Embed Size (px)
Citation preview
PROGRAM
PRAĆENJA, PREVENCIJE I LIJEČENJA DEMOBILISANIH
BRANILACA I ČLANOVA NJIHOVIH PORODICA OD
POSTTRAUMATSKOG STRESNOG POREMEĆAJA - PTSP
U KANTONU SARAJEVO
2008 - 2012
Bosna i HercegovinaFederacija Bosne i HercegovineKanton SarajevoMinistarstvo zdravstva Kantona Sarajevo
1
Bosna i Hercegovina Federacija Bosne i Hercegovine
Kanton Sarajevo Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo
PROGRAM PRAĆENJA, PREVENCIJE I LIJEČENJA DEMOBILISANIH BRANILACA I ČLANOVA NJIHOVIH PORODICA OD POSTTRAUMATSKOG STRESNOG POREMEĆAJA ‐ PTSP U KANTONU SARAJEVO
2008‐2012
Sarajevo, 2008.
2
Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo
Stručni tim za izradu i implementaciju Programa praćenja, prevencije i liječenja demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica od PTSP‐a u Kantonu Sarajevo
Uređivački savjet: Prim. dr Mustafa Cuplov,
Mr. sci prim. dr Nermana Mehić‐Basara, Dr Emina Kurtagić‐Pepić, Prim. Mr. ph Edina Stević
Članovi stručnog tima‐ autori: Mr. sci prim. dr Nermana Mehić‐Basara
Mr. sci prim. dr Senadin Ljubović Brigadir Zemir Sinanović Magistar sociologije
Prim. dr Aida Hadžibajrić Prim. dr Muhamed Hasanbegović
Dr Emina Kurtagić‐Pepić
Tehnički sekretar:
Šejla Brković
Tehničko uređenje: Dubravko Vaniček
Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo Reisa Džemaludina Čauševića br. 1
71000 Sarajevo, BiH +387 (0) 33 562‐104 www.ks.gov.ba
3
Sadržaj
str.
O Predgovor O Uvod ..................................................................................................................... 7 O Podaci o demobilisanim braniocima u Kantonu Sarajevo ................................... 8 O O PTSP‐u i psihološkoj ratnoj traumi ................................................................... 9 O Prevencija porodične transmisije PTSP‐a ........................................................... 11 O PTSP i druge bolesti ........................................................................................... 13 O Liječenje posttraumatskog stresnog poremećaja .............................................. 14 O Sistem organizacije zdravstvenih službi za tretman mentalnih poremećaja u Kantonu Sarajevo ........................................................................ 17 O Strateški ciljevi programa .................................................................................. 19 O Glavni ciljevi programa ...................................................................................... 20 O Specifični ciljevi programa ................................................................................. 21 O Sadržaj programa ............................................................................................... 22 O Primarna prevencija ........................................................................................... 22 O Sekundarna prevencija ....................................................................................... 25 O Tercijarna prevencija .......................................................................................... 27 O Istraživanje, monitoring i evaluacija ................................................................... 29 O Akcioni plan programa ....................................................................................... 30 O Preporuke ........................................................................................................... 33 O Zaključak ............................................................................................................ 33 O Budžet ................................................................................................................ 33 O Literatura ............................................................................................................ 34 O Prilozi ................................................................................................................. 35 O Međunarodna klasifikacija bolesti i srodnih zdravstvenih problema deseta revizija (MKB‐10) ..................................................................................... 35 O Aktuelni propisi iz oblasti boračko‐invalidske zaštite ........................................ 36 O Lista CMZ‐a i drugih zdravstvenih institucija ...................................................... 37 O Nevladine organizacije za psihosocijalnu podršku ............................................. 38 .
4
“Program praćenja, prevencije i liječenja demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica od PTSP‐a u Kantonu Sarajevo 2008‐2012.godine” je usvojen
dana 03.09.2008. godine, na 76. sjednici Vlade Kantona Sarajevo.
5
Predgovor
Neprocjenjiv je broj osoba danas koje pate od posljedica stresa, a prema procjenama Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) trenutno postoji preko 50 miliona žrtava rata u svijetu. Najljepši primjeri ljudske humanosti i najgori primjeri ljudske svireposti viđeni istovremeno na jednom mjestu u nedavnom ratu u BiH su pokazali šta čovjek čovjeku može biti. Život pod opsadom, samo je u Sarajevu proizveo masovnu psihološku traumu svih njegovih građana. Poslijeratne štete zbog oštećenja mentalnog zdravlja stavnovništa u BiH ogledaju se u 1.750.000 osoba koje imaju neki sa stresom povezani psihički poremećaj.
PTSP, kao neminovna posljedica rata sve je više prisutan u populaciji demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica. Zdravstvena zaštita ove kategorije stanovništva u smislu mjera i aktivnosti za sprječavanje i suzbijanje bolesti i povreda, te njihovih posljedica, regulisana je Zakonom o zdravstvenoj zaštiti saglasno članu 16. tačka 4. („Službene novine FBiH“ broj 29/97).
Da bi se utvrdila stopa obolijevanja, odnosno incidenca i prevalenca ove bolesti, kako u ratnom tako i poslijeratnom periodu, te poduzele mjere liječenja oboljelih, Ministar zdravstva Kantona Sarajevo imenovao je Stručni tim za izradu i implementaciju „Programa praćenja, prevencije i liječenja demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica od PTSP u Kantonu Sarajevo“.
Stručni tim
6
7
Uvod
Stres je sastavni dio života čovjeka još od njegovog postanka. Uzroci nastanka su različiti, a mogu biti vezani za svakodnevne životne događaje sa jedne strane, a sa druge strane za prirodne nesreće i katastrofe ili nesreće izazavane ljudskim faktorom. Ovdje se pored nehotičnih misli i na namjerne u koje svakako spadaju ratovi i različiti konflikti.
Bilo o kojem uzroku nastanka stresa da se radi, stres iznad uobičajenog ljudskog iskustva izaziva slične simptome, a posljedice po čovjeka su veoma teške i opasne. Prema izvještaju SZO danas u svijetu 450 miliona ljudi boluje od nekog mentalnog ili neurološkog poremećaja ili od problema koji su u vezi sa zloupotrebom alkohola ili droga. Mnogi od ovih poremećaja su izazvani dejstvom stresora koji su iznad uobičajenog ljudskog iskustva. Čak 10 – 20 miliona ljudi godišnje pokuša da izvrši samoubistvo, a 1 milion u tome i uspije, dok 121 milion ljudi boluje od depresije. Ako se tome dodaju i poremećaji vezani za zloupotrebu alkohola i droga onda se može reći da je generalno, mentalno zdravlje ljudi danas izrazito ugroženo.
U brutalnom ratu koji se vodio u Bosni i Hercegovini od 1992 – 1995 g., zemlja je doživjela neviđena razaranja, a ljudi su bili izloženi najraznovrsnijim oblicima psihološke traume. Svakodnevnim granatiranjem samo je u Sarajevu ubijeno 11 000 građana od kojih je i 1600 djece.
Višegodišnji život pod opsadom, ugrožavanje osnovnih životnih potreba, svakodnevno granatiranje, ubijanje i ranjavanje, izazvali su različite psihičke poremećaje koji se psihološko‐psihijatrijskim riječnikom nazivaju posttraumatski stresni poremećaj.
Važno je istaći da se radi o veoma ozbiljnom psihičkom poremećaju koji toliko može oštetiti psihičke funkcije čovjeka da on nije u stanju da normalno misli, da se normalno osjeća i da normalno živi.
8
Podaci o demobilisanim braniocima u Kantonu Sarajevo
Prema podacima Ministarstva za boračka pitanja KS i Saveza demobilisanih boraca, ova kategorija stanovništva u Kantonu Sarajevo broji 50.000 – 55.000, a njih 37.000 su članovi udruženja Saveza demobilisanih boraca. Među njima je 10.500 ratnih vojnih invalida, oko 1.000 amputiraca i 76 paraplegičara.
Prema nekim indirektnim i/ili direktnim pokazateljima, procjenjuje se da svaki peti demobilisani borac ima simptome posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP), dok je broj onih koji imaju neki sa stresom povezani psihički poremećaj mnogo veći. S druge strane u evidenciji Zavoda za zapošljavanje Kantona Sarajevo nalazi se 11.800 demobilisanih branilaca, a prema nekim procjenama ovaj broj je i veći. Najveći broj demobilisanih branilaca su nažalost nezaposleni i niskog socijalno ekonomskog statusa što dodatno pogoršava njihovo zdravstveno stanje.
9
O PTSP‐u i psihološkoj ratnoj traumi (uzroci i simptomi)
PTSP je intenzivna prolongirana reakcija na stresni događaj. Smatra se da će 1/3 populacije, koja je izložena različitim traumatskim događajima, kasnije ispoljavati simptome PTSP‐a. Prevalencija varira zavisno od istraživanja različitih populacija i primjene različitih dijagnostičkih kriterija. U općoj populaciji prevalenca se kreće od 1‐14%. Incidencija PTSP‐a raste sa jačinom stresa. Prevalencija PTSP‐a za rizične skupine kao što su ratni veterani i žrtve kriminalnog nasilja kreće se od 3‐58%. Stopa nakon prirodnih katastrofa iznosi od 28‐59%, a kod žrtava silovanja je najviša i kreće se od 57‐80%.
Osnovni etiološki faktor je stresni događaj ili situacija izuzetno opasne ili kobne prirode, koja je izvan područja uobičajenog ljudskog iskustva. Dugotrajna izloženost stresnoj situaciji (npr. logoraši, ratni zarobljenici) gotovo redovno izaziva PTSP. Stresori mogu biti različiti: teške nezgode, prirodne katasrofe, kriminalni napadi, nasilje u kući i obitelji, fizičko zlostavljanje ili ozbiljno zanemarivanje u djetinjstvu, trauma povezana sa obavljanjem rizičnih zanimanja i svjedok traumatskog događaja. Stresor mora biti ekstreman događaj koji uključuje stvarnu smrt ili prijetnju smrću, ozbiljnu povredu, silovanje i sl.
Uz vrstu i jačinu stresora u interakciji su i drugi faktori kao što su struktura ličnosti stresom zahvaćene osobe i socijalna sredina u kojoj se trauma dogodila i u kojoj traumatizirani živi. Pozitivan stav prema žrtvi traume ima protektivnu ulogu, a negativan stav društva, porodice ili prijatelja može pogoršati psihičko stanje psihotraumatiziranog. Simptomi PTSP‐a su kombinacija bioloških i psiholoških faktora. Stres izaziva hiperaktivnost autonomnog nervnog sistema. Ako je stres ekstreman ili konstantan simptomi hiperaktivnosti, ubrzanog rada srca, pojačane respiracije, znojenja, napetosti mišića, nesanice i povišene anksioznosti postaju značajni za prolongiranje simptoma PTSP‐a.
Simptomi i potpuno razvijena klinička slika PTSP‐a može se javiti odmah nakon stresnog događaja ili ubrzo nakon njega, ali i mnogo godina nakon traume.
Najznačajnija karakteristika PTSP‐a je stalno ponovno doživljavanje traumatskog događaja. Obično se nameću, bez poticaja iz okoline, mučna i neželjena sjećanja na traumatski događaj, koja su praćena burnom emocionalnom reakcijom. Nekada se javljaju mučni snovi koji ometaju san. Bolesnik može traumatski događaj ponovo proživljavati. Za to su primjeri iluzije, halucinacije i disocijativne (flashback) epizode.
Bolesnik nastoji izbjegavati misli i osjećanja vezana za traumu ili aktivnosti i situacije koje podsjećaju na traumu. Može se javiti i nemogućnost sjećanja (psihogena amnezija), osjećaj odvojenosti, otuđenosti (npr. nesposobnost za
10
osjećaj ljubavi) ili osjećaj uskraćene budućnosti ( ne očekuje da bi mogao ostvariti karijeru, brak, obitelj, dug život).
Javljaju se simptomi pojačane pobuđenosti koji nisu postojali prije traumatskog doživljaja. Zbog izloženosti događajima koji simboliziraju traumatski događaj javljaju se smetnje sna, prekomjerna napetost i preosjetljivost, smetnje koncentracije, hipervigilnost, reakcija pretjeranog straha, vegetativne reakcije, te agresivno reagovanje različitog intenziteta.
Osim opisanih simptoma mogu biti prisutni i drugi kao anksioznost sa tremorom i nemirom koji mogu predstavljati osnovu za nastajanje ovisnosti o alkoholu i drogama. Osjećaj krivnje, srama, progresije depresivnih osjećaja mogu dovesti do suicida. Maligni oblik PTSP‐a kod ratnih veterana karakteriziran je nasilnim, eksplozivnim ponašanjem, socijalnom izolacijom, gnušanjem prema samome sebi i perzistentnim ponovnim doživljavanjem ratne traume. Mogu se javiti i simptomi organskog psihosindroma kao što su poteškoće pamćenja, koncentracije, emocionalne labilnosti, te somatske tegobe kao što su glavobolja, bol u prsima, vrtoglavica, impotencija, a nisu rijetki i napadi panike.
11
Prevencija porodične transmisije PTSP‐a
Nažalost, posljedice psihološke traume ne odražavaju se samo na neposrednoj psihološkoj žrtvi, nego se one, po pravilu, ispoljavaju i u njenom neposrednom okruženju, a prije svega u porodici.
Zbog izmijenjenog ponašanja koje osoba sa simptomima posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP) ispoljava značajno trpe članovi njegove porodice, što dovodi do poremećaja ukupne porodične atmosfere i na taj način do sekundarne traumatizacije najranjivijih članova porodice (nerijetko i kompletne).
Drugim riječima, osoba sa simptomima PTSP‐a izrazito je preosjetljiva i razdražljiva, sa čestim nekontrolisanim izlivima bijesa (bijes može poprimiti i rušilačke razmjere), tako da članovi porodice žive u stalnoj neizvijesnosti i strahu od ponovljenih nekontrolisanih reakcija oboljelog člana, kada su oni najčešće objekt te agresije.
Istovremeno, takva osoba nekonzistentna je u relacijama sa svojim najbližim, te one osciliraju od intenzivnog vezivanja, pa sve do gotovo zastrašujućeg povlačenja. U takvoj situaciji članovi porodice, i pored najbolje volje, ne znaju kako da se postave i reaguju, što ih čini nesigurnim, napetim i sve bespomoćnijim.
Osobe sa simptomima PTSP‐a gotovo i ne znaju što znači osjećati psihički mir i ugodnost, a njihove emocionalne reakcije su otupjele i obamrle i skoro im je prestao interes za bilo kakva životna zadovoljstva i radosti.
Iz svega navedenog, nesporno je da većina oboljelih od PTSP‐a kreira vrlo nepovoljnu i često morbidnu atmosferu u porodici, što može imati teške posljedice za njene članove, a povratno izuzetno nepovoljno djelovati i na samu oboljelu osobu.
Složenost ovog problema biva još očiglednija ako se uzme u obzir nepobitna činjenica da od odnosa i brige članova porodice osobe sa PTSP‐om najviše zavisi ishod tog stresom uslovljenog poremećaja.
Tako se praktično dolazi u situaciju „začaranog kruga“, jer osoba sa simptomima PTSP‐a značajno „truje“ ukupnu porodičnu atmosferu, a od te atmosfere i pomoći članova porodice praktično zavisi njihova daljnja sudbina. Treba napomenuti da su posebno vulnerabilne određene kategorije članova porodica, a istraživanja su pokazala da najteže posljedice ima populacija adolescenata.
Živeći u takvoj atmosferi oni sve više imaju problema sa formiranjem vlastitog identiteta; teško se mogu na vrijeme i adekvatno odvojiti od svoje primarne porodice, jer su još uvijek veoma vezani za nju, te tako sve nepotpunije i teže testiraju socijalnu situaciju i uklapaju se u nju.
12
Zato nije iznenađujuće i neočekivano da se upravo iz ovakvih porodica regrutuje značajan broj mladih osoba sa znacima socijalno neprilagođenog ponašanja (delinkvencija, zloupotreba psihoaktivnih supstanci, emocionalno nezrelo i konfliktogeno ponašanje).
Kako presjeći ovaj „začarani krug“?
Taj zadatak veoma je složen i zahtjevan, ali osnovni cilj bilo kojeg terapijskog programa svakako je da se oboljeli od PTSP‐a tretira u neraskidivoj vezi sa članovima svoje porodice i da se članovima porodice kontinuirano mora pružati psihološka i socijalna potpora.
Kod članova porodice mora se brižljivo raditi na povećanju tolerancije prema neželjenom ponašanju oboljelog člana i istovremenom razvijanju zrelijih i produktivnijih načina suočavanja sa novonastalom situacijom. Treba im uvjerljivo pokazati da se neželjeno ponašanje može popraviti i promijeniti i da je njihova uloga u tome od ogromnog (možda i presudnog) značaja. U suprotnom, problem se multiplicira sa mogućim vrlo nepovoljnim, pa i tragičnim posljedicama.
Razumljivo, osobu sa simptomima PTSP‐a treba na vrijeme početi liječiti i preduzeti optimalne i kontinuirane terapijske i rehabilitacione procedure, a na široj društvenoj zajednici svakako je da tim osobama pomogne da povrate teško poljuljanu sigurnost, ugled i dostojanstvo, što je preduslov za koliko – toliko uspješno ublažavanje tegoba.
Istovremeno, članovi terapijskog tima trebaju sa oboljelim strpljivo raditi na ponovnoj izgradnji vlastite kontrole i stalno ih uvjeravati da u njima još uvijek postoji dovoljno bioloških i psiholoških resursa i kapaciteta koji će im omogućiti da ponovo ovladaju svojim postupcima i adekvatno ih kontrolišu.
Samo kontinuiranom aktivnošću svih odgovornih institucija društvene zajednice, porodice oboljelog, ukupne zdravstvene službe, te na vrijeme provedenih psihijatrijsko – psiholoških terapijskih procedura, može se spriječiti da posttraumatski stresni poremećaj, koji često na individualnom planu ima razorne posljedice, ne metastazira i u porodicu, te tako stvori težak problem za naredne generacije.
13
PTSP i druge bolesti
Branioci koji su preživljavali teške traume, osim PTSP‐a mogu imati i druge psihičke poremećaje koji se dijagnostikuju kao komorbidni. Najčešći popratni psihički poremećaji uz PTSP su depresija, fobični, anksiozni, panični, opsesivni, kompulzivni, disocijativni poremećaj, organski mentalni poremećaji, ovisnost o psihoaktivnim supstancama, zloupotreba alkohola, poremećaj ličnosti, te nerjetko i psihotični poremećaj. U dogotrajnom procesu međusobnog uticaja dvojne simptomatologije, efekti predominacije jednog poremećaja nad drugim se mijenjaju u različitim fazama bolesti. Zbog toga, traumatski doživljaj može potencirati ili reaktivirati već ranije postojeći psihički poremećaj. Nerijetko se ova slika komplikuje sa rentnom (kompenzacijskom) neurozom što predstavlja značajan diferencijalno dijagnostički problem.
14
Liječenje posttraumatskog stresnog poremećaja
Liječenje posttraumatskog stresnog poremećaja (ublažavanje duševnih i tjelesnih tegoba, te poboljšanje opšte životne funkcionalnosti) veoma je složeno, neizvjesno i zahtjeva veliki profesionalni i emocionalni napor svih onih koji učestvuju u terapijskom procesu.
Posebnu težinu svakako ima situacija kada je istovremeno obolio veliki broj osoba, što je nažalost slučaj u našoj državi nakon brutalne agresije, te masovne i raznovrsne psihotraumatizacije ogromnog broja stanovnika.
Svakom pojedincu, koji pati od dugoročnih posljedica psihološke traume, terapijski treba pristupiti na individualan način, vodeći računa o karakteru njegovog psihotraumatskog iskustva, životnoj dobi, obrazovnom nivou, porodičnoj, socijalnoj, i ekonomsko – materijalnoj situaciji, kao i kulturološkim specifičnostima.
Međutim, sva istraživanja nedvojbeno su pokazala da učestalost dugoročnih psiholoških posljedica ratne psihološke traume na fizičko i mentalno zdravlje pojedinca, prije svega, zavise od obima i karaktera socijalne podrške nakon rata, senzibiliteta i odgovornosti šire društvene zajednice prema psihotraumatizovanim, ukupne političke klime, te smisla vlastite žrtve.
Drugim riječima, da bi se uopšte moglo računati sa bilo kakvim pozitivnim efektima preduzetih terapijskih procedura, društvena zajednica mora adekvatno valorizovati doprinos žrtve psihotraumatizovanog i učiniti sve da mu se povrati socijalna sigurnost, ponos i dostojanstvo. Pod tim se svakako podrazumijeva i finansijska, pravna i moralna satisfakcija psihotraumatizovane osobe (psihološke žrtve rata).
Borba protiv posljedica rata na mentalno i fizičko zdravlje psihotraumatizovanih mora početi na vrijeme i organizovano, jer samo pod tim uslovima postoje realni izgledi da se žrtve oporave i ponovo uspostave potreban nivo životne funkcionalnosti.
Mnoge naučno utemeljene studije nedvojbeno govore da se, ukoliko se ne interveniše u prvoj godini nakon psihotraumatskih iskustava, kod oko 70% oboljelih simptomatologija se hronificira i tada postaje vrlo otporna na bilo kakve terapijske pokušaje.
Dakle, ukoliko se taj problem ne rješava na vrijeme u budućnosti on se usložnjava, multiplicira i drastično povećava državne troškove.
Možemo slobodno reći, kada država negira ovaj problem (nažalost to se po pravilu dešava), tada ne mogu ozdraviti ni psihološke žrtve, a niti nacija.
15
Veliki značaj u tretmanu osoba sa ovim poremećajima svakako ima psihoedukacija, što znači približavanje i prikladno objašnjavanje porijekla simptoma kod psihotraumatizovanih, te traženje zajedničkih strategija i procedura da se postojeći problemi otklone ili bar ublaže.
Terapeut ili terapijski tim treba na najbolji mogući način objasniti psihotraumatizovanom da ne mora i ne smije biti doživotna žrtva preživjelih psihotraumatskih iskustava. Istovremeno, neophodno je motivisati psihotraumatizovanog da pokuša (to on u izvjesnom stepenu i može) da, i pored svega preživjelog, nastoji imati jedan kakav – takav smislen, pun i čovjeka dostojan život.
Da bi se postigao taj prvi odlučujući terapijski korak u pozitivnom smijeru, u kontaktu se mora biti iskren, uvjerljiv, staložen, strpljiv, autentičan, dosljedan i sa uvažavanjem i empatičkim razumijevanjem žrtve.
Psihološka žrtva mora prevazići stid i otvoreno govoriti o bolnim psihotraumatskim iskustvima u zaštičenoj atmosferi, što se prije svega odnosi na osobe koje su bile izložene okrutnom mučenju ili bile seksualno zlostavljne. U početku to dovodi do pogoršanja tegoba, ali vrlo brzo nakon toga dolazi do njihovog značajnijeg ublažavanja.
Osnovni terapijski cilj svakako je ponovna izgradnja osjećanja kontrole nad sobom i svojim postupcima, te obnavljanje samopouzdanja i samopoštovanja.
Treba učiniti sve da žrtva proradi psihotraumatski(e) događaj(e) i integriše ga u svoje ukupno životno iskustvo i sliku o samom sebi i svijetu.
Na taj način će se izbjeći da teško i bolno psihotraumatsko iskustvo permanentno remeti i na neki način diktira život te osobe, čineći ga paćeničkim, uznemirujućim i neproduktivnim.
Razumljivo, adekvatna psihofarmakološka terapija značajno ublažava subjektivne patnje, a prije svega patološki strah, depresiju, pojačanu psihičku napetost i uznemirenost, iskrivljene percepcije, nesanicu i kognitivne smetnje.
Psihofarmakološka terapija mora biti racionalna, prilagođena aktuelnoj psihopatologiji, sa optimalnim terapijskim kombinacijama, adekvatnim dozama psihofarmaka i uz stalnu opreznost od navikavanja na određene psihofarmakološke supstance.
Ova terapija ne rješava problem, ali značajnim dijelom stvara uslove da se u povoljnijoj situaciji i sa manje tegoba pokuša postići navedeni osnovni terapijski cilj – prorada i integracija psihotraumatskih iskustava.
Različite forme psihoterapije, a prije svega porodična i grupna psihoterapija, imaju povoljan efekat kod ove vrste psihičkog poremećaja, a to se prije svega ogleda u osjećanju uzajamne podrške onih koji dijele slična psihotraumatska iskustva.
16
O svim životnim problemima treba razgovarati otvoreno, iskreno i uz uzajamno uvažavanje, ali, istovremeno, ne plašeći se povremenih burnih emocionalnih reakcija i neslaganja koji će u konačnici ipak dati pozitivan efekat.
Sve se više primjenjuju i kognitivno – bihevioralne terapijske procedure.
Bihevioralne (ponašajne) tehnike koriste se u tretmanu patološkog straha, koji je jedan od dominantnih simptoma kod posttraumatskog stresnog poremećaja, a ključna metoda je izlaganje. Ukoliko se želi uspješno nositi sa zastrašujućim događajima i osloboditi se njihovog nemilosrdnog zagrljaja, mora se s njim suočiti i posve mu se izložiti.
Strah se najbolje uklanja tako što se osoba na neki način suoči sa onim što permanentno nastoji izbjeći.
Kognitivnim procedurama nastoje se korigovati iskrivljene misli, vjerovanja i zaključci koji su nastali pod uplivom snažnih negativnih emocija, a prije svega depresije i straha.
Od izuzetnog značaja svakako je međusobno udruživanje osoba sa psihotraumatskim iskustvom, što se prije svega odnosi na boračku populaciju, kao i osobe koje su proživjele logorsku ili seksualnu torturu. S obzirom na zajedničko psihotraumatsko iskustvo, te osobe se najbolje međusobno razumiju i najiskrenije pomažu jedni drugima. Istovremeno, sve više osjećaju zajedničku pripadnost i snagu koja im vraća poljuljanu sigurnost. Takvim angažmanom u značajnom stepenu vraća im se samopouzdanje i samopoštovanje, a istovremeno, sada kao organizovana grupa, uspostavljaju relacije sa različitim institucijama društvene zajednice. Na taj način rješavaju svoja elementarna statusna pitanja i senzibilišu društvenu zajednicu za problem psihotraumatizovanih koji se sofisticiranim metodama nastoji marginalizirati.
Treba učiniti sve da društvena zajednica omogući psihološkoj žrtvi socijalnu sigurnost, tretman i rehabilitaciju.
Na terapijskom timu je da dostupnim terapijskim metodama ublaži psihičke tegobe psihotraumatizovanih i mobiliše sve druge resurse (porodicu, prijatelje, ljude dobre volje, „sapatnike“), koji će pomoći da psihološka žrtva rata počinje živjeti normalnijim, produktivnijim, sadržajnijim i smislenijim životom.
17
Sistem organizacije zdravstvenih službi za tretman mentalnih poremećaja u Kantonu Sarajevo
Zbrinjavanje i pomoć osobama koje imaju smetnje u oblasti psihičkih funkcija se može obavljati u slijedećim zdravstvenim ustanovama:
I. Primarni nivo a. JU Zavod za Hitnu medicinsku pomoć KS b. JU Dom zdravlja Kantona Sarajevo
i. Ambulante porodične/obiteljske medicine ii. CENTRI ZA MENTALNO ZDRAVLJE
II. Sekundarni nivo a. Klinički Centar Univerziteta u Sarajevu
i. Psihijatrijska klinika sa Odjeljenjem za psihološku traumu i Dnevnom bolnicom
b. JU Gradska psihijatrijska bolnica Sarajevo (Jagomir) c. JU Zavod za alkoholizam i druge toksikomanije Kantona Sarajevo
i. Savjetovalište za ovisnosti ii. Odjeljenje za liječenje alkoholizma iii. Odjeljenje za liječenje narkomanije
III. Tercijarni nivo a. Praćenje stanja pacijenata je u nadležnosti Centara za mentalno
zdravlje sa ciljem postizanja rehabilitacije i resocijalizacije.
Pored gore navedenih institucija pomoć se još može dobiti i u:
• privatne psihijatrijske ordinacije
• savjetovališta za psihološku pomoć nevladinih organizacija.
• JU Porodično savjetovalište Kantona Sarajevo
Pregled Centara za mentalno zdravlje se nalazi u tabeli 3.
18
Tabela 3. Centri za mentalno zdravlje pri Domu zdravlja Sarajevo
Naziv CMZ‐a
Općine
broj
stan
ovnika
Broj timova
ljekari
med
icinske
sestre
psiholozi
socijalni
radn
ici
Uku
pno
CMZ Stari Grad Stari Grad 65.000 1 1 2 1 1 5 CMZ Centar Centar 70.000 1 1 2 1 1 5 CMZ Novo Sarajevo
Novo Sarajevo 80.000 1 1 2 2 1 5
CMZ Novi Grad Novi Grad 120.000 2 2 4 4 2 12 CMZ Ilidža Ilidža,Trnovo,
Hadžići 70.000 1 1 2 3 1 7
CMZ Vogošća Vogošća 2.5670 1 1 2 1 1 5 430.670 7 7 14 12 7 39
19
Strateški ciljevi programa
- Otkrivanje PTSP poremećaja kod demobilisanih branilaca Kantona Sarajevo;
- Poboljšanje kvaliteta života i zaštita mentalnog zdravlja demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica;
Strateški ciljevi programa su zasnovani na slijedećim principima koji su osnova ovog Programa, a to su: Dostupnost službi za tretman; Jednakost (nediskriminacija) u programima liječenja; Povjeljivost; Multidisciplinarni pristup; Monitoring i evaluacija;
Princip dostupnosti – Omogućiti dostupnost svim zdravstvenim službama na teritoriji Kantona Sarajevo, a koje su osposobljene za pružanje pomoći osobama koje su preživjele psihološku (ratnu) traumu.
Princip jednakosti (nediskriminacije) – Svim demobilisanim borcima i članovima njihovih porodica garantovati jednak pristup i ostvarivanje svih ljudskih sloboda i prava građana u skladu sa Ustavom BiH, njenim zakonima i međunarodnim pravnim standardima.
Princip povjerljivosti – Obezbjediti zaštitu ličnih podataka demobilisanih boraca i članova njihovih porodica u skladu sa kodeksom zdravstvene etike i Zakonom o zaštiti i čuvanju ličnih podataka.
20
Multidisciplinarni pristup – PTSP spada u poremećaj koji zahtjeva timski pristup.S tim u vezi potrebno je obezbjediti usluge potrebnih stručnih profila u skladu sa težinom simptoma koje demobilisani borac ili članovi njegove porodice imaju .
Monitoring i evaluacija ‐ Ovaj princip se realizuje na dva nivoa:
1) prikupljanje podataka o demibilisanim braniocima i članovima njihovih porodica koji treba da budu objedinjeni u Registar;
2) praćenje i evaluacija aktivnosti koje su planirane Programom, tj. njegove implementacije (vidi Akcioni plan).
Glavni ciljevi programa
- Unapređenje općeg i mentalnog zdravlja demobilisanih boraca i članova njihovih porodica;
- Liječenje PTSP poremećaja kod demobilisanih branilaca K.S.;
- Psihoedukacija oboljelih demobilisanih boraca i članova njihovih porodica;
- Prevencija suicida, zloupotrebe alkohola i droga i drugih psihičkih poremećaja kod demobilisanih branilaca;
- Suzbijanje transmisije PTSP poremećaja na članove porodice oboljelog demobilisanog branioca (rano otkrivanje);
- Rehabilitacija i resocijalizacija demobilisanih branilaca;
21
Specifični ciljevi programa
- Osigurati različite oblike tretmana svim demobilisanim borcima koji imaju PTSP;
- Osigurati dostupnost službi za liječenje PTSP – a;
- Omogućiti otvaranje Savjetovališta za demobilisane borce oboljele od PTSP‐a, kao i članove njihovih porodica;
- Uspostaviti Registar demobilisanih boraca liječenih od PTSP – a;
- Omogućiti programe socijalne zaštite demobilisanim braniocima i članovima njihovih porodica;
- Raditi na zapošljavanju i socijalnom zbrinjavanju demobilisanih boraca i članova njihovih porodica;
- Omogućiti edukaciju zdravstvenih profesionalaca koji će biti uključeni u tretman demobilisanih branioca;
- Omogućiti edukaciju profesionalaca ostalih relevantnih sektora (obrazovnog, socijalnog, medija, boračkih i drugih nevladinih organizacija);
- Raditi na izmjeni postojećih zakonskih propisa vezanih za priznavanje stepena invalidnosti po osnovu PTSP‐a;
- Raditi na izmjeni i dopuni postojeće Liste lijekova koji se izdaju na teret sredstava zdravstvenog osiguranja KS, lijekovima iz grupe psihofarmaka koji su neophodni u tretmanu oboljelih od PTSP‐a;
- Omogućiti promociju Programa putem informativnih brošura i medija;
- Sprovesti istraživanje o zastupljenosti simptoma PTSP u općoj i boračkoj populaciji sa ciljem otkrivanja obima traumatizacije;
- Razvijati saradnju sa nevladinim organizacijama koje se bave psihološkom traumom.
22
Sadržaj programa
Primarna prevencija
Primarna prevencija PTSP je skup mjera koje se poduzimaju sa ciljem da se kod demobilisanih branilaca otkriju simptomi bolesti, a kod članova njihovih porodica prevenira transmisija PTSP‐a odnosno pojava simptoma bolesti.
Primarna prevencija treba da bude kontinuiran proces zdravstvenog odgoja u ovoj populaciji stanovništva, odnosno svaka nova generacija treba biti uključena u ovaj proces.
Ovo podrazumijeva edukaciju (javnu i usmjerenu), rano otkrivanje psihičkih poremećaja kod demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica (reintegracija u “normalan” život ‐ antistigma), posebne programe rada u saradnji sa različitim institucijama (zdrastvenim, obrazovnim, socijalnim, boračkim, vjerskim, nevladinim, itd.),…
Jedan od važnih ciljeva primarne prevencije je efikasna pomoć u liječenju od PTSP‐a, spriječavanje pojave novih slučajeva,... Da bi se navedeno postiglo, potrebno je prije svega optimizirati društveni ambijent življenja. Primarna prevencija u opštem smislu obuhvata šire društvene aktivnosti koje imaju za cilj spriječiti neke pojave. U odnosu na PTSP, primarna prevencija znači poduzimanje aktivnosti koje će smanjiti pojavnost PTSP. Konkretno to podrazumijeva aktivnosti koje se odvijaju na širem društvenom planu (uključenost svih segmenata društva kao što su porodica, škola, zdrastvene i socijalne službe, boračka udruženja, vjerske službe, nevladine organizacije,...) preko kojih se mijenja “dotadašnji” način razmišljanja i rješavanja problema; sa ciljem da kod pojedinca mobiliše pozitivne kapacitete a zajednicu pokrene da stvara takve uslove življenja gdje izostaju razlozi za gubitak samopoštovanja i nesigurnosti.
Edukacija šire javnosti uglavnom se vrši preko medija, pisanih materijala; i usmjerava na oboljele od PTSP, njihove porodice i okolinu bolesnika. Edukacija usmjerena na profesionalce koji sudjeluju u liječenju od PTSP‐a je neophodna i mora se provoditi u kontinuitetu.
23
Posebni programi rada na predmetnom polju a u saradnji sa različitim institucijama prvenstveno podrazumijevaju poboljšanje kvaliteta življenja demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica, prije svega zbog činjenice da je agresija na Republiku Bosnu i Hercegovinu uzrokovala, uz ogromna materijalna razaranja i masovne (teško) mjerljive tragove u zdravstvenom statusu branilaca i članova njihovih porodica. Direktne žrtve – branioci pretrpjeli su fizičko i/ili mentalno povređivanje, emocionalne patnje, materijalne štete, a porodice demobilisanih branilaca postale su indirektne žrtve rata, sa takođe ozbiljnim fizičkim i/ili mentalnim posljedicama,… Zbog navedenog primarna prevencija PTSP podrazumijeva i adekvatne programe rehabilitacije, udruživanje u klubove (oboljelih od PTSP i sl.), boračke organizacije, volonterske organizacije, vjerske institucije itd,
Preventivne aktivnosti na polju PTSP najčešće se odvijaju na tri osnovna nivoa:
1. Profesionalci ‐ osobe koje će kroz edukativne programe i sredstva javnog informisanja uticati na društvo u pravcu mijenjanja neadekvatnih propisa, informisanja i poduzimanja aktivnosti sa ciljem sprječavanja određenih negativnih društvenih pojava.
2. Porodica ‐ igra važnu ulogu na niovou primarne (sekundarne i tercijarne) prevencije, ali uz važnu naznaku da porodica najčešće nije svjesna težine situacije za prepoznavanje problema, te svojim postupcima porodica može često ubrzati ili pojačati potrebu za manifestacijama PTSP. Pored toga, neophodno je stvoriti društveni ambijent u kojem će porodica preuzeti tu svoju značajnu (ispravnu) ulogu, a što je moguće na slijedeće načine:
• pravovremeno informisanje članova porodice o problemu pojedinog njihovog člana;
• educiranje porodice o problemima, posljedicama i uzrocima PTSP; • osiguranje direktne pomoći porodici u stvaranju ispravnih odnosa
među članovima porodice, potičući samopouzdanje, međusobno razumijevanje uz isticanje pozitivnih osobina;
• razvijanje u porodici spoznaje o potrebi uvažavanja svakoga člana unutar zajednice, sa posebnim fokusom na depresivnog člana, te utjecati da se kod njega razvija osjećaj sigurnosti, samopoštovanja, samopouzdanja, itd;
• stvaranje porodičnog ambijenta u kojem će se izražavati međusobni osjećaj i poticaj komunikacije, razgovora o problemima, itd;
• prema ukazanoj potrebi uključivati porodicu u terapiju i edukaciju, naročito kada je u porodici izražen problem oboljelog člana od PTSP;
24
3. Okolina – ima svoju (značajnu) ulogu u prevenciji PTSP a najviše se može učiniti kroz aktivnosti usmjerene na:
• ne izolovati (maksimalno umanjiti izolovanost) osobe koje spadaju u rizičnu grupu;
• umanjiti/eliminisati sve aktivnosti koje direktno ili indirektno potiču PTSP;
• snažno razvijati osjećaje pripadnosti, mijenjati/eliminisati doživljaj “nigdje ne pripadam”;
• osigurati pravne i druge pomoći oboljelom i njegovoj porodici; • snažna društvena kampanja ‐ edukacija šire javnosti o pozitivnom
načinu razmišljanja, pozitivnoj komunikaciji, adekvatnim sučeljavanjima sa stresom, itd;
25
Sekundarna prevencija
Sekundarna prevencija u psihijatriji obuhvata sve postupke koji skraćuju trajanje psihijatrijskih poremećaja putem rane dijagnoze i efikasnog tretmana.
Drugim riječima, sekundarna prevencija sastoji se od ranog otkrivanja psihijatrijskog problema prije nego što on postane ozbiljan (usložni se i hronificira) i dovede do trajne onesposobljenosti.
Brza i tačna procjena, koju provode stručnjaci u oblasti mentalnog zdravlja omogućuje rano terapijsko djelovanje i na taj način smanjuje se prevalencija određenog psihijatrijskog poremećaja.
Preventivno usmjerena psihijatrija (psihijatrija u zajednici je takav model) orijentisana je na traženje, a ne čekanje osoba sa mentalnim problemima da dođu u psihijatrijsku ordinaciju, jer se jedino na takav način može otkriti psihički poremećaj u svome početku i preduzeti adekvatne terapijske i rehabilitacione mjere.
Na ovim principima zasniva se i sekundarna prevencija posttraumatskog stresnog poremećaja (PTSP‐a), ali objektivno govoreći, nalazimo se u fazi kada je vrlo teško korektno i dosljedno provesti navedene principe.
Naime, većina osoba sa PTSP‐om (njih je ogroman broj zbog masovne psihotraumatizacije tokom rata) već ispoljava hronične i komplikovane forme PTSP‐a, tako da se sekundarna prevencija mora prilagoditi nastaloj stvarnosti.
Da bi se i u postojećoj vrlo nepovoljnoj situaciji moglo nešto značajnije uraditi, osnovni uslov svakako je adekvatna organizacija zdravstvene psihijatrijske službe. Treba stvoriti uslove da svi oboljeli od PTSP‐a budu pregledani bez čekanja i odlaganja (svako „naručivanje“ pacijenata ove kategorije je pogrešno sa stručnog stanovišta i često može da dovede do nesagledivih negativnih posljedica).
U javnosti i kod zdravstvenih radnika (prije svega u primarnoj zdravstvenoj zaštiti) neophodno je stalno povečavati svjesnost da se svakoj osobi sa simptomima PTSP‐a, bez obzira na težinu, složenost i dužinu trajanja poremećaja, može pomoći (ublažiti subjektivne tegobe i poboljšati životnu funkcionalnost).
Sistem organizacije zaštite mentalnog zdravlja mora biti postavljen tako da osoba sa simptomima PTSP‐a može dobiti neposrednu i adekvatnu
psihijatrijsko – psihološku pomoć, zavisno od težine samog poremećaja i niza drugih konstelativnih faktora.
26
Istovremeno, moraju se obezbjediti svi neophodni terapijski resursi, uključujući i odgovarajuća psihofarmakološka sredstva (danas su ona oskudna i neadekvatna), a svakako treba raditi na edukaciji mentalno – zdravstvenih radnika za određene diferencirane psihoterapijske i socio – terapijske procedure koje su se pokazale efikasnim u tretmanu ovog poremećaja.
S obzirom na svu specifičnost PTSP‐a, istovremeno sa preduzetim specijaliziranim psihološko – psihijatrijskim terapijskim procedurama, neophodna je odgovarajuća socijalna podrška, koja je uslov da bi bilo koja od navedenih procedura mogla imati pozitivni efekat.
Neupitne naučno dokazane činjenice nedvojbeno govore da bi se nekome sa ovom vrstom duševnog poremećaja moglo pomoći, osnovni preduslov je stvaranje njegove socijalne sigurnosti i vraćanje ugleda i dostojanstva, koje je grubo narušeno nakon preživjelih psihotraumatskih stresnih iskustava.
Iz naprijed navedenog postaje jasno da socijalna stabilizacija i rehabilitacija osobe sa PTSP‐om predstavlja ključni dio terapijskog procesa i da se i ovdje praktično radi o sekundarnoj prevenciji.
Zbog navedenih činjenica društvenu zajednicu permanentno treba senzibilisati, podsjećati i opominjati da mora uradti svoj dio obaveza, što znači da tim ljudima mora korektno rješavati osnovne socijalno – egzistencijalne probleme.
PTSP gotovo da je paradigma preventivno psihijatrijskog pristupa u psihijatriji, jer gotovo da nema duševnog poremećaja kod koga istovremeno i optimalno treba provesti biološke, psihološke i socijalne terapijske procedure.
Samo na navedeni način može se smanjiti prevalencija PTSP‐a, a u drugim slučajevima značajno ublažiti duševne patnje i na taj način omogućiti tim osobama da ne budu zarobljenici preživjelih psihotraumatskih događaja i da njihov život počinje da dobiva na kvalitetu, smislu i punoći.
Nažalost, već je došlo do značajnog metastaziranja simptoma PTSP‐a u porodicu, što znači da je došlo do transmisije simptoma i na drugu generaciju, te je, sa stanovišta sekundarne prevencije, praktično neophodno u većini slučajeva tretirati i cjelokupnu porodicu, čemu treba prilagoditi zdravstvenu službu i službu mentalnog zdravlja.
27
Tercijarna prevencija
Tercijarna prevencija je skup postupaka čiji je cilj smanjenje rezidualnih defekata koji zaostaju kada se poremećaj povuče.
Rehabilitacija je skup postupaka koji imaju za cilj da pojedinca osposobe da funkcioniše na nivou koji je maksimalan u odnosu na njegove sposobnosti i potencijale.
Psihosocijalna rehabilitacija uklučuje intervencije s ciljem pomoći demobilisanom braniocu da se bolje integrira u društvo i poveća kvalitetu života. Cjelokupna problematika populacije demobilisanih branilaca je izuzetno teška, te je rješenje jedino moguće uključenjem kompletne društvene zajednice a prvenstveno porodice, klubova, humanitarnih organizacija, boračkih organizacija, vjerskih institucija i dr.
Socioterapijska aktivnost zdravstvenih i socijalnih radnika u odnosu na porodicu ima za cilj njeno potpunije uključivanje u proces liječenja i socijalne reintegracije. Rad s porodicom odnosno njeno učešće u liječenju i rehabilitaciji počinje od trenutka kada demobilisani branilac počinje da ispoljava prve simptome poremećaja. Porodica treba da bude upoznata sa prirodom poremećaja, njegovom prognozom, načinom i uslovima liječenja, kao i posljedicama koje će poremećaj ostaviti. Porodični konflikt progresivno oštećuje bitne odnose, onemogućava komplementarnost koja je značajna u odnosima recipročnih porodičnih uloga, jer ona osigurava uzajamno zadovoljenje potreba, puteve za rješavanje konflikta, podršku slici o sebi i način odbrane protiv anksioznosti. Socijalna reintegracija demobilisanih branilaca velikim dijelom zavisi od dinamike porodičnih odnosa.
Klub predstavlja socioterapijsku grupu liječenih demobilisanih branilaca sa ciljem da pomognu jedni drugima. Klubovi održavaju redovite sastanke određenim danima sa određenim dnevnim redom. Novi članovi ulazeći u Klub shvataju da nisu osamljeni već da ulaze u grupu ljudi koja se bori sa istim poteškoćama. Ove socioterapijske grupe sprečavaju izolaciju branilaca, doprinose stabilizaciji ličnosti i omogućavaju resocijalizaciju. Medicinski stručnjaci djeluju u Klubu samo na zahtjev članova.
Nevladine organizacije promovišu usluge usmjerene ka sistemima brige namijenjene demobilisanim braniocima i porodici. Održavaju saradnju sa
28
relevantnim činiocima u jačanju usluga navedenim korisnicima. Zavisno od uposlenih mogu provoditi i pružanje stručnog tretmana i podršku.
Boračke organizacije pružaju socijalnu pomoć i podršku u okviru donesenih zakona o pravima demobilisanih branilaca.
Vjerske institucije smatraju da čovjek jedino u okrilju vjere može postići pripadajući mu stupanj dostojanstva.
29
Istraživanje, monitoring i evaluacija
Podaci o broju oboljelih demobilisanih boraca kao i članova njihovih porodica baziraju se na podacima dobijenim iz Centara za mentalno zdravlje‐Dom zdravlja Kantona Sarajevo, a odnosi se na oboljele i već liječene demobilisane borce,RVI kao i članove njihovih porodica koji posjeduju Medicinsku dokumentaciju‐Karton za pacijente . Na osnovu toga formiraće se Evidenciona lista statističkih podataka‐Registar oboljelih .
Evaluacija programa, praćenje rada i aktivnosti na realizaciji istog vrši se kroz jednomjesečne, tromjesečne, polugodišnje i godišnje Izvještaje o evaluaciji programa Ministru zdravstva, Stručnom timu i Vladi Kantona Sarajevo.
30
Akcioni plan programa
- Institucije koje su uključene u provođenje Programa o Ministarstvo zdravstva KS sa Stručnim timom o Ministarstvo za boračka pitanja KS o Ministarstvo za socijalna pitanja KS o Centri za mentalno zdravlje JU Dom zdravlja KS o Centri za Socijalni rad KS o Psihijatrijska klinika KCUS o Gradska psihijatrijska bolnica Jagomir KS o JU Zavod za alkoholizam i druge toksikomanije KS o Savez demobilisanih boraca KS o Nevladine organizacije i udruženja građana
- Aktivnosti koje treba poduzeti:
o Izrada standardiziranog zdravstveno‐statističkog izvještaja – Evidencioni list o PTSP‐u;
o Uspostavljanje Registra demobilisanih branilaca oboljelih od PTSP‐a u svim zdravstvenim institucijama KS, a posebno u Centrima za mentalno zdravlje;
o Uspostavljanje Savjetovališta za PTSP na području Kantona Sarajevo;
o Preventivno obrazovanje demobilisanih boraca, članova porodice (vodič, seminari, brošure itd);
o Usmjerena edukacija profesionalaca u primarnoj zdravstvenoj zaštiti (timovi porodične medicine) za rano otkrivanje PTSP – a (seminari, okrugli stolovi, workshop, itd.);
o Istraživanje o zastupljenosti simptoma PTSP‐a u općoj populaciji Kantona Sarajevo
o Istraživanje o zastupljenosti simptoma PTSP‐a u populaciji demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica u Kantonu Sarajevo
o Aktivnosti zajednice;
31
Akcioni plan
Naziv i opis aktivnosti
Nosioci aktivnosti Rokovi Finansijeri
Edukacija - Edukacija
demobilisanih branilaca
- Usmjerena edukacija svih pojedinaca koji su u posrednom ili neposrednom kontaktu sa demobilisanim braniocima (profesionalci‐ljekari porodične medicine, socijalni radnici, medicinske sestre, okupacioni terapeuti i neprofesionalci‐članovi porodice, prijatelji i dr.)
- Ministarstvo zdravstva KS
- Ministarstvo za boračka pitanja KS
- Stručni tim - Centri za mentalno
zdravlje DZ Sarajevo - Psihijatrijska klinika
KCUS - Zavod za alkoholizam
i druge toksikomanije KS
- Gradska psihijatrijska bolnica Jagomir KS
2008‐2012 Budžet Vlade KS
Aktivnosti zajednice Uvezivanje Savjetovališta I CMZ‐a sa udruženjima demobilisanih branilaca i Klubovima koji će injicirati potrebu za održavanjem tribina i okruglih stolova na nivou općina.
- Savez demobilisanih boraca
- Ministarstvo za boračka pitanja KS
- Ministarstvo zdravstva KS
- Ministarstvo za socijalna pitanja KS
- Centri za mentalno zdravlje KS
- Općine KS - Nevladine
organizacije
2008‐2012 Budžet Vlade KS
Istraživanja Istraživanje o zastupljenosti simptoma PTSP‐a u općoj populaciji KS Istraživanje o zastupljenosti simptoma PTSP‐a u populaciji demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica KS
- Ministarstvo zdravstva KS
- Ministarstvo za boračka pitanja KS
- Stručni tim - Zavod za javno
zdravstvo KS - Savez demobilisanih
boraca - Zdravstvene
institucije KS
2008/2009
2009
Budžet Vlade KS
32
Izrada standardiziranog zdravstveno‐statističkog evidencionog lista o PTSP‐u za demobilisane branioce
- Ministarstvo zdravstva KS
- Stručni tim - Timovi centara za
mentalno zdravlje
2008 Budžet Vlade KS
Uspostavljanje Registra demobilisanih branilaca oboljelih od PTSP‐a u svim ustanovama koje se bave prevencijom,liječenjem i rehabilitacijom demobilisanih branilaca, te njihovo umrežavanje.
- Ministarstvo zdravstva KS
- Stručni tim - Ministarstvo za
boračka pitanja KS - Savez demobilisanih
boraca - Zdravstvene
institucije KS
2009/2010 Budžet Vlade KS
Uspostavljanje Savjetovališta za PTSP na nivou Općina sa multidisciplinarnim timom (psihijatar, klinički psiholog,medicinska sestra, socijalni radnik, okupacioni terapeut).
- Ministarstvo zdravstva KS
- Stručni tim - Općine KS - Zdravstvene
institucije KS
2009/2010 Budžet Vlade KS
33
Preporuke
- Harmonizacija zakonskih propisa sa Deklaracijom o mentalnom zdravlju za Evropu (Helsinki 2005);
- Izmjene i dopune postojećeg Zakona o zaštiti boračke populacije;
- Izmjene i dopune Pozitivne Liste lijekova koja se odnosi na oblast psihofarmaka;
- U cilju smanjenja šteta po zajednicu , a u sklopu procesa resocijalizacije potrebno je obezbjediti programe zapošljavanja demobilisanih boraca kao i druge socijalne programe , te podršku u školovanju djece demobilisanih branioca;
- Obezbjeđenje sredstava za provođenje Programa (nadležne institucije Vlade Kantona Sarajevo).
Zaključak
Kanton Sarajevo, putem Ministarstva zdravstva je jedini Kanton u Federaciji koji je inicirao ideju organiziranog sprovođenja praćenja, prevencije i liječenja demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica od PTSP‐a. Značaj Projekta je u činjenici da će se po prvi put identificirati oboljeli, odnosno uspostaviti Registar na nivou KS, te napraviti evaluacija ostvarenih rezultata prevencije i liječenja posttraumatskog stresnog poremećaja.
Nema sumnje da ovaj Program treba da ima dugoročan kontinuitet, sve dotle dok budemo imali osobe koje imaju neki sa stresom povezani psihički poremećaj, a čiji uzrok leži u proteklom ratu u Bosni i Hercegovini.
Budžet
Budžet obezbjeđuje Vlada Kantona Sarajevo putem Ministarstva zdravstva Kantona Sarajevo.
34
Literatura
• Kleber R.J., Brom D. Svladavanje traume – Teorija, prevencija i tretman, Swets & Leitlinger, Amsterdam, MSF, Holland, 2000.
• Tata Arcel L., Popović S., Kučukalić A., Bravo‐Mehmedbašić A. Tretman preživjelih torture i traume u postraumatskom društvu, Udruženje za rehabilitaciju žrtava torture – Centar za žrtve torture (CTV), Sarajevo, 2003.
• Figley CR. Psychosocial adjustment among Vietnam veterans, Brunner/Maze, New York, 1978.
• Herman JH. Trauma i oporavak, „Svjetlost“, Sarajevo, 1997.
• Kaplan and Sadock's: Synopsis od Psychiatry, Seventh Edition Williand Wilkins, 1994.
• Lazarus RS. Stress and Emotion, A New Synthesis, Free Association Books, London, 1999.
• Klain E. Ratna psihologija i psihijatrija, Zagreb 1992
• Dirkem E. Samoubistvo, BIGZ, Beograd, 1997.
• Dragišić‐Labaš S. Društveni faktori u etiologiji suicidalnog ponašanja vojnih invalida rata iz 1991‐1995., Institut za neuropsihijatrijske bolesti »Dr Laza Lazarević«, Beograd. 1998.
• Koić E., Stres psihička trauma i PTSP ‐ posttraumatski stresni poremećaj, Virovitica, Januar, 2006.
• Miković M. Samoubistva u okruženom Sarajevu, prilozi socijalnoj patologiji, Studentska štamparija Univerziteta, Sarajevo, 1998.
• Yoram B.Y., Marianne A. Simptomi PTSP‐a i suicidalni rizik, Web: http://www.hinet.hr/hpd/ , Internet, 2006
• World Health Report 2001, Mental Health: New Understanding, New Hope, WHO, 2001.
• Trauma i mentalno zdravlje, MSF Nizozemska 1996.
35
Prilozi
Međunarodna klasifikacija bolesti i srodnih zdravstvenih problema deseta revizija (MKB‐10)
SZO, 1992. godine
F43 Reakcije na teški stres i poremećaj prilagodbe
F43.0 Akutna reakcija na stres
F43.1 Posttraumatski stresni poremećaj
F43.2 Poremaćaj prilagodbe
F43.8 Ostale reakcije na teški stres
F43.9 Reakcija na teški stres, nespecificirana
36
Aktuelni propisi iz boračko invalidske zaštite
- Propisi na nivou Federacije Bosne i Hercegovine:
- Zakon o pravima branilaca i članova njihovih porodica ( „Službene novine Federacije BiH“ br: 33/04, 56/05, 70/07),
- Pravilnik o utvrđivanju procenta vojnog invaliditeta („Službene novine Federacije BiH“ broj: 41/04),
- Pravilnik o radu ljekarskih komisija u postupku ostvarivanja prava po Zakonu o pravima branilaca i članova njihovih porodica (Službene novine Federacije BiH“ broj: 41/04),
- Pravilnik o dodatku za njegu i pomoć od drugog lica vojnih invalida ( „Službene novine Federacije BiH“ broj: 41/04),kao i
- Pravilnik o ortopedskom dodatku vojnih invalida(„Službene novine Federacije BiH“ broj:41/08).
- Propisi na nivou Kantona Sarajevo:
Zakon o dopunskim pravima boraca‐branitelja Bosne i Hercegovine („Službene novine Kantona Sarajevo“ br: 9/07, 7/08).
37
Lista CMZ‐a i drugih zdravstvenih institucija
CMZ Stari Grad Alajbegovića 1 71000 , Sarajevo Tel. 033‐278 662
Psihijatrijska Klinika KCUS Bolnička 25
71000 , Sarajevo Tel./Fax 033‐265 710
E‐mail [email protected]
CMZ Centar Vrazova 11
71000 , Sarajevo Tel. 033‐664 636
JU Gradska psihijatrijska bolnica Sarajevo – Jagomir Nahorevska 248 71000, Sarajevo Tel. 033‐299 846 www.jagomir.ba
CMZ Novo Sarajevo Bihaćka 2
71000 , Sarajevo Tel. 033‐278 700
JU Zavod za alkoholizam i druge toksikomanije Kantona Sarajevo
Bolnička 25 71000 , Sarajevo Tel. 033‐219 738 Fax. 033‐202 573
E‐mail [email protected] www.zalcnarc.net
CMZ Novi Grad Bulevar Meše Selimovića bb
71000 , Sarajevo Tel. 033‐521 733
Savjetovalište za prevenciju i liječenje ovisnosti Omera Stupca 6 71000, Sarajevo
Tel/fax 033 221 633 e‐mail [email protected]
www.zalcnarc.net
CMZ Ilidža Dr. Mustafe Pintola 1 71000 , Sarajevo Tel. 033‐623 416
JU Zavod za Hitnu medicinsku pomoć Kantona Sarajevo Kolodvorska 14 71000, Sarajevo Tel.033‐722 330
e‐mail [email protected] www.hitnasa.com
CMZ Vogošća Igmanska 52
71320 , Sarajevo Tel. 033‐432 518
JU Porodično savjetovalište Kantona Sarajevo Avdage Šahinagića 14/2
71000, Sarajevo Tel/fax. 033‐572 050
38
Nevladine organizacije za psihosocijalnu podršku
Fondacija za pomoć žrtvama rata Krila Nade
Mjedenica 9 71000 , Sarajevo
Tel./Fax 033‐206 092 Mob. 061‐812 876
E‐mail info@wings‐of‐hope.ba www.wings‐of‐hope.ba
Društvo ujedinjenih građanskih akcija Duga Zmaja od Bosne 38 71000, Sarajevo Tel. 033‐225 249 Fax. 033‐233 083 www.duga.org.ba
Web stranica društva ujedinjenih građanskih akcija
Udruženje za rehabilitaciju žrtava torture Sarajevo Centar za žrtve torture (CTV)
Branilaca Sarajeva 11 71000 Sarajevo
tel/fax: 033‐222 867 e‐mail: [email protected]
www.ctvsarajevo.com
39
PROGRAM „PRAĆENJA, PREVENCIJE I LIJEČENJA DEMOBILISANIH BRANILACA I ČLANOVA NJIHOVIH PORODICA OD POSTTRAUMATSKOG
STRESNOG POREMEĆAJA ‐ PTSP U KANTONU SARAJEVO“ 2008‐2012
Autori: Stručni tim za izradu i implementaciju „Programa praćenja, prevencije i liječenja demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica od postraumatskog stresnog
poremećaja ‐ PTSP u Kantonu Sarajevo“.
Izdavač: Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo
Za izdavača:
Prim. dr. Mustafa Cuplov
Recenzent: Prof. dr. Ismet Cerić
Tehničko Uređenje: Dubravko Vaniček
Dizajn naslovne strane:
Nedim Muhić
Štampa: Svjetlost SARS, Sarajevo
Tiraž: 6000 kom.
40
CIP ‐ Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo
364.4 : 616.891 – 008 – 085 (497.6) (083.97)
PROGRAM praćenja, prevencije i liječenja Demobilisanih branilaca i članova njihovih porodica od postraumatskog stresnog poremećaja – PTSP u Kantonu Sarajevo : 2008 – 2012. – Sarajevo: Ministarstvo zdravstva Kantona Sarajevo, 2008. – 39str. ; 24 cm
Bibliografija str. 34
ISBN 978‐9958‐695‐26‐1
COBISS.BH‐ID 16913926
IS
BN
99
58
--
-9
78
-6
95
26
1
