Praca licencjacka - Krzysztof Kiersnowski

1

Uniwersytet Warszawski

Instytut Archeologii

Krzysztof Kiersnowski

Nr albumu: 276969

Wojenny wizerunek władców akadyjskich

Military image of Akkadian kings

Praca licencjacka

na kierunku archeologia

w zakresie archeologii Bliskiego Wschodu

Praca wykonana pod kierunkiem

Dr. Franciszka Stępniowskiego

Warszawa, czerwiec 2011

2

Streszczenie

Niniejsza praca traktuje o wizerunku władców akadyjskich na podstawie zabytków o

tematyce wojennej. W pierwszym rozdziale zarysowane zostało tło historyczne, niezbędne dla

dalszego opisu stel, ze względu na wojowniczość i aktywność militarną Akadyjczyków. W

rozdziale drugim przedstawione i opisane zostały zabytki, na których widnieją owe wojenne

wizerunki władców. Rozdział trzeci to analiza i interpretacja konkretnych elementów stroju

władców, kompozycji stel oraz motywów mających wpływ na kształt wizerunku akadyjskich

władców. Praca zawiera ilustracje zabytków będących tematem pracy a także innych,

zawierających analogie do omawianych przedstawień.

Słowa kluczowe

Sargon, Naram-Sin, okres akadyjski, władca, atrybuty władcy, stela, wizerunek władcy

Dziedzina pracy

Archeologia 08400

Klasyfikacja tematyczna

Archeologia orientalna Wschód Starożytny

3

Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i

stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu

zawodowego.

Data dr Franciszek Stępniowski

Oświadczenie autora

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa

została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób

niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem

procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją

elektroniczną.

Data Krzysztof Kiersnowski

4

Spis treści

Wstęp…………………………………………………………………………….5

Historia okresu akadyjskiego (2334 – 2218 p.n.e.).………………….…...……..6

Przedstawienia władców akadyjskich…………………………….…..……..…13

1. Stela zwycięstwa Sargona (oraz fragment Sb 3)

2. Stela Sargona z siecią poświęcona bogini Isztar

3. Stela Zwycięstwa Naram-Sina

4. Stela Naram-Sina z Pir Hussein

5. Relief z Darband-i Gawr

6. Głowa z Niniwy

7. Stela Rimusza

Interpretacja przedstawień…………………………………….…….………….25

Podsumowanie…………………………………………………..….………..…34

Bibliografia…………………………………………………….……………….36

Spis i źródła ilustracji………………………………………………………..…39

Ilustracje………………………….………………………….……………..…..42

5

Wstęp

Praca ta ma na celu ukazanie poszczególnych elementów wizerunku akadyjskich

władców, które wskazują na najważniejszą postać i które pozwalają nam interpretować tę

postać właśnie jako władcę. Są to elementy wyglądu – stroju, fryzury, ozdób, a także gesty,

mowa ciała oraz sposoby kompozycji całych stel, które wyróżniają postać władcy. Pomysł na

taki temat pracy powstał z fascynacji przedstawieniami akadyjskich władców, którzy dumnie

i odważnie, jak nikt inny w III tysiącleciu, prezentują się na monumentalnych stelach i którzy

z niesamowitym rozmachem wyprawiali się i podbijali najdalsze zakątki znanego im świata.

Kolebką tego imperium jest Akad, czyli północna część Babilonii, zaś całe akadyjskie

państwo obejmuje obszar od Zatoki Perskiej po morze Śródziemne.

Opisywane elementy wizerunku akadyjskich królów zostaną przedstawione w

odniesieniu do wizerunków władców z wcześniejszych okresów, jakie motywy zostały

zaczerpnięte z wcześniejszej tradycji, a jakie są pochodzenia akadyjskiego. Podjęta zostanie

również próba wskazania cech charakterystycznych dla przedstawień akadyjskich.

Praca zawiera rys historyczny niezbędny dla zrozumienia, jak istotny dla władców

akadyjskich były podbój i poszerzanie granic oraz kreowanie wojowniczego wizerunku. W

dalszej części przedstawione zostały zabytki, które zawierają fundament pracy, czyli same

wizerunki akadyjskich królów. W trzeciej części zinterpretowane zostały kolejne elementy

stroju, kompozycji steli oraz motywy istotne dla wojennego wizerunku władcy.

Słowa podziękowania należą się pani doktor Cornelii Römer za pomoc w zrozumieniu

niemieckiej lektury oraz koledze Cezaremu Bace za pomoc w przetłumaczeniu artykułów w

języku francuskim.

6

Historia okresu akadyjskiego 2334 – 2218 p.n.e.

Aby móc poprawnie interpretować przedstawione w tej pracy zabytki oraz dobrze

rozumieć ich przeznaczenie, niezbędne jest ich umiejscowienie w czasie i przestrzeni. Okres

akadyjski był dla dziejów Mezopotamii czasem przełomu. Dokonał się precedens, który

będzie wzorem dla kolejnych wielkich imperiów i dynastii rządzących nimi w następnych

tysiącleciach. Zanim powstało państwo Sargona i jego następców, w Mezopotamii nie było do

tej pory jednolitego państwa z władzą centralną o tak dużym obszarze. Możliwe jednak, że

zaczynały dochodzić do głosu pewne tendencje centralizujące, których wyrazem była Liga

Kiengi, czyli sojusz państw południowej Babilonii, z władcą miasta-państwa Umma –

Lugalzagesim, na czele.1

Właśnie z lugalem Ligi Kiengi przyszło się zmierzyć Sargonowi. Było to pierwsze

poważne starcie pierwszego władcy dynastii akadyjskiej. Zanim jednak do tego doszło,

Sargon musiał przejąć władzę w Kisz, aby mieć odpowiednie zaplecze do walki o władzę nad

Babilonią. Kisz dominowało bowiem nad północną częścią tej krainy i było przeciwwagą dla

południowej Ligi Kiengi, gdzie funkcjonowały liczne i mniejsze sumeryjskie miasta-państwa.

Pochodzenia Sargona nie znamy, według późniejszych legend był on synem kapłanki,

a wychowany został przez ogrodnika.2 Sam także został ogrodnikiem w pałacu króla Kisz –

Ur-Zababy. Szybko jednak awansował na bardzo wpływowe wówczas stanowisko

podczaszego, co było dobrym punktem wyjścia do przeprowadzenia zamachu stanu. Nie

znamy żadnych szczegółów jak do tego doszło, ale wiemy, że Sargon przejął władzę w Kisz i

północnej Babilonii. Także jego imię šarru-kin (prawowity król), zdaje się sugerować, że był

on uzurpatorem.3 Taki obrót spraw zaniepokoił rządzącego na południu Lugalzagesiego, który

zebrał armię nie tylko z Ummy, ale też ze sprzymierzonych miast, których ensi (a było ich

według przekazów 50) byli mu podlegli, m. in. z Ur, Lagasz i Uruk. Ze starcia obronną ręką

1 Mieroop 2008: 66.

2 Roux 1998: 131. Legenda z VII w. p.n.e. mówi, że Sargon był synem członka górskiego plemienia oraz bardzo

ważnej kapłanki, która poczęła i urodziła go w tajemnicy, a następnie wsadziła go do koszyka, który zalepiła

bitumem i spławiła z nurtem rzeki. Wyłowił go skromny ogrodnik Aqqi. Wychował on małego Sargona i nauczył

go zawodu ogrodnika. Dalsze zdarzenia są wynikiem tego, że bogini Isztar zakochała się w Sargonie i to dzięki

niej Sargon stał się królem wielkiego imperium. 3 Roux 1998: 131.

7

wyszedł Sargon, a Lugalzagesi został pojmany i wystawiony w dybach bądź klatce, nagi, na

widok publiczny przed świątynią Enlila w Nippur4 (il. 4 – Sargon uderzający maczugą po

głowie próbującego wydostać się z siatki Lugalzagesiego). Następnie Sargon zdobywał

kolejne miasta sumeryjskiego południa. Zapewne obawiał się rebelii przeciw władzy objętej

siłą, dlatego zwykle niszczył mury zdobytych miast.5 W ten sposób Sargon przejął kontrolę

nad całą Babilonią, a aby podkreślić swój tryumf, dokonał symbolicznego obmycia broni w

wodach Dolnego Morza.6 Zdobył także Eninmar – port Lagasz, a do nowo wybudowanej

stolicy – Agade – poprowadził rzeczny szlak handlowy, dzięki czemu w mieście kotwiczyły

statki z Meluhhy, Dilmunu i Maganu (kolejno Dolina Indusu, Bahrajn, Oman).7 Stolica

imperium akadyjskiego pozostaje do dziś nie odnaleziona, jako jedyne z potężnych miast

Babilonii. Istnieje wiele hipotez, gdzie miasto to mogłoby się znajdować, jednak najbardziej

prawdopodobne jest, że Agade istniało mniej więcej tam, gdzie leży dzisiejszy Bagdad.8

W inskrypcjach z czasów Sargona niestety zawarte jest niewiele informacji. Opisane

są jedynie, dosyć pobieżnie i niejasno, dalsze podboje Sargona. Wiemy o trzech kolejnych

wyprawach, podczas których dotarł wzdłuż Eufratu do Lasów Cedrowych i do Srebrnych Gór

(góry Taurus)9, podbijając po drodze Mari i Eblę, na wschodzie podbił Elam i Parahszum, a

na północy miasto Simurrum.10

Fakt, że Sargon mógł sobie pozwolić na liczne dalekie

wyprawy, poza rodzimą północną Babilonię, świadczy o tym, że musiał czuć się pewnie oraz

że jego stanowisko władcy było nie zagrożone.11

Ze swych dalekich wypraw sprowadzał

także bogate łupy. Każda wygrana bitwa łączyła się też z pozyskaniem znacznych ilości

jeńców. Na steli zwycięstwa Sargona, widzimy tego władcę idącego na czele swojej armii w

tryumfalnym pochodzie (il. 1 i 2).12

Sargon panował około 55 lat (2334-2279 p.n.e.),13

a jego dokonania są nieprzeciętne i

bezprecedensowe – tak chciał, żeby go postrzegano w ówczesnym świecie. Dokonał on

czegoś zupełnie nowego - nikt wcześniej nie podbił tak ogromnych obszarów. Sargon nie

4 Roux 1998: 131. Świątynia Enlila w Nippur w tym czasie była praktycznie najważniejszą i najbardziej

prestiżową świątynią w Sumerze. Uczynienie tego ze strony Sargona, było ukazaniem, że Enlil tak chciał, by

Sargon przejął władzę. Był to rodzaj legalizacji jego uzurpacji. 5 D.R. Frayne, Sargonic and Gutian Periods (2334-2113 BC) (The Royal Inscriptions of Mesopotamia. Early

Periods, vol. 2), (dalej jako RIME II), Toronto-Buffalo-London, 1993: Sargon E2.1.1.1 (12-66). 6 RIME II: Sargon E2.1.1.3 (39-46).

7 RIME II: Sargon E2.1.1.11 (9-13).

8 Westenholz, 1999: 31.

9 Hamblin, 2006: 76; Roux 1998: 132.

10 Miasto to znajdowało się w górach Dżebel Hamrin, niedaleko miejsca gdzie przepływa przez nie rzeka al-

Uzaim, RIME II: Sargon E2.1.1 (iv). 11

Westenholz 1999: 36. 12

Hamblin 2006: 75. 13

Roux 1998: 133.

8

miał sobie równych, co sam podkreśla w swoich inskrypcjach – „Sargonowi, panu ziemi,

któremu bóg Enlil nie dał żadnego rywala…”,14

”…bóg Enlil dał Górne Morze i Dolne

Morze”.15

Panował więc od morza do morza, a ówczesne potęgi - Sumer, Mari i Elam - były

mu podległe. Sargon był niepokonany aż do śmierci, mimo dwóch rebelii stłumionych w

ostatnich latach swojego panowania, był panem ówczesnego świata. By wyrazić swą

dominację, Sargon przestał się tytułować już tylko królem Kisz, ale całego świata.16

Tak

wygląda oficjalna propaganda akadyjska, lecz ile było w tym prawdy i na jaką skalę

przeprowadzone były wspomniane wyprawy – czy rzeczywiście był to podbój czy niewielka

ekspedycja rozpoznawcza – tego się już zapewne nie dowiemy. Trzeba przyznać Sargonowi

jednak powściągliwość, bo rozwinięcie tytułu królewskiego z króla Kisz na króla świata

(zresztą nazwanego zgodnie z jego oficjalnymi osiągnięciami) to niewiele w porównaniu z

jego wnukiem – Naram-Sinem, który ogłosił się bogiem.

Warto również dodać, że mądrym posunięciem ze strony Sargona było osadzenie

swojej córki – Enheduanny jako głównej kapłanki w świątyni boga Sina w Ur. Była to

świątynia równie znacząca jak ta Enlila w Nippur, a ruch ten pozwalał mu kontrolować

bogactwa tego przybytku. Enheduanna była wybitną postacią. Jest autorką wielu dzieł

literackich (jest pierwszym znanym autorem literackim w dziejach świata), a także musiała

posiadać znaczące wpływy polityczne, ponieważ w następnych wiekach kontrola nad

urzędem najwyższej kapłanki Sina w Ur przynosiła prestiż polityczny.17

O tym jak silna była

tradycja zapoczątkowana przez Sargona świadczy też to, że jeszcze w I tysiącleciu p.n.e.

stanowisko najwyższej kapłanki boga Sina w Ur było bardzo prestiżową funkcją i kolejni

władcy osadzali na tym stanowisku swoje córki.18

Ze względu na temat pracy opisana jest tutaj tylko historia polityczna tego okresu,

pomijam szersze rozważania i szczegóły na temat centralizacji władzy, systemu administracji

czy ujednolicenia miar i wag, które wprowadził Sargon. Przytoczone przykłady dostatecznie

ukazują wyjątkowość i nowatorstwo tego władcy.

Po śmierci Sargona panowanie objął młodszy z jego synów - Rimusz. Jako młody

władca nie posiadał on takiego autorytetu jak ojciec, co zaowocowało natychmiastowym

powstaniem w Adab, Zabali, Ummie, Ur i Lagasz.19

Rimusz w swoich inskrypcjach chwali

14

RIME II: Sargon E2.1.1.6, cap. 1 (1-6) 15

RIME II: Sargon E2.1.1.13 (18-22). 16

Mieroop 2008: 71. 17

Westenholz 1999: 38; Mieroop 2008: 68. 18

Mieroop 2008: 68. 19

Westenholz 1999: 41.

9

się, jak krwawo stłumił ową rewoltę.20

Konieczność zastosowania metod siłowych świadczy o

tym, jak bardzo obce zwierzchnictwo było niepożądane. Musiało mieć też zupełnie inny

charakter, skoro zwierzchnictwo Lugalzagesiego miało przyzwolenie i akceptację, a

panowanie akadyjskie było nie do przyjęcia. Z ikonografii z czasów Rimusza znamy tylko

mały fragment steli pochodzący z Lagasz (il. 9 i il. 10). Widzimy na nim sceny walki, a raczej

dobijania rannych i egzekucji jeńców. Łączyć to możemy tylko z opisanym powyżej

tłumieniem buntu.21

Rimusz panował 9 lat (2278-2270 p.n.e.).22

Kres jego rządów łączy się ściśle z jego

starszym bratem, bowiem według przekazów to Manisztusu był odpowiedzialny za śmierć

brata, a sam dzięki temu objął panowanie, które trwało 15 lat (2269-2255 p.n.e.).23

Jak zdaje

się wynikać ze źródeł, był to okres spokojniejszy od poprzednich. Być może represje Rimusza

były tak dotkliwe, że teraz nie miał się kto buntować, albo wszyscy żyli w strachu przed tak

brutalną władzą. Manisztusu - tak jak poprzednik - rozdawał ziemię ludziom ze swojego

otoczenia,24

obaj także mogli pochwalić się wyprawą na Elam. Ta powtarzalność świadczy, że

były to raczej najazdy, a nie trwały podbój. Manisztusu jako pierwszy wyprawił się też za

morze. Jego celem był Magan, gdzie pobił koalicję trzydziestu dwóch miast.25

Przywiózł

stamtąd m.in. dioryt, w którym akadyjscy królowie najczęściej przedstawiali swój wizerunek.

Stery władzy po swoim ojcu odziedziczył Naram-Sin, którego panowanie trwało

prawdopodobnie 37 lat (ok. 2254-2218 p.n.e.).26

Władca ten zasłynął wieloma wyprawami

wojennymi, ale był także pierwszym, który został ubóstwiony za życia. Dokonania Naram-

Sina były ogromne. Powtórzył on dalekie wyprawy Sargona, swego dziada, w górę Eufratu,

na wschód do Elamu i Parahszum, wyprawiał się także na północ w dorzecze Chaburu, a w

górach Zagros walczył z lokalnymi ludami, m. in. Lulubejami. Po ich pokonaniu kazał wykuć

stelę upamiętniającą te wydarzenia, zwaną dziś Stelą Zwycięstwa (il. 5, por niżej s. 19). W

tym przedstawieniu Naram-Sina odnajdujemy trzy oznaki ubóstwienia. Po pierwsze od

momentu stłumienia Wielkiej Rebelii, gdy „Cztery Regiony zbuntowały się przeciw

20

Westenholz 1999: 41. W źródłach wymienione są dziesiątki tysięcy ludzi zamordowanych w czasie represji po

powstaniu, deportowanych i zmuszonych do pracy. Także liczby poległych i jeńców, które Rimusz podaje

odnośnie kampanii skierowanej na Elam wynoszące dziesiątki tysięcy, wydają się wielce nieprawdopodobne.

Prawdą jest jednak, że panowanie Manisztusu - jego następcy - było dosyć spokojne, co może zawdzięczać

brakom ludnościowym na terenach potencjalnie zapalnych. 21


Roux 1998: 134. 23

Roux 1998: 134. 24


Roux 1998: 134; Westenholz 1999: 46. 26

Roux 1998: 135.

10

niemu”,27

stosuje się w piśmie przed jego imieniem predeterminatyw oznaczający boskość,

taki sam jak stosuje się przed imionami bóstw;28

po drugie na steli zwycięstwa oraz na

fragmencie formy odlewniczej (il. 11) występuje on w hełmie z rogami, który w ikonografii

mezopotamskiej oznacza, że nosząca go postać jest bogiem; po trzecie wykorzystuje on

również na Steli Zwycięstwa motyw deptania wrogów, który dotychczas zarezerwowany był

w gliptyce dla przedstawień walczących bóstw (il. 12).29

Mianował się także królem owych

„Czterech Regionów”.30

Ponadto pod koniec swego życia, po stłumieniu Wielkiej Rebelii,

mianował się bogiem miasta Agade i kazał sobie wybudować tam świątynię.31

Naram-Sin pod względem ilości podbojów nie tylko dorównał Sargonowi, ale nawet

go prześcignął, a przynajmniej tak donoszą jego inskrypcje. Tak samo jak Sargon, pod koniec

panowania musiał zmierzyć się z poważnym buntem, zwanym Wielką Rebelią. Powstały

przeciw niemu wszystkie znaczące miasta Babilonii, włącznie z Kisz, które było przecież po

części rodzimym miastem Akadyjczyków. Zbuntowały się także inne regiony – podbite

niedawno terytoria z dorzecza Chaburu i północnej Syrii, Elam, a do powstania przyłączyły

się dzikie, z punktu widzenia mieszkańców Międzyrzecza, ludy z gór.32

Naram-Sin musiał

stoczyć dziewięć bitew w jednym roku, lecz pokonał wszystkich niepokornych buntowników.

Być może to, że cudem uniknął wtedy klęski, sprawiło, że uwierzył, że faktycznie jest

bogiem.33

Później Naram-Sin przeprowadził jeszcze kampanię do Maganu i wzorem ojca

przywiózł stamtąd dioryt. Zastanawiające jest, skąd Naram-Sin zwerbował ludzi niezbędnych

armii do stawienia czoła tak licznym przeciwnikom, skoro nawet Kisz, leżące tak blisko

Agade podniosło bunt. Z pewnością wcielenie do armii tylu mężczyzn (armia Naram-Sina

musiała być przecież bardzo liczna), musiało być ogromnym wysiłkiem dla społeczeństwa i

powodować niepokoje. Być może to była także przyczyna powstania w Kisz, ponieważ

tamtejsze społeczeństwo zmęczone było dalekimi kampaniami wojennymi. Dotyczyć to

mogło również i innych miast Sumeru, niewątpliwie działały także inne czynniki, np.

przywiązanie do tradycji ustroju miast-państw i zakorzeniona potrzeba poczucia wolności,

skłaniające ku rewolcie.

Piątym władcą z dynastii Sargonidów był Szarkaliszarri, syn Naram-Sina. Objął on

panowanie w niekorzystnych warunkach. Imperium było wyczerpane ciągłymi walkami,

27

Hamblin 2006: 81 – „Cztery Regiony” to zapewne Subartu, Sumer, Elam i Akad. 28


Miglus, 2008: 232. 30

Roux 1998: 135. 31




11

znajdowało się w głębokiej defensywie34

mając wokół samych wrogów, niegdyś poddanych,

co oznaczało również utrudniony dostęp do surowców z dalszych regionów. Szarkaliszarri

panował 25 lat (2217-2192 p.n.e.),35

a tytułował się już nie królem świata, a wrócił do

dawnego tytułu króla Agade. Mimo zwycięstw Naram-Sina, państwo nie miało już siły by

utrzymać w ryzach podbite państwa. Szarkaliszarri stoczył jeszcze kilka bitew,36

które

rozgrywały się niebezpiecznie blisko serca Imperium. Była to walka obronna a nie dalekie

kampanie łupieżcze. Panowanie tego władcy trwało jednak 25 lat, a Imperium Akadyjskie

mimo że słabsze niż kiedyś, nadal pozostawało silnym państwem. Szarkaliszarri widział, że

drogą siłową nie uda mu się już zapewnić takiego dobrobytu jak za poprzednich władców,

próbował więc to osiągnąć wysyłając ekspedycje handlowe do Libanu u Syrii m.in. po

drewno, by móc wznosić świątynie oraz inne budowle.37

Upadek Imperium Akadyjskiego ściśle wiąże się z coraz silniejszym naporem ze

strony górskiego ludu Gutejów. Lud ten siał spustoszenie, co potwierdzają warstwy

zniszczeń z tego okresu na wielu stanowiskach.38

Gutejowie będą panowali w Południowej

Mezopotamii przez następne sto lat, co świadczy o ich znacznej sile. Ich aktywność była

jedną z wielu przyczyn - prawdopodobnie tą bezpośrednią - upadku królestwa Sargonidów.

Do pośrednich przyczyn należy wspomniane wcześniej wyczerpanie samego państwa, lecz

także, jak sugeruje Westenholz, niedecyzyjność i słabość Szarkaliszarriego. Możliwe, że

został on zabity przez ludzi ze swojego otoczenia, którym bieżąca sytuacja nie odpowiadała.39

Jednak po jego śmierci na szczycie władzy nastąpił chaos. W ciągu trzech lat było czterech

królów, nikt nie wiedział kto tak naprawdę rządzi. Nastąpiła anarchia, która była

równoznaczna z końcem Imperium Akadyjskiego. Następni władcy miasta Agade, ale

również i innych miast Babilonii, nosili imiona gutejskie.

Oczywiście dyskusyjne jest, czy Akadyjczycy faktycznie kontrolowali obszary,

których zdobyciem się chwalili, i na ile ta kontrola była rzeczywista, a na ile iluzoryczna,

niemniej jednak nastąpił pewien przełom. Cała Mezopotamia, od Zatoki Perskiej aż po morze

Śródziemne, stała się jednolitym systemem politycznym, systemem państw wywierających

wpływ na siebie nawzajem. Nikt nigdy wcześniej nie podbił – choćby na krótko - tak wielkich

34

Mieroop 2008: 73. Akadowie musieli się liczyć także z ludami półkoczowniczymi, ludami z gór (Gutejowie),

a także nowo powstającymi potęgami – np. państwo Marahszi na terenie Iranu. 35

Hamblin 2006: 100. 36

Mieroop 2008: 73. Była to bitwa w pobliżu Akszak, u ujścia Dijali do Tygrysu, a więc niedaleko Agade, z

połączonymi siłami wspomnianego wyżej państwa Marahszi i Elamu. 37

Hamblin 2006: 100. 38

Hamblin 2006: 103. 39


12

obszarów, było to wydarzenie bezprecedensowe. Tym samym też, dla starożytnych

mieszkańców Mezopotamii świat się powiększył, a ich ojczyzna stała się jednym z elementów

większego systemu. Okazało się, że państwa jak Mari, czy Ebla, są jak najbardziej w zasięgu

potencjalnego opanowania i królowie akadyjscy dowiedli, że da się do nich dotrzeć.

Wystarczy tylko mocny autorytet władzy i stworzenie silnej armii.

13

Przedstawienia władców akadyjskich

W niniejszej części pracy przedstawione i opisane zostaną zabytki zawierające

przedstawienia władców akadyjskich. Przeważnie są to fragmenty stel ozdobionych płaskim

reliefem. Opis poniższych zabytków stanowi podstawę do dalszej interpretacji i rozważań na

temat wojennego wizerunku akadyjskich władców. Stele, których fragmenty zostaną tu

omówione, były to pokaźnych rozmiarów pomniki z twardego kamienia (akadyjscy królowie

upodobali sobie dioryt)40

z przedstawieniami mającymi na celu ukazanie zasług władcy. Były

one popularnym nośnikiem różnych treści propagandowych.

Cztery z poniższych zabytków pochodzą z Suzy, gdzie dostały się w XII wieku jako łup

wojenny przywieziony przez elamickiego króla Szutruk-Nahhunte z wyprawy wojennej do

Mezopotamii. Zrabowane stele (a także inne zabytki) prawdopodobnie były eksponatami w

swego rodzaju „muzeum” stworzonym przez tego władcę na tzw. akropolu w Suzie.

1. Stela Zwycięstwa Sargona (il.1, il.2)

Miejsce znalezienia:41

Suza, Iran

Odkrywca: Jacques de Morgan, 1899-1902

Wymiary: fragment - wys. 91 cm, szer. 66 cm, gł. 47 cm

Materiał: dioryt

Miejsce przechowywania i numer: Luwr, Sb1

Datowanie: XXIII wiek p.n.e., okres panowania Sargona/okres akadyjski

Stela ta należy do grupy zabytków wywiezionych w XII wieku p.n.e. do Suzy.

Elamicki król Szutruk-Nahhunte wywiózł je do swojej stolicy jako łup wojenny z

Mezopotamii. W rzucie z góry stela jest prostokątna. Przedstawienia ukazane na steli

uporządkowane były, zgodnie z tradycją, w rejestry, czyli poziome pasy, na których

40

Hansen 2003: 191. 41

Następne zabytki opisane są wedle tego schematu.

14

przedstawiano kolejne wydarzenia. Na zachowanym fragmencie widoczna jest tylko część

dwóch rejestrów. W dolnej części steli została przygotowana wypolerowana powierzchnia,

gdzie zapewne miała zostać umieszczona inskrypcja. Jednak jedyne napisy jakie znajdują się

na opisywanym fragmencie, to imię Sargona poprzedzone tytułem króla, znajdujące się na

dolnym rejestrze strony B zabytku,42

naprzeciw największej postaci. Druga inskrypcja, na

stronie A, mówi nam tylko o jakimś – nie wiemy jakim, zwycięstwie Sargona. Stan inskrypcji

nie pozwala nam dowiedzieć się o szczegółach tego zwycięstwa. Czytelny jest także niewielki

fragment klątwy mającej odstraszyć potencjalnego destruktora tej inskrypcji.43

Jest to klątwa

pojawiająca się na bardzo wielu zabytkach, na każdym w zbliżonej formie.44

Największa i najważniejsza postać dolnego rejestru strony B zabytku to król Sargon.

Ubrany jest w szatę z baraniego runa45

spiętą szerokim pasem (za którym wg Hamblina może

znajdować się sztylet)46

oraz przewiązaną nad prawym ramieniem, nie tak jak wszyscy

pozostali - nad lewym. Przewiązywanie szaty nad lewym ramieniem jest praktycznym

rozwiązaniem mającym na celu nieograniczanie i niekrępowanie ruchów prawej ręki, w której

zazwyczaj dzierży się broń. Możliwe, że Sargon był mańkutem, lecz jest to raczej stylistyczne

rozwiązanie artysty. Postacie podążające za Sargonem szatę mają już na lewym ramieniu.

Włosy Sargona spięte są w królewski kok, zaś twarz zakryta jest przez obfitą brodę. Obie te

części fryzury są oznaką królewskiej godności.

Sargon przed sobą w prawej ręce trzyma broń, co do rodzaju której nie ma pewności.

L. Nigro interpretuje ją bezspornie jako buławę bądź maczugę.47

Możliwe także, że część

przedstawienia interpretowana jako głowica broni, wcale nie jest częścią uzbrojenia, a należy

do rydwanu, na którym stoi Sargon.48

Warto jeszcze dodać, że Sargon ma ręce muskularne,

nieproporcjonalnie duże w stosunku do reszty ciała. Za Sargonem podąża jego sługa niosący

parasol przeciwsłoneczny.49

Podobny sługa z parasolem widoczny jest na pieczęci Iszqi-Mari

z Mari (il. 13 - za siedzącą postacią z kokiem). Dalej kroczy pięciu żołnierzy,

prawdopodobnie z gwardii przybocznej, trzymając w ręku akadyjskie topory o bardzo

szerokich ostrzach.

42

Nazwy boków steli wg Börker Klähn 1982: il.18b. 43

RIME II: Sargon E2.1.1.10. kol. ii (1-5). 44

RIME II: 9-33. Dwie starobabilońskie tabliczki – CBS 13972 i Ni 3200 - z zapisanymi inskrypcjami z wielu

akadyjskich zabytków. Przykładowo inskrypcja: Sargon E2.1.1.7 (16-27). 45

Ang. flounced robe. 46

Hamblin 2006: 85. 47

Nigro 1998: 93. 48

Hamblin 2006: 85. 49

Braun-Holzinger 2007: 88.

15

W górnym rejestrze, na stronie B - nad Sargonem widzimy siedmiu nagich jeńców

prowadzonych w rzędzie przez akadyjskiego żołnierza. Za nimi znajduje się jeszcze dwóch

jeńców oraz dwóch żołnierzy. Niestety wszystkie postacie zachowane są tylko do wysokości

pasa, powyżej stela jest zniszczona. Rozróżniamy je dzięki ubraniu – żołnierze mają na sobie

coś w rodzaju kiltu skośnie zakończonego, zaś jeńcy są nadzy. Jeden z dwóch po prawej

stronie (strona A zabytku), ma spętane ręce i znajduje się w pozycji półklęczącej. Wszystkie

widoczne na tej steli postacie są bose, nie wiemy czy Sargon również nie ma butów, ponieważ

zabytek na tej wysokości jest zniszczony. Domyślać się możemy, że nie jest on bosy.

Na górnym rejestrze na stronie C steli (il. 19), znajduje się scena ta przedstawiająca

walkę czterech żołnierzy akadyjskich - zidentyfikowanych jak wcześniej dzięki temu, że

noszą spódniczki - a właściwie egzekucję tyluż samo przeciwników. Walka składa się z serii

pojedynków. W pierwszym starciu (od lewej) pokonany znajduje się ewidentnie w trakcie

przewracania przez żołnierza i przyciskany jest przez niego do ziemi przy użyciu drzewca od

jakiejś broni. Drugi pokonany jest już powalony na ziemię, a trzeci również jest przewrócony,

a akadyjski żołnierz wykręca mu rękę. Czwarta para widoczna jest jedynie w postaci dwóch

nóg – jednej każdego z walczących.

W dolnym rejestrze na tym odcinku znajduje się jeszcze jeden motyw znany ze Steli

Sępów – ciała poległych wojowników są rozszarpywane przez sępy lub, jak w tym wypadku,

również przez psy. Uderzający jest realizm i okrucieństwo tej sceny oraz mnogość póz, w

jakich występują padlinożerne ptaki.50

Od zwierząt tych pochodzi nazwa słynnej steli

Eannatuma – Steli Sępów, gdzie na jednym z fragmentów widzimy scenę niemalże

identyczną jak na steli Sargona. Różnicą jest jedynie wspomniany realizm w przedstawieniu

ptaków oraz obecność psów. Zastanawiające są również obroże widoczne na psich szyjach;

nasuwa to na myśl, że zwierzęta te były udomowione i miały jakieś konkretne zadanie na

polu bitwy. Scena ta ma również oczywisty wyraz propagandowy. Pokazuje co się stanie z

tymi, którzy nie posłuchają i nie ulegną Sargonowi.51

Przytoczone powyżej szczegóły świadczą, że przedstawienie to należy do stylistycznej

konwencji poprzedniej epoki.52

Ideologicznym celem Sargona było podkreślenie ciągłości

własnego panowania z panowaniem władców minionej epoki, co miało na celu legitymizację

jego władzy, ponieważ był uzurpatorem. Najlepszym środkiem do tego było wykorzystanie

50

Nigro 1998: 99. 51

Nigro 1998: 99. 52

Hansen 2003: 191.

16

wizualnego medium, pozwalającego przekazać w swej zawartości wiele propagandowych

treści.53

Sb 3 (il. 3)

Suza

Jacques de Morgan, 1899-1902

wys. 46 cm; szer. 35 cm; gł. 18 cm

dioryt (oliwin/gabbro)

Luwr, Sb 3

panowanie Sargona

Fragment ten prawdopodobnie był częścią tej samej steli co fragment Sb 1, bądź

pochodzi z tego samego warsztatu. Przedstawiony na nim, w dolnym rejestrze, jest akadyjski

żołnierz z włócznią bądź oszczepem na ramieniu, prowadzący przed sobą dwóch jeńców

wojennych, którzy są nadzy i mają spętane za plecami ręce. W rejestrze powyżej widoczna

jest dolna część klęczącej postaci, umięśnione łydki akadyjskiego żołnierza (w takim samym

rozkroku jak żołnierze ze steli Sb 1) oraz klęcząca noga innego jeńca, co stanowi

prawdopodobnie scenę walki.

Fragment ten jest wykonany z tego samego, bądź bardzo podobnego materiału co stela

Sb 1. Bardzo podobna jest również stylistyka przedstawienia, proporcje przedstawionych

postaci, a także treść samych przedstawień pasuje tematem do steli zwycięstwa Sargona.

Argumentem wspierającym, że fragment Sb 3 pasuje do większej części steli jest sposób

przedstawienia twarzy – z profilu z wielkimi, owalnymi oczami.

53

Nigro 1998: 100.

17

2. Stela Sargona z siecią poświęcona bogini Isztar (il. 4)

Suza, Iran


wys. 55 cm, dł. boku po łuku 48 cm

dioryt

Luwr, Sb 2

panowanie Sargona

Druga znana nam stela Sargona pochodzi zapewne z wcześniejszej fazy panowania

tego władcy. Odkryty fragment stanowi jeden z jej boków. Całość miała prawdopodobnie

kształt łuku lekko spiczastego u góry. Nietypowo jak na dotychczasowe standardy, jej boki

nie były kanciaste, a przedstawienia na niej umieszczone płynnie przechodziły z jednej strony

na drugą poprzez zaokrąglone boki. Opisane poniżej detale znajdują się właśnie na jednym z

tych boków.

Od steli Sb 1 różni ją kształt i kompozycja. Nie widzimy tu walki ani tryumfującego

władcy, ani żadnych wydarzeń przedstawionych w poziomych pasach. Stela ta nie posiada

ciągu narracyjnego. Część obecnych na niej motywów wzorowana jest ewidentnie na

wczesnodynastycznej Steli Sępów. Na jednej stronie zachowanego fragmentu steli Sargona

widzimy mały kawałek tułowia oraz ręce postaci odzianej w popularną dla

wczesnodynastycznych przedstawień królewską szatę z baraniego runa. Ubiór tej postaci

nasuwa wniosek, że jest to nie bóstwo (tak jak Ningirsu na Steli Sępów), a Sargon.54

Jego

lewa ręka, z wyraźnie podkreśloną muskulaturą, w geście prezentacji ku siedzącej po drugiej

stronie steli bogini Isztar55

trzyma siatkę, w której znajduje się król Lugalzagesi56

oraz siedem

innych postaci. W prawej ręce zaś trzyma buławę, bądź maczugę – prawdopodobnie taką

samą broń jaką trzyma na steli zwycięstwa. Ważne jednak, że w tym przypadku używa jej do

uderzenia, wychylającego z siatki głowę, Lugalzagesiego. Pojmany król ma rozpuszczone

włosy. Jest to wyraz utraty statusu królewskiego, ponieważ włosy zawiązane w kok spięty

przepaską, są oznaką statusu władcy, bądź osoby bardzo wysoko postawionej z królewskiego

rodu (brat króla, książę, lecz nie dostojnicy). Lugalzagesi został tej władzy pozbawiony.

Motyw sieci znany jest ze wspominanej tu wielokrotnie Steli Sępów. Sieć na steli

Sargona jest o tyle inna, że postacie w niej umieszczone są wyraźnie wyodrębnione i znajdują

54

Nigro 1998: 86. 55

Hamblin 2006: 85. 56

Por. wyż., s. 6; Jest to szeroko przyjęty pogląd, że postać ta to Lugalzagesi.

18

się w pozycji siedzącej, a nie są bezładną masą i pomieszaniem kończyn wielu postaci.57

Niewykluczone, że przedstawione są w niej konkretne osoby, prawdopodobnie możliwe do

rozpoznania dla starożytnych. Najważniejszym z jeńców znajdujących się w siatce jest

Lugalzagesi. Obie główne postacie - trzymające siatkę - tych zabytków łączy trzymana w

prawym ręku broń, chociaż na Steli Sępów godzenie w głowę pokonanego władcy Ummy

ukazane jest w inny sposób. Ponadto, zwieńczenie siatki wygląda w ten sposób, że Ningirsu

na steli Eannatuma trzyma mitycznego ptaka Imduguda58

, który z kolei szczyt siaki trzyma w

swoich szponach.59

Niestety analogiczny fragment steli Sargona uległ zniszczeniu i nie

widzimy, czy trzyma on siatkę z jeńcami w garści czy może trzyma także mitycznego ptaka

Imduguda. Oba przedstawienia siatki, łączy także ten sam sposób ich odwzorowania – jako

kraciastego wzoru o dużych prześwitach, pod którym znajdują się pojmane postacie.

Po drugiej stronie steli widoczne są fragmenty drugiej głównej postaci. Jest to bogini

Isztar, patronka stolicy Akadyjczyków – Agade oraz całego imperium akadyjskiego. Z całego

jej wizerunku widzimy tylko fragment nogi, pokrytej szatą z baraniego runa, dzięki której

możemy wnioskować, że bogini znajduje się w pozycji siedzącej. Widzimy także jej prawą

dłoń oraz część wystającej zza jej pleców broni. Wszystkie te szczegóły potwierdzają, że jest

to Isztar. Przedstawienia tej bogini jako Isztar Wojowniczki, z bronią wystającą zza pleców,

znamy z akadyjskiej gliptyki.60

Ponadto w większości inskrypcji z czasów Sargona

zamieszczona jest formuła, w której władca ten uznaje się za wybrańca Isztar.61

Jako boginię

wojny Sargon wybrał ją na swą patronkę. Podkreśla dodatkowo jej akadyjskie imię Isztar, a

nie sumeryjskie – Inanna.62

Rolę Ningirsu ze Steli Sępów na swojej steli przejmuje sam

Sargon, co stworzyło potrzebę zamieszczenia wizerunku bóstwa w innej formie. Dlatego takie

przedstawienie jest już czysto akadyjskim rozwiązaniem, odróżniającym stelę Sargona od

wczesnodynastycznej tradycji.

57

Szczególną uwagę zwraca na to L. Nigro, 1998: 89. 58

Imdugud jest to mityczny orzeł o głowie lwa. 59

Hansen 2003: 190. 60

Nigro 1998: 89. 61

RIME II: Sargon E2.1.1.1 (1-11) (przykładowo). Formuła ta wygląda następująco: „Sargon, king of Agade,

bailiff of the goddess Aštar, king of the world...”. Jest to powtarzająca się niemal w każdej oficjalnej inskrypcji

formuła. 62

Nigro 1998: 88.

19

3. Stela Zwycięstwa Naram-Sina (il. 5)

Suza, Iran


wys. 2 m, szer. 1,05 m, gł. 18-25 cm

różowy piaskowiec

Luwr, Sb 4

panowanie Naram-Sina (ca. 2254-2218 p.n.e.)

Na steli przedstawiony jest moment tryumfu Naram-Sina nad plemieniem Lulubejów z

gór Zagros. Informację o tym inskrypcja zamieszczona na zabytku, w której wymieniony jest

król Lulubejów – Sidu[r-x];63

odnotowano też, że Naram-Sin usypał stos pogrzebowy nad

ciałami pokonanych wrogów i poświęcił go bogu (bogini? - wielce prawdopodobne że chodzi

o Isztar, niestety inskrypcja jest w tym miejscu zniszczona), któremu zawdzięcza

zwycięstwo.64

Na tym zabytku scena odgrywa się w górskim krajobrazie – Naram-Sin i jego

wojsko wspinają się pod górę, a w tle przedstawiona jest wielka góra. Widać także drzewa.

Na tym zabytku najbardziej przyciąga uwagę postać Naram-Sina, jest ona centralnym

elementem całej kompozycji. Wyróżnia go przede wszystkim to, że jest około dwa razy

większy od wszystkich innych postaci. Naram-Sin odziany jest w przepaskę swobodnie

zwisającą do wysokości kolan, a przez jego lewe ramię być może przewiązana jest druga

część szaty. Przedstawienie nie jest na tyle wyraźne by określić czy jest to szata, czy rodzaj

pasa przewieszonego przez ramię. Nawet jeżeli jest to szata, to nie zakrywa ona w całości

dobrze umięśnionego torsu Naram-Sina. Na głowie ma hełm z dwoma rogami, na nogach zaś

sandały. W prawej ręce trzyma strzałę bądź mały oszczep, a w lewej ręce, zgiętej w łokciu

trzyma łuk, oraz zawieszony na niej jest mały toporek bądź nadziak. Na rękach ponadto ma

bransolety, a na szyi naszyjnik. Zgodnie z tradycją akadyjskich władców, posiada też długą

brodę sięgającą aż do piersi. Naram-Sin stoi w dumnej pozie, depcząc pokonanych wrogów, a

za nim kroczą chorążowie, trzymający sztandary jego armii.

Żołnierze Naram-Sina kroczą za swoim przywódcą, idą tak jak on – do góry. Wszyscy

są też ubrani jednakowo. Mają spódniczki sięgające kolan, a w rękach trzymają różnego

rodzaju broń – dwuipółmetrowe włócznie65

, topory, łuki. Chorążowie idący najbliżej Naram-

63

RIME II: Naram-Sin E2.1.4.31, col. i (1-5). 64

Hamblin 2006: 86. 65

Wymiar ten obliczony jest na podstawie proporcji długości włóczni do wzrostu wojownika, Hamblin 2006: 86.

20

Sina w lewej, zgiętej ręce trzymają topory, zaś w prawej sztandary umieszczone na długich

drzewcach i ozdobione wstęgą. Pierwszy z lewej przedstawia świętego ptaka Imduguda, drugi

przedstawia prawdopodobnie orła, zaś trzeci od lewej to albo wyobrażenie grotu włóczni,

bądź po prostu jest to długa włócznia. Akadyjscy wojownicy na głowach mają hełmy o

jajowatym kształcie. Ich sylwetka naśladuje sylwetkę wodza, a także wyraża marsz pod górę.

Można wyróżnić do dziesięciu postaci interpretowanych jako żołnierze Naram-Sina.

Pokonanych Lulubejów jest siedmiu, wyróżnia ich ta sama fryzura – długie włosy

spięte w kucyk. Jeden z nich, najbliżej prawej strony, stojący w pozycji pionowej to król

Sidu[r-x] błagający Naram-Sina o litość, unosząc obie ręce w błagalnym geście. Między nim

a akadyjskim władcą w pozycji półleżącej jest Lulubej, z szyją przebitą strzałą bądź

oszczepem. Pod Naram-Sinem znajduje się kolejnych dwóch ludzi z gór – ci już są w pozycji

leżącej i są deptani przez akadyjskiego króla. Pod nimi inny członek plemienia Lulubejów

przedstawiony jest do góry nogami, co zapewne oznacza, że spada z góry w przepaść.

Widzimy jeszcze dwóch Lulubejów, przy prawej krawędzi steli. Jeden stoi trzymając złamaną

włócznię i unosząc jedną rękę w błagalnym geście, podobnym jak król Sidu[r-x], drugi

również unosi prawie wyprostowaną rękę.

Ponad górą widzimy dwa symbole wyobrażające gwiazdę bądź dysk słoneczny.

Powyżej oraz na lewo od nich, stela uległa zniszczeniu, więc nie wiemy czy znajdowało się

na tym zabytku więcej symboli astralnych. Według jednej z rekonstrukcji mogło się ich

znajdować tam aż siedem.66

Według jednej z hipotez, symbol ten oznacza gwiazdę, ponadto

jeśli w rekonstrukcji było ich siedem, to symbolizowały one Plejady. Według Winter możliwe

też jest, że trzy widoczne symbole były częścią kompozycji różnych ciał niebieskich, zaś trzy

gwiazdy oznaczają Isztar.67

Inna interpretacja tej samej autorki wskazuje, że symbol ten to

dysk słoneczny – atrybut Szamasza.68

66

Börker-Klähn 1982: il. 26k. 67

Winter 2004: 616. 68

Winter 2004: 617.

21

4. Stela Naram-Sina z Pir Hussein (il. 6)

Pir Hussein, Anatolia

wys. 57 cm, szer. 42 cm, gł. 20 cm

bazalt

Muzeum Archeologii Starożytnego Wschodu, Stambuł, 1027

panowanie Naram-Sina (ca. 2254-2218 p.n.e.)

Odkryta w Pir Hussein we wschodniej Anatolii stela, również przedstawia Naram-

Sina. Jest mniej znana od Steli Zwycięstwa, ponieważ jest dużo bardziej zniszczona, a jedyną

widoczną postacią jest właśnie Naram-Sin. Na zawartej na steli inskrypcji przywołane jest

imię Naram-Sina, oraz boga Ea i bogini Isztar. Opisane jest także wydarzenie – z ciał

poległych wrogów został ułożony wielki stos pogrzebowy,69

co skłania do interpretacji tej

steli jako upamiętniającej jakieś zwycięstwo.

Stojąca postać Naram-Sina odziana jest w strój z baraniego runa, przewiązany przez

lewe ramię. Prawe ramię jest odkryte. Prawa ręka jest lekko opuszczona i trzyma poziomo

drzewce broni – niestety nie wiemy jakiej. Braun-Holzinger uważa, że w zniszczonej części

steli mógł znajdować się pokonany władca, godzony przez Naram-Sina w głowę70

. Pozostaje

to tylko domysłem, ponieważ nie dość, że nie widzimy końcówki broni, a więc nie można

określić czy to maczuga czy topór, to nie widzimy żadnego fragmentu, który mógłby być

zinterpretowany jako pokonany władca. Jednak sylwetka i sposób trzymania broni przywodzi

skojarzenie do takiej właśnie sceny, tym bardziej, że motyw ostatecznego ciosu maczugą w

głowę pokonanego władcy był wcześniej spotykany, chociażby na steli Sargona poświęconej

bogini Isztar. Według drugiej hipotezy tejże autorki, Naram-Sin mógłby stać przed jakimś

bóstwem. W lewej ręce przyłożonej do korpusu król także trzyma broń, której rodzaju

również nie znamy ze względu na uszkodzenia steli. Na obu nadgarstkach Naram-Sina

widnieją bransolety, które wydają się być zrobione ze splecionych kółek. Bransoleta na lewej

ręce ma ponadto wprawiony kamień.

Twarz Naram-Sina zdobi misternie uczesana broda, zaś z tyłu głowy prawdopodobnie

znajdował się królewski kok. Interesujące jest też nakrycie głowy Naram-Sina. Nie zakrywa

ono całej głowy, a trzyma się tylko na jej górnej części i jest stożkowate w kształcie. Takie

69

RIME II: Naram-Sin E2.1.4.24 (ii 1’ – iii 4). 70

Braun-Holzinger 2007: 93.

22

nakrycie głowy jest znane z akadyjskiej gliptyki, noszone przez niektórych herosów; znane

jest także z Ebli jako wojskowe nakrycie głowy.71

W kontekście jego północnej kampanii

wojennej i miejscem znalezienia steli, uzasadnione jest przedstawienie właśnie w takim

nakryciu głowy. Przedstawienie w tradycyjnym, regionalnym nakryciu głowy, mogło wyrażać

dominację Naram-Sina nad tym regionem.

5. Relief z Darband-i Gawr (il.7)

Darband-i Gawr, Iran

relief naskalny

wysokość postaci ok. 3 m72

panowanie Naram-Sina/panowanie Szulgiego z Ur III

Na tym reliefie naskalnym widoczna jest główna postać, która depcze dwie mniejsze

postacie. Owe postacie leżą bezwładnie z wyciągniętymi na boki rękami, a włosy, podobnie

jak Lulubejowie ze Steli Zwycięstwa Naram-Sina, mają spięte w długie kucyki. Postać

maszerująca po nich jest zapewne władcą, który ich zwyciężył. Jej lewa noga znajduje się

stopień wyżej, co wyraża marsz pod górę. Postać ta ubrana jest w spódniczkę sięgającą do

kolan, a w pasie ma pięć poziomych linii, które mogą być przedstawieniem rodzaju pasa, bądź

oplecionego sznura. Władca ten uzbrojony jest w łuk trzymany w lewej, zgiętej na wysokości

piersi, ręce oraz topór trzymany w prawej, opuszczonej ręce. Oba nadgarstki zdobią

bransolety złożone z połączonych kółek. Tors jest obnażony oraz podkreślona jest jego

muskulatura. Szyję tego władcy zdobi szeroki naszyjnik przedstawiony w postaci pionowych

kresek, zaś w centralnej części z zachodzących na siebie kółek. Władca ten posiada długą,

dobrze i starannie uczesaną, falistą brodę. Nakrycie głowy przypomina noszone w okresie Ur

III (Breitrandkappe, znane najlepiej z przedstawień Gudei)73

. Istnieją sprzeczne stanowiska

na temat czy przedstawiony na reliefie władca to Naram-Sin, czy jego naśladowca z okresu

Ur III (Szulgi). Börker-Klähn przedstawia konkretne stanowiska.74

71

Hansen 2003: 204. 72

Edmonds 1925: 64. 73

Postgate, Roaf 1997: 152. 74

Börker-Klähn 1982: 137.

23

6. Głowa Sargona/Naram-Sina (il. 8)

Niniwa

wys. 36 cm

miedź arseniczna, wykonana techniką odlewu na wosk tracony

Iraq Museum, Bagdad, IM 11331

okres akadyjski

Głowa ta jest prawdopodobnie fragmentem wielkiego posągu przedstawiającej

akadyjskiego władcę. Zabytek ten jest istotny, ponieważ widoczne jest na nim wiele

szczegółów fryzury, z jaką przedstawiani byli akadyjscy królowie. Głowa tego władcy

posiada długą, wymodelowaną brodę, oraz starannie zawiązany z tyłu głowy królewski kok.

Wydaje się jakby był on obwiązany cienkim sznurkiem, bądź jednym z kosmyków włosów.

Przez czoło przechodzi przepaska, która być może też jest niezbędna do zawiązania koka.

Włosy na całej głowie są misternie ułożone. Początkowo głowa ta została uznana za

przedstawienie Sargona. Jednak nie da się tego stwierdzić z całą pewnością. Mogła ona

należeć także do posągu Naram-Sina, bądź innego władcy.75

7. Stela Rimusza (il.9, il.10)

Girsu, Mezopotamia

wys. 34 cm, szer. 28 cm

wapień

Luwr, Paryż, AO 2678

panowanie Rimusza (ca. 2278-2270 p.n.e.)

Z całej steli zachował się tylko niewielki trójkątny fragment, z widocznymi trzema

pasami rejestrów po każdej stronie, na których przedstawione są sceny walki. Widocznych

jest dziewięć postaci, które są zwyciężającymi Akadyjczykami, lecz żadnej z nich nie można

w stu procentach identyfikować jako władcy. Być może Rimusz to postać w środkowym

rejestrze strony B, która stoi w rozkroku, jedną nogą przydeptując leżącą postać, wyciągającą

75

Hansen 2003: 194.

24

do góry ręce w błagalnym geście. Leżąca postać ma brodę, a postać ją przydeptująca wyciąga

do przodu rękę i trzymaną w niej maczugą uderza w głowę tę leżącą. Szczegóły tej sceny są

niestety nieczytelne ponieważ ten fragment zabytku jest mocno uszkodzony i widoczny jest

tylko ślad po wypukłym reliefie na gładkim, nieuszkodzonym tle. Motyw uderzania maczuga

w głowę, broda uderzanej postaci oraz jej przydeptywanie – są to argumenty wskazujące, że

postać ta, to Rimusz.76

76

Hansen 2003: 202.

25

Interpretacja przedstawień władców akadyjskich

W tym rozdziale zostaną przedstawione cechy, które pozwalają nam wskazać postać

władcy na akadyjskich zabytkach. Są to cechy ubioru, ale także stylistyczne i kompozycyjne

sposoby wyróżnienia konkretnej postaci – króla. Władcę możemy rozpoznać dzięki temu, że

jego postać jest większa od pozostałych postaci, a także jest umieszczona w centralnej części

całego przedstawienia.77

Wyróżnia go też długa broda oraz włosy spięte w kok, bądź

rozpuszczone, ale pod rogatym hełmem. Władca też nosił ozdoby na nadgarstkach oraz na

szyi. Wyróżnić go można także na podstawie wykonywanych przez niego gestów i

przybieranych poz. Częstym jest motyw uderzania głównego wroga maczugą po głowie

(Sargon i Rimusz), a także deptania go (Naram-Sin).

Broda

Broda jest w ikonografii mezopotamskiej oznaką wysokiej godności. Noszą ją bóstwa,

władcy, wysocy rangą ludzie. Biorąc pod uwagę opisane w poprzednim rozdziale

przedstawienia akadyjskich władców, widać wyraźnie, że ich brody były długie i bardzo

starannie ułożone. Natomiast postacie na pieczęci skryby o imieniu Kalki, służącego brata

Sargona – Ubil-Esztara (il. 15), posiadają krótszy zarost. Z kolei brody bóstw na pieczęciach

akadyjskich (przykładowo il. 12) też są długie, lecz wyglądają na nie tak starannie uczesane.

Na wszystkich prezentowanych zabytkach akadyjscy królowie posiadają długie brody. Na

przykład na formie odlewniczej z wizerunkiem Naram-Sina siedzącego wraz z Isztar na

podeście, obok którego trzymani są na sznurze zarówno bogowie jak i pokonani przez Naram-

Sina śmiertelnicy.78

Postać króla na tym przedstawieniu również ma długą brodę, a także, taki

sam jak na Steli Zwycięstwa, rogaty hełm. W dolnej części tego zabytku widać także głowę

Naram-Sina z rogami, która jest fragmentem następnej sceny. Kolejnymi przykładami

77

Widoczne jest to tylko na Steli Zwycięstwa Naram-Sina, lecz przedstawienia na innych stelach też skłaniają do

takiej konkluzji. 78

Hansen 2003: 207.

26

władców z brodą są odciski pieczęci cylindrycznych z przedstawieniem ena z okresu

Uruk/Dżemdet Nasr (il. 14) oraz odcisk pieczęci Iszqi-Mari z Mari z okresu wczesno

dynastycznego (il. 13). Także Lugalzagesi przedstawiony w sieci Sargona na zabytku Sb 2 ma

długą brodę oraz długie włosy, które jednak nie są spięte w kok, a są rozpuszczone, co

znaczy, że był on królem, lecz tytuł ten utracił. Bujne brody mają także Naram-Sin na steli z

Pir Hussein, oraz władca przedstawiony na reliefie z Darband-i Gawr.

Jednak broda nie jest obowiązkowym atrybutem władcy. Znamy także przedstawienia

starosumeryjskie jak i nowosumeryjskie, na których władcy są gładko ogoleni, jak np.

Eannatum na Steli Sępów, czy najwyższa postać na Sztandarze z Ur. Jednak stałym

elementem wizerunku akadyjskich władców jest długa, starannie uczesana broda.

Kok

Bardziej klarowna jest kwestia królewskiego koka zrobionego z włosów.

Odpowiednio długie włosy zwijane były w kok, który następnie zabezpieczony był przepaską.

Tradycja ta znana jest od czasów pierwszych przedstawień władców. Król-kapłan z okresu

Uruk na steli ze sceną polowania na lwy (il. 16) ma z tyłu głowy kok, ale na jej czubku ma

prawdopodobnie rodzaj płaskiej czapeczki o niewielkim obwodzie, lecz możliwe, że nie jest

to czapeczka, a opaska obwiązana wokół głowy, bądź diadem lub zwinięty w kółko sznur.

Podobne przedstawienia widzimy na odciskach pieczęci z tego samego okresu (il. 14) – król-

kapłan w wielu różnych sytuacjach zawsze ma na głowie kok oraz niezidentyfikowaną

poziomą linię. W okresie wczesnodynastycznym władcy także nosili na głowach kok.

Potwierdza to ponownie przytoczona pieczęć Iszqi-Mari z Mari, a także Stela Sępów. Na obu

tych zabytkach władca posiada kok. Wydaje się, że mogła zmienić się trochę technika

wiązania koka, ponieważ na tych przedstawieniach jest on bardziej podłużny, a w środkowej

części spłaszczony, bądź nawet wklęśnięty (bardzo mocno spięty), jak u Iszqi-Mari. Z Mari

pochodzi także fragment muszlowej inkrustacji w postaci mężczyzny uzbrojonego w topór

oraz drugą nieznaną broń, który ma na głowie hełm oraz pod hełmem – kok. Zabytek ten

znany jest jako Wojownik z Mari (il. 18). Z tego okresu pochodzi także złoty hełm

Meskalamduga (il. 17), odkryty na nekropoli królewskiej w Ur. Na zabytku tym widać bardzo

wyraźnie w jaki sposób kok jest związany. Wyraźnie też oddziela się przepaska, która

27

zabezpiecza kok. Wyjątkiem jest Sztandar z Ur, na którym wszystkie przedstawione postacie,

o ile nie mają nakryć głowy, ukazane są bez włosów na głowie.

Akadyjscy władcy na wszystkich wojennych przedstawieniach, którzy nie mają

nakrycia głowy, mają zawiązany kok. Przypadki z nakryciem głowy to dwa przedstawienia

Naram-Sina w rogatym hełmie (Stela Zwycięstwa, forma odlewnicza), pod którym władca ten

ma długie rozpuszczone włosy, oraz jedno jego przedstawienie w stożkowatej czapce (Pir

Hussein), pod którą zresztą prawdopodobnie był umieszczony kok. Fryzurę tę widzimy także

na steli zwycięstwa Sargona oraz, bardzo dokładnie, na głowie z Niniwy. Na steli Sargona

podążające za nim postacie nie mają już tak bujnych włosów ani zarostu, co wyróżnia postać

króla. Kok na głowie z Niniwy jest inaczej zawiązany niż ten na hełmie Meskalamduga. Na

tym pierwszym zabytku kok jest bardziej okrągły, oraz jest owinięty cienkim sznurkiem przy

jego nasadzie, zaś opaska, która na hełmie Meskalamduga podtrzymywała tę fryzurę, w tym

przypadku wchodzi pod kok. Wynika stąd, że sposób wiązania koka zmieniał się z czasem, a

kok akadyjski był wiązany inną techniką niż wcześniejsze. Jego znaczenie jednak

pozostawało nadal takie samo – był wyznacznikiem godności królewskiej, bądź bardzo

wysokiego statusu.

Problematyczne z tym miejscu staja się dwa przedstawienia. Pierwsze to postać Ubil-

Esztara, brata Sargona, który na pieczęci jego skryby – Kalki, ma na głowie kok. Druga

problematyczna postać z kokiem to tzw. Wojownik z Mari. Koki obu z tych postaci są jednak

nie poziome, jak na głowie z Niniwy, a pionowe, tak jak na hełmie Meskalamduga. Kwestia

Wojownika z Mari jest mniej kłopotliwa, ze względu na jego wcześniejsze datowanie. Nie

wiemy co kok wtedy oznaczał. Być może wcale nie był atrybutem władcy. Warto jednak

zwrócić uwagę na sylwetkę owego Wojownika. W obu rękach trzyma on broń, a jego szata

przypomina strój z baraniego runa. Być może postać zwana Wojownikiem z Mari była

królem. Druga problematyczna postać to Ubil-Esztar. W poprzednim akapicie autor doszedł

do wniosku, że kok jest oznaką królewskiej godności. Być może trzeba to jednak rozszerzyć

do członków rodziny królewskiej. Brat Sargona wygląda prawie jak król - jest ubrany także w

baranie runo, podążają za nim jego słudzy - między innymi skryba Kalki, ma brodę i długie

włosy spięte w kok oraz w ręku trzyma broń.79

Jednak trzy elementy, które odróżniają go do

Sargona to krótsza broda, inny rodzaj koka oraz to, że jest równego wzrostu z postaciami po

79

Nigro 1998: 94.

28

obu jego stronach. Ponadto za Sargonem podąża postać trzymająca przedmiot interpretowany

jako parasol przeciwsłoneczny.80

Parasol

Przedmiot interpretowany jako parasol przeciwsłoneczny spotykamy tylko na jednym

zabytku z okresu akadyjskiego – na steli zwycięstwa Sargona. Jest on trzymany przez postać

idącą bezpośrednio za Sargonem. Dopiero za nią idą topornicy, uzbrojeni w akadyjskie topory

o szerokim ostrzu, stanowiący być może gwardię przyboczną króla. Analogiczne

przedstawienie to odcisk pieczęci Iszqi-Mari z Mari, gdzie za siedzącym królem również stoi

postać z parasolem. Parasol przeciwsłoneczny jest bardzo dobrym wyznacznikiem, który

wskazuje wyraźnie, że osoba znajdująca się pod nim, posiada bardzo wysoki status społeczny.

Parasol taki być może wyznaczał przestrzeń króla, lecz też po prostu dawał cień władcy.

Obecność parasola jest poświadczona na wielu asyryjskich przedstawieniach, m.in. Tiglat-

Pilesara III (il. 21), Asarhaddona i Sancheryba.81

Jeżeli zachodzi konieczność ochrony przed słońcem, znaczy to że władca znajduje się

gdzieś poza pałacem, i to przez dłuższy czas, nie tylko na przemarsz z jednego miejsca na

drugie. Niewykluczone, że poprzez taki parasol artysta chciał przekazać, że król był osobiście

na polu bitwy i ją obserwował, bądź nawet w niej dowodził.

Szata z baraniego runa

Jednym z bardzo ważnych elementów królewskiego stroju jest szata z baraniego runa.

W strój ten odziani byli władcy od okresu wczesnodynastycznego (Iszqi-Mari, Eannatum,

największa postać ze strony pokojowej Sztandaru z Ur, być może Wojownik z Mari) aż do

Sargona. Wydaje się jednak, że taki strój mogli nosić nie tylko władcy. Przykładowo mają go

na sobie także aż trzy postacie z pieczęci skryby Kalki (il. 15) – Ubil-Esztar oraz dwie

80

Braun-Holzinger 2007: 88. 81

Magen 1986: tab. 11, s. 37;

29

postacie interpretowane jako wysocy dygnitarze.82

Noszenie takiego stroju jest

wczesnodynastyczną tradycją, z którą zrywa Naram-Sin. Na Steli Zwycięstwa ubrany jest on

tylko w przepaskę sięgającą kolan, a jego tors jest częściowo, bądź całkiem obnażony.

Maczuga i łuk

Na wszystkich opisanych w tej pracy zabytkach władcy trzymają w ręku przynajmniej

jedną broń. Sargon trzyma w swym ręku, podobnie jak jego wczesnodynastyczni poprzednicy

(Iszqi-Mari, Eannatum), maczugę. Na steli zwycięstwa po prostu ją trzyma, zaś na steli z

siecią używa jej do zadania ciosu Lugalzagesiemu wystawiającemu z niej głowę.

Naram-Sin z kolei jest uzbrojony w dwie bronie – za pasem ma topór, zaś w rękach

trzyma osobno łuk i strzałę, co stanowi nowość. Wszyscy władcy do tej pory, tak Sargon jak i

ci z okresu wczesnodynastycznego uzbrojeni byli w maczugę, bądź buławę (zależnie od

interpretacji). Naram-Sin jest prekursorem takiego rodzaju przedstawień z nienapiętym

łukiem w ręku. Z okresu po dominacji akadyjskiej a także jeszcze z jej czasów, znamy wiele

przedstawień innych, często lokalnych możnowładców, zdecydowanie wzorowanych na Steli

Zwycięstwa.83

Znaczy to, że stela ta była doskonale znanym monumentem, bądź posiadała

wiele kopii, których niestety nie znamy.

Warto przybliżyć także samą problematykę przedstawionego łuku. Istnieją różne

stanowiska co do tego czy jest to łuk kompozytowy czy zwykły łuk. W opublikowanej w

1963 roku pracy Y. Yadin stwierdza, że z pewnością jest to łuk kompozytowy i jest to w

dodatku pierwsze poświadczone przedstawienie używania tej broni, powołując się głównie na

argument, że łuk Naram-Sina ma mocno wygięte końce.84

Z kolei w dużo nowszej pracy W.

Hamblin odnosi się krytycznie do tego stwierdzenia, powołując się na dużo szerszy zakres

źródeł i dokonując ich wieloaspektowego porównania.85

Nie rozstrzyga on jednoznacznie

kwestii rodzaju tego łuku i tego czy został on wynaleziony w okresie akadyjskim czy

wcześniej, albo później. Taki sam łuk posiada również jeden z żołnierzy na Steli Zwycięstwa.

82

Nigro 1998: 94. 83

Postgate, Roaf 1997: 150. 84

Yadin 1963: 47. 85

Hamblin 2006: 89.

30

Bransolety i naszyjniki

Noszenie biżuterii i różnego rodzaju ozdób jest wyznacznikiem bogactwa i statusu

noszącej je osoby. Bransolety i naszyjniki widoczne są na obu przedstawieniach Naram-Sina

(Stela Zwycięstwa, Pir Hussein) oraz na reliefie z Darband-i Gawr. Na przedstawieniach tych

nikt oprócz władców nie posiada biżuterii. Bransolety i naszyjniki noszone przez władców

mogły mieć też jakieś symboliczne znaczenie. Naszyjnik noszony przez Naram-Sina na Steli

Zwycięstwa był prawdopodobnie amuletem zapewniającym pomyślność i protekcję bóstw.86

Biżuteria jest drobnym szczegółem na przedstawieniach, który jednak może mieć istotne

znaczenie. Jest to kolejna cecha wyróżniająca postać władcy.

Rozmiar i centralne umieszczenie

Bardzo ważną cechą wyróżniającą postać władcy jest jej rozmiar. Na prawie

wszystkich przedstawieniach, na których występuje władca oraz inni śmiertelnicy, król jest

większy od pozostałych postaci. Na steli zwycięstwa Sargona władca przerasta innych tylko

pół głowy, lecz Naram-Sin na Steli Zwycięstwa jest już około dwa razy większy,87

a Sargon,

na steli poświęconej Isztar, jest rozmiarów gigantycznych w porównaniu do postaci

uwięzionych w sieci. Jest to jeden z podstawowych stylistycznych sposobów na wyróżnienie

najważniejszej postaci.

Na steli zwycięstwa Sargona, z powodu zniszczenia steli nie widzimy nóg postaci

dolnego rejestru. Dlatego dyskusyjne jest czy Sargon rzeczywiście jest większy, czy stoi na

rydwanie, przez co tylko wydaje się, że jest większy. Hipoteza ta powstała na podstawie tego,

że w dotychczasowej tradycji sztuki mezopotamskiej, dosyć często są przedstawiani ludzie na

rydwanach (Stela Sępów, sztandar z Ur). Zaś element, o którym mowa powyżej (por. s. 14),

którego interpretacja jest niejasna ze względu na zły stan zachowania zabytku, znajduje się na

wysokości piersi Sargona. Odpowiada to części rydwanu, gdyby był on analogiczny do tego

ze Steli Sępów. Fakt, że Sargon jest większy od pozostałych, może wynikać stąd, że stoi na

86

Winter 2000: 2578. 87

Hamblin 2006: 86.

31

platformie rydwanu, 88

bądź, co bardziej prawdopodobne, po prostu jego postać jest większa,

co byłoby elementem wyróżniającym Sargona. Jednak teza, że Sargon stoi na rydwanie,

wydaje mi się mało prawdopodobna. Stojący za Sargonem sługa, trzymający parasol

przeciwsłoneczny, jest już mniejszy od swojego władcy. Żeby trzymać nad nim parasol,

powinien znajdować się wraz z nim na tym rydwanie i obie postacie byłyby równe wzrostem.

Wtedy Sargon powinien być większy od swojego sługi, ale w takie sytuacji nie mieściłby się

już w rejestrze. Mówiąc prościej, przebijałby głową strop kompozycji. Dlatego uważam, że

postać Sargona może być większa albo z powodu konwencji przedstawiania władcy

większego niż pozostałe postacie, albo dlatego, że znajduje się na rydwanie. Obie możliwości,

w tym przypadku, naraz nie wchodzą w grę. Dlatego rozsądniejszym wydaje mi się to, że jego

postać jest większa, ponieważ było to zgodne z mezopotamskim sposobem przedstawiania

władców. Ponadto na ciekawy trop naprowadza E. Braun-Holzinger, twierdząc, że możliwym

jest, iż w zniszczonej części steli, pod maczugą Sargona, mogła być głowa pokonanego

władcy. Jest to motyw znany ze Steli Sępów oraz ze steli Sargona poświęconej bogini Isztar.

Co więcej byłoby to potwierdzeniem, że trzymany przedmiot jest bronią, a nie uchwytem

rydwanu.89

Jednak pozostaje to tylko domysłem.

Zazwyczaj władca jest także umieszczony w centralnej części kompozycji, bądź w

najbardziej wyeksponowanej części, jeśli nie znajduje się ona w centrum. Znów za przykład

może nam posłużyć Stela Zwycięstwa, na której Naram-Sin jest umieszczony dokładnie na

środku steli.90

Niestety możemy tylko przypuszczać jak było na innych stelach, ponieważ nie

zachowały się one w dostatecznie dużej części, by móc to z całą pewnością stwierdzić.

Istnieją jednak rekonstrukcje kształtu całych zabytków. Na podstawie rekonstrukcji steli z

siecią, w artykule Nigro,91

oceniać możemy, że postać Sargona również znajdowała się w

centralnej części swojej strony steli.

88

Hamblin 2006: 85. 89

Braun-Holzinger 2007: 89. 90

Na temat centralnego umieszczenia Naram-Sina oraz porównania tego do Sądu Ostatecznego Giotta, pisze I.

Winter 2000: 114. 91

Nigro 1998: 87.

32

Stylistyka oraz kompozycja stel

Opisane powyżej stele Sargona w bardzo dużym stopniu nawiązują do stylu

wczesnodynastycznego. Stanowią one płynne przejście z tej tradycji i sposobu prezentowania

władcy do nowego stylu akadyjskiego. Możliwe jest, że Sargon podkreślał swój związek z

kulturą Sumeru, używając motywów z tamtejszej sztuki monumentalnej, by zostać uznanym

za prawowitego władcę, nie zaś obcego najeźdźcę. Takie posunięcie niewątpliwie ułatwiało

utrzymanie kontroli nad tym regionem.92

Ponadto, fakt przejęcia roli Ningirsu na Steli Sępów

przez Sargona na jego własnej steli, jest pierwszym krokiem do podniesienia rangi

królewskiej, co później zostanie znacznie rozwinięte przez jego wnuka – Naram-Sina. Taki

był zapewne propagandowy przekaz omawianych zabytków.

Kompozycja Steli Zwycięstwa Naram-Sina łamie dotychczasowe wzorce obrazowania

wydarzeń zorganizowanych w poziomych rejestrach. Na steli Naram-Sina została podjęta

próba odwzorowania naturalnego, górskiego krajobrazu w postaci drzew oraz widocznego w

tle szczytu, co sprawia, że przedstawienie jest dynamiczne.93

Widoczna jest także postać

jednego z Lulubejów, która odwrócona jest do góry nogami, co zapewne wskazuje, iż spada

ona w przepaść. Umiejscowienie tego zwycięstwa w konkretnej, górskiej scenerii oznacza, że

bitwa rozegrała się w kraju Lulubejów, a akadyjska armia wkroczyła na ich terytorium.94

Scena prezentacji jeńców

Na stronach B oraz A steli zwycięstwa Sargona widoczna jest część sceny prezentacji,

na której naprzeciwko władcy i jego gwardii wiedzeni i prezentowani królowi są jeńcy

wojenni. Zwykle też jeden rejestr poświęcony jest w całości dla szeregu jeńców i żołnierzy

wykonujących ich egzekucję lub po prostu prowadzących ich przed sobą. Bardzo podobne

sceny widzimy na wojennej stronie Sztandaru z Ur czy na steli Rimusza. Elementy te

odnaleźć można nawet na wspominanej już pieczęci Iszqi-Mari z Mari, chociaż nie w

układzie poziomym. Postać, której jeńcy są prezentowani, staje się wyróżniona. Tylko jednej

postaci można prezentować jeńców i jest nią władca. To daje nam kolejny sposób, na

odróżnienie postaci władcy.

92

Nigro 1998: 87. 93

Hamblin 2006: 86. 94

Winter 2010b: 115.

33

Autodeifikacja Naram-Sina i motyw deptania

Naram-Sina wyróżnia także coś, co nie posiada wcześniejszych analogii. Uwagę

należy zwrócić na rogaty hełm. W tradycji sztuki mezopotamskiej rogi są symbolem

boskości. Tiarę z rogami posiadają na swoich przedstawieniach bóstwa, a ilość rogów zależna

jest od jego rangi. Ponadto to w imieniu bóstw królowie sprawowali swą władzę. Naram-Sin

sam ogłasza się bogiem stolicy swego imperium - miasta Agade95

i każe przedstawiać swój

wizerunek w taki sam sposób, jak przedstawia się bóstwa. Stał się w ten sposób wyłącznym

właścicielem tego miasta.96

Propagandowy przekaz tej autodeifikacji jest następujący:

osiągnięcia tego władcy są tak ogromne (dotarł przecież ze swą armią aż po krańce

ówczesnego świata), że aby ich dokonać trzeba być bogiem. Zwyczajny człowiek by takim

wyzwaniom nie podołał. Podkreślona muskulatura Naram-Sina być może jest wzorowana na

idealnym wizerunku herosa Gilgamesza, z którego być może Naram-Sin brał przykład i który

był wzorem dla jego przedstawień.97

Drugim sposobem wyrażenia ubóstwienia, choć już nie w tak oczywisty sposób, jest

motyw deptania pokonanych wrogów przez władcę. Do tej pory wrogowie byli deptani tylko

przez armię, jak na steli sępów, gdzie falanga Eannatuma maszeruje w zwartym szyku po

ciałach żołnierzy pokonanej Ummy, oraz na zachowanym niewielkim fragmencie steli

Rimusza (il. 9 i 10), na którym pokonany jest bardziej przydeptywany przez żołnierza niż

deptany. Z kolei motyw deptania przez określoną, nieanonimową postać, a nie przez

bezosobowych wojowników, znany był tylko we wcześniejszej gliptyce (il. 12). Aktu

deptania dokonywały walczące między sobą bóstwa98

(najczęściej deptane były bóstwa

górskie, co też ukazuje wrogie nastawienie mieszkańców Międzyrzecza do ludów

pochodzących z gór). Na steli zwycięstwa Naram-Sina, wrogów depcze przede wszystkim jej

główny bohater. Naśladownictwo bóstw widoczne jest więc nie tylko w samym motywie

deptania, ale też w tym, że pod stopami zwycięzcy znajdują się mieszkańcy gór. Motyw

deptania pokonanych wrogów przez Naram-Sina stał się obiektem do naśladowania dla wielu

późniejszych władców.99

Stela Zwycięstwa Naram-Sina wprowadza nową jakość do sztuki mezopotamskiej.

Zrywa z dotychczasowym rejestrowym układem przedstawień narracyjnych, a także ukazany

95

Postgate 2000: 401. 96

Franke 2000: 834. 97

Winter 2000: 2578. 98

Miglus 2008: 232. 99

Postgate, Roaf, 1997: 150.

34

jest precedens, gdzie władca uznaje się na bóstwo swojego państwa. Nie zmienia się jednak,

równie ważny dla władców rządzących i prowadzących swe podboje zarówno przed Naram-

Sinem jak i po nim – motyw zwycięstwa i gloryfikacji swoich dokonań.

Podsumowanie

Przedstawiony we wstępie problem, jak prezentowani byli akadyjscy władcy w

wojennej scenerii, nie ma jednej odpowiedzi. Można jednak dostrzec różne podobieństwa

oraz stałe motywy i elementy. Władcy, których pełnymi wizerunkami, dysponujemy to tylko

Sargon oraz Naram-Sin. Różnica między wizerunkiem każdego z nich na ich stelach

zwycięstwa jest bardzo duża. Niestety nie wiemy jak przedstawiani byli bracia - Rimusz i

Manisztusu, rządzący pomiędzy Sargonem, a Naram-Sinem.

Styl Sargona ściśle nawiązuje do tradycji wczesnodynastycznej. Możemy znaleźć

wiele podobieństw. Są to przede wszystkim elementy stroju i wyglądu samego władcy, jak

broda, kok, trzymana broń czy strój z baraniego runa, a także sposób kompozycji steli, czyli

układ narracyjny zawarty w poziomych rejestrach. Podobne są także gesty wykonywane przez

Sargona na steli z siecią, która również kompozycyjnie bardzo przypomina Stelę Sępów.

Także scena prezentacji, w której uczestniczy Sargon, zaczerpnięta jest z tradycji

wczesnodynastycznej. Nietypowym elementem na przedstawieniach z Sargonem jest parasol

przeciwsłoneczny. Postać niosąca go, jest bliżej króla niż jego przyboczni gwardziści. Drobna

różnica, która odróżnia Sargona od wczesnodynastycznych władców, to inny sposób

zawiązania królewskiego koka. Pamiętając o jednym z głównych celów wykuwania stel,

jakim było szerzenie propagandy, można wnioskować, że być może Sargon, będąc

uzurpatorem, chciał poprzez dostosowanie się do panującego stylu podkreślić, że jest zupełnie

prawowitym władcą.

Z panowania następnego władcy Imperium Akadyjskiego – Rimusza, znamy tylko

jeden, w dodatku niewielki, fragment steli. Można jednak stwierdzić dwie jego cechy.

Pierwsza to zachowany charakter układu przedstawień w rejestry; druga cecha to bardziej

realistyczny i dokładny, niż u Sargona, sposób przedstawiania postaci, dzięki czemu

kompozycja steli jest luźniejsza – jest więcej przestrzeni pomiędzy postaciami.

35

Niestety nie dysponujemy żadnym zabytkiem z wojennym wizerunkiem Manisztusu.

Nie wiemy zatem, czy w jego przedstawieniach widać już było oznaki przełomu, który

nastąpił za panowania Naram-Sina. Jego Stela Zwycięstwa łamie bowiem większość

wczesnodynastycznych wzorców. Po pierwsze kompozycja steli nie jest ułożona w rejestry, a

za to obecne są elementy krajobrazu, jak drzewa i góra, a postacie przedstawione na steli pną

się pod górę. Wszystko to nadaje kompozycji, nieznany dotąd, dynamizm. Zupełnie inny jest

też wygląd samego władcy. Niezmienna pozostała tylko długa broda, zaś zmienił się ubiór -

skromną przepaskę sięgającą kolan, inna jest trzymana broń – zamiast maczugi, Naram-Sin

trzyma łuk, strzałę oraz topór. Władca ten nie ma także koka, lecz zamiast tego na jego głowie

znajduje się hełm z rogami, który wyraża boski status tego władcy. Jest to precedens w

dziejach. Żaden władca do tej pory nie ośmielił ustanowić bóstwem samego siebie. Pamiętać

jednak cały czas należy, jak bardzo w przedstawieniach umieszczanych na stelach liczyła się

propaganda. Naram-Sin jest także prekursorem w używaniu motywu deptania pokonanych w

oficjalnej sztuce. Inspirację ze Steli Zwycięstwa czerpali twórcy wielu naskalnych reliefów.

Stałym elementem, zarówno na stelach Sargona, jak i na stelach Naram-Sina jest

centralne umieszczenie władcy oraz jego wielkość w stosunku do pozostałych postaci.

Sargon, co prawda na swojej steli zwycięstwa znajduje się przy jej krawędzi, lecz jej

kompozycja oraz przedstawienie sceny prezentacji wskazują, że w oryginale Sargon zapewne

nie znajdował się przy krawędzi. Jednak widoczna jest znacząca różnica pomiędzy

przedstawieniami Sargona i Naram-Sina, oraz bardzo mało podobieństw. Być może wyraża to

dążenie Naram-Sina do wyrównania a nawet przewyższenia osiągnięć dziada, które

zdominowało dużą część panowania Naram-Sina.

Na podstawie wizerunku akadyjskich władców otrzymanego z omówionych w tej

pracy stel, odnoszę wrażenie, że byli oni bardzo wojowniczy. Imperium przez nich

zbudowane było pierwszym tak wielkim w dziejach. Nie mogli oni czerpać z doświadczeń

wcześniejszych imperiów. Stanowiło to jak gdyby przetarcie nowego szlaku. Dlatego trzeba

spojrzeć ze zrozumieniem na przesadną potęgę, samouwielbienie oraz przepych, którymi

emanują stele i nie widzieć w tym tylko planowej propagandy, lecz także dumę i

ukontentowanie z własnego dzieła.

36

Bibliografia

Börker-Klähn, Jutta,

1982, Altvorderasiatische Bildstelen und Vergleichbare Felsreliefs, Mainz am Rhein

Braun-Holzinger, Eva A.,

2007, Das Herrscherbild in Mesopotamien und Elam. Spätes 4. bis frühes 2. Jt. v.

Chr., Münster

Edmonds, C. J.,

1925, Two Ancient Monuments in Southern Kurdistan, The Geographical Journal vol.

65, no. 1 (Jan., 1925), s. 63-64

Franke, Sabina,

2000, Kings of Akkad: Sargon and Naram-Sin, w: Sasson J. ed., Civilizations of the

Ancient Near East, New York, s. 831-841

Frayne, Douglas R.,

1993, Sargonic and Gutian Periods (2334-2113 BC) (The Royal Inscriptions of

Mesopotamia. Early Periods, vol. 2), Toronto-Buffalo-London

Hamblin, William J.,

2006, Warfare in the Ancient Near East to 1600 BC. Holy Warriors In the Dawn of

History, New York

Hansen, Donald P.

2003, Art of the Akkadian Dynasty, w: Aruz J. ed., Art of the first Cities, the Thrid

Millenium B.C. from the Mediterranean to the Indus, New York

Magen, Ursula,

1986, Assyrische Königsdarstellungen – Aspekte der Herrschaft, Mainz am Rhein

37

Miglus, Peter,

2008, Kings go into Battle. Representations of the Mesopotamian Ruler as a Warrior,

w: Les Armees du Proche-Orient ancien (III-I mill. av. J.-C.), ed. Philippe Abrahami

et Laura Battini, Lyon, s. 231-246

Nigro, Lorenzo

1998, The Two Steles od Sargon: Iconology and visual Propaganda at the Beginning

of Royal Akkadian Relief, Iraq LX (1998), s. 85-102

Postgate, J. Nicholas; Roaf, Michael D.

1997, The Sheikhan Relief, Al-Rafidan vol. XVIII, s. 143-160

Postgate, J. Nicholas

2000, Royal Ideology and State Administration in Sumer and Akkad, w: Sasson J. ed.,

Civilizations of the Ancient Near East, New York, s. 395-411

Roux, Georges,

1998, Mezopotamia, Warszawa

Van de Mieroop, Marc,

2008, Historia starożytnego Bliskiego Wschodu ok. 3000-323 p.n.e., Kraków

Westenholz, Aage,

1999, The Old Akkadian Period: History and Culture, w: Sallaberger W.,

Mesopotamien. Akkade-Zeit und Ur III-Zeit, Freiburg

Winter, Irene,

2000, Aesthetics in Ancient Mesopotamian Art, w: Sasson J. ed., Civilizations of the

Ancient Near East, New York, s. 2569-2580

2010a, How tall was Naram-Sin’s Victory Stele? Speculation on the broken bottom, w:

Winter I. ed., On art in the ancient Near East, vol. II, Leiden-Boston, s. 133-149

38

2010b, Tree(s) on the mountain: landscape and territory on the Victory Stele of

Naram-Sin of Agade, w: Winter I. ed., On art. in the ancient Near East, vol. II,

Leiden-Boston, s. 109-131

2004, The Conquest of Space in time: three suns on the Victory Stele of Naram-Sin, w:

Dercksen J. G. ed., Assyria and beyond: studies presented to Mogens Trolle Larsen,

Leiden, s. 607-628

Yadin, Yigael,

1963, The Art of Warfare in Biblical Lands, in Light of Archaeological Study, vol. 1,

Jerusalem

39

Spis i źródła ilustracji

Ilustracja 1. Fragment steli zwycięstwa Sargona,

(Eva A. Braun-Holzinger, Das Herrscherbild In Mesopotamien und Elam. Spätes 4. bis frühes 2. Jt. v.

Chr., Münster, 2007, taf. 37, AKK 1) ....................................................................................................42

Ilustracja 2. Przerys ze steli zwycięstwa Sargona,

(Lorenzo Nigro, The Two Steles od Sargon: Iconology and visual Propaganda at the Beginning of

Royal Akkadian Relief, Iraq LX (1998), fig. 8, s. 92) ............................................................................43

Ilustracja 3. Fragment steli, Sb 3,

(oficjalna strona internetowa muzeum w Luwrze)100

.............................................................................44

Ilustracja 4. Przerys ze steli Sargona poświęconej bogini Isztar,

(Lorenzo Nigro, The Two Steles od Sargon: Iconology and visual Propaganda at the Beginning of

Royal Akkadian Relief, Iraq LX (1998), fig. 1, s. 86.) ............................................................................45

Ilustracja 5. Stela zwycięstwa Naram-Sina,


Chr., Münster, 2007, taf. 42, AKK 8) ....................................................................................................46

Ilustracja 6. Stela Naram-Sina z Pir Hussein,


Chr., Münster, 2007, taf. 46, AKK 14) ..................................................................................................47

100

http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_image.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673471122&CURREN

T_LLV_ILLUSTRATION%3C%3Ecnt_id=10134198673471122&CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=

10134198673226467&FOLDER%3C%3Efolder_id=9852723696500857&bmLocale=en&&newWidth==624&

&newHeight==810

40

Ilustracja 7. Przerys z reliefu skalnego w Darband-i Gawr,

(Nicholas Postgate; Michael Roaf, The Sheikhan Relief, Al-Rafidan vol. XVIII, 1997, fig.5,

s.151)………..…..………………………………………………………………………...…..48

Ilustracja 8. Głowa Sargona/Naram-Sina,



Ilustracja 9. Fragment steli Rimusza, strona A,



Ilustracja 10. Fragment steli Rimusza, strona B,



Ilustracja 11. Fragment formy odlewniczej z wizerunkiem Naram-Sina,

(Joan Aruz ed., Art of the first Cities, the Thrid Millenium B.C. from the Mediterranean to the Indus,

New York, 2003, s. 206, cat. no. 133) ....................................................................................................52

Ilustracja 12. Odcisk pieczęci z przedstawieniem walczących bóstw z Kisz, okres akadyjski,

(Peter Miglus, Kings go into Battle. Representations of the Mesopotamian Ruler as a Warrior, w: Les

Armees du Proche-Orient ancien (III-I mill. av. J.-C.), ed. Philippe Abrahami et Laura Battini, Lyon,

2008, fig. 8, s. 241) .................................................................................................................................53

Ilustracja 13. Odcisk pieczęci Iszqi-Mari z Mari, okres wczesnodynastyczny,


Chr., Münster, 2007, taf. 28, FD 24) .....................................................................................................53

Ilustracja 14. Odciski pieczęci z okresu Uruk/Dżemdet Nasr,


Chr., Münster, 2007, taf. 12, FS 17, FS 18, FS 19, FS 25) ...................................................................54

41

Ilustracja 15. Odcisk pieczęci skryby Kalki,



Ilustracja 16. Stela ze sceną polowania na lwy z Uruk,


Chr., Münster, 2007, taf. 5, FS 4)………………………………………………………………….......56

Ilustracja 17. Złoty hełm Meskalamduga z Ur,

(Joan Aruz ed., Art of the first Cities, the Thrid Millenium B.C. from the Mediterranean to the Indus,

New York, 2003, s. 206, cat. no. 133)…………………………………………………………………57

Ilustracja 18. Inkrustacja w formie Wojownika z Mari,


Chr., Münster, 2007, taf. 19, FD 31)…………………………...……………...........................……....58

Ilustracja 19. Przerys ze strony C steli zwycięstwa Sargona,

(Lorenzo Nigro, The Two Steles od Sargon: Iconology and visual Propaganda at the

Beginning of Royal Akkadian Relief, Iraq LX (1998), fig. 12, s. 97)…..…….………………59

Ilustracja 20. Rekonstrukcja Steli Zwycięstwa Naram-Sina,

(Irene Winter, How tall was Naram-Sin’s Victory Stele? Speculation on the broken bottom, w:

Winter I. ed., On art. in the ancient Near East, vol. II, Leiden-Boston, 2010, fig. 4, s. 143 –

za: Börker-Klähn 1982, il. 26k)…………………………….……..…..……..……………… 60

Ilustracja 21. Tiglat-Pilesar III pod parasolem, relief ścienny,

(Ursula Magen, Assyrische Königsdarstellungen – Aspekte der Herrschaft, Mainz am Rhein,

1986, taf. 17, 2) ………………………………………………………………………………61

42

Ilustracje

Ilustracja 1. Fragment steli zwycięstwa Sargona

43

Ilustracja 2. Przerys ze steli zwycięstwa Sargona

44

Ilustracja 3. Fragment steli, Sb 3

45

Ilustracja 4. Przerys ze steli Sargona poświęconej bogini Isztar

46

Ilustracja 5. Stela zwycięstwa Naram-Sina

47

Ilustracja 6. Stela Naram-Sina z Pir Hussein

48

Ilustracja 7. Przerys z reliefu skalnego w Darband-i Gawr

49

Ilustracja 8. Głowa Sargona/Naram-Sina,

50

Ilustracja 9. Fragment steli Rimusza, strona A

51

Ilustracja 10. Fragment steli Rimusza, strona B

52

Ilustracja 11. Fragment formy odlewniczej z wizerunkiem Naram-Sina

53

Ilustracja 12. Odcisk pieczęci z przedstawieniem walczących bóstw z Kisz, okres akadyjski

Ilustracja 13. Odcisk pieczęci Iszqi-Mari z Mari, okres wczesnodynastyczny

54

Ilustracja 14. Odciski pieczęci z okresu Uruk/Dżemdet Nasr

55

Ilustracja 15. Odcisk pieczęci skryby Kalki

56

Ilustracja 16. Stela ze sceną polowania na lwy z Uruk

57

Ilustracja 17. Złoty hełm Meskalamduga z Ur

58

Ilustracja 18. Inkrustacja w formie Wojownika z Mari

59

Ilustracja 19. Przerys ze strony C steli zwycięstwa Sargona.

60

Ilustracja 20. Rekonstrukcja Steli Zwycięstwa Naram-Sina

61

Ilustracja 21. Tiglat-Pilesar III pod parasolem, relief ścienny

Documents

Praca licencjacka - Krzysztof Kiersnowski