

34

Transkortikalna senzorna afazija

� Tip I� Oštećenje spoja temporalnog, parijetalnog i okcipitalnog režnja (angularni girus i gornji deo Brodmanove zone 37)

� Tečan govor; problemi u razumevanju; mogući � Tečan govor; problemi u razumevanju; mogući problemi u imenovanju; semantička parafazija

35

Ne postoji potpuno slaganje oko toga da li se u slučajevima transkortikalne senzorne afazije javljaju problemi sa imenovanjem, tako da se ona ponekad

uzima kao primer situacije u kojoj postoji problem sa razumevanjem, ali ne sa

imenovanjem (v. prehodnu prezentaciju), ali se u klasifikacijama afazija ovaj često sreće zajedno sa onima kod kojih je

imenovanje problematično

Transkortikalna senzorna afazija

� Tip II� Oštećenje u gornjem delu angularnog girusa

� Tečan govor; promenljiva sposobnost razumevanja; problemi sa imenovanjem; manji broj semantičkih parafazija; odlična sposobnost ponavljanjaparafazija; odlična sposobnost ponavljanja

36

Mešovita transkortikalna afazija

� Vrlo redak tip afazije u kome se javljaju problemi kako sa razumevanjem, tako i sa produkcijom, ali je ponavljanje očuvano

� Oštećenje se u ovom slučaju najčešće nalazi u blizini Brokine i Vernikeove zone – pretpostavka blizini Brokine i Vernikeove zone – pretpostavka je da zbog takvog oštećenja Brokina i Vernikeova zona, iako očuvane, ne mogu uspostaviti vezu sa drugim sistemima

� I simptomi i lokacije oštećenja kod ove vrste afazije predstavljaju mešavinu transkortikalne motorne i transkortikalne senzorne afazije

37

Anomična afazija

� Jedna od odlika barem nekih (potencijalno i svih) od prethodno opisanih vrsta afazije jesu problemi sa leksikom, tj. sa imenovanjem; nominalna ili anomična afazija često se izdvaja i nominalna ili anomična afazija često se izdvaja i kao poseban sindrom

� Kod anomične afazije razumevanje je najčešće dobro; nema problema ni sa produkcijom i ponavljanjem (očuvano razumevanje je razlikuje od transkortikalne senzorne afazije)

38

Anomična afazija

� Uzrok anomične afazije se ne može precizno lokalizovati (mada se čini da se moždane povrede koje dovode do anomije najčešće nalaze u prednjem delu levog temporalnog režnja ili u zoni angularnog girusa), jer režnja ili u zoni angularnog girusa), jer oštećenja brojnih regija mogu dovesti do problema sa imenovanjem - neki autori zbog ovoga smatraju da se ni ne radi o posebnom afazičnom sindromu

� Zanimljiva pojava je da oštećenja različitih regija mogu dovesti do selektivnih problema sa određenim užim semantičkim kategorijama

39

Dva anomična pacijenta

Problem u imenovanju životinja

Problem u imenovanju jedinstvenih stvari i bića

40

Još dva anomična pacijenta

Problem u imenovanju predmeta koje pravi čovek

Problem u imenovanju konkretnih stvari

41

Zašto se javljaju selektivni problemi?

� Najviše proučavane semantičke kategorije jesu životinje i alatke

� Jedna od pretpostavki je da životinje uglavnom poznajemo u vizuelnom modalitetu, uglavnom poznajemo u vizuelnom modalitetu, a alatke u senzomotornom, usled čega oštećenje različitih nejezičkih centara, ili različitih veza između jezičkih i nejezičkih centara, može na drugačiji način da se odrazi i na različite jezičke kategorije (v. prethodnu prezentaciju)

42

Globalna afazija

� Globalnu afaziju odlikuje gubljenje svih jezičkih sposobnosti i javlja se u slučaju oštećenja čitave regije oko Silvijeve brazde (uključujući Brokinu i Vernikeovu zonu)(uključujući Brokinu i Vernikeovu zonu)

43

Klasifikacija afazija

� Iako postoji više mogućih klasifikacija afazija, sve imaju problematične tačke, pre svega zbog toga što se kod pacijenata javljaju vrlo velike individualne razlike - često se slični simptomi javljaju i kod različitih oštećenja, a moguća je i javljaju i kod različitih oštećenja, a moguća je i pojava različitih simptoma kod povreda istih regija; ovo zavisi od prirode povrede (moždani udar : infekcija : udarac : tumor), kao i od anatomske građe mozga, koja se u određenoj meri razlikuje od pojedinca do pojedinca

� Podela sa prethodnih slajdova u velikoj meri odgovara bostonskoj klasifikaciji i rezimirana je u tabelama na naredna dva slajda

44

Vrste afazija - simptomi (BDAE)

Tečan govor Razumevanje Ponavljanje Imenovanje

Vernikeova + - - -

Brokina - + - -

Transkortikalna + - + -

BDAE < Boston Diagnostic Aphasia Examination

Transkortikalna senzorna

+ - + -

Transkortikalna motorna

- + + -

Transkortikalnamešovita

- - + -

Konduktivna + + - -

Globalna - - - -

Anomična + + + -

45

Vrste afazija - mesto povrede (BDAE)

Tipično mesto povrede

Vernikeova Vernikeova zona

Brokina Brokina zona

Transkortikalna Zadnji deo parijetalnog režnja

Transkortikalna senzorna

Zadnji deo parijetalnog režnja

Transkortikalna motorna

Zona ispred Rolandove fisure

Konduktivna Asocijativna vlakna između Brokine i Vernikeove zone

Globalna Kortikalne ili supkortikalne zone oko Silvijeve fisure

Anomična Često angularni girus, ali se ne može uvek utvrditi

Mešovita transkortikalna

Zone dve transkortikalne afazije

46

Afazija - testovi

� Primer: Bilingual Aphasia Test (BAT) http://www.mcgill.ca/linguistics/research/bat/

� U okviru BAT baterije postoje testovi za veliki � U okviru BAT baterije postoje testovi za veliki broj jezika; iako su namenjeni pre svega testiranju u dvojezičnom kontekstu, ovi testovi sadrže i jednojezične komponente i mogu poslužiti kao opšti primer za testove afazije

� V. domaći zadatak na pretposlednjem slajdu!

47

Vrste afazija - dodatni simptomi

Čitanje Pisanje

Vernikeova - -

Sekundarne (naučene, kulturno uslovljene) jezičke sposobnosti

Vrlo uslovan rezime problema, najčešće u slučajevima afazije postoji barem manji problem i u čitanju i u pisanju

Brokina - -

Transkortikalna + +

Konduktivna - -

Globalna - -

48

Kod Brokine afazije postoji mogućnost da čitanje bude u redu, ali je pisanje gotovo uvek problematično; kod Vernikeove afazije je čitanje gotovo uvek problematično, a pisanje odlikuju paragrafije (greške u pisanju slične onima koje se javljaju i u govoru)

Disleksija i disgrafija

� Aleksija/disleksija, agrafija/disgrafija – termini sa dis- su u češćoj upotrebi

� Disleksija je opšti naziv za probleme sa čitanjem, a disgrafija za probleme sa pisanjem

� Disleksija i disgrafija često su zapravo deo šireg problema, tj. nekog od tipova afazije, ali se mogu javiti i izolovano

� Ova dva jezička poremećaja mogu se javiti zajedno ili odvojeno:� Disleksija sa disgrafijom

� Disleksija bez disgrafije (“čista” disleksija)49

Disleksija i disgrafija

� Stečena disleksija i disgrafija

� Javljaju se u odraslom dobu kao rezutat povrede, odnosno fizičkog oštećenja mozga; budući da se vezuju za povrede, mozga; budući da se vezuju za povrede, ovo su poremećaji koji neurolingvistiku više zanimaju od razvojnih poremećaja

� Razvojna disleksija i disgrafija

� Javljaju se kod dece, najčešće bez očiglednog fizičkog uzroka

50

Veza između govora i pisanja

� I u procesu čitanja i u procesu pisanja mogu se izdvojiti dva načina uspostavljanja veze između govornog i pisanog jezika:� Putem fonoloških ili “foničkih” (phonic) pravila � Putem fonoloških ili “foničkih” (phonic) pravila koja povezuju foneme i grafeme – ovaj način, zasnovan na fonološkom pristupu, koristi se za reči sa (relativno) pravilnim pisanjem i često je neophodan za nepoznate reči (barem one duže)

� Putem grafičke slike cele reči – ovaj način se koristi za reči sa nepravilnim pisanjem

51

Veza između govora i pisanja

Fonološka slika reči

Foneme Slova

Fonički/fonetski pristup

Foneme Slova

52

Fonološka Grafičkaslika reči slika reči

Slova

Pristup preko cele reči

Veza između govora i pisanja

� N.B.1 – Ovaj model važi pre svega za jezike kod kojih u pisanju postoji određeni nivo ‘nepravilnosti’, u jeziku kakav je srpski uvek ‘nepravilnosti’, u jeziku kakav je srpski uvek postoji mogućnost korišćenja fonetskog puta!

� N.B.2 – Ovo nije jedini postojeći model čitanja, ali je praktičan kao osnova za opis vrsta disleksije i disgrafije

53

Disleksija

� Vrste stečene disleksije:� Fonološka disleksija: Očuvano je čitanje putem celih reči, ali je problematično ono na osnovu foničkih pravila, usled čega se javljaju teškoće sa novim rečima i pseudorečima

Ove vrste disleksije nazivaju se centralnim disleksijama; pored njih postoje i periferne disleksije, kod kojih je problem pre

svega u nejezičkim faktorima poput pažnje.Npr. može se javiti problem sa čitanjem pojedinačnog slova koje je okruženo drugim slovima (attentional dyslexia), ili pogrešno

čitanje leve ili desne polovine reči (neglect dyslexia).

pseudorečima

� Površinska disleksija: Čitanje je zasnovano na ispitivanju odnosa između grafema i fonema, pa reči sa pravilnim pisanjem nisu problematične, ali se javljaju problemi sa prepoznavanjem reči kao celina, odnosno sa čitanjem nepravilnih reči

� Dubinska disleksija: Nemogućnost čitanja pseudoreči, problemi i sa postojećim rečima, plus pravljenje velikog broja semantičkih, vizuelnih i kombinovanih grešaka

54

Disgrafija

� Vrste stečene disgrafije:� Fonološka disgrafija: Pisanje na osnovu predstava celih reči, nemogućnost oslanjanja na pravila; problemi sa novim rečima i pseudorečima

Površinska disgrafija: Pisanje na osnovu foničkih � Površinska disgrafija: Pisanje na osnovu foničkih pravila; pravilno pisanje novih reči i pseudoreči koje su pravilne, problemi sa pisanjem nepravilnih reči

� Dubinska disgrafija: Nemogućnost pisanja pseudoreči i njihova zamena rečima koje slično zvuče ili su u značenjskoj vezi

� Disgrafiju najčešće prati i izvesni stepen disleksije55

Drugi jezici (≠engleski)

� Treba imati na umu da je većina istraživanja rađena na engleskom jeziku

� Zapravo, istraživanja na jezicima sa pretežno ili potpuno pravilnom ortografijom (italijanski, finski) ukazuju na to da disleksija nije ređa u ovim

Da li je Leonardo da Vinči patio od površinske

disgrafije (ili disleksije)?

ukazuju na to da disleksija nije ređa u ovim jezicima nego u npr. engleskom, što potencijalno ukazuje na to da disleksija nije problem koji ima veze sa mapiranjem između fonema i grafema

� Čini se da je karakteristika koja je zajednička u svim slučajevima disleksije postojanje neke vrste problema u fonološkom procesiranju (a ne vizuelnom, kako se neko vreme takođe smatralo) 56

Domaći zadatak (za čas 15.4)

� Pogledati koje jezičke komponente su zastupljene u BAT

http://www.mcgill.ca/linguistics/research/bat/#langtests

� Pogledati Serbian BAT i Serbian stimulus book

http://www.mcgill.ca/linguistics/sites/mcgill.ca.linguistics/files/serbian_bat.pdf/files/serbian_bat.pdf

http://www.mcgill.ca/linguistics/sites/mcgill.ca.linguistics/files/serbian_stimulus_book.pdf

� Pogledati test za najmanje još jedan jezik (engleski ili neki drugi - ne računaju se hrvatski i bosanski) i izvući glavne razlike u pogledu gramatičkih pojava koje se testiraju u tom jeziku i u srpskom

http://www.mcgill.ca/linguistics/research/bat/#ebat

57

Literatura uz prezentaciju

� Ahlsén, E. (2006) Introduction to Neurolinguistics. Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins. [8. poglavlje (str. 111-120) , ali i razna druga mesta u knjizi, (str. 111-120) , ali i razna druga mesta u knjizi, posebno 3. poglavlje, str. 40-41 � BDAE]

� V. i Kristal, D. (1996) Kembrička enciklopedija jezika. Beograd: Nolit. [46. poglavlje (str. 264-265, 270-275) ]

58