1. PORODICA

Osnovni pojmovi o porodičnom pravu

I. Pojam porodičnog prava

Izraz porodično pravo označava posebnu granu prava i posebnu pravnu nauku. Ono predstavlja skup sistematizovanih propisa kojima se uređuju odnosi u porodici, pravna zaštita tih odnosa i sama porodica u cjelini.Pod izrazom porodično pravo podrazumijeva se nauka koja se bavi proučavanjem, teorijskom sistematizacijom i objašnjavanjem značaja normi porodičnog prava kao posebne pravne discipline.

II. Porodično zakonodavastvo u uporednom pravu

Rimski pravnik i državnik Gaj podijelio je građansko pravo na lica, stvari i tužbe i ovu podjelu preuzele su recepcijom rimskog porodičnog prava mnoge zemlje. Prema ovoj podjeli porodica je dio građanskog prava i spada u dijelove lica i tužbe. Pandektni sistem cjelokupno građansko pravo dijeli na 4 grane: stvarno pravo, obligaciono pravo, porodično pravo i nasledno pravno. Porodično pravo ne predstavlja posebnu granu prava, već samo jedan dio.

III. Obilježja porodičnog prava

a) Porodično pravo uređuje pretežno lične odnose – bračne, roditeljske, starateljske, dok građansko pravo uređuje imovinske odnose.

b) U odnosu na građansko-pravnu metodu postoje značajne razlike između građanskog i porodičnog prava: slobodna inicijativa stranaka znatno je sužena; ravnopravnost stranaka dolazi do primjene samo u bračnom pravu, a ne i u roditeljskom i starateljskom; prometljivost nikako ne dolazi u obzir; sankcija u porodičnom pravu je neimovinska.

c) Norme porodičnog prava pretežno su prinudnog karaktera i ne mogu se mijenjati voljom stranaka.

d) Mnoge norme porodičnog prava nalaze na granici prava i morala i imaju više karakter preporuke, jer nisu zaštićene sankcijom.

e) Neke odredbe porodičnog prava sve više gube karakter klasične pravne norme i prepliču se s mjerama socijalne politike, zaštite... to je proces dejurizacije norme u porodičnom pravu.

f) Proširivanjem oblika društvene i pravne zaštite djece, porodice, žene u radnom odnosu i materinstva, lica pod starateljstvom i starih lica, stvara se postepeno zaokruženi sistem normi porodičnog prava u širem smislu.

IV. Osnovna obilježja porodično pravnih odnosa

Predmet porodičnog prava su porodica i pravni odnosi koji nastaju u porodici između njenih članova, kao i pravni odnosi koji nastaju između pojedinih članova porodice i određenih organa ili organizacija društvene zajednice. Prema vrsti i značaju odnosi mogu biti ličnopravni i imovinskopravni.Prema formi zasnivanja porodični odnosi mogu biti formalni i neformalni.Zavisno od toga da li su odnosi u porodici priznati sa stanovišta prava, sve odnose dijelimo na pravno sankcionisane i nesankcionisane.Porodičnopravni odnosi se zasnivaju između određenih lica i s obzirom na određena svojstva tog lica.

1

Subjekti porodičnopravnih odnosa su fizička lica. Uslov je da ona imaju pravnu sposobnost.Porodica nije pravno lice. Subjekt u pravu su samo njeni članovi kao fizička lica. Članovi porodice raspolažu sa dvije vrste subjektivnih prava: prema drugom članu porodice; prema trećem licu i prema određenom organu društvene zajednice. Subjektivno pravo može biti jednostrano ili uzajamno.Objekt porodičnopravnih odnosa su ljudske radnje i stvari. Fizička lica nikada ne mogu biti objekat. Radnja se može sastojati od činjenja i nečinjenja.

V. Podjela porodičnog prava

Prema načinu zasnivanja porodičnih odnosa, porodično pravo se dijeli na: bračno, roditeljsko i starateljsko. Prema prirodi i značaju odnosa u porodici dijeli se na: lično i imovinsko.Statusno i nestatusno porodično pravo.Materijalno i formalno porodično pravo ukazuje na razlikovanje između odredbi koje uređuju sadržinu porodičnih odnosa i postupke zasnivanja i prestanka porodičnih odnosa. U okviru formalnog porodičnog prava razlilkuju se: upravni postupak, sudski postupci (parnični, vanparnični i izvršni), metode stručnog socijalnog rada.Porodično pravo u užem i širem smislu.

Izvori porodičnog prava

I. Materijalni i formalni izvori prava

Materijalni izvori objašnjavaju koje društvene snage stoje iza pravnih normi donesenih u jednoj zemlji.Formalni izvori predstavljaju oblike kojima se ta volja manifestuje. U formalne izvore ubrajaju se: ustav, zakon, međunarodni ugovori, običaji, sudska praksa, pravna nauka.

II. Zakon i sudska praksa kao izvor prava

Ustav je najvažniji izvor prava, pa i porodičnog.Najznačajniji zakoni koji uređuju statusna pitanja i unutrašnje porodične odnose su:

- zakon o ličnom imenu- zakon o prebivalištu građana- zakon o državljanstvu- zakon o matičnim knjigama- krivični zakon- zakon o nasleđivanju- zakon o parničnom postupku- zakon o krivičnom postupku- zakon o vanparničnom postupku- zakon o rješavanju sukoba zakona i nadležnosti u porodičnim i naslednim

stvarima- zakon o smještaju djece u druge porodice- zakon o upravnom postupku- zakon o izvršnom postupku

Sudska praksa je supsidijarni izvor prava, jer je njena uloga ogromna u stvaranju pravog sistema i to u više pravaca:

- Najviši sud je Vrhovni sud. On obezbjeđuje jedinstvenu primjenu zakona. - Sudska i upravna praksa utiču stvaralački i svojim pojedinačnim odlukama.

2

- Značajna uloga sudova i upravnih organa u tumačenju širokih pravnih normi, tzv. standarda.

III. Međunarodni dokumenti kao izvori porodičnog prava

- Međunarodni pakt o ekonomskim i kulturnim pravima UN od 16. decembra 1966.

- Deklaracija UN o ukidanju diskriminacije prema ženama od 7. novembra 1967.- Deklaracija o pravima djeteta OUN od 20. novembra 1959.- Konvencija o državljanstvu udate žene od 20. februara 1957.- Međunarodni pakt o građanskim i političkim pravima iz 1966.- Međunarodna konvencija o zaštiti prava svih radnika migranata i njihovih

porodica iz 1990.

Običaj postaje izvor prava kada ga prihvati zakon.

IV. Načela o porodici

Ustavni sistem i porodično pravo sadrže sledeća osnovna načela o porodici: - Načelo društvene i pravne zaštite porodice,- Načelo o podruštvljavanju porodičnih funkcija,- Načelo slobodnog planiranja porodice, - Načelo demokratizacije i humanizacije porodičnih odnosa,- Načelo potpune odvojenosti crkve od države u materiji porodičnog prava.

V. Definicija porodice kao pravne ustanove

Porodica predstavlja krug lica vezanih brakom ili vanbračnom zajednicom i srodstvom, između kojih postoje zakonom utvrđena prava i dužnosti čije nepoštovanje povlači za sobom određene sankcije.Porodica, u smislu ovog zakona, je životna zajednica roditelja, djece i drugih srodnika.Naše pravo poznaje 3 vrste srodstva: krvno, adoptivno i tazbinsko.

Bračna i vanbračna porodica

I. Brak i vanbračna zajednica

Brak je zakonom uređena i strogo formalna zajednica života muškarca i žene.Vanbračna zajednica je faktička zajednica između muškarca i žene koja nije zasnovana na način predviđen zakonom.Prednost braka je u tome što su njime bolje zaštićeni interesi bračnih supružnika, a naročito djece.

II. Bračna i vanbračna porodica

Bračna i vanbračna porodica međusobno se razlikuju prema načinu zasnivanja. Bračna porodica nastaje tako što se djeca rađaju u braku, dok vanbračna nastaje kad se dijete rodi van braka.Bračna i vanbračna porodica može biti potpuna i nepotpuna.Bračna porodica se sastoji iz dvije grupe odnosa: odnosi između bračnih supružnika, i odnosi između roditelja i djece. Oba ova odnosa su zakonom zaštićena. Vanbračna porodica se sastoji iz istih ovih odnosa, samo što je pravna zaštita ovih odnosa slabija.

3

Sva djeca, bračna i vanbračna, potpuno su izjednačena, a ne i njihovi roditelji u međusobnim odnosima.Pravo mora praviti razlike između braka, priznate vanbračne zajednice i nepriznate vanbračne zajednice.

Porodica s obzirom na vrste srodstva

I. Društveni i pravni značaj srodstva

Nema porodice gdje nema srodstva. Srodnički odnos se zasniva nastupanjem određene pravne činjenice: rođenjem, zaključenjem braka, usvojenjem. Srodstvo kao pravni odnos spada u prinudno pravo.

II. Definicija srodstva

Pravo poznaje 3 vrste srodstva: krvno (biološko), srodstvo po usvojenju (adoptivno) i tazbinsko.Jedan društveni odnos postaće srodnički kada bude pravno izričito priznat i sankcionisan. Dakle, pod srodstvom se podrazumijeva pravnom priznati prirodni i društveni porodični odnos između dva ili više lica na osnovu koga se između njih zasnivaju određena prava i dužnosti.Obilježja srodstva:

- srodstvo je pravno sankcionisani odnos- srodstvo je prirodni, biološki i društveni odnos- srodstvom se zasniva odnos između najmanje 2 lica- srodstvom se zasnivaju prava i dužnosti čija su sadržina i obim određeni

pozitivnim pravom.

III. Krvno srodstvo

Krvno srodstvo je najznačajniji oblik srodstva jer predstavlja prirodnu biološku vezu između dva ili više lica. Ono nastaje rađanjem i predstavlja društveni odnos, a najčešće i pravni odnos.Pod krvnim srodstvom se podrazumijeva odnos između lica koja proističu jedno od drugog ili odnos između lica koja imaju zajedničkog pretka. Sve njih čini bliskim krvna veza, a udaljenost srodnika se izračunava po linijama i po stepenima. Krvno srodstvo se može pratiti i po lozama – muškoj i ženskoj.Srodnička linija može se prikazati pomoću porodičnog stabla ili primjenom linijskog sistema. Postoje dvije vrste linije – prava i pobočna.Prava linija označava krvne srodnike koji proističu jedan od drugog bilo neposredno, bilo posredno. Prava linija može biti uzlazna i silazna.Prava uzlazna linija postoji onda kada se srodstvo računa od potomka ka pretku, a silazna kada se računa od pretka ka potomku.Pobočna (sporedna, kolateralna, transvezalna) linija označava krvne srodnike koji potiču od zajedničkog pretka. Pobočno srodstvo može biti punorodno i polurodno.Punorodno je onda kada srodnici potiču od zajedničkog pretka po obema lozama, a polurodno onda kada potiču samo od jednog zajedničkog pretka (polubrat, polusestra).

IV. Računanje krvnog srodstva po stepenima

Postoje dva načina za izračunavanje stepena krvnog srodstva: građansko i prirodno. Po građanskom izračunavanju važi pravilo da je između dva lica onolika udaljenost srodstva koliko ih rođenja dijeli („Quod sunt generationis, tot sun gradus“).

4

Osnovna jedinica za izračunavanje predstavlja stepen.Komputacija krvnog srodstva prema prirodnom računanju se ne primjenjuje.Krvno srodstvo prema načinu zasnivanja može biti bračno i vanbračno.

V. Srodstvo po usvojenju

Srodstvo po usvojenju (adoptivno srodstvo) predstavlja oblik tzv. građanskog srodstva. Ono nastaje pravnim putem – ugovorom ili odlukom nadležnog organa. Zasnivanjem usvojenja nastaju dvije osnovne pravne posljedice: stvara se srodstvo po usvojenju i nastaje porodica po usvojenju.Adoptivno srodstvo je osnov za zasnivanje međusobnih prava i dužnosti između adoptivnih srodnika, ono je osnov za nasljeđivanje i predstavlja bračnu zabranu i bračnu smetnju.

VI. Tazbinsko srodstvo

Srodstvo po tazbini predstavlja kao i adoptivno srodstvo pravnu, društvenu i moralnu vezu između dva ili više lica. Ono nastaje zaključenjem braka. Tazbinsko srodstvo postoji između jednog bračnog supružnika i srodnika drugog bračnog supružnika. Postoje dvije pravne činjenice na kojima počiva ovo srodstvo – brak kao osnov za njegovo zasnivanje i srodstvo kao neizbježna posljedica zaključenja braka. Iako nastaje zaključenjem braka tazbinsko srodstvo ne prestaje prestankom braka. Tazbinsko srodstvo se izračunava na isti način kao i krvno srodstvo.Postoje dvije vrste pravnih dejstava tazbinsko srodstva: prava i dužnosti; zabrane i ograničenja.Prava i dužnosti mogu se podijeliti na moralne obaveze i imovinsko-pravne odnose.Ograničenja se odnose isključivo na polne zabrane.Tazbinsko srodstvo je smetnja za zaključenje braka u prvom stepenu.

5