Pozytywna profilaktyka oparta na wiedzy - pedagog.uw.edu.pl · Mechanizmy są związane z rozwojem indywidualnych czynników chroniących (poczucie własnej wartości, poczucie sensu

Pozytywna profilaktyka

oparta na wiedzy

Krzysztof Ostaszewski

Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie

Plan wykładu

Miejsce i poziomy profilaktyki

Czynniki ryzyka

Czynniki chroniące

Strategie profilaktyczne

Warunki realizacji programów

profilaktycznych

K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie

Krzysztof Ostaszewski, IPiN

3

Definicja profilaktyki

Definicja. Profilaktyka to świadome działanie

mające na celu zapobieganie problemom (szkodom,

zaburzeniom, chorobom, dysfunkcjom) zanim one

wystąpią oraz ograniczanie (minimalizowanie)

negatywnych konsekwencji zachowań ryzykownych

Profilaktyka ma przede wszystkim charakter

uprzedzający, a nie naprawczy


4

Miejsce profilaktyki w ochronie

zdrowia

Promocja

zdrowia Profilaktyka Leczenie

Postępowanie

po leczeniu

Adaptacja z: Mrazek i Haggerty (1994)


5

Trzy poziomy profilaktyki

Cała populacja

Uniwersalna

Grupy podwyższonego

ryzyka

Selektywna

. .

_ . .

-

. .

-

Osoby z objawami

problemów

Wskazująca


6

Nowy podział – jasne kryterium

Kryterium

Ocena indywidualnego poziomu ryzyka rozwoju problemu (np. problemu alkoholowego / narkotykowego)

Ryzyko jak w ogólnej populacji – profilaktyka uniwersalna

Ryzyko większe od przeciętnej – profilaktyka selektywna

Wysokie ryzyko – profilaktyka wskazująca


7

Profilaktyka uniwersalna

Adresowana do

całych populacji np.

młodzieży szkolnej gdzie

stopień ryzyka problemów

zdrowotnych jest przeciętny

Przykłady:

Szkolne programy

opóźniania wieku inicjacji

alkoholowej w populacji

nastolatków na progu okresu

dojrzewania

Cel: redukcja czynników

ryzyka (wczesny wiek

inicjacji alkoholowej) w

danej populacji nastolatków


8

Profilaktyka selektywna

Adresowana do wybranych grup lub

jednostek, które ze względu

na swoją sytuacje

społeczną/rodzinną są

narażone na większe niż

przeciętnie ryzyko

wystąpienia problemów np.

alkoholowych

Przykłady: działania

edukacyjne, opiekuńcze,

rozwojowe wobec dzieci z

rodzin z problemem

alkoholowym

Działania profilaktycze

wynikają z samego faktu

przynależności dziecka do

grupy a nie z powodu

problemów dziecka

Krzysztof Ostaszewski, IPiN 9

Profilaktyka selektywna, przykłady

grup podwyższonego ryzyka

Rodzinne czynniki

ryzyka

- dzieci w wieku

przedszkolnym/

szkolnym, których

rodzice się rozwiedli

- dzieci z rodzin z

problemem

alkoholowym

Indywidualne czynniki

ryzyka

- dzieci, które mają

wczesnoszkolne

problemy z nauką i

przystosowaniem

- dzieci z zaburzeniami

zachowania,

agresywne,

nadpobudliwe

Krzysztof Ostaszewski, IPiN 10

Profilaktyka selektywna

- jest uprzedzająca

polega na

przeciwdziałaniu

niepożądanym

zjawiskom, które

jeszcze nie wystąpiły,

ale których - na

podstawie dostępnej

wiedzy - można się

spodziewać

- oparta na wiedzy o

czynnikach ryzyka,

czyli na

czynnikach, które

zwiększają

prawdopodobieństwo

wystąpienia problemu,

np. problemu

alkoholowego,

Problemy z profilaktyką selektywną

Ryzyko stygmatyzacji - w jaki sposób wyjaśnić

otoczeniu potrzebę działań w tej grupie

Problemy etyczne – w jaki sposób uzyskiwać

informacje o problemie alkoholowym w rodzinie,

rozwodzie itd.

Problemy z trafną diagnozą – w jaki sposób

diagnozować czynniki ryzyka np. indywidualne

Problem fundamentalny – czy działać

profilaktycznie, kiedy nie ma jeszcze problemów


Pozytywny przykład

Good Behavior Game

Dzieci 6-7 lat

Nauczyciel + superwizja

Dwa lata edukacji

Gra w dobre

zachowanie

Zapobieganie

problemom (agresja,

substancje)

Trzy zespoły w każdej

klasie na podstawie

wstępnego rozpoznania:

----------------------

Płeć

Trudności w zachowaniu

Funkcjonowanie w

grupie

Odrzucenie przez

rówieśników K. Ostaszewski Instytut Psychiatrii i Neurologii w W-wie


13

Profilaktyka wskazująca

Adresowana do osób (grup osób), które demonstrują wczesne symptomy problemów, np. alkoholowych / narkotykowych, ale jeszcze nie spełniają kryteriów diagnostycznych picia szkodliwego/ brania problemowego lub uzależnienia od alkoholu / narkotyków

Przykłady: interwencje z udziałem pedagoga i psychologa podejmowane wobec uczniów upijających się lub eksperymentujących z narkotykami

Socjoterapia dla młodzieży z problemami zachowania (picie i upijanie się, ćpanie), problemami w nauce, agresją


14

Co z tradycyjnym podziałem?

Tradycyjny podział na

profilaktykę I°, II°, III°

Nowy podział

Profilaktyka I stopnia

(pierwszorzędowa)

Promocja zdrowia

Profilaktyka uniwersalna

Profilaktyka II stopnia

(drugorzędowa)

Selektywna

Wskazująca

Profilaktyka III stopnia

(trzeciorzędowa)

Leczenie i resocjalizacja

Postępowanie po leczeniu

Podstawy profilaktyki

Czynniki chroniące

Czynniki ryzyka

K. Ostaszewski, Instytut Psychiatrii i Neurologii

Specyfika podejścia populacyjnego

Koncentracja na problemach zdrowia publicznego;

dotyczy zagrożeń o znacznym stopniu

rozpowszechnienia np. problemy alkoholowe,

palenie tytoniu, narkotyki,

Do konstruowania interwencji stosuje się wiedzę o

czynnikach ryzyka i czynnikach chroniących oraz

teorie wyjaśniające mechanizmy ich działania

CZYNNIKI RYZYKA

Właściwości

jednostek środowiska

WIĄŻĄ SIĘ Z DUŻYM RYZYKIEM

wystąpienia chorób lub problemów

dłuższym czasem ich trwania i nasilenia

Czynniki ryzyka/ przyczyny

Kluczowe dla tworzenia skutecznych programów

profilaktycznych

ustalenie związków pomiędzy problemem a jego

przyczynami / czynnikami ryzyka

Określenie przyczyn problemów ułatwia

skuteczniejsze przeciwdziałanie

Nowe media

Np. modelowanie

zachowań

ryzykownych

Które czynniki ryzyka wybieramy?

(epidemiologia)


Rodzina/rodzice

np. rodzina

dysfunkcyjna

Rówieśnicy

np. znajomi,

którzy piją,

palą itd.

Szkoła

np.

niepowodzenia

w nauce

Cechy

indywidualne

np. silna potrzeba

doznań

Otoczenie

społeczne

np. dostępność

substancji,

przemoc


Czynniki ryzyka

ważne dla profilaktyki (uniwersalnej)

Wczesny wiek inicjacji alk, pap. marih.

- posiadanie kolegów, którzy używają

- spostrzeganie aprobaty dla używania

- pozytywne oczekiwania skutków używania

Działania profilaktyczne

Opóźnianie inicjacji alkoholowej, papierosowej,

narkotykowej


Dlaczego opóźnianie inicjacji?

Bo wczesny wiek inicjacji jest jednym z silniejszych

predyktorów późniejszych problemów

alkoholowych (Hawkins i wsp. 1997, Grant 1998)

Jakich?

zachowania ryzykowne, nadużywanie,

uzależnienie, problemy ze zdobyciem

wykształcenia

Przykład

Przyzwalające

postawy rodziców

Brak nadzoru

Wczesny wiek

inicjacji

alkoholowej

Rówieśnicy, którzy

piją alkohol

Problemy

alkoholowe

młodzieży

Pozytywne

oczekiwania

Grupa docelowa i cele

Cel: Kształtowanie

postaw i

umiejętności

rodziców

Cel: Opóźnianie

wieku inicjacji

alkoholowej

Cel: Ograniczanie

kontaktów z

rówieśnikami, którzy

piją alkohol

Ograniczanie

problemów

alkoholowych

młodzieży

Grupa docelowa

Rodzice w dzieci w

wieku 10-12 lat

Grupa docelowa

Liderzy grup

rówieśniczych w wieku

10-12 lat

Grupa docelowa

Dzieci w wieku

10-12 lat

Sposoby interwencji profilaktycznej

Programy profilaktyki uniwersalnej dla dzieci w

wieku 10-12 lat i ich rodziców

Domowi Detektywi

Fantastyczne Możliwości


TEORIA

Mechanizmy działania

Czynników ryzyka Czynników chroniących

WYJAŚNIA

przyczyny i ich konsekwencje

podpowiada jak zapobiegać problemom


Czynniki ryzyka ważne dla profilaktyki

(selektywnej i wskazującej)

Nieprawidłowa realizacja ról

rodzicielskich + trudności rozwojowe

dziecka

kumulacja czynników ryzyka

ścieżki ryzyka



Sposoby interwencji profilaktycznej w

odniesieniu do ścieżek ryzyka

Okres przedszkolny i wczesnoszkolny

Edukacja i terapia rodziców dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym (np. szkoły dla rodziców, pomoc psychologiczna dla rodziców )

Korygowanie deficytów rozwojowych uwagi, poznawczych, wymowy (np. zajęcia wyrównawcze, pomoc psychologiczna dla dzieci z trudnościami)


Sposoby interwencji profilaktycznej w

odniesieniu do ścieżek ryzyka

Okres szkolny

Korygowanie trudności/ zaburzeń w rozwoju społecznym dzieci (np. socjoterapia, Program Nauki Zachowania, Good Behavior Game, programy przeciwdziałania odrzuceniu rówieśniczemu)

Edukacja „trudnej” młodzieży z elementami terapii behevioralno-poznawczej, dialogu motywującego, kontraktu (np. program FreD, program Przeciwdziałania Nieprzystosowaniu Społecznemu Młodzieży, Szkolna Interwencja Profilaktyczna )

Czynniki chroniące (resilience)

Umiejętności, wartości,

więź z innymi ludźmi,

wysoka jakość edukacji,

konstruktywne zajęcia i

inne pozytywne czynniki

mogą kompensować lub

redukować wpływ sił

destrukcyjnych -

czynników ryzyka


30

Czynniki chroniące nie usuwają negatywnych

doświadczeń lub niekorzystnych czynników

z życia dorastającego człowieka,

lecz pozwalają mu z lepszym skutkiem się z nimi zmagać

Podatność vs Resilience

Podatność

Wiele dzieci w niekorzystnych warunkach rozwija się nieprawidłowo:

- problemy behawioralne

- zaburzenia psychiczne

- nieprzystosowanie

- itd

Resilience

Znaczna grupa dzieci mimo niekorzystnych warunków rozwija się prawidłowo:

- dobre wyniki w nauce

- cieszy się dobrym zdrowiem

- osiąga sukcesy zawodowe w dorosłym życiu



Kauai Longitudinal Study

1955 rok

698 dzieci urodzonych w

1955 roku na wyspie

Kauai na Hawajach

zostało objętych

badaniami

Obserwacja stanu dzieci w

chwili urodzenia

oraz ich losów w 1, 2, 10,

18, 32 i 40 roku ich życia

Cele

Ocena konsekwencji

wychowywania się w

niekorzystnych warunkach

Identyfikacja czynników,

które sprzyjają

pozytywnej adaptacji w

niekorzystnych warunkach


Kauai Study - Emmy Werner i wsp.

Ok. 200 dzieci wzrastało w bardzo trudnych warunkach

(chroniczna bieda, alkoholizm i inne problemy rodziców)

Losy 72 dzieci odpowiadały

pozytywnej adaptacji

Dwie trzecie tych dzieci

przejawiało w życiu dorosłym różne

formy nieprzystosowania: chroniczny bark zatrudnienia, używanie

substancji, przedwczesne rodzicielstwo


Fenomen resilience

Klasyczne badania (Rutter 1979,

Garmezy 1985, Werner 2000) pokazują, że część dzieci z rodzin dysfunkcyjnych rozwija się prawidłowo mimo niesprzyjających

warunków życia

Cechy indywidualne

Relacje i więzi rodzinne

Wsparcie pozarodzinne

Stan zdrowia

Co sprzyja procesom

pozytywnej adaptacji?

(procesom resilience)

K. Ostaszewski IPiN, Pracownia Pro-M

Obszary Krótka lista czynników chroniących

Wspierające relacje

- monitorowanie zachowań nastolatków przez rodziców - dobre relacje z rodzicami i wsparcie rodziców - utrzymywanie dobrych relacji z innymi niż rodzice troskliwymi osobami dorosłymi np. dziadkami, nauczycielami, mentorami - utrzymywanie kontaktów z prospołecznymi rówieśnikami

Indywidualne cechy i zdolności

- umiejętności wykonawcze np. podejmowania decyzji, planowania

- umiejętności samokontroli nad impulsywnymi zachowaniami

- pozytywny obraz siebie, poczucie własnej wartości, samoakceptacja

- poczucie sensu życia i zaangażowania w codzienne aktywności

Jakość i klimat szkoły

-pozytywny klimat szkoły, wsparcie nauczycieli, więź ze szkołą/nauczycielami

Zasoby środowiska i miejsca zamieszkania

-kluby młodzieżowe, wspólnoty religijne, wolontariat, dostęp do zorganizowanych zajęć pozalekcyjnych lub/i pozaszkolnych -dostęp do ośrodków rekreacji, klubów, poradni, ośrodków interwencji kryzysowej

Znaczenie czynników

chroniących


36

Równanie G. Albee’go (1984)

Liczba czynników ryzyka ---------------------------------

Liczba czynników chroniących

Prawdo-

podobieństwo choroby, zaburzeń, problemów

=

Pozytywna profilaktyka

to rozwijanie zasobów odpornościowych ludzi i społeczności, np. :

- umiejętności życiowych,

- wiary w siebie i pozytywnej motywacji

- dobrych relacji z ludźmi

- aktywnej postawy wobec swojego zdrowia

- zaangażowania w sprawy społeczne

- prorozwojowych zasobów społeczności szkolnej, lokalnej, sąsiedzkiej, religijnej itd.

Po to aby

- Redukować siłę czynników ryzyka


37


Znaczące nurty pozytywnego rozwoju

dzieci i młodzieży

Rozwijanie indywidualnych zasobów odpornościowych (np. kształtowanie umiejętności życiowych, program Przyjaciele Zippiego, program Epsilon, Spójrz inaczej)

Rozwijanie motywacji prospołecznych i konstruktywnych zainteresowań (działalność prospołeczna, wolontariat, działalność artystyczna, turystyczna itd.)

Mechanizmy są związane z rozwojem indywidualnych czynników chroniących (poczucie własnej wartości, poczucie sensu zaangażowania), ale również z obecnością prospołecznych rówieśników oraz dorosłych opiekunów, którzy modelują pożądane zachowania


Znaczące nurty pozytywnego rozwoju

dzieci i młodzieży

Rozwijanie kompetencji rodziców i wychowawców (np. rozwój umiejętności wychowawczych rodziców, Szkoła dla Rodziców i Wychowawców, Program Wzmacniania Rodziny, Trzy koła)

Rozwijanie pozarodzinnych źródeł wsparcia (ang. mentoring)

Brak

Tworzenie przyjaznego środowiska (np. kluby młodzieżowe, dobry klimat szkoły, dobre sąsiedztwo)

Wiele przykładów programów środowiskowych

Kompensowanie

czynników ryzyka

Np. rozwijanie umiejętności,

budowanie klimatu szkoły,

oferowanie wsparcia,

rozwijanie kompetencji itd..


Pozytywna profilaktyka – wybór

ideologiczny / pedagogiczny

Profilaktyka

„pozytywna” Profilaktyka

„negatywna”

Większa kontrola

Np. monitoring wizyjny w

szkołach, pracownicy

ochrony, psy policyjne,

narkotesty itp.

Jakie strategie wybrać?

(wiedza z badań ewaluacyjnych)

Informacyjna Uczenie umiejętności

Kształtowanie norm

Budowanie klimatu szkoły

Mentoring Liderzy młodzieżowi

Praca z rodziną

Konstruktywne zajęcia

Odpowiednia intensywność

Program powinien

składać się przynajmniej

z ok. 10-15 godz. i kilku

zajęć uzupełniających w

kolejnych latach

Szkoła ma niewiele

miejsca (czasu) na

realizację programów

profilaktycznych.

Kompromis między

wymaganiami

profilaktyki i

możliwościami szkoły

Między 5-10 godz.

Metodyka

Stosowanie metod, które

uruchamiają proces

aktywnego zdobywania

przez uczestników

wiedzy i umiejętności

Metodyka dostosowana

do potrzeb grup

docelowych

Na przykład:

metoda projektu

drama

zajęcia warsztatowe

zadania do wykonania

w domu

Warunki realizacji

Staranne przygotowanie programu (pilotaż,

ewaluacja formatywna)

Przygotowanie realizatorów (szkolenie)

Przygotowanie materiałów metodycznych do

prowadzenia zajęć (podręczniki)

Podsumowanie Kluczowe elementy Co sprzyja skuteczności? Co nie sprzyja

skuteczności?

Podstawy Wykorzystywanie wiedzy naukowej z kilku dziedzin: epidemiologia, resilience, itd.

Opieranie programu na indywidualnych przekonaniach autorów/realizatorów

Sprawdzone strategie Wykorzystanie sprawdzonych strategii

Przekaz wiedzy skoncentrowany na odroczonych skutkach np. na uzależnieniu

Odpowiednia intensywność Odpowiednia intensywność oddziaływań

Krótkie i jednorazowe akcje

Metody interaktywne Stosowanie metod interaktywnych

Pogadanki, wykłady, filmy. Bierny udział uczniów /uczestników

Staranne przygotowanie programu

Stosowanie procedur pilotażowego testowania programu

Brak pilotażu, brak diagnozy potrzeb. Nieadekwatne rozwojowo metody pracy

Przygotowanie realizatorów Przeszkolenie i motywowanie realizatorów. Udzielanie wsparcia w trakcie realizacji

Brak szkolenia realizatorów. Nakazowy /administracyjny system rekrutacji realizatorów

Ewaluacja Zaplanowanie i realizowanie procedur ewaluacji programu, w tym jakości jego realizacji

Brak ewaluacji

45

Podsumowanie

Dla uprawiania profilaktyki niezbędna jest wiedza z:

Epidemiologii (czynniki i ścieżki ryzyka)

Psychologii rozwojowej (ekologia rozwoju)

Prakseologia (realistyczne i mierzalne cele)

Resilience (czynniki i mechanizmy chroniące)

Ewaluacji (strategie, metodyka, warunki

skuteczności)

Apel o profesjonalizację profilaktyki!

46

Piśmiennictwo po polsku

Borucka A., Ostaszewski K. (2008): Koncepcja resilience. Kluczowe pojęcia i wybrane zagadnienia. Medycyna Wieku Rozwojowego. XII, 2, część I: 587–597.

Ostaszewski, K. (2008). Czynniki ryzyka i czynniki chroniące w zachowaniach ryzykownych dzieci i

młodzieży. W: Joanna Mazur i wsp. Czynniki chroniące młodzież 15-letnią przed podejmowaniem zachowań

ryzykownych. Instytut Matki i Dziecka. Zakład Ochrony i Promocji Zdrowia Dzieci i Młodzieży, Warszawa, str.

19-46.

Ostaszewski K. (2014). Zachowania ryzykowne młodzieży w perspektywie mechanizmów resilience. Instytut

Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.

Rogala-Obłękowska J. (1999): Młodzież i narkotyki. Rodzinne czynniki ryzyka nałogu. Uniwersytet

Warszawski. Instytut Stosowanych Nauk Społecznych. Warszawa; 29-70.

Stępień E. (2004) Używanie narkotyków przez młodzież szkolną. Czynniki ryzyka i czynniki chroniące. Serwis

Informacyjny Narkomania 3(26), 6-16.

Wgrzęcka-Giluń J. (2010) Przewodnik metodyczny po programach promocji zdrowia psychicznego i

profilaktyki. Fundacja ETOH, Warszawa.

Zucker R., Boyd G., Howard J. (red.) (1997): Powstawanie problemów alkoholowych. Biologiczne,

psychospołeczne i socjologiczne czynniki ryzyka uzależnienia od alkoholu. Państwowa Agencja

Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Warszawa.


Piśmiennictwo po angielsku

Fergus, S., Zimmerman, M. (2005). Adolescent resilience: A framework for understanding healthy development in the face of risk. Annual Review of Public Health, 26, 399-419.

Grant B. (1998): The impact of family history of alcoholism on the relationship between age at onset of alcohol use and DSM-IV alcohol Dependence. Alcohol Health & Research World, 22 (2); 144-147.

Hawkins J.D., Catalano R.F., Miller J.Y. (1992): Risk and protective factors for alcohol and other drug problems in adolescence and early adulthood: Implication for substance abuse prevention. Psychological Bulletin, 112, (1), 64-105.

Hawkins D., Graham J., Maguin E., Abbott R., Hill K., Catalano R. (1997): Exploring the effects of age of alcohol use initiation and psychosocial risk factors on subsequent alcohol misuse. Journal of Studies on Alcohol 58; 280-290.

Jessor R., (1998): New perspectives on adolescent risk behaviour. W: Jessor R. (red.) New perspectives on adolescent risk behaviour. Cambridge University Press, 1-10.

Masten A. (2001). Ordinary magic, American Psychologist, 56(3), 227-238.

Masten A., Powell (2003) A resilience framework for research, policy and practice [in:] Resilience and vulnerability. Adaptation in the context of childhood adversities. S. Luthar (ed.), Cambridge, 1-25.

Werner E.: Protective factors and individual resilience (2000) [w:] Shonkoff J. i Meisels S. (red.) Handbook of Early Childhood Intervention. Second edition, wyd. Cambridge University Press, 115-132.


Documents

Pozytywna profilaktyka oparta na wiedzy - pedagog.uw.edu.pl · Mechanizmy są związane z rozwojem indywidualnych czynników chroniących (poczucie własnej wartości, poczucie sensu