Powstańczemiejscapamięci. WOLA 1944

Powstaczemiejscapamici

WOLA1944

UrzdDzielnicyWolam.st.WarszawyWarszawa2009

Niemiecka fotografia lotnicza,zbiory Zygmunta Walkowskiego (National Archives w College Park, USA)

Wydawca:Urzd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy

ISBN 978-83-911262-3-3

Tekst i opieka historyczna: Katarzyna UtrackaRedakcja: Maciej PodulkaKorekta: Wioletta CiakProjekt graficzny ksiki i mapy: Micha TruszDruk: ak Sp. z o.o.Fotografie wspczesne: Maciej PodulkaFotografie archiwalne: Muzeum Powstania Warszaw-skiego, Muzeum Woli, PCK, Zygmunt Walkowskize zbiorw National Archives w College Park (USA).

Copyright by Urzd Dzielnicy Wola m. st. WarszawyWarszawa 2009

1. UL. ANIELEWICZA 34

2. UL. BEMA 57A

3. UL. CHODNA 9

4. UL. CHODNA 33

5. UL. CHODNA 35/37

6. UL. CHODNA 52/54

7. UL. CHMIELNA 132/134

8. UL. DEOTYMY 41

9. UL. DZIADOWSKA 8

10. UL. GRCZEWSKA 5/7/9

11. UL. GRCZEWSKA 32

12. UL. GRCZEWSKA 45

13. UL. GRENADY 3

14. UL. GRZYBOWSKA 58

15. UL. GRZYBOWSKA 79

16. UL. JAKTOROWSKA 6

17. AL. JANA PAWA II

18. UL. KAROLKOWA 49

19. UL. KAROLKOWA 53

20. UL. KAROLKOWA RG SOLIDARNOCI

21. UL. KASPRZAKA 25

22. UL. LESZNO 30

23. UL. MIEDZIANA 8

24. UL. MYNARSKA 2

25. UL. MYNARSKA 54/58

26. UL. MYNARSKA 68

15

17

19

20

21

22

23

24

25

26

29

30

31

33

34

38

39

40

42

44

45

46

47

48

49

50

Spis treciNumeracja miejsc pamici jest zintegrowana z map

27. UL. NOWOLIPKI 18

28. UL. OKOPOWA 33

29. UL. OKOPOWA 55A

30. UL. OSTROROGA PRZY TATARSKIEJ

31. UL. POCKA 25

32. UL. POCKA 26/30

33. RONDO ZGRUP. RADOSAW

34. UL. SIEDMIOGRODZKA 5

35. AL. SOLIDARNOCI RG LESZNO 1

36. AL. SOLIDARNOCI 90

37. AL. SOLIDARNOCI 127

38. UL. SOWISKIEGO 28

39. UL. SPOKOJNA 13

40. UL. SREBRNA 12

41. UL. LISKA 51

42. UL. TOWAROWA 10

43. UL. TOWAROWA 30

44. UL. TWARDA 64

45. UL. WOLSKA 2/4/6

46. UL. WOLSKA 27/29

47. UL. WOLSKA 37

48. UL WOLSKA RG MYNARSKIEJ

49. UL. WOLSKA 40

50. UL. WOLSKA 43

51. UL. WOLSKA 45

52. UL. WOLSKA 55

51

52

53

54

56

57

58

60

61

62

63

64

65

66

67

68

69

70

71

72

74

75

76

77

78

79

53. UL. WOLSKA 58



56. UL. WOLSKA 84A

57. UL. WOLSKA 85

58. UL. WOLSKA 102/104

59. UL. WOLSKA 113

60. UL. WOLSKA 122/124

61. UL. WOLSKA 130/132

62. UL. WOLSKA 138

63. UL. WOLSKA 140A

64. UL. WOLSKA RG REDUTOWEJ

65. UL. WOLSKA 174/176

66. UL. WOLSKA 180/182

67. UL. WRONIA 43/45

68. UL. ZOTA 58

69. UL. ZOTA RG AL. JANA PAWA II

70. UL. ELAZNA 18

71. UL. ELAZNA 75A

72. UL. ELAZNA 87/89

73. UL. DZIELNA 72

74 UL. MYNARSKA RG YTNIEJ

75. UL. OKOPOWA 59

76. UL. WOLSKA 24

77. UL. WOLSKA 83

Bibliografia i przypisy

80

81

82

84

85

86

87

88

91

92

93

94

96

98

99

100

101

102

104

106

108

109

110

111

112

113

8 | Powstacze miejsca pamici Wola 1944

Niedawno obchodzilimy 65 rocznic Powstania Warszawskiego.W historii Woli to wydarzenie jest absolutnie szczeglne.To wanie tutaj, w okolicy pl. Kercelego rozpoczy sipowstacze walki o Warszaw, a swoj pierwszsiedzib przy ul. Dzielnej miaa Komenda Gwna ArmiiKrajowej. To tutaj, swj szlak bojowy rozpoczo synnezgrupowanie Radosaw, ktre walczyo a do kocaPowstania.Niestety Wola staa si rwnie aren rzeczy strasznych.Na terenie naszej dzielnicy, w pierwszych dniach sierpnia1944 r. odbya si wielka masakra polskiej ludnocicywilnej, znana dzi jako Rze Woli. Tylko jednego dnia 5 sierpnia zamordowano okoo 20 tys. osb, a na 50 tys.szacuje si liczb wszystkich ofiar.Niniejsz publikacj, opierajc si na materiaachhistorycznych, w tym relacjach wiadkw pragniemyprzybliy Pastwu fakty, ktrych nie wolno nam zapomina.

Przewodniczcy Rady Dzielnicy WolaDariusz Pucian

Burmistrz Dzielnicy WolaMarek Andruk

Drodzy Mieszkacy Woli,

Niniejsza publikacja nie ma charakteru naukowego. Jestpopularno-historycznym przewodnikiem po miejscach walki pamici z okresu Powstania Warszawskiego na Woli.

Powstanie miao na Woli szczeglnie dramatyczny przebieg.Nieprzyjaciel niemal natychmiast przej inicjatyw, spy-chajc oddziay powstacze na pozycje obronne. Po nie-spena tygodniu krwawych walk onierze III Obwodu AKWola zostali zmuszeni do przejcia na Stare Miasto i dordmiecia. W rejonie cmentarzy wolskich walczyy jeszcze(do 11 sierpnia) elitarne oddziay Kedywu KomendyGwnej AK, tworzce Zgrupowanie Radosaw.Z chwil zepchnicia formacji powstaczych nieprzyjacielprzystpi do pacyfikacji dzielnicy. Do najwikszychzbrodni doszo 5 sierpnia 1944 roku dzie ten prze-szed do historii jako czarna sobota na Woli. Tylko tegodnia liczba ofiar signa 20 tysicy osb. Ludobjstwocywilnych mieszkacw dzielnicy trwao kilka nastpnychdni. Powcigna je nieco ch wykorzystania pojmanych przy robotach przymusowych. Nie sposb okrelidokadnej liczby ofiar rzezi Woli. Szacuje si, e Niemcywymordowali wwczas od 40 do 50 tysicy mczyzn, kobieti dzieci, palc nastpnie ich ciaa na ulicach, skwerachi podwrkach Woli. Po wojnie prochy ofiar zostay ekshu-mowane i przeniesione na Cmentarz Powstacw Warszawyprzy ulicy Wolskiej.

wiadectwem dokonanych zbrodni s liczne tablice,pomniki i obeliski upamitniajce masowe egzekucje. Naj-wicej przy ulicy Wolskiej. W nieniejszej publikacji uka-

zujemy te kilka miejsc nieupamitnionych, m.in. plackani przy ul. Okopowej 59 czy dawny ogrd zabaw We-necja przy Wolskiej 24 - wiadek masowych egzekucjii palenia zwok.Takich punktw na planie dzielnicy jestjednak znacznie wicej. W czasie Powstania Warszaw-skiego na Woli nie byo prawie domu, w ktrym nie po-peniono by zbrodni. Obok tablic podtrzymujcych pamio wymordowanych mieszkacach dzielnicy uwzgldnilimyrwnie te, ktre uhonoroway walki powstacze.

Informacje zamieszczane na tablicach zawieraj najczciejsuche fakty: daty, przyblione liczby, bez szerszego kontek-stu historycznego. Staralimy si oywi miejsca, ludzii wydarzenia, wzbogacajc je fragmentami relacji naocznychwiadkw i fotografiami. Do ksiki doczylimy uprosz-czon map Woli z okresu Powstania Warszawskiego.Nanielimy na niej powstacze miejsca pamici, ktrychnumery odnosz si do treci naszej publikacji. Dzikiuprzejmoci Zygmunta Walkowskiego, bardziej dociekliwiczytelnicy mog odnale te punkty na niemieckiej fotografiilotniczej.

W przyszoci planujemy wydanie przewodnika po wszyst-kich miejscach pamici na Woli.

Katarzyna Utracka

Wstp

onierze plutonu S. Jankowskiego Agatonana cmentarzu ewangelicko-augsburskim.

Od lewej:S. Bauk Kubu, N.N., A. Martens Andrzej,

W. Bernatowicz Marek, L. Putowski Pakulski.Autor nieznany, zbiory MPW.

1Wiea przy pd.-zach.czci Gsiwki,ujcie od ul. Gsiejw kierunku Glinianej.W gbi, garbarniaPfeiffera. Fot. J. B.DeczkowskiLaudaski,zbiory MPW.

Tablica na cianie budynku w jzyku polskim, heb-rajskim i angielskim, upamitniajca zdobyciei uwolnienie 5 sierpnia 1944 roku przez onierzyBatalionu Zoka 348 ydw, winiw tzw. G-siwki. Inicjatorem umieszczenia tablic w jzykupolskim i hebrajskim by Wolski Komitet Organi-zacyjny Obchodw 50. Rocznicy Wybuchu Powsta-nia Warszawskiego. Uroczyste odsonicienastpio 5 sierpnia 1994 roku.

Latem 1943 roku na podstawie rozkazuHimmlera dotychczasowy obz pracyprzy ulicy Gsiej i Zamenhofa prze-ksztacono w obz koncentracyjnydla ydw. Teren obozu po rozbudo-wie zamknity by ulicami: Zamen-hoffa od wschodu, Gsi od poudnia, Okopowod zachodu oraz Glinian i Woysk (obecnie nieistnieje) od pnocy. W drugiej poowie lipca 1944roku przystpiono do ewakuacji obozu. Kiedywybucho Powstanie w obozie przebywao okoo

400 winiw. Okoo 50 z nich pracowao nabocznicach kolejowych przy ulicy Stawki. Uwolniliich onierze z Oddziau Dyspozycyjnego AWarszawskiego Kedywu. Pozostaych 348 osb(w tym 24 kobiety), zamknitych w barakach naterenie obozu, uwolnili 5 sierpnia po kilkugodzin-nej walce onierze z Batalionu Zoka. Powsta-cw wspiera jeden z dwch zdobycznych czogwtypu Panther. Wrd wyzwolonych ydw oby-watelstwo polskie miao 89 osb, reszt stanowiliydzi wgierscy, greccy, holenderscy, belgijscy,francuscy, czescy. Spora grupa uwolnionych ydwprzyczya si do Powstania, walczc w szeregachpowstaczych oraz penic sub pomocniczw druynach roboczych na terenie Starego Miasta.W pewnym momencie w oknie stan jaki onierz.[] To by Polak-Powstaniec. Kaza nam szybko biec wewskazanym kierunku. Zerwaymy si i wybiegymy jakszalone. Przed nami biegy (setki) uwolnionych . Butami robili wyom w drutach kolczastych, kt-rymi zakratowane byy okna barakw. Brak tchuw piersiach od biegu i ze wzruszenia. To by niezapom-niany, zupenie ksikowy moment. Byymy wolne wspominaa pierwsze chwile wolnoci ZofiaZamsztejn (Kamieniecka), jedna z uwolnionychwiniarek Gsiwki1.

UL. ANIELEWICZA 34, dawna ul. Gsia, teren KL Warschau tzw. Gsiwki

2Opaska Czerwonego Krzya z okresu Po-wstania Warszawskiego, z tyu piecz nie-miecka, zbiory J. Janowski.

Tablica na murze upamitniajca zamordowanychprzez Niemcw 9 sierpnia 1944 roku 70 Polakw.Obiekt odsonito w 1958 roku.

Od 6 sierpnia 1944 roku wadzeniemieckie rozpoczy masowewysiedlanie mieszkacw War-szawy. Wypdzeniom towarzy-szyy mordy, gwaty, rabunki ipodpalenia. Na terenie miastazorganizowano par punktw zbornych, w ktrychdokonywano wstpnej selekcji. W pierwszej de-kadzie sierpnia na posesji Kosakiewicza przy ulicyBema 54, odacy z grupy Reinefartha zgromadziliosoby kalekie, starcw, dzieci i kobiety w ciy. Na-stpnie budynek oznaczony znakiem CzerwonegoKrzya podpalili. Spono ywcem okoo 70 osb.Niektre rda podaj liczb 100 osb. Po wojnieStefan Urlich, wiadek tamtych dramatycznych wy-darze, zeznawa: Pomidzy godzin 23 a 24usyszaem straszne jki, krzyki i strzay dochodzce z po-sesji Kosakiewicza. [] Wyszedem po cichu z domu[], doczogaem si do rowu po stronie toru kolejowego.Zobaczyem wtedy, i dom nr 54 stoi w pomieniach, a jed-noczenie syszaem dochodzce z poncego domu strasznekrzyki i przeklestwa rzucane na Niemcw i woaniedzieci . Nikt z poncego domu nie uciek,z tej strony okna byy zabite deskami, drzwi musiay byzamknite. Od strony fabryki Lilpopa paday strzay se-ryjne. [] Zrozumiaem, i pon ludzie ywi zamkniciw domu, a onierze niemieccy stacjonujcy w fabryce Lil-popa ostrzeliwuj okna wychodzce na ulic Bema 2.

UL. BEMA 57A

Powstacze miejsca pamici Wola 1944 | 19

Kilka tablic zwizanych z wydarzeniami PowstaniaWarszawskiego, m.in. tablice upamitniajce harcerzySzarych Szeregw, onierzy AK harcerskiegoBatalionu Zoka, podchorych i wykadowcwszkoy podchorych rezerwy piechoty ZWZ-AKpolegych i zamordowanych w latach II wojny wia-towej, onierzy Powstaczych Oddziaw Specjal-nych Jerzyki oraz rozstrzelanych przez Niemcw8 sierpnia 1944 roku przy Hali Mirowskiej.

Batalion Zoka wywodzi si z GrupSzturmowych Szarych Szeregw iwchodzi w skad elitarnych jednostekKedywu Komendy Gwnej AK.Utworzony na przeomie sierpniai wrzenia 1943 roku, przyj nazwZoka dla upamitnienia polegego dowdcy war-szawskich Grup Szturmowych, hm. Tadeusza Za-wadzkiego Zoki. Czonkowie batalionu odpocztku okupacji brali czynny udzia w walce z oku-pantem. Uczestniczyli w akcjach Maego SabotauOrganizacji Wawer, a nastpnie penili subw tzw. wielkiej dywersji, wysadzali mosty kolejowe,pocigi, odbijali winiw, likwidowali funkcjonariu-szy aparatu terroru. Batalion w znacznej czciskada si z onierzy, ktrzy ukoczyli konspira-cyjn Szko Podchorych Rezerwy Piechoty Agri-cola. W czasie Powstania Warszawskiego oddziaw skadzie trzech kompanii: 1. Maciek,2. Rudy i 3. Giewont pod dowdztwemkpt. Ryszarda Biaousa Jerzego, jako cz brygadydywersyjnej Broda 53, wszed w skad Zgrupowa-nia Radosaw. Jednostka przesza najciszy szlakbojowy Powstania, walczc na Woli, Starym Mieciei Czerniakowie. Po upadku Przyczka Czerniakow-skiego resztki oddziau przeszy kanaami na Moko-tw i nastpnie do rdmiecia. cznie przezszeregi Zoki przeszo okoo 520 onierzy, z kt-rych polego blisko 360 osb. Zginli wszyscy do-wdcy kompanii oraz prawie wszyscy dowdcyplutonw i ich zastpcy3.

UL. CHODNA 9, Koci w. Karola Boromeusza parafii w. Andrzeja Apostoa

Tablica upamitniajca zburzony podczas Powsta-nia Warszawskiego gmach Pastwowego Gimnaz-jum Kupieckiego i Liceum Administracyjnego im.Roeslerw. Tablic, ufundowan przez wychowan-kw szkoy, odsonito w czerwcu 1984 roku.

Okoo godz. 7.00 rano, 5 sierpnia1944 roku, wzdu ulic Wolskieji Chodnej ruszyo niemieckie na-tarcie oddziaw GruppenfhreraSS Heinza Reinefartha. Natarciutowarzyszyy masowe mordy naludnoci Woli. Kilka egzekucji przeprowadzonona podwrzu Szkoy Roeslerw przy ulicy Chod-nej. Byo to rwnie miejsce palenia zwok pomor-dowanych. Ciaa ukadano w stosy, a nastpniepolewano benzyn i podpalano. Do zacierania la-dw ludobjstwa Niemcy utworzyli specjalnyoddzia Verbrennungskommando Warschau,zoony z polskich zakadnikw. W dn. 14 VIII1944 r. palilimy zwoki mczyzn i kobiet (dua ilo)w sumie okoo 300 osb, ze ladami postrzaw, na podw-rzu gmachu gimnazjum Roeslerw przy ul. Chodnej nr 33.Tutaj zwoki palilimy niemal codziennie przez cay sier-pie 1944 r. Byy to mae grupy zwok, przewaniemczyzn zeznawa po wojnie Wacaw Dziewul-ski, jeden z czonkw VerbrennungskommandoWarschau. Do masowych egzekucji na terenieszkoy dochodzio rwnie we wrzeniu 1944 roku.Inny przymusowy pracownik, Mieczysaw Miniew-ski, wspomina: Wiksze skupienie zwok zastalimyprzy ul. Chodnej nr 33. Tu w pierwszych dniach wrzenia1944 r. miaa miejsce egzekucja grupy ydw i mieszka-

cw Starego Miasta. Widziaem, jak t grup okoo 200osb gestapowcy oddzielili od grupy mieszkacw StaregoMiasta pod kocioem w. Wojciecha i wyprowadzili. Na-zajutrz palilimy przy ul. Chodnej nr 33 wieo rozstrze-lane zwoki.Sam budynek, w ktrym przez jaki czas mieci siDom Sierot Janusza Korczaka spon w czasie Po-wstaniu, a po wojnie zosta rozebrany4.

UL. CHODNA 33, dawne Gimnazjum Kupieckie

4

Tablica na cianie budynku upamitniajca miejscerozstrzelania i spalenia przez Niemcw w pierw-szych dniach sierpnia 1944 roku 200 osb. Tablicodsonito w 1962 roku.

Wszstym dniu Powstania kry-minalici z brygady Standar-tenfhrera SS OskaraDirlewangera przebili si doOgrodu Saskiego. Trasa Wol-ska-Chodna-Ogrd Saski zos-taa ostatecznie opanowana. Zgodnie z wytycznymiHimmlera odacy Reinefartha wywlekali z domwludzi, ktrych spdzali na place, skwery, dziedzicekamienic i rozstrzeliwali. Mieczysaw Miniewski ze-znawa: Wzdu ul. Chodnej pomidzy ul. Ogrodowz pierwszej strony a ul. Krochmaln z drugiej strony wkadym domu znajdowalimy zwoki pojedyncze i w grup-kach. Zwoki ofiar byy sukcesywnie palone przezgrupy Verbrennungskommando Warschau.Wstrzsajce wiadectwo niemieckich zbrodni daw swojej ksice Tadeusz Klimaszewski: Gdymypowracali po nowy ciar, ludzie ju potworzyli pary. Nosiliteraz prawie wszyscy. Kilku, ktrym wymioty wydzieraywntrznoci, kapo skierowa do noszenia drzewa. Taszczylioni z opuszczonych biur i warsztatw stoy, drzwi, czciszaf, pokrywajc pierwszy pokad zwok, na ktry kad-ziono znowu ciaa. [] Gdy wrcilimy, stos prawie bygotw. Ostatnie zwoki wcigao czterech ludzi ustawionychna trzecim pokadzie. Zaczlimy zasypywa ziemi czarneplamy krwi, reszta oblewaa benzyn dolny pokad stosu5.

UL. CHODNA 35/37

5


Tablica upamitniajca miejsce rozstrzelania przezNiemcw w sierpniu 1944 roku kilkunastu Polakw.Obecnie tablica zdeponowana u wspwacicielaterenu.

Midzy 6 a 18 sierpnia 1944 rokuNiemcy rozstrzelali w bramiedomu przy ulicy Chodnej52/54 kilkanacie osb. Wrdofiar byy kobiety i mczyni.Podczas ewakuacji warszawia-kw z centrum miasta miay tu miejsce kolejne roz-strzeliwania. Nieopodal pod numerem 58 odacyReinefartha rozstrzelali 8 sierpnia kilkunastumczyzn, w tym dwch chopcw. Kazali mczyz-nom si odczy. Dwch modych wyrostkw wkrcio simidzy niewiasty. Zauwayli ich Niemcy, zawoali i kazalizawrci. Nie uszli dwch krokw, kiedy obydwch zastrze-lono. Kobiety pdzono ul. Chodn, ktra pona, czarnaod dymu. Omija trzeba byo rozwalone zgliszcza. Trupyzwglone wszdzie leay. W jednym miejscu lea cay stos,uoony ze spalonych zwok wspomina po wojniewiadek wydarze, lekarz Schneich, wypdzonyz Warszawy6.

UL. CHODNA 52/54

FOT.

SKA

NSK

A

7Obelisk powicony pamici onierzy Zgrupowa-nia AK Chrobry II. Obiekt odsonito w 1996roku. Kolejne tablice dodano w 2001 i 2008 roku.

Zgrupowanie Chrobry II powstaow pierwszych dniach Powstaniaw rdmieciu Zachodnim, czcoddziay, grupy i pojedynczychczonkw rnych podziemnychorganizacji wojskowych. Jegotwrc i pierwszym dowdc by mjr Leon No-wakowski Lig, po nim dowodzi mjr ZygmuntBrejnak Zygmunt. W skad zgrupowania wcho-dziy dwa bataliony: I Lecha elaznego i II Lecha Grzybowskiego. W ramach ChrobregoII walczy najsynniejszy oddzia NarodowychSi Zbrojnych kompania Warszawianka.Chrobry II skutecznie osania centrum stolicy

przed atakami niemieckimi od strony Al. Jerozo-limskich oraz ulic Towarowej i Grzybowskiej.Odcinek bojowy Chrobrego II by czci tzw.twardego frontu, utrzymanego do koca Powsta-nia. Jest w powstaczej Warszawie odcinek frontu,ktry wybitnie odznaczy si w czasie tych szeciu tygodniwalk. Odcinek ten rozpoczyna Poczta dworcowa, poczym, z grubsza biorc, biegnie on ulicami Towarow,Grzybowsk i Krlewsk. Jest to front o najwyszychwartociach bojowych. Twardy, zacity front nieustpli-wych onierskich piersi. Kiedy historia w zadumie opo-wie za pomoc jak nikych rodkw onierze ciprzeciwstawiali si szeciotygodniowej nawale ogniai elaza pisa we wrzeniu 1944 roku BiuletynInformacyjny. Przez szeregi Chrobrego IIprzeszo okoo 3 200 Powstacw. Szacuje si,i straty zgrupowania wyniosy okoo 400 po-legych i zaginionych7.

UL. CHMIELNA 132/134 RG TWARDEJ,SKWER ZGRUPOWANIA AK CHROBRY II

onierze Zgrupowania Chrobry IIw okolicy Domu Kolejowego, zbiory MW.

Tablica pamici cywilw i onierzy z Koa, ktrzyzginli w Powstaniu Warszawskim.

WGodzinie W Powstacomz 2. Rejonu Koo nie udaosi opanowa wyznaczonychobiektw. Szturm na koszaryniemieckie w budynkachszkolnych przy ulicachOarowskiej rg Deotymy i Zawiszy zakoczy siniepowodzeniem. Godzina walki na Kole kosztowaazgrupowanie 30% zabitych i co najmniejdrugie tyle rannych i wzitych do niewoli relacjonowa po wojnie dowdca 2. Rejonukpt. Wacaw Stykowski Hal. Wobec przewagi nie-przyjaciela kpt. Hal wyda rozkaz wycofania sii przejcia do obrony w obszarze ulic Sotyka,Gostyskiej, Ostroroga, Obozowej, Mynarskiej,Pockiej, Grczewskiej i Wolskiej. Przystpiono

do budowy barykad i kopania roww przeciw-czogowych. W cigu nastpnych dni oddziay nie-mieckie dyy do opanowania arterii przelotowychwschd-zachd, zwaszcza ulic Wolskiej i Chod-nej. Sytuacja na Woli stawaa si z dnia na dziecoraz tragiczniejsza. Oddziay wolskie byy wyczer-pane walk i wykrwawione. Ich straty wynosiyokoo 80 % zabitych i rannych. W tej sytuacji,5 sierpnia, kpt. Hal wyda rozkaz wycofania sipoza lini ulicy Towarowej i Okopowej. Z czcioddziaw 2. Rejonu sformowa jednostkim. gen. J. Sowiskiego, bronic do koca Powsta-nia jednego z odcinkw tzw. twardego frontuw rdmieciu Pnocnym. Z chwil zepchniciaoddziaw powstaczych nieprzyjaciel przystpido pacyfikacji Woli, w tym rwnie Koa8.

UL. DEOTYMY 41, koci w. Jzefa Oblubieca

8

UL. DZIADOWSKA 8, przy skwerze im. Wandy Lurie

Tablica na cianie budynku w miejscu spaleniazwok 600 Polakw zamordowanych w pierwszychdniach sierpnia 1944 roku. Tablic odsonitow 1962 roku.

Wpierwszym dniu PowstaniaNiemcy podpalili domy przyulicy Dziadowskiej 3, 5 i 8.W pomieniach zgina nie-znana liczba osb. Cz ko-biet i dzieci zaprowadzono dokamienicy przy ulicy Wolskiej 29 i tam na podw-rzu rozstrzelano. Wanda Felicja Lurie wspominaa:W pewnym momencie wtargnli Niemcy; wycignlimczyzn, kazali rozbiera barykady i rozpoczli paleniemieszka. Widziaam, jak podpalone zostay na naszejulicy domy nr 3, 5 i 8. Podpalili te domy, rzucajc z ulicydo mieszka butelki z benzyn, nie wzywajc przedtemludnoci do opuszczenia domw, przez co uniemoliwili imwyjcie na ulic. W cigu nastpnych dni ulica Dziadowska staa si miejscem masowych egze-kucji. Midzy 3 a 8 sierpnia przy Dziadowskiej6 Niemcy rozstrzelali w kilku egzekucjach nieznanliczb osb. Z cia pomordowanych ukadanostosy, ktre nastpnie podpalano. Po wojnie pra-cownicy Polskiego Czerwonego Krzya przesialiokoo 70 kg prochw. W dniu 13 VIII 1944 r. pali-limy zwoki okoo 500 osb przewanie mczyzn, zeladami postrzaw na ulicy Dziadowskiej, na wprostUbezpieczalni. Tu palilimy dwa razy zezna po woj-nie Wacaw Dziewulski, jeden z czonkw Verbren-nungskommando Warschau9.

W bezporedniej okolicy miejsca pamici znajdujesi Skwer Wandy Lurie tzw. polskiej Niobe.

9

Monolit na skwerze w miejscu rozstrzelania i spale-nia przez Niemcw 5 sierpnia 1944 roku okoo2 000 Polakw. Obiekt odsonito w 1964 roku.

Wzdu ulic Grczewskiej i Wol-skiej, 5 sierpnia 1944 roku,ruszya niemiecka ofensywa,poprzedzona gwatamii pldrowaniem domw, za-koczona masowymi mordamiludnoci cywilnej bya to tzw. czarna sobota naWoli. Tego dnia onierze z grupy bojowej Reine-fartha dokonali szeregu egzekucji. Jedna z nichmiaa miejsce przy ulicy Grczewskiej 9. Po wojniewiadek zezna: Gdy przechodzilimy koo domu Gr-czewska 9 (by to dom zakonnic), wezwano nas do tegodomu w celu przenoszenia i zakopywania znajdujcych sitam trupw. Podwrze przedstawiao straszny widok: byoto miejsce egzekucji masy trupw, zdaje si z kilku dni,bo byy i ciaa popuchnite, i wieo zabite, ciaa mczyzn,kobiet i dzieci, wszyscy zabijani strzaem w ty gowy;trudno mi okreli ilo: mogo by z 1 000 (tysic) zabi-tych, a moe i wicej; stosy leay po kilka warstw bezad-nie rzucanych. Mczyznom kazano przenosi ciaa, namkobietom zakopywa; ukadaymy ciaa w doach przeciw-czogowych i zasypywaymy te doy; w ten sposb za-peniymy szereg dow przeciwczogowych na ul.Grczewskiej 10.

UL. GRCZEWSKA 5/7/9 RG STASZICA


10

Drewniany krzy, monolit oraz tablica upami-tniajce miejsce najwikszej masakry ludnoci naWoli. 12 000 ofiar masowych egzekucji zostao roz-strzelanych w okresie od 5 do 12 sierpnia 1944 roku.Ostatnia tablica zostaa postawiona w 2009 roku.

Do najwikszych egzekucji doszow rejonie ulic: Grczewskiej,Zagoby i Moczyda. Rozstrzeli-wano na podwrzu domu przyulicy Grczewskiej 51, w fabrycekotw Simplex (Grczewska53), koo torw kolejowych u zbiegu Grczewskiej,Zagoby i Moczyda oraz w halach fabrycznych naMoczydle. Wrd ofiar byli mieszkacy ulic:Dziadowskiej, Grczewskiej, Gostyskiej, Mo-czydo, Pockiej, Radzickiej, Skierniewickiej, So-koowskiej, Staszica, Syreny, Szlenkierw,Tyszkiewicza, Wawelberga, w. Wojciecha, Zagoby,Zboowej, ytniej oraz personel, chorzy i rannize Szpitala Wolskiego przy ulicy Pockiej (okoo360 osb). W przecigu kilku dni rozstrzelano tamcznie 12 tysicy mieszkacw Woli. Niektrerda mwi o mniejszej liczbie zamordowanych.Cudem ocalaa mieszkanka ulicy Grczewskiejwspominaa: Ustawiaj nas; odczaj grup 70 ludzii ka jej i za most na wzgrze; pozostaych (wrd nich

ja) ustawiaj przy murze midzy drutami; w rnych pun-ktach w pobliu sycha serie strzaw; gin ofiary niemiec-kich katw; jestemy zbici w gromadk, ja stoj na brzegu;w odlegoci 5 m przed nami jeden z oprawcw z najwik-szym spokojem przygotowuje aparat fotograficzny chcutrwali egzekucj. Kilku Niemcw pilnuje nas; pada seriastrzaw wrzask, jki padam zraniona, tracc przy-tomno. Po pewnym czasie ocknam si; sysz jak dobi-jaj rannych nie poruszam si i udaj zabit. Innywiadek zezna: Gdymy szli ul. Grczewsk,widziaem, e przy kadym domu leay trupy, przyniektrych domach czciowo popalone: dzieci, kobiety,mczyni i starcy. Domy za wszystkie ju byy spalone.Bezporednio za wiaduktem kolejowym widziaem na bur-cie duo zamordowanych Polakw i Polek nawet dzieci,a wrd nich leay walizki, teczki i inne toboki. Po dru-giej stronie na burcie sta karabin maszynowy, ktry wi-docznie rozstrzeliwa ludzi. Mieczysaw Miniewski,czonek Verbrennungskommando Warschau, zapa-mita: Przy przejedzie kolejowym na ul. Grczewskiejpo obu stronach jezdni palilimy zwoki z masowej egzeku-cji mczyzn, kobiet i dzieci. Palio tam zwoki przez jedendzie 100 ludzi. Zwoki leay masowo, licz, i mogotam by ponad 3 000. W gbi ul. Grczewskiej byy takezwoki, lecz palia je I grupa Verbrennungskommando 11.

UL. GRCZEWSKA 32

Ludno cywilna p-dzona przez onierzy

niemieckich ul. Wolsk,zdjcie niemieckie,

zbiory MPW.

Tablica na cianie budynku upamitniajca po-legych 2 sierpnia 1944 roku dziewiciu onierzykompanii Aniela Batalionu NOW-AKAntoni.

Batalion Antoni wywodzi si z od-dziaw zbrojnych Narodowej Orga-nizacji Wojkowej scalonej z ArmiKrajow. Jednostka stanowia odwddowdcy Okrgu Warszawa AK i nagodz. W nie miaa wyznaczonychzada. 1 sierpnia miejscem koncentracji oddziauby rejon Starego Miasta. Dowdca zgrupowaniaodwodowego, ppk Franciszk Rataj Pawe,podj decyzj o wyprowadzeniu sabo uzbrojo-nych oddziaw z Warszawy do Puszczy Kampino-skiej. 2 sierpnia nad ranem oddziay przeszy naWol w rejon Cmentarza Ewangelickiego. UlicaPowzkowska i Obozowa byy ju zablokowaneprzez Niemcw. Okoo godz. 14.00 w okolice ulicyGrczewskiej wysano uzbrojony patrol z kompa-nii Aniela pod dowdztwem ppor. Juliusza Cho-

micza Julka. Mia on zbada szans przebicia sipoza miasto. Na ulicy Grczewskiej Powstacy na-tknli si na oddzia nieprzyjaciela i doszo dostrzelaniny. Dodatkowo Niemcy otworzyli ogiez wiaduktu kolejowego i z pobliskiej wiey strani-czej. Z szesnastoosobowego patrolu ppor. Chomi-cza zgino dziewiciu ludzi wraz z dowdc.Zagada patrolu przekrelia plany wyprowadzeniazgrupowania z Warszawy12.

UL. GRCZEWSKA 45

12

UL. GRENADY 3, dawna ul. Pocka 57

Tablica umieszczona na cianie transformatora upa-mitniajca zamordowanych przez okupanta miesz-kacw nieistniejcego ju domu.

Wczasie Powstania Warszaw-skiego na Woli prawie nie byodomu, w ktrym nie po-peniono by zbrodni. Mordo-wane byy cae rodziny.W sobot 5 sierpnia odacyReinefartha wtargnli do jednego z budynkw przyulicy Pockiej 57. Wadysawa Cajznera, studentaUniwersytetu Warszawskiego, zabito na miejscu.Reszt mieszkacw popdzono na ulic Zagoby1 i tam rozstrzelano. Prowadz nas do jakiego po-dwrka otoczonego drewnianymi domkami.Zatrzymujemy si. Przed nami w odlegoci moe 20 m stoibiay dom murowany, trzypitrowy, frontem stojcy do ulicyZagoby, bokiem do ulicy Grczewskiej. Pod cian tego

domu widzimy wa trupw mniej wicej na metr wysokoci.Wida zwoki ludzkie ubrane w biae fartuchy, szlafrokiszpitalne i ubrania cywilne. Wszystko zbryzgane krwi.Przed tym waem stoj dwa szeregi onierzy z odznakamiSD, po czterech w kadym szeregu,z karabinami rcznymigotowymi do strzau. [] Oprawcy aduj bro. Jest cudnysierpniowy zachd soca [] relacjonowa po woj-nie wiadek wydarze, ktremu udao si zbiecz miejsca egzekucji13.

Niedaleko, przy ul. Grenady 16 znajduje si Gimnaz-jum nr 47 z Oddziaami Dwujzycznymi im. Mar-szaka Jzefa Pisudskiego. 10 wrzenia 2009 rokuodsonito tam tablic upamitniajc nauczycielii uczniw mieszczcej si w tym gmachu PublicznejSzkoy Powszechnej nr 125, uczestnikw konspiracjiwojskowej i Powstania Warszawskiego.

13

14

Tzw. dromaderzy przenoszywno z magazynwBrowaru, zbiory MW.

Gaz z tablic powicon pamici onierzy ArmiiKrajowej Zgrupowania Chrobry II i BatalionuSowiski walczcych w sierpniu i wrzeniu 1944roku o utrzymanie Browaru Haberbuschi Schiele. Tablic, ufundowan przez BrowaryWarszawskie Krlewskie SA, odsonito 1 sierp-nia 1997 roku.

Budynki nalece do Browaru Haber-busch i Schiele mieciy si w kwar-tale ulic: Krochmalnej, Wroniej,Grzybowskiej i elaznej (ul. Grzy-bowska 58). Przy ulicy Ceglanej 4/6,midzy Walicw i Ciep, znajdowaysi magazyny browaru z duymi zapasami zb gwnie jczmienia, ale rwnie cukru, sokw,kawy zboowej, mki, suszonych warzyw, winai spirytusu. W sierpniu i wrzeniu 1944 roku staysi one najwikszym spichlerzem godujcej stolicy.Po jczmie zgaszay si zorganizowane druynycywilne i wojskowe, nazywane szturmowymi ko-lumnami powstaczej Warszawy. Pochylone podciarem workw i skrzy przemierzay ulice rd-miecia. Zdobyty jczmie mielono w mynkachdo kawy i gotowano jako tzw. pluj-zup. Za-czymy szybko wspina si po drabinach na muri wkrtce byymy po drugiej stronie muru w olbrzymiej haliwypenionej ziarnem pszenicy. [] Jaki stary czowiekkaza ustawi si nam z workami i napenia nam jezotym, suchym ziarnem. [] Potem szybko, byskawicz-nie, w pewnych odstpach czasu, przeskakiwaymy wysokiszczebel drabiny, zsuwajc si po murze. Strzay nie wy-rzdziy nam adnej szkody. Dwa z nich drasny worek,jeden zerwa furaerk jakiej dziewczynie, to wszystko.Przebrnymy szczliwie i zacza si droga powrotna.Bya naprawd koszmarna wspominaa swoj wypraw do HaberbuschaJzefa Radzymiska Ogiska, wwczasczniczka Batalionu Iwo. Magazyny obsadzoneprzez wolskie oddziay kpt. Wacawa StykowskiegoHala, przy pomocy ssiadujcych jednostek,m.in. Zgrupowania Chrobry II, utrzymanodo koca Powstania14.

UL. GRZYBOWSKA 58, dawny Browar Haberbusch i Schiele


UL. GRZYBOWSKA 79, Muzeum Powstania Warszawskiego dawna Elektrownia Tramwajw Miejskich przy ul. Przyokopowej 28

W przeddzie 60. rocznicy wybuchu walk o stolicPolski, 31 lipca 2004 roku, nastpio uroczysteotwarcie Muzeum Powstania Warszawskiego upa-mitniajcego 63 dni heroicznej walki Warszawyz niemieckim okupantem. Na terenie Muzeumznajduje si kilka miejsc pamici, m.in. przy bramiewejciowej do Muzeum, od ulicy Przyokopowej,wmurowana jest tablica ku czci pracownikw elek-trowni tramwajowej rozstrzelanych 6 sierpnia 1944roku przez nieprzyjaciela. Tablic ufundowali pra-cownicy i dyrekcja Muzeum Powstania Warszaw-skiego. Na dziedzicu Muzeum, w przeddzie 64.rocznicy wybuchu Powstania, odsonito tablicpamitkow ku pamici gen. dyw. Tadeusza Komo-rowskiego Bora, dowdcy Armii Krajowej.W okalajcym budynek Muzeum Parku Wolnoci gwnym elementem jest Mur Pamici. Wyrytona nim nazwiska polegych Powstacw. W central-nej czci Muru zawieszono dzwon Monter powicony gen. bryg. Antoniemu Chrucielowi,dowdcy Powstania Warszawskiego.

Budynek, w ktrym mieci si MuzeumPowstania Warszawskiego, pochodziz pocztku XX wieku. Do 1944 rokumiecia si w nim ElektrowniaTramwajowa. W konspiracji na tere-nie elektrowni dziaaa 47 kompaniaWSOP (Wojkowa Suba Ochrony Powstania) poddowdztwem por. Wadysawa OrowskiegoLubicza. W pierwszym dniu Powstania grupaonierzy z pniejszego Zgrupowania Radosawodpara ataki nieprzyjaciela. Przez nastpne dni pa-nowa tu wzgldny spokj. Dopiero rano 6 sierpniaoddziay niemieckie wtargny na teren elektrowni.Jeszcze tego samego dnia pluton egzekucyjny roz-strzela zaog elektrowni i mieszkacw subo-wego domu. W nastpnych tygodniach, po drugiejstronie ulicy Towarowej, toczyy si zacieke walkio utrzymanie tzw. twardego frontu. Wraz z upad-kiem Powstania Niemcy zbombardowali teren elek-trowni. Po wojnie zabytkowy budynek stopniowopopada w ruin. W poowie 2003 roku podjto

decyzj o lokalizacji Muzeum Powstania Warszaw-skiego w dawnej Elektrowni Tramwajowej. Rokpniej w obecnoci licznie przybyych Powsta-cw z kraju i zagranicy nastpio uroczysteotwarcie Muzeum.

Nowoczesna ekspozycja Muzeum PowstaniaWarszawskiego oddziauje obrazem, wiatem i d-wikiem. Wykorzystujc najnowsze techniki komu-nikacji audiowizualnej i multimedialnej,przedstawiono histori Powstania Warszawskiego,poczwszy od niemieckiej i sowieckiej napaci wewrzeniu 1939 roku, poprzez okupacj, akcjBurza, sytuacj na arenie midzynarodowej, przy-gotowania do Powstania, jego wybuch i przebieg,a skoczywszy na losach Powstacw w PRL.Opowiadajc losy Powstania, poruszono wszystkiejego okolicznoci, przebieg oraz tragiczny fina.Obok walki i ycia codziennego pokazano zarwnostopniow zagad miasta i dramaty jej mieszka-cw, jak i exodus warszawiakw w czasie i poupadku Powstania. Na ekspozycji nie mogo za-brakn tak wanego tematu, jakim jest rze Woli.Zosta on pokazany w tzw. Namiocie na antresoli.Centralnym elementem wystawy jest stalowy mo-nument, przechodzcy przez wszystkie poziomyekspozycji, z wyrytymi kolejnymi dniami Powsta-nia. Dobiegajce z wntrza dwiki, m.in. odgosbijcego serca, symbolizuj ttnice yciem miasto.

Wydzielone sale powicono najmodszym uczest-nikom Powstania, drukarniom konspiracyjnymi powstaczym, radiostacjom i cznoci oraz Po-wstaczej Poczcie Polowej. Na ekspozycji monaposucha fragmentw wywiadw z Powstacami,obejrze kroniki powstacze, czy przej replikpodziemnego kanau. Gwnym elementem dru-giej czci wystawy w hali B jest replika samolotuLiberator B-24J w skali 1:1 zestrzelonego pod-czas lotu z pomoc dla walczcej Warszawy. Na te-renie Muzeum znajduje si rwnie kaplica p.w. b.ks. Jzefa Stanka konsekrowana 31 lipca 2004przez Prymasa Polski, Jzefa Kardynaa Glempa.W kaplicy znajduj si relikwie b. ks. Jzefa StankaRudego, kapelana Zgrupowania Kryska za-mordowanego 23 wrzenia 1944 roku na Przy-czku Czerniakowskim.

Rozlegy teren dawnej elektrowni prze-ksztacono w ogrd Park Wolnoci, ktrego cen-tralnym punktem sta si 156-metrowy MurPamici z zawieszonym dzwonem Monter,z podobizn dowdcy Powstania Warszawskiego.Na granitowych pytach wyryto nazwiska 11 tysicypolegych w sierpniu i wrzeniu 1944 roku. Ich listajest stale uzupeniana. Szacuje si, e w PowstaniuWarszawskim zgino okoo 18 tysicy polskichonierzy. Na murze figuruj imi, nazwisko, pseu-donim i stopie wojskowy walczcych. W ParkuWolnoci znajduj si rwnie: fragment zniszczo-nego przez Niemcw w grudniu 1944 roku po-mnika ksicia Jzefa Poniatowskiego oraz obeliskiku czci adwokatw onierzy Powstania War-szawskiego, Gruzinw walczcych w szeregachpowstaczych, polegych w walce onierzy subsanitarnych oraz Polek walczcych o wolnoi niepodlego Ojczyzny15.

15

Gaz z tablic upamitniajcy Piotra Zalewskiego,dugoletniego pracownika Domu Sierot, rozstrzela-nego przez Niemcw w sierpniu 1944 roku. Po-mnik odsonito w 1956 roku.

Od 1913 roku przy ulicy Krochmal-nej 92 mieci si Dom Sierotprowadzony przez Janusza Kor-czaka (Henryk Goldszmit). Pod-czas okupacji, po utworzeniugetta, Dom Sierot, ktry znalazsi poza jego granicami, przeniesiono na ulicChodn 33, a nastpnie na Sienn, skd dzieciwraz z Korczakiem wywieziono do obozu zagadyw Treblince. W budynku przy ulicy Krochmalnej92 przez krtki okres miecia si szkoa handlowaim. Roesslerw, przeniesiona tu z ulicy Chodnej33, a nastpnie niemieckie urzdy i koszary.W pierwszych dniach sierpnia 1944 roku na dzie-dzicu budynku doszo do egzekucji kilku dawnychpracownikw Domu Sierot. Wrd rozstrzelanychznalaz si wieloletni dozorca Piotr Zalewski.Po ssiedzku, przy ulicy Krochmalnej 90, 5 sierpniaNiemcy rozstrzelali kolejne 30 osb16.

UL. JAKTOROWSKA 6, dawna ul. Krochmalna 92 Dom Dziecka nr 2 im. J. Korczaka

16


Pyta granitowa w miejscu nieistniejcego nie-mieckiego wizienia dla kobiet tzw. Serbii. Obiektodsonito w listopadzie 1965 roku.

Wokresie okupacji niemieckiejponur saw zdoby sobiepooony w sercu miastaPawiak przy ulicy Dzielnej najwiksze wizienie poli-tyczne w okupowanej Polsce.Na jego terenie znajdoway si dwa gwne bu-dynki: Pawiak wizienie dla mczyzn orazznacznie mniejszy budynek, potocznie nazywanySerbi dla kobiet. cznie w latach 1939-1944wiziono na Pawiaku okoo 100 tysicy mczyzni 20 tysicy kobiet. Wikszo zatrzymanychwysano do obozw koncentracyjnych i na robotyprzymusowe, pozostae 37 tysicy rozstrzelano.Pod koniec lipca 1944 roku rozpoczto przygoto-wania do likwidacji wizienia, w tym rwnieSerbii. 30 lipca odszed ogromny transport 400kobiet do obozu koncentracyjnego Ravensbrck.

Dzie pniej zwolniono grup 50 kobiet. W mo-mencie wybuchu Powstania na terenie Serbiiprzebywao jedynie 25 kobiet, w wikszoci cho-rych. Kilkanacie z nich w nastpnych dniach roz-strzelano w ruinach getta. Uratowao si jedynie7 kobiet pracujcych w kuchni. Nazajutrzsprztaymy po transporcie wszystkie cele Pawiakai Serbii i gotowaymy w maej kuchni dla zaogi Pa-wiaka, powikszonej wskutek przybycia lubelskiego ges-tapo. To by dzie dziwnej i niepokojcej swobody. Tegodnia siedemnastu ydw z Pawiaka ucieko kanaami.Nas, kobiety wsadzono z powrotem do starej celi na Ser-bii. Nazajutrz dugo nie otwierano nam celi. A wreszcieprzyszed SS-Scharfhrer i zakomunikowa nam, e je-dziemy na transport, eby pakowa rzeczy. Optymistkipakoway si, pesymistki uwaay, e to niepotrzebne. Pochwili przyszed inny SS-Scharfhrer. Powiedzia, ebyrzeczy nie bra, na nic si ju nam nie przydadz. Znowuprzyprowadzili do nas ow kobiet z .Byo jasne, szymy na egzekucj. Przed bram Pawiakaczekali ju ustawieni mczyni. Byli bladzi jak ptno.Grupa gestapowcw w kaskach na gowach z wycigni-

tymi karabinami maszynowymi wypro-wadzia nas z bramy Pawiaka.Szlimy gruzami getta. Zaprowadzilinas na ogromny plac przy Gsiej ulicy.Czekalimy na salw karabinw ma-szynowych. Tymczasem nastpio zu-penie co innego, przekazano nasz wielk pomp komendantowi takzwanej Gsiwki wspominaamoment ewakuacji SerbiiZofia Zamsztejn (Kamieniecka).21 sierpnia cay teren Pawiakawraz z Serbi Niemcy wysadziliw powietrze17.

AL. JANA PAWA II RG DZIELNEJ,dawne wizienie dla kobiet Serbia

17

Tablica na murze kocioa pamici rozstrzelanychprzez Niemcw 6 sierpnia 1944 roku 30 ksiyi zakonnikw redemptorystw. Na terenie kocioamiejsce pamici powicone 50 000 pomordowa-nym mieszkacom Woli oraz tablice upamitniajcenazwiska zamordowanych redemptorystw orazharcerzy Szarych Szeregw hufcw-rojw Gie-wont i Giermkowie Wolnoci penicych ofiar-nie sub w okresie okupacji i PowstaniaWarszawskiego.

Wegzekucjach na Woli ginli rw-nie ksia i zakonnicy. W nie-dziel 6 sierpnia, w witoPrzemienienia Paskiego,do klasztoru Ojcw Redempto-rystw przy ulicy Karolkowejwtargn oddzia niemiecki. Okoo 20 redempto-rystw wraz z rektorem o. Jzefem Kani wypro-wadzono z klasztoru i przed poudniemrozstrzelano na terenie skadu maszyn rolniczychKirchmajera i Marczewskiego przy ulicy Wolskiej.Kilku polego na miejscu, po reszcie lad zagin.Ogem zgino 15 ojcw, 9 braci i 6 klerykw.Ciaa zabitych spalono razem z tysicami rozstrze-lanych mieszkacw Woli. Po wojnie ksidz JanIgielski zezna: Ustawili grupy ksiy, mczyzn, kobieti dzieci. W dniu 6 VIII 1944 r. wczesnym rankiem gruppopdzili pod koci w. Wojciecha, gdzie zaprowadzonokobiety i dzieci. Ksiy i mczyzn pogrupowano po kilku-nastu i okoo godziny 10 zaczto wyprowadza na terenskadu maszyn rolniczych Kirchmajera i Marczewskiegoprzy ulicy Wolskiej nr 81, i rozstrzeliwa pod dwoma szo-pami stojcymi w gbi placu. Po rozstrzelaniu czterech grupoddzia egzekucyjny otrzyma rozkaz, by zaprzesta egze-kucji. Zwoki z tej egzekucji i z okolicy zostay spalone naczterech paleniskach. Na drzewie ukadano zwoki, pole-wano benzyn i podpalano 18.

UL. KAROLKOWA 49, Koci w. Klemensa i Klasztor o.o. Redemptorystw

18


Tablica na budynku pamici zamordowanych i spalo-nych w okresie od 5 do 10 sierpnia 1944 roku okoo1400 mieszkacw Woli oraz pyta powicona pa-mici harcerek zamordowanych przez okupanta5 sierpnia 1944 roku w rejonie szpitala w. azarza.Pyty odsonito w 1962 i 1993 roku.

Wieczorem 5 sierpnia na teren szpi-tala w. azarza przy ulicy Leszno,rg Karolkowej, wtargnli odacyReinefartha. Rozpocza si ma-sakra chorych, rannych i ludnocicywilnej, gwnie kobiet i dzieci.Nie oszczdzono rwnie personelu. Zgino okoo 50pracownikw szpitala. Wszyscy zdrowi musieli opucibudynek. Spdzono ich na dziedziniec i tam rozstrzelano.Ciko rannych pozostawiono w salach, do ktrych wrzu-cano granaty. Zamordowano w ten sposb ponad 1000osb. Na koniec budynki szpitala podpalono. Uratowana

z egzekucji czternastoletnia wwczas Wiesawa Chemi-ska zapamitaa: Okoo godziny 19 ludzie powiedzieli mi, ionierze niemieccy ju s na terenie szpitala. Niedugo potem wpadodo kuchni kilku esesmanw uzbrojonych w granaty wiankiem opa-sujce szyj. Wydali rozkaz, by wszyscy mogcy chodzi wyszli.Usuchalimy rozkazu. [] Na podwrzu esesmani kazali namstan pod murem tego budynku, z ktrego wyszlimy. Staa tam jugrupa wyprowadzona z ssiedniej piwnicy, liczc na oko mogo byponad piset osb. Personel lekarsko-sanitarny zosta odprowadzony.Pozostaa ludno cywilna i ranni. Posyszaam strzay dochodzcez piwnic i zobaczyam, i esesmani przez okna strzelaj do lecychw piwnicy rannych. Po pewnym czasie zaprzestano strzela, a eses-mani zaczli woa do piwnicy po kilka osb z naszej grupy, a zarazpotem, jak wchodziy syszaam strzay. Gdy w grupie pozostaookoo trzydziestu osb, zawoano do piwnicy mnie i matk.[] Kazano mi wej do oddziau, gdzie lea stos trupw wysokocijednego metra i kaue krwi. Mnie i matce kazano wej na zwoki.Matka wesza pierwsza i widziaam, jak esesman strzeli jej w tygowy i jak upada. Weszam za ni i upadam nie czekajc, aonierz do mnie strzeli 19.

Tu obok, przy ul. Karolkowej 56 znajduje si Ze-sp Szk Specjalnych nr 101. 10 wrzenia 2009 rokuodsonito tam tablic upamitniajc nauczycielii uczniw mieszczcej si w tym gmachu PublicznejSzkoy Powszechnej nr 8, uczestnikw konspiracjiwojskowej i Powstania Warszawskiego.

Podczas masakry dokonanej w szpitaluw. azarza zgina grupa 11 sanitariu-szek-harcerek z Ulrychowa, ktre wpierwszych dniach Powstania zgosiysi do pomocy przy rannych. Cudemocalaa dziewitnastoletnia wwczasharcerka Wanda Borzcka, w Powstaniu okietek,ps. Rzeka, wspominaa: 5 sierpnia od samych godzinrannych Niemcy atakowali nasz szpital od ulicy Wolskiej.Bylimy pod ostrzaem artylerii. Dopiero okoo godziny18 wtargnli na teren szpitala. Wszystkim zdrowym kazaliopuci budynek, a ciko chorych pozostawili w kach.Ustawiono nas pod murami. [] Byo nas 15 wraz zestarsz sanitariuszk (imienia nie pamitam). Wiekdziewczt 15-18 lat. Musz przyzna, e dziewczta przyjy

UL. KAROLKOWA 53 RG AL. SOLIDARNOCI

19

postaw bardzo dzieln, tak, jak powinnaprzyj harcerka. Niemcy w bestialski spo-sb zaczli rozstrzeliwa najpierw lekarzy nanaszych oczach, strzelajc najczciej w tygowy. I tak po kolei doszli do nas. Kazaliwystpi kilka krokw naprzd, a samistrzelali do nas grupami. Wystpiam razemze wszystkimi piewajc na odgos strzaw upadam,a obok mnie z roztrzaskanymi gowamidziewczta. [] Lec w pozycji z podkur-czonymi nogami, przeyam wszystko,syszaam ca tragedi do koca. Z egze-kucji uratowaa si jeszcze jedna har-cerka Wanda Jaskowska. Po wojnieszcztki zamordowanych harcerek--sanitariuszek pochowano na Cmenta-rzu Wojskowym na Powzkach19.

Monolit upamitniajcy rozstrzelanie przez Nie-mcw 6 sierpnia 1944 roku wielu Polakw. Pomnikodsonito w 1964 roku.

Od wczesnych godzin rannych 6 sierp-nia 1944 roku oddziay Brygady Dir-lewangera kontynuoway natarcie naosi Wolska-Chodna w kierunku pl.elaznej Bramy. Po poudniu nie-miecka odsiecz dotara do OgroduSaskiego, gdzie poczya si z izolowanymi dotychczasoddziaami gen. Reinera Stahela, komendanta wojen-nego Warszawy. Caa ulica Wolska znalaza si w rkachniemieckich. Ju w pierwszych dniach Powstania przyulicy Wolskiej Niemcy dokonali szeregu zbrodni na lud-noci cywilnej. Nasilenie tych zbrodni osigno punktkulminacyjny w dniach 5-7 sierpnia. 5 sierpnia, w tzw.czarn sobot na Woli, Niemcy dokonali masakry per-sonelu i pacjentw szpitala w. azarza, ktry zajmowazesp budynkw midzy ulicami Leszno, Wolsk i Ka-rolkow. Nastpnego dnia w rejonie Wolskiej i Karolko-wej odacy Reinefartha rozstrzelali trudn do ustalenialiczb osb20.

UL. KAROLKOWA RG AL. SOLIDARNOCI

20

Na cianie wiey cinie marmurowa pyta z list57 nazwisk pracownikw Gazowni Miejskiej po-legych w latach 1939-1945.

Rozlegy kompleks dziewitnastowiecz-nych zabudowa Gazowni Miejskiejzajmuje teren ograniczony ulicami:Kasprzaka (dawna Dworska),Krzyanowskiego, Prdzyskiegoi Bema. W momencie wybuchu Po-wstania w Gazowni przebywaa jedynie zaoga wrazz rodzinami okoo 300 osb. Nie doszo tu do ad-nych walk powstaczych. 5 sierpnia, w tzw. czarnsobot na Woli, odacy Reinefartha zaczli grabii podpala okoliczne domy, mordujc ich mieszka-cw. Przy ulicy Grabowskiej zginy co najmniej23 osoby. Tych, ktrzy uniknli mierci, spdzanow poblie fabryki Gerlacha przy Dworskiej. Sporagrupa okolicznych mieszkacw schronia si w za-budowaniach pobliskiej Gazowni Miejskiej. Bez-pieczne schronienie znalazo tu ponad 300mczyzn, kobiet i dzieci. cznie wic na terenieGazowni przebywao okoo 600 osb. Dopiero8 sierpnia w zakadzie pojawili si Niemcy. CzesawKratochwil, pracownik Gazowni, wspomina: Dnia8 sierpnia 1944 roku okoo godziny dziewitej rano, po od-daniu trzech strzaw do mieszkania jednego z pracownikw,zaczto wali kolbami karabinw w zamknite drzwi por-tierni Gazowni [] i krzykiem da ich otwarcia. Portieroczywicie natychmiast drzwi otworzy. Do portierni weszotrzech uzbrojonych onierzy w mundurach niemieckichkrzyczc i gestykulujc. [] onierze zadali, abywszyscy ludzie przebywajcy na terenie posesji opucili jw przecigu dwudziestu minut, zbierajc si przed bramna ulicy Dworskiej. Dziki interwencji kierownikafabryki chemicznej, in. Wacawa Sobieraskiego,udao si unikn ewakuacji. W cigu nastpnychtygodni wikszo osb potajemnie wywiezionoz miasta. Ostatni pracownicy opucili zakad 20padziernika 1944 roku. Jednak zawierucha wo-jenna nie oszczdzia pracownikw Gazowni. W la-tach 1939-1945 zgino blisko 60 pracownikwtego zakadu. Wrd nich byy osoby, ktre polegyw Powstaniu Warszawskim21.

Niedaleko, przy ul. Kasprzaka 1/3 znajduje siGimnazjum nr 46 im. Szarych Szeregw.10 wrzenia 2009 roku odsonito tam tablicupamitniajc nauczycieli i uczniw mieszczcychsi w tym gmachu Publicznych Szk Powszech-nych nr 103, nr 106 i nr 166, uczestnikw konspira-cji wojskowej i Powstania Warszawskiego.

UL. KASPRZAKA 25, dawna Dworska, teren byej Gazowni Miejskiej

21

Tablica na resztkach muru szpitala im. Karolai Marii pamici zamordowanych w szpitalu 6 sierp-nia 1944 roku ponad 100 Polakw. Tablicodsonito w 1968 roku.

Midzy godz. 15 a 16, 6 sierpnia,na teren szpitala dziecicegoim. Karola i Marii przy ulicyLeszno 136 wtargnli Niemcy. Wszpitalu znajdowao si okoo150 rannych i 60 chorych dzieci.Cz rannych cywilw, w tym dzieci i onierzy AK,okoo 100 osb, zamordowano w salach szpitalnychi przed budynkiem. Wrd ofiar znalazy si rwniesiostry zakonne ze szpitala w. azarza. Personeli reszt rannych pognano w kierunku ulicy Grczew-skiej. Cz skierowano do Szpitala Wolskiego, po-zostaych do fortu Bema. Okoo 4 po poudniu dobudynku wpadaj Kamucy z pepeszami gotowymi do strzau.Przebiegaj sale i krzycz, e przyszli mordowa polskich ban-dytw. Ledwie si oddalili, przez okna zaczynaj pada gra-naty. Sale przepeniaj krzyki i jki rannych. Rozlegaj sigosy: Powstaje panika,ktrej nikt nie moe powstrzyma. Ciko ranni zrywaj si zek, zsuwaj na podog, czogaj si na brzuchu i wlok sina korytarz, aby wydosta si z budynku. Na sal operacyjnwpadaj Kamucy. Strzelaj do rannych znajdujcych si nastoach operacyjnych. Personelowi szpitalnemu ka wyprowa-dza wszystkie ranne kobiety. [] Przed wejciem stoi podofi-cer andarmerii i rozdziela rannych na dwie grupy. W jednejznajduje si okoo 40 rannych oraz lekarze, pielgniarki i sa-nitariuszki. W drugiej, znacznie wikszej, s ciko ranni.Niemcy wyprowadzaj ich na poblisk ulic i wszystkich roz-strzeliwuj pisa w ksice Wolno krzyami siznaczy Stanisaw Podlewski22.

UL. LESZNO 30

22


Przy wejciu do budynku tablica informacyjna o patronieszkoy kpr. Mirosawie Biernackim Generale. Ufundo-wana przez rodowisko onierzy Zgrupowania AKChrobry II, odsonita zostaa w 1999 roku. Wewntrzbudynku kolejna tablica i popiersie pamici kpr. MirosawaBiernackiego oraz Izba Pamici onierzy ZgrupowaniaAK Chrobry II. Tablic, ufundowan przez rodowiskoonierzy Zgrupowania AK Chrobry II, odsonito w1990 roku.

Wczasie Powstania Warszaw-skiego w budynku szkoy przyulicy Miedzianej 8 mieci sipunkt sanitarny PCK dla lud-noci cywilnej oraz punkt me-dyczny Zgrupowania,,Chrobry II. Nieopodal, na rogu Siennej i Towa-rowej, znajdowaa si powstacza placwkaChrobrego II dowodzona przez szesnastolet-niego kpr. Mirosawa Biernackiego Generaa.By to niewielki, dwukondygnacyjny murowany

budynek nazwany przez Powstacw KurzStopk. Zaoga placwki skadaa si z harcerzySzarych Szeregw w wieku od 16 do 18 lat. Po-wstacy byli nieustannie ostrzeliwani przez nieprzy-jaciela z terenu Dworca Towarowego oraz czogwwjedajcych w ulic Towarow. 30 sierpnia,okoo godz. 13, w drodze z ssiedniej placwkimiertelnie ranny zosta kpr. Genera. Zajtynasuchem radiowym i notowaniem usyszaem, e do wy-kopu wbiega a za nim . Po-mylaem, e w Hartwigu te ju nie ma nic dobrego dojedzenia, skoro nic nie nios. Zoyem informacj, e jes-tem w trakcie tumaczenia z niemieckiego komunikatu ja-kiej radiostacji lskiej. poleci zakoczyszybko tumaczenie i dostarczy je na gr do . Certowali si obaj przy wyjciu z wykopu, ktobdzie bieg pierwszy , czy . Sysz pojedyncze strzay i rwnoczenie krzyk:. Wyskoczyem ze schronu, przebiegem te 10metrw do budynku. Jaka kula wisna mi nad uchem.Biegem schylony, osaniay mnie beczki, wozy, furmankii inne przedmioty. Widz pod cian pod-trzymywanego przez Asa i Kajtka, usiujcego oprzesi o okno. Obok sta i sanitariuszka. Wzdu barykady biegy sanitariuszki i z torbami CzerwonegoKrzya. Rana postrzaowa w plecy i piersi prawiew serce. Oczy zachodz mg. Szept: . Za chwil nie ma ju ttna, pulsu.Zaoone opatrunki cae we krwi. Ciao sztywnieje. Tak,to ju koniec. Po raz pierwszy widz nieruchomym. Jakby nie on. Twarz mia zawsze pogodn,nawet w chwilach najwikszych emocji i wrae. Ale tenspokj, ta maska pomiertna, to wszystko nie pasuje dotego chopca wodza. Ten i w nie moe powstrzymakania. Mwi przez zy wspomina kpr. Gene-raa, Jerzy Zakrzewski Mot, onierz Zgrupo-wania Chrobry II. Nastpnego dnia przy ulicySrebrnej odby si uroczysty pogrzeb dowdcyKurzej Stopki. Placwka pozostaa w rekachPowstacw do ostatniego dnia walk23.

UL. MIEDZIANA 8, Szkoa Podstawowa nr 26 im. Mirosawa Biernackiego

23

Monolit upamitniajcy rozstrzelanych przez Nie-mcw 22 padziernika 1943 roku 10 tramwajarzyi 5 sierpnia 1944 roku okoo 1000 osb cywilnych.Pomnik odsonito w 1962 roku.

Na teren zajezdni tramwajowej przyulicy Mynarskiej 5 sierpnia Nie-mcy spdzili okoliczn ludno,m.in. ze schronu fabryki Fra-naszka i z domu przy ulicy Kra-szewskiego 8. Egzekucjeprzeprowadzano na terenie zajezdni i w ssiednimogrodzie. Ogem rozstrzelano okoo 1000 osb,w tym kobiety i dzieci. Razem z dziemi znalazamsi w zajezdni w tumie okoo 200 osb, przewanie kobieti dzieci oraz kobiet ciarnych wpdzonych tu zarwno zeschronu fabryki Franaszek, jak i z ul. Wolskiej. []Z karabinu maszynowego Niemcy otworzyli ogie do naszejstoczonej grupy. Po pierwszej salwie ze stoczonego tumuzaczli si podnosi ranni, a wwczas Niemcy rzucaliw tum granaty rczne. [] Synek mj zosta ciko rannypo pierwszej salwie w ty gowy. Ja zostaam raniona grana-tem w obie nogi i brzuch. Od granatu zostaa ranionaw nogi, czaszk, brzuch i piersi moja crka. Gdy wszyscyz grupy padli, Niemcy stojc poza nasz grup strzelali dorannych, ktrzy si podnosili lub poruszali. A do zmrokupodchodzili do lecych Niemcy, celujc do poruszajcychsi rwnoczenie z artami i miechami, zwaszcza gdyranny zosta trafiony wspominaa po wojnie JaninaRoziska. Z masakry ocalaa rwnie jej trzynasto-letnia crka, jedenastoletni syn zgin na miejscu24.

UL. MYNARSKA 2, Miejskie Zakady Komunikacyjne

24Mjr A. Kotowski Oko

z flag przy zdobytym samocho-dzie, wrd onierzy plutonu S.Jankowskiego Agatona. Fot. S.

Bauk Kubu, zbiory MPW.

Na cmentarzu ewangelickim tablica pamici polegych8 sierpnia 1944 roku siedmiu onierzy BatalionuZoka.

Cmentarz ewangelicki 1 sierpnia 1944roku by miejscem koncentracji Bata-lionu Pi. Nasilenie walk w tym re-jonie nastpio 5 sierpnia. W cigukolejnych dni obrocy wielokrotnie od-pierali ataki nieprzyjaciela, ponoszccikie straty. Walczyy tu, oprcz onierzy Pici,plutony Parasola, Zoki i Wigier. Do szczegl-nie cikich walk doszo 8 sierpnia. Tego dnia, odstrony ulicy Obozowej, czogi i piechota niemieckawdary si na teren cmentarza. W celu wsparcia obro-cw przerzucono z terenu getta pluton Alek z kom-panii Rudy Batalionu Zoka. Kolejne atakinieprzyjaciela spowodoway due straty. Zgin tra-fiony w gow dowdca por. Eugeniusz KoecherKoczan wraz z kilkoma podkomendnymi. Silnekontrnatarcie onierzy Batalionu Zoka, przepro-wadzone wieczorem, wyparo Niemcw z cmentarzaoraz czci ulic Sotyka i Mynarskiej. Nastpnego dniacmentarz bezpowrotnie utracono. Witold SikorskiBoruta, onierz plutonu Alek, wspomina: Roz-lega si czyj rozpaczliwy krzyk, wwiercajcy si w uszy poprzez

jazgot karabinw maszynowych i huk granatw. Ogldam sii widz Wiktora trzymajcego si za praw rk. Prowadzi goSosna, uspokajajc: cicho, cicho, nie wydzieraj si, bo nie maczego! Koczan zrywa si i prbuje posun si do przodu. Zaled-wie jeden krok i wali si bezwadnie na ziemi. Podbiegaj doniego. Madejski lekko ranny po swojej wyprawie po pistolet, pod-trzymuje jego ciao. To ju koniec. Jest w agonii. Kula przebiamu mzg. Niemcy posuwaj si wolno, ale miarowo, krok zakrokiem, wykorzystujc nawa ognia swej broni maszynowej.

Sosna daje rozkaz, eby si ko-lejno wycofywa. [] Prbuje siwycofa Karol wstaje i pada.Dosta w serce! Podbiega do niegoSosna, nachyla si i obsuwana ziemi. May Ja krzyczy ipodsuwa si do nich. Obaj nieyj. [] Koczana ju nie ma.Odszed jak wielu innych. Niema ju Karola. Co bdzie z jegoon i dzieckiem?... ZginMay Tadzio, Sosna, Wojtek,Krzysztof, Jastrzb 25.

UL. MYNARSKA 54/58, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski

25

Na murze cmentarza ydowskiego tablica upamit-niajca rozstrzelanych przez Niemcw w sierpniu1944 roku mieszkacw okolicznych domw. Tab-lic odsonito w 1967 roku.

Wmomencie opanowania przeznieprzyjaciela wanej arteriiprzelotowej Wolska-Chodna-Ogrd Saski wzmg si nie-miecki napr na pozycjeZgrupowania Radosaw,wspierany dodatkowo siami lotnictwa. Nekropolie ewangelicki, kalwiski i ydowski przechodziykilkakrotnie z rk do rak. 8 sierpnia, okoo godz.8:00, na tyach cmentarza ydowskiego, obsadzo-nego przez onierzy z Batalionu Zoka, pojawisi oddzia niemiecki i zaj ulic Sotyka. Niemcyzaczli wyciga mieszkacw z okolicznychdomw i rozstrzeliwa. Zabili m.in. piciumczyzn z domu przy ulicy Sotyka 4. Cikiewalki w tym rejonie toczyy si do 11 sierpnia,kiedy to o wicie nieprzyjaciel zdoby barykadu zbiegu Mynarskiej i Ostroroga. Kilka godzin p-niej caa ulica Mynarska bya ju opanowanaprzez wroga. Oddziay powstacze zostay wypartez rejonu cmentarzy i wycofay si w kierunku ulicyStawki26.

UL. MYNARSKA 68 RG SOTYKA

26

Wewntrz kocioa dwie tablice pamici onierzy ba-talionw Kiliski i Miota polegych w okupacji iPowstaniu Warszawskim.

Batalion Kiliski powsta w pierwszychdniach stycznia 1940 roku pod nazwVistula. W marcu 1943 roku przemia-nowano go na Batalion im. pk. Jana Ki-liskiego pod dowdztwem rtm.Henryka Roycewicza Leliwy. Do Po-wstania oddzia przystpi w sile siedmiu kompanii,zorganizowanych w dwa zgrupowania: IX w sileczterech kompanii, pod dowdztwem rtm. Leliwy,i X, zoone z trzech kompanii, pod dowdztwem por.Leona Gajdowskiego Ostoi. W cigu nastpnychdni batalion uzupeniono o dwie kolejne kompanie.W poowie sierpnia jednostka liczya 2 000 ludzi. Ob-szarem dziaania IX Zgrupowania byo rdmieciePnoc. Batalion bra udzia w zdobyciu wieluwanych obiektw, m.in.: Prudentialu, gmachwMZK, PKO i Polskiego Radia, Poczty Gwnej orazPAST-y przy ulicy Zielnej. X Zgrupowanie walczyona pograniczu Woli i rdmiecia. 6 sierpnia rozbityoddzia wycofa si na Stare Miasto. Cz onierzy

pozostaa w rdmieciu Pnocnym, wchodzc wskad Batalionu Szturmowego Rum. Po upadku Sta-rwki ewakuowani onierze Kiliskiego walczyli naCzerniakowie, oliborzu i w rdmieciu. Straty Bata-lionu Kiliski w sierpniu i wrzeniu 1944 roku wy-niosy ponad 500 polegych.Drugi z oddziaw Batalion Miota, sformo-wany wiosn 1944 roku, wchodzi w skad Ke-dywu Komendy Gwnej AK. W momenciewybuchu Powstania jednostka skadaa si z dwu-nastu niepenych plutonw, liczcych okoo 350onierzy. Oddziaem dowodzi brat ppk. Jana Ma-zurkiewicza Radosawa, kpt. Wadysaw Mazur-kiewicz Niebora, ktry poleg 11 sierpnia, gdybatalion przebija si z Woli na Stare Miasto. Bata-lion ponis wwczas ogromne straty i ju jakokompania zosta wcielony do Batalionu Czata 49.Wraz ze Zgrupowaniem Radosaw przeszedjeden z najciszych szlakw bojowych Powstania -od Woli, poprzez Stare Miasto, Czerniakw i Mo-kotw do rdmiecia. Najcisze walki stoczyw natarciu na ulic Stawki i w obronie szpitala w.azarza przy ulicy Ksicej. Straty oddziau wy-niosy okoo 200 polegych27.

UL. NOWOLIPKI 18, koci w. Augustyna

27

Koci w. Augustyna.Zdjcie wykonanez gma-chu Sdu przy ulicyLeszno, zbiory Z. Walkow-skiego.

Gaz z tablic upamitniajc walki powstaczeZgrupowania AK Radosaw na Woli. Tablicodsonito w 1994 roku.

Przed godz. W, 1 sierpnia, w rejoncmentarzy wolskich przybyy stosun-kowo niele uzbrojone oddziay Ke-dywu ppk. Jana MazurkiewiczaRadosawa, stanowice oson Ko-mendy Gwnej AK. Z elitarnych od-dziaw Kedywu powoano ZgrupowanieRadosaw. Tworzyy je: Brygada Broda 53,ktrej najwiksz jednostk bojow by BatalionZoka, oraz bataliony Czata 49, Miota, Pa-rasol i Pi, liczce w sumie okoo dwa tysicedwiecie osb. W trakcie Powstania jednostka po-wikszya si o inne oddziay, m.in. batalion zapa-sowy Igor oraz kompani Kolegium A.Powstacom z Radosawa udao si opanowaulic Okopow a do Stawek, wraz z pobliskimicmentarzami. Przy ulicy Okopowej 41 miecia sikwatera dowdztwa zgrupowania. Zdobyto szeregwanych obiektw, m.in. szko przy ulicy w.Kingi, fabryk Pfeiffera i zakady firmy Telefunken,magazyny mundurowe i ywnoci na Stawkach,a take obz koncentracyjny przy ulicy Gsiej,skd uwolniono 348 ydw. Od 5 sierpnia gwnyciar obrony Woli spocz na Zgrupowaniu Ra-dosaw. W cigu kolejnych dni nasila si nie-miecki napr na pozycje zgrupowania, wspieranydodatkowo dziaaniem lotnictwa. Cmentarze prze-chodziy kilkakrotnie z rk do rk. Szczeglniecikie walki toczyy si w dniach 8-11 sierpnia.Wobec przewagi nieprzyjaciela 11 sierpnia oddziayppk. Radosawa z cikimi stratami wycofay siw kierunku ulicy Stawki. Powstanie na Woliupado28.

UL. OKOPOWA 33

28

Tablica na gmachu szkoy upamitniajca kwater po-wstacz Batalionu Zoka. Tablic odsonito w1990 roku.

Wpierwszym dniu Powstaniaonierze z Batalionu Zokazajli potny, trzypitrowygmach szkoy przy ulicy Okopo-wej i nieistniejcej ju ulicy w.Kingi. W czasie okupacji mie-ciy si w nim koszary SS. Budynek sta si miejscempostoju Zoki i innych jednostek walczcych wskadzie Brody 53. Kwatera doskonale przystoso-wana do obrony: bunkry betonowe przy bramie,umocnienia, wiee strzelnicze na dachu, trzymetrowymur otaczajcy dziedziniec, otrzymaa miano twier-dzy. Bramy wejciowej strzee kilku ludzi; z otworw bun-krw gronie wygldaj lufy broni maszynowej. Szkoaprzygotowana jest w kadej chwili odeprze atak. W oknachparteru i pierwszego pitra umieszczone s stanowiska broni ma-szynowej i rcznej. W naronym oknie znajduje si stanowiskopiata. Poczciwe bydl ma ju na koncie jeden samochd nie-miecki. Minwszy bram, znajdujemy si na pierwszym podw-rzu. Z otwartych okien dochodz dwiki pianina i piewu. Wolbrzymiej sali stoi pianino oblone przez amatorw muzyki.A warto posucha: w tej chwili mody podchory gra utworyChopina. Radonie brzmi pikne tony Poloneza []. Zadu sal znajduje si punkt opatrunkowy. Tu pracuje dr ze swym sztabem sanitarnym []. Dua salazapeniona dwupitrowymi kami stwarza mi atmosfer.Na stole ley bro rzucona w pozornym nieadzie. W otwartejszafce le ustawione na pkach granaty i amunicja. Jest poraobiadu. Bractwo szybko sprzta i po chwili kocioki wdruj we-soo na st. Maa wrd wesoej rozmowyrozdziela zup i konserwy. Jedzenie jest bardzo smaczne i jestjego po uszy. Magazyny s pene, a kuchnia nie auje niczego[]. Obiad mija szybko i kady wraca do swoich zada wspomina pobyt w twierdzy Wojciech Szymanow-ski Synon, onierz kompanii Maciek, Batalionu

Zoka. W zwizku z rosncym niebezpieczestwemokrenia 10 sierpnia ewakuowano placwk. Rannychprzeniesiono do szpitala w. Jana Boego przy ulicyBonifraterskiej. Pozostali onierze przez ruiny gettaprzeszli na Muranw. Szkoa po zajciu przez Niem-cw zostaa spalona. W walkach na Woli zgino sie-demdziesiciu piciu onierzy z Zoki. Liczbarannych signa setki29.

UL. OKOPOWA 55A, Zesp Szk im. Michaa Konarskiego

29

Tablice na murze cmentarza Powzkowskiego upa-mitniajce onierzy z kompanii Maciek Bata-lionu Zoka polegych 8 sierpnia 1944 roku wataku na pocig pancerny.

Przed witem, 8 sierpnia, patrolzoony z dwudziestu trzech onie-rzy, gwnie z III plutonu kompaniiMaciek Batalionu Zoka, podjnieudan prb zniszczenia niemiec-kiego pocigu pancernego na linii ob-wodowej, z ktrego Niemcy prowadzili ostrzadzielnicy. Powstacy uzbrojeni w 2 lkm-y, piata,granaty i pm-y, wraz z dwiema sanitariuszkami,wyruszyli o godz. 4:30 ze szkoy przy ulicy w.Kingi, przez kirkut, w kierunku ulicy Ostroroga.Przed torami kolejowymi niespodziewanie na-

tknli si na siln placwk niemieck. Wywizaasi strzelanina. Zgino szeciu Powstacw, akilku odnioso cikie rany, w tym dowdca akcjisier. pchor. Andrzej Sowiski Zagoba. Po-wstacy wycofali si w ogniu niemieckiej bronimaszynowej wsk ulic Ostroroga. RomualdaKomarnicka Lunia, sanitariuszka w kompaniiMaciek, wspominaa: 8 sierpnia chopcy na ochot-nika zrobili wypad na dokuczajc nam pancerk. Wrciliz niczym Poszli zbyt daleko i nie zauwayli dobrze za-maskowanego bunkra niemieckiego. Byo duo rannych. Jo-anna i Paulinka otrzymay odznaczenia za transportZagoby z pola ostrzau w bezpieczne miejsce. Byy zasabe, aeby go unie cigny go po ziemi kilkaset met-rw pod silnym ostrzaem. Wtedy rwnie zgin Sten, na-rzeczony Beaty [], nawet ciaa jego nie mona byowycign i pochowa 30.

UL. OSTROROGA PRZY TATARSKIEJ, mur Cmentarza Powzkowskiego

Zbirka komp. Zemsta Batalionu Pi w czasie pogrzebu ppor. T. Towarnickiego Naprawy (poleg1.08.1944). Modlitw nad trumn odmawia ks. mjr W. Zbowski .Stru, kapelan III Obwodu AK Wola.Fot. S. Bauk Kubu, zbiory MPW.

30

Tablica na cianie budynku upamitniajca roz-strzelanie przez Niemcw w sierpniu 1944 roku300 Polakw. Tablic odsonito w 1964 roku.

Na posesji budynku Pocka 23, 3sierpnia, odacy Reinefartha roz-strzelali blisko 200 kobiet,mczyzn i dzieci. Tego samegodnia, w pobliskim ogrdku przyle-gajcym do Fabryki Makaronu,Niemcy zamordowali kolejne 50 osb. Na koniecdom podpalili. Dwa dni pniej w ssiednim bu-dynku (Pocka 25) Niemcy zamordowali kolejne 30osb. Stanisaw Stpie, mieszkaniec ulicy Wolskiej,zapamita: Szlimy tam przez posesj nr 27, 25 i 23przy ulicy Wolskiej. Widziaem wtedy koo domu nr 27przy ul. Pockiej okoo 30 zwok przy cianie domu nr 25na podwrzu, nr 23 koo domku dozorcy kilkadziesitzwok. Na teje posesji w ogrdku przylegajcym do fab-ryki makaronw (Wolska 60) widziaem zwoki okoo 50osb. Wszdzie widziaem zwoki mczyzn, kobieti dzieci. [] Z garau wrcilimy na ulic Pock do piw-nicy domu nr 25. Daty nie pamitam, lecz dzie czy dwapo zainstalowaniu si w piwnicy domu nr 25 widziaem,jak przybya grupa robotnikw z ludnoci cywilnej z wozemzabierajc zwoki z ssiednich posesji, odwoc w kierunkufabryki . W grupie przybyli mczyzna i ko-bieta w biaych fartuchach. Widziaem w cigu trzech dni,jak robotnicy uwijali si przy zbieraniu zwok z pobliskich

terenw. Inny wiadek, ks. Bernard Filipiuk, wwczas pa-cjent Szpitala Wolskiego, zezna: Tak jedn egzekucjsam widziaem z okna szpitala dnia 4 sierpnia, kiedy toNiemcy zdobywszy dom naprzeciwko posesji szpitalapooonej wszystkich jego mieszkacw na chodniku przeddomem rozstrzelali, przypuszczalnie w liczbie 60-100 osb.Widziaem rwnie z okna szpitala, jak Niemcy jednkobiet z dzieckiem, ktra widocznie ze strachu wybiega zbramy poncego domu na ulic Pock (w ssiedztwie szpi-tala), zapali i wraz z dzieckiem wrzucili przez okno doponcego domu 31.

UL. POCKA 25

31


Przed budynkiem obelisk i wewntrz szpitala tablica pa-mici rozstrzelanych 5 sierpnia 1944 roku pracownikwi pacjentw dawnego Szpitala Wolskiego.

Okoo poudnia, 5 sierpnia 1944 roku,na teren Szpitala Wolskiego przyulicy Pockiej wtargnli onierzez grupy bojowej Reinefartha. Namiejscu rozstrzelali dyrektora szpi-tala dr. Jzefa Mariana Piaseckiego,prof. dr. Janusza Zeylanda i kapelana szpitala ks. Kazi-mierza Ciecierskiego. Reszt personelu pacjentw orazludzi, ktrzy szukali w nim schronienia, popdzili ulicGrczewsk ku wiaduktowi kolejowemu, gdzie ich roz-strzelano. Zgino okoo 60 pracownikw szpitala orazokoo 300 chorych i rannych. Dr Zbigniew Woniewski,jedyny lekarz, ktry w tragicznym dniu 5 sierpnia pozos-ta w Szpitalu Wolskim, wspomina: Okoo poudnia wpa-daj do szpitala pierwsi Niemcy. [] Ka przedstawi sobieplan szpitala i przebiegaj pitra, piwnice i strychy, szukajc, ktrzy rzekomo strzelaj z okien szpitalnych.[] Jeden z tych doskoczy do mnie ikrzyknwszy zacharkota: , groc mi rewolwerem. [] Kiedy zostaem otoczonyprzez grupk tych niemieckich Azjatw, zobaczyem, e do gabi-netu dyrektora prowadzeni s: profesor Zeyland, dyrektor Pia-secki i kapelan szpitala, ksidz Kazimierz Ciecierski, ktry

ubrany w kom i stu udziela wrd chorych ostatniej pociechyreligijnej. Hall zacz wypenia si personelem i chorymi, ktrychspdzali z ek biegajcy po szpitalu Mongoli, kac wszystkimzbiera si na parterze z rkami podniesionymi do gry. [] Pod-szedem do oficera, pytajc o cel tego spdzania ludzi. Dowie-dziaem si, e wszyscy bd musieli bezwzgldnie opuci szpital.[] Na dany przez owego oficera rozkaz zaczto wypdzaludzi, formujc przed frontem budynku pochd zoony z kilkusetosb. [] Postanowiem poczeka do koca ewakuacji, gdy my-laem, e lada chwila wyjd z gabinetu dyrektor z profesorem iksidzem kapelanem. [] Wyjrzaem na ulic ludzi szpital-nych dojrze ju nie mogem, natomiast opodal dostrzegem kilkazwok ubranych w pasiaki szpitalne. [] Wysoki, starszy wie-kiem wojskowy, jak mi si wydawao bez adnych odznakwskazujcych szar, podszed do mnie. Herr Doktor []niech mi pan powie, ktry z nich by profesorem. [] Poprosiem,by powtrzy pytanie, gdy sdziem, e nie zrozumiaem dobrzeuytego zwrotu. [] Biorc mnie za rk, skierowa swoje krokido gabinetu dyrektora. Stanlimy w posiekanych kulamidrzwiach. [] Pierwszy z brzegu profesor Janusz Zeyland leana plecach, wyprostowany sztywno, jakby z umiechem na zacini-tych ustach 32.

UL. POCKA 26/30, Instytut Grulicy i Chorb Puc

32

Gaz z tablic upamitniajc walki powstacze Zgrupowa-nia AK Radosaw. Tablic odsonito w 2004 roku.

Zgrupowanie Radosaw, po wycofaniu siz Woli, walczyo na Muranowie, skd po za-citych walkach przeszo na Stare Miasto,wchodzc w skad Grupy Pnoc. Od-dziay obsadziy pnocno-zachodnie ru-biee Starego Miasta wzdu ulicBonifraterskiej i Konwiktorskiej. Po upadku Starwki Ra-dosaw walczy na Czerniakowie, toczc krwawe bojeo utrzymanie przyczka. Ppk Mazurkiewicz zosta mia-nowany dowdc obrony dzielnicy. W nocy z 19 na 20wrzenia dowdca zgrupowania, wraz z okoo 200 gwnierannymi onierzami, wycofa si kanaami na Mokotw.Do 22 wrzenia broniy si resztki oddziaw z Czaty 49i Brody 53. 26 wrzenia pozostali przy yciu onierzeprzeszli kanaami z Mokotowa do rdmiecia. Pod koniecPowstania w rdmieciu zebrao si okoo dwustu trzy-dziestu ocalaych Powstacw z Radosawa. Ogemstraty zgrupowania wyniosy okoo 1 400 polegych onie-rzy33.

RONDO ZGRUPOWANIA AK RADOSAW

33

onierze Batalionu Zoka na terenie zdobytegoobozu koncentracyjnego, tzw. Gsiwki. Fotografiawkonana 5 sierpnia 1944 roku, zbiory MPW.

34

Tablica upamitniajca rozstrzelanych przez Nie-mcw w sierpniu 1944 roku ponad 500 mieszkacwWoli i tramwajarzy. Tablic odsonito w 1964 roku.

W tym czasie esesmani wyprowadziliz terenu fabrycznego okoo piciusetosb, w tym wikszo kobiet; jaksi pniej dowiedziaem, grupa tazostaa doprowadzona do ZajezdniTramwajowej przy ulicy Mynar-skiej 2, gdzie odbya si egzekucja. Z egzekucji tej ocalaaJanina Roziska wspomina po wojnie Wodzi-mierz Starosolski. Mieszkacw Woli doprowa-dzano na teren Miejskich ZakadwKomunikacyjnych z fabryki Franaszka przy ulicyWolskiej. Ciaa rozstrzelanych palone byy natyach zajezdni tramwajowej. Franciszek Zasada,jeden z przymusowych pracownikw Verbrennung-skommando Warschau, wspomina: W dniu 10sierpnia 1944 r. przybylimy do remizy MZK. Obokwarsztatw gwnych leao tam okoo 300 zwok 34.

UL. SIEDMIOGRODZKA 5

Pomnik Pamici 50 tysicy Mieszkacw Woli za-mordowanych przez Niemcw podczas PowstaniaWarszawskiego 1944. Uroczyste odsonicie po-mnika miao miejsce w 2004 roku.

Kadego mieszkaca naley zabi, niewolno bra adnych jecw. Warszawama by zrwnana z ziemi i w ten sposbma by stworzony zastraszajcy przykaddla caej Europy brzmia rozkazHitlera i Reichsfhrera SS Heinri-cha Himmlera na wie o wybuchu walk w Warsza-wie. Rozkaz ten od pierwszych dni Powstania bynader skrupulatnie realizowany. W rnych dzielni-cach miasta dochodzio do egzekucji wzitych doniewoli Powstacw i cywilw. Kad zdobyt dziel-nic pacyfikowano, co oznaczao egzekucje, gwatyi podpalenia. Do najwikszych zbrodni doszo naWoli, gdzie 5 sierpnia 1944 roku Niemcy przystpilido planowego zabijania mieszkacw dzielnicy

bya to tzw. czarna sobota na Woli. Ludzi wywle-kano z domw i rozstrzeliwano. Mordowano caerodziny. Dzieci giny na oczach rodzicw. Niemcynie oszczdzili te personelu i pacjentw szpitali.Skala zbrodni bya tak wielka, e w krtkim czasieNiemcom zaczo brakowa amunicji. 5 sierpnia,wieczorem Gruppenfhrer SS Heinz Reinefarth za-pytywa dowdc 9. Armii, gen. Nicolausa von Vor-manna: Co mam robi z zatrzymanymi? Mam wicejzatrzymanych ni amunicji. Na zapytanie za o stratyodpowiedzia: Straty wasne 6 zabitych, 24 ciko, 12lekko rannych. Straty przeciwnika z rozstrzelanymi ponad 10 000. Tego dnia liczba ofiar signa 20 ty-sicy osb. Ludobjstwo ludnoci Woli trwao kilkanastpnych dni. Powstrzymaa je nieco ch wyko-rzystania pojmanych przy robotach przymusowych.Nie mona okreli dokadnej liczby ofiar rzezi Woli.Szacuje si, e wymordowano od 40 do 50 tysicymczyzn, kobiet i dzieci35.

AL. SOLIDARNOCI RG LESZNO 1

35

Tablica upamitniajca miejsce rozstrzelania przezNiemcw 16 wrzenia 1944 roku kilkudziesiciuPolakw. Tablic odsonito w 1962 roku.

Wraz z opanowywaniem kolej-nych dzielnic i rejonw miastaprzez nieprzyjaciela ulice Wolizapeniy si masami wygna-cw. Rozpocz si kolejny dra-mat w dziejach Warszawy i jejmieszkacw. Kolumny ludzi z resztkami dobytkuna plecach opuszczay zrujnowane miasto. Idksia, zakonnice i zakonnicy. Id w czarnych sutannach,w czarnych i brzowych habitach. Migaj wrd tumubiae kornety zakonnic. Wszyscy duchowni prowadz albonios rannych i starcw. Ciko rannych niesie czterech za-konnikw w kocu. [] Wrd ludnoci cywilnej prze-waaj kobiety i dzieci, ale nie brak te i mczyzn; zmieszkacami Starwki idzie bardzo wielu ludzi z Woli,ktrzy tu od 6 sierpnia znaleli schronienie. [] Pochdtrwa bardzo dugo, niektrzy ludzie padaj ze zmczenia,inni siadaj na ziemi. Niemcy nie pozwalaj si zatrzyma,stale wrzeszcz: Raus! i pdz dalej wspominaadramatyczny moment opuszczenia Warszawymieszkanka Starego Miasta. Wypdzonych kiero-wano do punktw zbornych, w ktrych dokony-wano wstpnej selekcji. Jeden z takich punktwmieci si w kociele w. Stanisawa, parafii w.Wojciecha przy ulicy Wolskiej. Trasy pochodu ewa-kuowanych mieszkacw Warszawy usiane byyciaami pomordowanych. 16 wrzenia 1944 rokuprzy ulicy Leszno Niemcy zabili trzydzieci osbgnanych ze Starego Miasta w kierunku kocioaw. Stanisawa36.

AL. SOLIDARNOCI 90, Urzd Dzielnicy Wola

36


Na cianie budynku Sdu Okrgowego w Warszawietablica pamitkowa powicona onierzom Zgrupowa-nia AK Lenik. Tablic odsonito w 50. RocznicWybuchu Powstania Warszawskiego.

Zgrupowanie Lenik sformowano wtrzecim dniu Powstania w gmachuSdw na Lesznie, na bazie kadr SubyUzbrojenia Komendy Gwnej AK,ktrej zadaniem byo gromadzeniei produkcja broni, w tym synnych pis-toletw maszynowych Byskawica i granatw fili-pinek. W jego skad weszy trzy kompanie: Bolkai Jaronia oraz kompania miotaczy pomieni Hali-skiego. Oddziaem dowodzi ppk Jan SzypowskiLenik, od ktrego pseudonimu zgrupowanie wzioswoj nazw. Z Sdw czterystu Powstacw przeszona Muranw, gdzie toczyli krwawe boje o zajezdnitramwajow przy ulicy Sierakowskiej. Nastpnie Leni-kowi powierzono obron Polskiej Wytwrni PapierwWartociowych, podporzdkowujc mu oddzia mjr.Peki PWB/17/S. Po upadku Starwki onierzezgrupowania wycofali si kanaami do rdmiecia.

Cz z nich do koca Powstania walczya w rejonieul. Ksicej, w skadzie Batalionu Stefan; pozos-taych wcielono do Radosawa, z ktrym przeszli naCzerniakw. W czasie Powstania polega wikszoonierzy zgrupowania37.

AL. SOLIDARNOCI 127, Sd Okrgowy w Warszawie

37

Tablica na fragmencie muru upamitniajca roz-strzelanych przez Niemcw 1 sierpnia 1944 rokuomiu Polakw.. Tablic odsonito w 1962 roku.

Przed godzin 17, 1 sierpnia, na ulicachWarszawy panowa nastrj napicia.Ulice patroloway piesze i zmotoryzo-wane niemieckie patrole policyjne i od-dziay wojskowe. W niektrychrejonach miasta walki powstacze roz-poczy si jeszcze przed Godzin W - najwcze-niej, okoo godziny 14, na oliborzu, a wrdmieciu Pnoc i na Woli przed godzin 16.Jerzy Janowski, mieszkaniec ulicy Sowiskiego, takzapamita ostanie chwile przed wybuchem Po-wstania: Pamitam bardzo istotny epizod z dnia 1 sierp-nia 44 r., jak jeszcze przed godz. tj. okoo godz.13-14 mama posza odprowadzi znajomych ze StaregoMiasta na ptl tramwajow (tu obok) cmentarza. To od-prowadzenie zajo duszy czas, wic my dzieci zaczlimysi niepokoi. Wreszcie przysza roztrzsiona mama imwi, e na naszej ulicy Sowiskiego 28 rg ul. Karli-skiego pod posesj ogrodnika [], rozstrzelano 8mczyzn, przypadkowo zapanych na ulicy. A byo to tak.

Niemcy [] w dniu 1 sierpnia wzmocnili patrole nagwnych szlakach komunikacyjnych, do ktrych od za-chodu naleaa ul. Wolska. Te patrole niemieckie zatrzy-may samochody i przeprowadzili kontrole. Jedenz samochodw, ktry jecha od zachodu w stron miastaulic Wolsk te mia by zatrzymany, ale tak si niestao, poniewa ci ktrzy jechali samochodem byli to modziludzie, ktrzy podali na zbirki powstacze. W tej sy-tuacji ci modzi ludzie w momencie zatrzymania przez pat-rol niemiecki, oddali serie z pistoletu maszynowego. W tejsytuacji niemiecki patrol zosta obezwadniony, kilku Nie-mcw byo rannych. [] Po przybyciu pomocy Niemcyzapali kilku przypadkowych mczyzn i ich rozstrzelali 38.

UL. SOWISKIEGO 28 RG WOLSKIEJ

38


Na budynku szkoy tablica upamitniajca dowdcplutonu Felek Batalionu Zoka por. Konrada Okol-skiego Kub oraz siedmiu jego podkomendnych po-legych 11 sierpnia 1944 roku w obronie ostatniejplacwki na Woli. Tablic, ufundowan przez harcerzyz 80 WDH Chrobry i towarzyszy broni, odsonitow 50. rocznic mierci.

Okoo godziny 16, 11 sierpnia, w do-wdztwie zapada decyzja o wycofa-niu oddziaw ZgrupowaniaRadosaw z Woli. Rozkaz ten zbytpno dotar do plutonu Felekz kompanii Rudy BatalionuZoka, obsadzajcego szko przy ulicy Spokojnej.Do twierdzy przy ulicy w. Kingi przedostaa si tylkojedna druyna, wycofanie pozostaych okazao si nie-

moliwe. Powstacy znaleli si pod silnym ostrzaemniemieckim z Powzek. Podczas prby przedostania siprzez ulic Kolsk poleg dowdca plutonu sier. pchor.Konrad Okolski Kuba. Stanisaw Sieradzki wistwspomina: Wchodzimy na teren jakiej opuszczonej fab-ryczki i tu zatrzymujemy si. Przed nami ulowa uliczka to jest ulica Kolska. Musimy przeskoczy do tej furtki mwiKuba i pokazuje na drug stron uliczki. Zaraz po tych sowachKuba wybiega na ulic razem ze Stakiem i Cielakiem. Przesko-czyli szczliwie, ale ju widz, e reszta plutonu na pewno tdy nieprzejdzie. Za przebiegajcymi posypa si grad kul. Jestemy od-cici. Jedyne ocalenie to Szkoa w. Kingi. Zdenerwowanieudziela si zaczyna nie tylko mnie. Zdajemy sobie wszyscy sprawz tego, e jest niewesoo. Widz, e Kuba wraca do furtki, unosirk i chce nas pewno ostrzec: - Uwaga, nie prze Ju nie doko-czy. Trafia go celna seria niemieckiego karabinu maszynowego.Kuba upad bezwadnie na ziemi. Zgino jeszcze piosb, a kilka zostao rannych. Ogem do twierdzydotaro okoo pitnacie osb. W szkole przy ulicy Spo-kojnej zostao odcitych piciu onierzy i trzy sanita-riuszki. Noc przedostali si oni do PuszczyKampinoskiej, a stamtd na oliborz i nastpnie ka-naami na Starwk. Z semki tej Powstanie przeyytylko cztery osoby 39.

UL. SPOKOJNA 13, Zesp Szk Fototechnicznych

39


Tablica na elewacji budynku upamitniajca po-wstaczy punkt medyczny Zgrupowania ChrobryII. Tablic, ufundowan przez Dzielnic WolaGminy Warszawa-Centrum, odsonito w 2000roku.

Wokresie okupacji w niewielkim,neorenesansowym paacykuBormana przy ulicy Srebrnejmiecia si placwka polskiejorganizacji charytatywnej RadyGwnej Opiekuczej (RGO).W pierwszych dniach Powstania w paacyku onie-rze ze Zgrupowania Chrobry II zorganizowalipunkt medyczny. Udzielano w nim doranej po-mocy, a ciej rannych kierowano do szpitala przyulicy liskiej 51. Na pobliskim cmentarzu polowympochowano kilkudziesiciu Powstacw, m.in. kpr.Mirosawa Biernackiego Generaa, patronaSzkoy Podstawowej nr 26 przy ulicy Miedzianej.

Zbigniew Brym-Zdunin, dowdca 3 kompaniiZgrupowania Chrobry II, pisa: Okoo poudniaurzdzilimy pogrzeb Generaa. [] na naszym kompa-nijnym cmentarzu przy ulicy Srebrnej nr 10 (tu w paacykuBormana mieci si Orodek Zdrowia) zebrao si na tenpogrzeb bardzo duo, jak na warunki, ludzi. Byli natural-nie onierze Generaa, z wyjtkiem tych, ktrzy musielistrzec posterunkw, byy reprezentacje wszystkich podod-dziaw: z Dworca Pocztowego, z placwek Handke, Kar-bochemia, Bormana i Hartwiga, rwnie plutonKuliskiego oraz sporo cywilw. [] Ceremoni odprawiks. kapelan Badur w szatach liturgicznych. [] Teraz wy-znaczeni onierze wzili trumn Generaa i zoyli doprzygotowanego grobu. Pluton honorowy sprezentowa broa Molmar, imitujc salw honorow, odda trzy strzay zeswego colta. Na trumn posypay si grudki ziemi. Niemusz dodawa, e wielu obecnych tu onierzy, tych, miao zy w oczach, anawet zapakao. Mnie rwnie oczy zwilgotniay. Bohate-rowie umieraj modo 40.

UL. SREBRNA 12, Muzeum Woli

40

Tablica na cianie budynku upamitniajca szpital po-wstaczy Zgrupowania Chrobry II. Tablic, ufundo-wan przez rodowisko Zgrupowania Chrobry II,odsonito w 1995 roku.

Przy ulicy liskiej 51 mieci si szpital dzie-cicy Fundacji Bergsonw i maonkwBaumanw, ktrym kierowa dr RajmundBaraski. Od pierwszego dnia Powstaniadr Baraski przekaza szpital do dyspozy-cji Powstacw. W ten sposb Zgrupowa-nie Chrobry II otrzymao najlepiej wyposaonyszpital w dzielnicy, dostosowany do potrzeb chirurgiiwojskowej. Placwka, stajc si szpitalem wojskowym,nie przestaa peni obowizkw kliniki pediatrycznej.

Szpital prowadzi dwojak dziaalno. Jako szpital dziecicy ijako normalny powstaczy. Przychodnia dziecica [], udzielaaporad i pomocy licznym dzieciom, zwaszcza niemowltom. []Do dzi pamitam te mae pomarszczone stworzonka o twarzachstaruszkw, ktre krzyczay resztk si i moja refleksja z tegoczasu, to jest wojna dorosych ludzi, a tak strasznie cierpi te naj-mniejsze. W pawilonie od ul. Siennej leay dzieci, ktre pozostayw szpitalu odcite od rodzicw przez dziaania wojenne, chore lubju rekonwalescenci, z ktrymi nie byo co robi. W samym szpi-talu chorzy leeli na niszych kondygnacjach, grne pitra byypuste, jako zbyt niebezpieczne dla chorych. Na parterze mieszkalipracownicy, bd w domach naprzeciwko przy ul. liskiej.W miar upywu czasu ilo dzieci chorych zmniejszaa si, za tozwikszaa si ilo rannych w rnym wieku. Pod koniec sierpnialub na pocztku wrzenia cz zdrowszych pacjentw, ktrzy niewymagali staej opieki szpitalnej zostaa przeniesiona na noszachdo rnych punktw szpitalnych mieszczcych si w piwnicachdomw wspomina Jerzy Golla, ps. Jerzy, pracownikze szpitala przy ulicy liskiej. Zachowana ksiga przyjszpitalnych zawiera okoo 2 000 nazwisk pacjentw.Szpital nie uchroni si od bombardowa i poarw,mimo to przetrwa do koca Powstania41.

UL. LISKA 51

41


Gaz z tablic pamici onierzy ze ZgrupowaniaChrobry II polegych w walkach o utrzymanieulicy Towarowej. Tablic odsonito w 1994 roku.

Ulica Towarowa w czasie PowstaniaWarszawskiego stanowia cz tzw.twardego frontu. Wzdu jejwschodniej strony onierze zeZgrupowania Chrobry II wysta-wili placwki: Wiadukt-Towarowa,Handke, Karbochemia, Borman, Kurza Stopkaoraz najdalej na pnoc wysunit placwk przyulicy Towarowej - Hartwig. Pod koniec wrzenia1944 roku placwki tej bronia kompania pod do-wdztwem rtm. Witolda Pileckiego Witolda, jed-nego z najodwaniejszych i najwierniejszychonierzy Rzeczpospolitej. Powstacy byli nieustan-nie ostrzeliwani przez Niemcw z terenu DworcaTowarowego oraz atakowani przez piechot nie-przyjaciela usiujc wedrze si w gb pozycjizgrupowania. Tymczasem cay odcinek frontu przy ulicyTowarowej znalaz si pod bardzo silnym ogniem. Najbar-dziej ucierpiay placwki Borman i Hartwig, gdzie pociski

zniszczyy kilka naszych stanowisk. Nastpnie nieprzyja-ciel rozpocz atak, kierowany gwnie na placwki: Bor-mana, Kurz Stopk i Hartwiga. Natarcie wspieray dwaczogi. [] W cikich walkach zaogi naszych placwekodrzucay atakujcego nieprzyjaciela, wybijajc mu sporoonierzy. Wrg jednak z uporem ponawia ataki, ktrenasi chopcy odpierali, strzelajc z najbliszej odlegocii obrzucajc granatami. Nieprzyjaciel ponis dzisiaj znowudue straty, ale nie zdoa wedrze si do adnej naszej pla-cwki. Po kilku godzinach uporczywych atakw zaprzestawalki i wycofa si. Walki pochony znowu paru onie-rzy zabitych, wielu rannych opisywa jeden z wieluatakw wroga por. Zbigniew Brym Zdunin, do-wdca 3 kompanii. onierze z Chrobrego IIutrzymali stanowiska wzdu Towarowej do ostat-niego dnia walk w Warszawie42.

UL. TOWAROWA 10

42

Monolit upamitniajcy rozstrzelanie przez Niemcw5 i 6 sierpnia okoo 120 osb. Pierwsza tablica z pia-skowca zostaa zdewastowana. W 50. Rocznic Wybu-chu Powstania Warszawskiego odsonito nowymonument.

Na podwrzu domu przy ulicy Kroch-malnej 90 (obecnie Jaktorowska 4),5 sierpnia 1944 roku odacy Reine-fartha rozstrzelali kilkadziesit osb,w tym kilkanacie z domu przy ulicyWolskiej 11. Bogdan Duda, cudemocalay mieszkaniec domu przy ulicy Wolskiej 11, wspo-mina: Po wyjciu z domu skierowali Ukraicy mnie i wszyst-kich mczyzn na podwrze przy ulicy Krochmalnej 90, kobietyskierowali do ulicy Karolkowej, dalej do Wolskiej, jak pniej do-wiedziaem si, do kocioa w. Wojciecha. W bramie domuwszyscy byli poddawani szczegowej rewizji, przy czym zabieraliNiemcy od nas portfele, zegarki, pienidzei biuteri. Koo bramy widziaem lece trupy dozorcy Jana Sie-kuta i drugiego mczyzny, ktrego nazwiska nie znam. Jak inniopowiadali mi potem, w bramie byo zamordowanych wicej osbw chwili wejcia Ukraicw do domu. [] Z podwrka przyulicy Krochmalnej 88 zostalimy zaprowadzeni do nastpnegodomu przy ulicy Krochmalnej 90 na podwrko. Znajdowao sitam okoo dwudziestu trupw na rodku podwrka koo par-kanu ogradzajcego otarzyk Matki Boskiej. Nikogo wrd tychtrupw nie rozpoznaem. [...] Z chwil salwy upadem, pomimoi nie trafia mnie adna kula, leaem na boku, oparty byem

o dwa ssiednie trupy i obryzgany mzgiem i krwi jednego z nich.Po salwie podoficer zacz chodzi koo zamordowanych,syszaem, jak strzela z karabinu, by dobija rannych i przy tymmwi po ukraisku i niemiecku same obelywe sowa. []Po 10-15 minutach uciszyo si, uciekem wtedy do piwnicypod oficyn i tam spotkaem ocalaych z teje samej egzekucjimoich ssiadw z domu przy ulicy Wolskiej 11 []. W cza-sie gdy przebywaem jeszcze w piwnicy przy ulicy Krochmalnej90, w tydzie po egzekucji widziaem przez okno w piwnicy,e przybyli jacy onierze niemieccy i nasi Polacy jako robot-nicy. Uoyli na stos zwoki, dooyli drzewa, drzwi i czciparkanu i podpalili 43.

UL. TOWAROWA 30

43

Tablica na cianie budynku pamici onierzy Na-rodowych Si Zbrojnych polegych w PowstaniuWarszawskim w szeregach Zgrupowania ChrobryII. Tablic, ufundowan przez rodowiskoonierzy NSZ, odsonito w 1997 roku.

eden z najwikszych oddziaw powsta-czych Zgrupowanie Chrobry II, orga-nizowaa kadra oficerska naleca dornych odamw Narodowych SiZbrojnych: scalonego z AK, ONR-owskiego oraz Armii Podziemnej RuchuMiecz i Pug, ktra podporzdkowaasi NSZ-AK. Organizatorem i pierwszym

dowdc zgrupowania by mjr Leon NowakowskiLig w konspiracji twrca i dowdca PukuNSZ-AK im. Sikorskiego. Szefem sztabu zostakpt. Jan Jaroszek Proboszcz przed Powstaniemkomendant organizacji Miecz i Pug dzielnicyWarszawa-rdmiecie. Oficerowie NSZ organizo-wali i dowodzili poszczeglnymi kompaniamiw zgrupowaniu: 1., 4., 5. i 6. W skad ChrobregoII oprcz pojedynczych czonkw weszy cae od-

dziay i grupki onierzy NSZ. W jego szeregachwalczy m.in. najsynniejszy oddzia NSZ - kompa-nia Warszawianka. Por. Karol Grabski Karol,w konspiracji oficer Dywizjonu Artylerii Zmotory-zowanej NSZ, wspomina swoje pierwsze chwilew kompanii Jeremiego: Spotkany w bramie przyul. Wielkiej 23 may wartownik z opask powstacz po-informowa nas, e w tym domu formuje si oddzia po-wstaczy. Przyj nas mody czowiek ppor. ,ktry otrzyma polecenie stworzenia oddziau powstaczegoz ludzi, ktrzy nie maj do swoich dostpu. Przedstawi-limy si ppor. jako podporucznicy. Mie-limy duy sta wojskowy. by zawodowymogniomistrzem, i ja bylimy plutonowymipodchorymi artylerii w tym samym 10 PAL-u. Mielimywic wszyscy trzej kilkuletni sta wojskowy oraz konspira-cyjny w Dywizjonie Artylerii . W oddzialebyo ju sporo modych ludzi, chtnych do walki, ale bezwyszkolenia wojskowego. przyj nas wicchtnie na dowdcw plutonw, do swojej kompanii44.

UL. TWARDA 64

44

J

Monument upamitniajcy rozstrzelanie przez Nie-mcw 7 sierpnia 1944 roku okoo 500 chorych ze szpi-tala, lekarzy i mieszkacw Woli. Pomnik odsonitow sierpniu 1963 roku.

Przy ulicy Wolskiej 2/4/6 Niemcy zamor-dowali setki osb, w tym chorych i perso-nel ze szpitala w. azarza. W celu zatarcialadw zbrodni oddziay Verbrennung-skommando Warschau spaliy ciaa po-mordowanych. Franciszek Zasada,pracujcy przy paleniu zwok, zapamita: Na ul. Wol-skiej nr 6, na terenie fabryki pasw, znalelimy na podwrzu i wogrodzie okoo 500 zwok.Kolejny wiadek, Zenon Piasecki, zezna:W dniu 10 sierpnia 1944 roku zaprowadzono nas do domuprzy ulicy Wolskiej 6. Zastaem tam na podwrzu i w ogrdkuokoo stu zwok mczyzn, w tym kilka kobiet. Na to podwrzezwielimy ponadto zwoki okoo czterystu osb porozrzucane po-jedynczo po domach i na ulicy w zasigu okoo 100 m. Wszystkiezwoki spalilimy na podwrzu 45.

UL. WOLSKA 2/4/6 dawny pl. Kercelego

45

Tablica upamitniajca zamordowanych przezNiemcw w sierpniu 1944 roku przy ulicyWolskiej 4/6/8 oraz na terenie Paacyku Bier-nackich przy ulicy Wolskiej 29 okoo 3200osb. Tablic odsonito w 1962 roku.

Mieczysaw Miniewski,czonek grupy roboczejVerbrennungskommandoWarschau, wspomina: Przyul. Wolskiej nr 6 i nr 8 na po-dwrzach leay zwoki oraz wmniejszej iloci znajdoway si w mieszkaniach i piw-nicach. Razem z tego terenu i ssiednich domw spali-limy ponad 1000 zwok. Byy to zwoki przewaniemczyzn modych z terenu masowych egzekucji w fab-rykach i Franaszek. Zwoki paliaI grupa Verbrennungskommando. Innym miejs-cem masowych egzekucji by dawny PaacykBiernackich, gdzie odacyReinefartha zamordowalico najmniej 600 mczyzni kobiet. Franciszek Zasadaz Verbrennungskommando,zapamita: Nastpnie prze-szlimy na ul. Wolsk 29 dopaacu hr. Biernackiego. Tuw ogrodzie zastalimy okoo600 zwok, kobiet, dzieci i star-cw, w tem trzech ksiy, jak p-niej syszaem, OORedemptorystw z ul. Karolko-wej. Cztery czy pi zwokleao koo samego parkanu.Zwoki spalilimy na miejscu 46.

UL. WOLSKA 27/29, Paacyk Biernackich Klasztor Karmelitanek

46

Ekshumacja ciadokonywana przezpracownikw PCK

w Warszawie tu powojnie, zbiory PCK

Tablica na cianie budynku upamitniajca miejsce licz-nych mordw na Polakach popenionych w okresie od5 sierpnia do koca wrzenia 1944 roku. Tablicodsonito w 1962 roku. Na podwrzu szpitala gaz pa-mici dwch nieznanych modocianych Powstacw,zamordowanych przez Niemcw 9 wrzenia 1944 roku.Pomnik odsonito w 1984 roku.

Po poudniu, 5 sierpnia 1944 roku, na terenszpitala zakanego w. Stanisawa przyulicy Wolskiej wtargnli Niemcy. odacyReinefartha zamordowali na terenie szpi-tala i za bram kilkanacie osb. Dr JzefaBarcz-Pakulska zapamitaa: Mina go-dzina 3 po poudniu. Kto si gono dobija do bramy szpitalneji wali w ni kolbami karabinw. Portier Przesmycki czapie kubramie, otwiera j. Sycha strza. Staruszek pada z roztrzas-kan gow. Banda esesmanw z dywizji wpada z krzykiem do pawilonw. Przebiegaj saleoperacyjne, sale, na ktrych le chorzy, oraz gabinety lekarskie.Przy sposobnoci grabi cenne narzdzia chirurgiczne, chowaj cosi da, do chlebakw i kieszeni. Zabieraj rwnie zegarki, pier-cionki, termometry. Wdzieraj si do separatek i sal, gdzie leciko ranni. Kto im si nie podoba, tego wycigaj z ka i bijkolbami. Wypdzaj z sal lej rannych, siostry szarytki i personel,rwnie lekarzy. [] Coraz wikszy tum uchodcw, chorych,rannych, personelu szpitalnego zalega podwrze. Wszyscy zdajsobie spraw, e jeeli wyprowadz ich na ulic, odbdzie si egze-kucja. Ludzie

Documents

Powstańczemiejscapamięci. WOLA 1944