1

STRATEGIJA

Ekonomskog Razvoja Opštine

SUBOTICA

< Radna Verzija #01/060607 >

Subotica, Maj 2006

2

S A D R Ž A J 1. UVOD.............................................................................................................. M 1.1. Plan i perspektiva integracije Republike Srbije i Vojvodine u EU......................... 1.2. Pravna osnova za strategiju ekonomskog razvoja Opštine Subotica .................. 1.3. Pristup zasnovan na partnerstvu ............................................................................. 1.4. Komponente Strategije ............................................................................................. 2. SITUACIONA ANALIZA .................................................................................... 2.1. Kvantitativna i kvalitativna analiza situacije .........................................................S

2.1.1. Geografija, stanovništvo, prostorni i ruralni razvoj, obrazovanje, ekologija ............ 2.1.1.1. Geografski položaj…………………………………………………………. 2.1.1.2. Stanovništvo, radno sposobno, zapošljavanje, žene, mladi, manjine…... 2.1.1.3. Prostorni i ruralni razvoj…………………………………………………… 2.1.1.4.Obrazovanje i obuka………………………………………………………… 2.1.1.5. Ekologija…………………………………………………………………… 2.1.1.6. Kultura u funkciji ekonomskog razvoja........................................................ 2.1.2. Infrastruktura.........................................................................................M 2.1.3. Opšti pregled privrede ............................................................................... 2.1.3.1. DBP i struktura privrede...........................................................................M 2.1.3.2. Energetika, vodoprivreda, sekundarne sirovine........................................S 2.1.4. Industrija i MSP .....................................................................................M 2.1.4.1. Industrija…………………………………………………………………… 2.1.4.2. MSP………………………………………………………………………… 2.1.5 Poljoprivreda.......................................................................................... N 2.1.6. Sektor Usluga i Logistika ......................................................................... B 2.1.7.Turizam ................................................................................................ N 2.1.8 Marketing lokacije……………………………………………………………B

2.1.9. Inovacije………………………………………………………………………B 2.2. SWOT Analize

2.2.1. Sveobuhvatna SWOT analiza 2.2.2. Sektorska SWOT analiza (Infrastruktura, Industrija i MSP, Poljoprivreda, Usluge i Logistika, Turizam, Marketing lokacije i Inovacije.

3. VIZIJA, MISIJA, BENCHMARKING Regija i Grad………………..…..…M+S+N 4. OPŠTI I POSEBNI CILJEVI; STRATEGIJA ....................................................M 4.1. Dugoročni cilj. Opšti i posebni ciljevi u vremenu perspektive .................. 5. PRIORITETI, MERE........................................................................................… 5.1. Infrastruktura .......................................................................................................... M 5.2. Industrija i MSP....................................................................................................…M 5.3. Poljoprivreda............................................................................................................N 5.4. Sektor usluga i Logistika…………………......... … …………………………….B 5.5. Turizam.....................................................................................................................N 5.6. Marketing lokacije....................................................................................................B 5.7. Inovacije ...................................................................................................................B 5.8. Intersektorski prioriteti........................................ ................................... .........N 6. PROJEKTI………………………………………………………………...................... 7. ZAKLJUČCI……………………………………………………………………………..

3

1. UVOD 1.1. Plan i prespektiva integracije Republike Srbije i Vojvodine u EU

Kada je reč o planu i perspektivama integracije republike Srbije i Vojvodine u Evropsku uniju, nakon dugogodišnje neizvesnosti kada će taj put biti uveden u postupak koji ima svoj plan i tok, može se reći da je nakon prihvatanja studije o izvodivosti tokom 2005. godine, taj proces započet i da nezavisno od činjenice koliko će on trajati i kada će se okončati, predstoje aktivnosti koje će Republiku Srbiju, a samim tim i Vojvodinu sve dublje integrisati u procese koji se odvijaju u Evropskoj uniji.

Može se očekivati da do kraja 2006. godine bude zaključen sporazum o asocijaciji i pridruživanju Evropskjoj uniji, nakon čega će Srbija postati zemlja kandidat. Nezavisno od toga što postoji unutar same Evropske unije skepsa o tome da će nakon Rumunije i Bugarske u skorije vreme još koja zemlja biti primljena u porodicu razvijenih zemalja Evrope, u narednom desetogodišnjem periodu može se očekivati da Srbija, a u njenim okvirima i Vojvodina postane punopravnim članom te porodice, ili da barem ispuni uslove i dostigne standarde takvog statusa. 1.2. Pravna osnova

Važeći ustav Republike Srbije je objavljen u "Službenom glasniku RS", br. 1/90 od 28.9.1990. godine. On relativno šturo uređuje svoju teritorijalnu organizaciju i svodi je na autonomne pokrajine, opštine i gradove ( videti glavu VI Ustava, odnosno odredbe članova 108. do 118). Nema elemenata koji bi ukazivali na regione na nivou između Republike i opština, van područja autonomnih pokrajina Vojvodina i Kosovo i Metohija. Ni autonomne pokrajine nisu definisane kao regioni, nego su formirane zbog specifičnog etničkog sastava i kulturno-istorijskog razvoja. Pored toga, definiše se da se zakonom neke teritorijalne jedinice mogu definisati kao grad, na čijoj teritoriji se obrazuju dve ili više gradskih opština. Ujedno posebno se definiše grad Beograd.

Shodno odredbi člana 1. Zakona o lokalnoj samoupravi republike Srbije (Službeni Glasnik broj 9/2002 i 33/2004), lokalna samouprava ostvaruje se u okviru opština i gradova, koji se smatraju jedinicama lokalne samouprave. Sve jedinice lokalne samouprave imaju svojstvo pravnog lica (član 11. Zakona).

4

Osnovna jedinica lokalne samouprave jeste opština (član 16 Zakona), a

njene izvorne nadležnosti (član 18. Zakona) odnose se na: 1. donošenje programa razvoja, 2. donošenje urbanističkih planova, 3. donošenje budžeta i završnog računa, 4. uređivanje i obezbeđivanje obavljanja i razvoja komunalnih delatnosti i stvaranje materijalnih i drugih uslova za njihovo obavljanje, 5. staranje o održavanju stambenih zgrada i bezbednosti njihovog korišćenja, te utvrđivanje visine naknade za njihovo održavanje, 6. sprovođenje postupka iseljavanja bespravno useljenih lica u njih, 7. programe uređenja građevinskog zemljišta, 8. korišćenje poslovnog prostora kojim upravlja, utvrđivanje visine naknade za korišćenje poslovnog prostora i vršenje nadzora, 9. zaštitu životne sredine, 10. uređenje i obezbeđivanje obavljanja poslova koji se odnose na izgradnju, rehabilitaciju i rekonstrukciju, održavanje, zaštitu, korišćenje, razvoj i upravljanje lokalnim i nekategorisanim putevima, kao i ulicama u naselju, 11. uređivanje i obezbeđivanje posebnih uslova i organizacije auto-taksi prevoza putnika, 12. uređivanje i obezbeđivanje organizacije prevoza u linijskoj plovidbi, 13. osnivanje robne rezerve i utvrđivanje njihovog obima i strukture, radi zadovoljavanja potreba lokalnog stanovništva, 14. osnivanje ustanova i organizacija u oblasti osnovnog obrazovanja, kulture, primarne zdravstvene zaštite, fizičke kulture, sporta, dečje i socijalne zaštite i turizma, praćenje i obezbeđivanje njihovog funkcionisanja, 15. organizovanje vršenja poslova u vezi sa zaštitom kulturnih dobara od značaja za opštinu, podsticanje razvoja kulturno-umetničkog amaterizma i stvaranje uslova za rad muzeja i biblioteka i drugih ustanova kulture čiji je osnivač, 16. organizovanje zaštite od elementarnih i drugih većih nepogoda i zaštite od požara i stvaranje uslova za njihovo otklanjanje, 17. donošenje osnove zaštite, korišćenje i uređenje poljoprivrednog zemljišta i staranje o njihovom sprovođenju, određivanje erozivnih područja, staranje o korišćenju pašnjaka i odlučivanje o privođenju pašnjaka drugoj kulturi, 18. uređivanje i utvrđivanje načina korišćenja i upravljanja izvorima, javnim bunarima i česmama, utvrđivanje vodoprivrednih uslova, izdavanje vodoprivredne saglasnosti i vodoprivredne dozvole za objekte lokalnog značaja, 19. podsticanje i staranje o razvoju turizma na svojoj teritoriji i utvrđivanje visine boravišne takse, 20. staranje o razvoju i unapređenju ugostiteljstva, zanatstva i trgovine, uređivanje radnog vremena, mesta na kojima se mogu obavljati određene delatnosti i drugih uslova za njihov rad, 21. podsticanje i pomaganje razvoja zadrugarstva, 22. staranje o zaštiti i ostvarivanju ličnih i kolektivnih prava nacionalnih manjina i etničkih grupa, 23. obezbeđivanje javnog informisanja od lokalnog značaja. Republika im može i poveriti obavljanje određenih poslova, posebnim zakonima.

Organi opština su: skupština opštine, gradonačelnik (predsednik opštine) i i uprava.

Shodno odredbama članova 115. i 116. Zakona, jedinice lokalne samouprave mogu sarađivati na rešavanju pitanja od zajedničkog interesa ili organizovati asocijacije. One mogu sarađivati i sa asocijacijama lokalnih samouprava iz inostranstva. Grad je teritorijalna jedinica lokalne samouprave utvrđena zakonom na čijoj teritoriji se osnivaju dve ili više gradskih opština. Grad obavlja izvorne poslove opštine, kao i poverene poslove iz okvira prava i dužnosti Republike i oblika teritorijalne autonomije.

5

Zakon o teritorijalnoj organizaciji republike Srbije, (Zakon je objavljen u

"Službenom glasniku RS", br. 47/91, 79/92, 82/92, 47/94 i 24/2001) određuje da teritorijalnu organizaciju Republike Srbije čine opštine i gradovi kao teritorijalne jedinice u kojima se ostvaruje lokalna samouprava, grad Beograd kao posebna teritorijana jedinica i autonomne pokrajine kao oblik teritorijalne autonomije (član 1. Zakona). Shodno odredbi člana 2. Zakona teritoriju opštine čine naseljena mesta, odnosno područja katastarskih opština koja ulaze u njen sastav. Nadalje, prema članu 4. Zakona naseljeno mesto je deo teritorije opštine koje ima izgrađene objekte za stanovanje, osnovnu komunalnu infrastrukturu i druge objekte neophodne za zadovoljavanje potreba stanovnika koji su tu stalno nastanjeni. Potom nabraja sve opštine, autonomne pokrajine i koje su opštine u njihovom sastavu i gradove u Srbiji (Beograd, Novi Sad, Niš i Kragujevac).

Prema tome, nameće se problem odsustva teritorijalnih jedinica između nivoa Republike Srbije i opština, kao jedinica lokalne samouprave. Izuzetno, mogu se kao jedinice lokalne samouprave formirati i gradovi, ali samo ako su ispunjene određene pretpostavke, a na temelju posebnog zakona. Dve autonomne pokrajine (Vojvodina i Kosovo i Metohija), nastale su isključivo kao posledica specifičnog kulturno-istorijskog razvoja i etničkog sastava. Stoga se ni one ne mogu smatrati regionima, koji ujednačeno treba da pokrivaju celokupnu teritoriju neke države (u centralnoj Srbiji nema autonomnih pokrajina, već ih ima samo na severnom i jugozapadnom rubu Srbije).

Obzirom na izneto i ima se na umu da je plan namenjen razvoju inicijativa koje pokrivaju teritoriju opštine, a upravljanje planom se zasniva na horizontalnoj kooperaciji i koordinaciji lokalnih interesnih grupa kroz koje se artikulišu interesi stanovništva. Koordinacija i saradnja u dizajniranju i upravljanju planom nisu zasnovane jedino na institucionalnoj osnovi, već se proširuju i na ostale relevantne socijalne i ekonomske partnere koji predstavljaju interese privatnog sektora i „trećeg“ sektora (nevladine organizacije). 1.3. Pristup zasnovan na partnerstvu

Izrada strategije ekonomskog razvoja opštine Subotica temelji se na partnerstvu institucija i interesnih grupa na kojima su one zasnovane. Pri tome, u izradi ove strategije, pošto je reč o ekonomskom razvoju najintenzivnije sarađuju strukture opštinske administracije Subotice, eksperti Ekonomskog fakulteta i Otvorenog univerziteta, predstavnici Regionalnog centra za razvoj MSPP i Asocijacije za razvoj Subotice, te Regionalne privredne komore Subotica.

Opšti je cilj strategije da se doprinese unapređivanju lokalnog ekonomskog razvoja putem ekonomskog povezivanja stanovništva i relevatnih interesnih grupa. Konkretnije on se manifestira kroz promociju kulture saradnje, među različitim akterima u regionu, u vidu definisanja zajedničke politike, strategije i institucija, uz uključivanje građana, privrednih struktura, javnog sektora i lokalne samouprave, nevladinih organizacija (NVO) te edukativnih i istraživačko-razvojnih institucija.

6

Među planiranim rezultatima takođe se ističe izgradnja partnerstva kroz:

jačanje strategijske partnerske strukture; povećavanje odgovornosti lokalnih vlasti za lokalnu ekonomiju; službene posete izabranih osoba u relevante regione EU i u buduće zemlje članice.

Vizuelni prikaz partnerstva na slučaju izrade strategije lokalnog ekonomskog razvoja opštine Subotica:

Institucionalna izgradnja kapaciteta za razvoj politike i strategije lokalnog ekonomskog razvoja odvijala se kroz aktivno učešće relevantnih interesnih grupa, polazeći od građana, opštine, javnih institucija, udruženja privrednika, nevladinih organizacija i institucija visokog obrazovanja, pri čemu su se realizovali sledeći zadaci:

• Angažovanje ključnih aktera na lokalnom nivou kroz najmanje dva seminara kojim će se objasniti značaj partnerskog pristupa u realizaciji Projekta,

• Obuka lokalnih aktera kroz seminare o načinu komuniciranja unutar partnerstva i razrešavanja sporova do kojih dođe tokom rada,

• Podrška razvijanju partnerstva tokom realizacije Projekta. Korisnicima se pomaže da razviju partnerstvo relevatnih interesnih grupa, u mapiranju i izradi,

• Monitoring njihovih aktivnosti, • Podizanje kapaciteta lokalnih vlasti i drugih lokalnih aktera za korišćenje

fondova za ekonomski razvoj. Odrediti nosioce, vreme i resurse koji će se angažovati. Rezultat je razvijeno partnerstvo unutar lokalne zajednice.

7

Rizici /pretpostavke:

• razvoj partnerstva je tekući proces i mora se prilagođavati okolnostima u lokalu,

• mogu ga ometati lični ili politički sukobi, • ključni akteri mora da budu spremni da budu veoma posvećeni procesu, • visok nivo međusobnog poverenja učesnika u Projektu pretpostavka je

uspeha. Rezultati :

• Savet, lokalna akciona grupa i radne grupe su formirane i efikasno deluju, • Sačinjena je strategija i operativni program ekonomskog razvoja

Subotice, • Obavljene su obuke koje omogućavaju kasniju efikasnu realizaciju

strategije i programa ekonomskog razvoja, 1.4. Komponente strategije

Subotica je opština sa realnim izgledima za brz ekonomski razvoj u nastalim uslovima evropskih integracija i tranzicije. Pretpostavke na kojima se zasniva takav razvoj jesu:

• Geostrategijski položaj uz saobraćajne koridore, • Kulturna, etnička šarolikost i nasleđe, • Preduzetnički duh lokalnog stanovništva, • Obučena radna snaga, • Kapaciteti za edukaciju i usavršavanje, • Brojni Brendovi proizvoda sa jakom tržišnom pozicijom, • Razvijen civilni sektor, • Stručne institucije koje mogu doprineti razvoju.

Ekonomski razvoj Subotice treba da se odvija planski i održivo, pa je

potrebno izraditi strategiju razvoja Subotice na duži rok i operativni program ekonomskog razvoja na kraći rok. Pri tome, ukupna strategija obuhvata i:

• Generalni plan, • Plan lokalnog ekonomskog razvoja, • Plan razvoja društvenih delatnosti, i • Lokalni ekološki akcioni plan.

Pri svemu tome osnovne komponente strategije jesu:

• Ex ante-kvantitativna analiza postojeće situacije, zasnovana na statističkim podacima, a rađena po definisanim sektorima i tematikama koje su ocenjene kao ključne za ekonomski razvoj subotičke opštine, pri čemu se polazi od relevantnih indikatora,

8

• SWOT analiza po definisanim sektorima i tematikama, kao kvalitativna analiza postojeće situacije vezane za ekonomski razvoj subotičke opštine,

• Definisanje vizije, misije i ciljeva ekonomskog razvoja subotičke opštine, • Određivanje prioriteta i podprioriteta-mera za ekonomski razvoj i to kako

sektorski tako i transferzalno, • Definisanje ključnih projekata i otvaranje prostora za definisanje

operativnog programa ekonomskog razvoja, koji će se potom izraditi i sadržavati sve uslove za definisanje i implementaciju ostalih projekata u funkciji ostvarenja ciljeva po definisanim proritetima i merama.

2. SITUACIONA ANALIZA 2.1. Kvantitativna i kvalitativna analiza situacije 2.1.1. Geografija, stanovništvo, prostorni i ruralni razvoj, obrazovanje,

ekologija 2.1.1.1. Geografski položaj

Geografski položaj Opštine Subotica, posmatran u današnjim okolnostima povezivanja naše zemlje sa ostalim delovima Evrope, ima poseban ekonomski značaj, bez obzira na trenutnu institucionalnu povezanost sa EU i drugim oblicima organizovanosti zemalja iz šireg i užeg okruženja.

Subotica raspolaže sa velikim razvojnim potencijalom već vekovima, zbog navedenog položaja, iako taj potencijal nikad nije bio iskorišćen iz ’’istorijskih ’’ razloga. Kopnena veza prostora na kojoj je Opština Subotica sa širom regijom koja prema njoj gravitira, spaja našu zemlju sa Istočnom i Centralnom Evropom. Ali ako pažljivo analiziramo strukturu geografskog porekla investitora i prisutnih partnera, na ovim prostorima prisutne su i mnoge udaljenije oblasti.

Osnovnu okosnicu saobraćajnih veza Opštine Subotica sa bližim i daljim okruženjem predstavlja mreža sastavljena od drumskih saobraćajnica: E-75 (M-22, M-1); Budimpešta – Subotica – Beograd – Niš – Skoplje – Atina, navedena u strategiji privrednog razvoja Srbije kao KORIDOR X (uz potencijal obezbeđenja 10.000 novih radnih mesta); sledi poprečna veza: E-771 Subotica – Sombor – Bogojevo – Vinkovci, i dalje Zagreb.

Ove saobraćajnice igraju značajnu ulogu u velikom međunarodnom prometu i povezivanju sa dalekim prostorima, ali njihov značaj nije ništa manji u povezivanju regija, naričito kada se ima u vidu sve veća interregionalna saradnja između evropskih regiona, DKMT regije i regije Dunav-Drava-Sava.

Pored saobraćajne povezanosti, izuzetno povoljnih komunikacija, bitne su i karakteristike prostora: ravničarski reljef, veoma povoljna struktura pedološkog pokrivača, relativno povoljni klimatski uslovi dugoročno posmatrani, veoma visoka prohodnost i komunikativnost, koja uređenje i organizovanje prostora čini ekonomičnim i jednostavnim u sistemu korišćenja.

9

Kao negativne strane mogu se navesti određene činjenice: oskudni vodeni

resursi i kritični stepen degradacije životne sredine: ruinirana industrijska zona do kritičnog nivoa u Aleksandrovu, predgrađu Subotice. Za ovu privrednu zonu ne postoji ni plan ni namera za rehabilitaciju od privrednih subjekata i lokalne samuoprave.

Pored faktora koji pozitivno utiču na društveno-ekonomski razvoj, područje Opštine Subotica raspolaže kompleksima makrologističkih baza, radi boljeg korišćenja raspoloživih resursa i efikasnijeg funkcionisanja slobodne carinske zone, sve u cilju domaćeg i međunarodnog tržišta. 2.1.1.2. Stanovništvo, radno sposobno stanovništvo, zaposlenost, struktura

stanovništva (žene, mladi, manjine)

Kod izrade strategije ekonomskog razvoja jedne opštine, ili bilo kog malog prostora, neophodno je sagledati moguće demografske uslove i karakteristike budućih kretanja. U dosadašnjoj praksi planiranja privrednog razvoja, polazilo se od pretpostavke da je stanovništvo izvor radne snage i da se na formiranje razmera i strukture unutrašnjeg tržišta utiče mogućom potrošnjom stanovništva. Današnje programiranje razvoja polazi od istraživanja obima, dinamike, smerova razvoja koji se zasnivaju na znanju. Za realizaciju tako odabrane strategije najvažniji faktor je radna snaga – po broju, starosnoj strukturi, obrazovnoj strukturi.

Najproblematičnija i najnepovoljnija tendencija na ovom malom prostoru je tendencija demografskog smanjenja populacije. Odmah iza nje sledi nepovoljna starosna struktura stanovništva. Nepovoljan trend navedenih demografskih kretenja moguće je posredno korigovati u jednom dužem vremenskom periodu. Tabela 1: Broj stanovnika u periodu 1948 – 2002. Godina Vojvodina Subotica 1948 1.640.599 123.6881953 1.698.640 126.5591961 1.854.971 136.7821971 1.925.560 146.771981 2.034.782 154.6111991 2.013.889 150.5342002 2.031.992 148.401

Interesantno je sagledati i kretanje vezano za priraštaj i migracioni saldo stanovništva u subotičkoj opštini. Kako se iz tabele koja sledi može uočiti, i tu je trend izuzetno nepovoljan. Tabela 2: Prirodni priraštaj i migracioni saldo subotičke opštine 1991-2002.

Apsolutni porast (pad)

Prirodni priraštaj

Migracioni saldo

Vojvodina 18103 -81171 99274Severno-bački okrug -5261 -12827 7566Opština Subotica -2133 -9040 6907

10

Kao posledica nepovoljnih demografskih kretanja za stanovništvo Subotice,

sa aspekta starosne strukture karakteristična je kvalifikacija ’’duboka starost’’, što je rezultat sledećih kretanja: 1. smanjeno učešće generacije do 15 godina sa 30,9% u 1948. godini na 22,9%

u 1991. godini i na 15,4 % u 2002. godini. 2. istovremeno je došlo do povećanja učešća generacija sa više od 65 godina

strarosti sa 5.6% u 1948. godini na 10.5% u 1991. godini i na 15,5 % u 2002. godini.

Veoma su intenzivne promene i u kretanju broja domaćinstava. Od 1921.

godine broj domaćinstava je do 1991. godine povećan za 175.85%, ali je prosečna veličina domaćinstva smanjena sa 4.93 člana na 3.62 člana u Subotici.

Najveće i najkarakterističnije promene su se desile u periodu 1948-1991. godine, kada je broj domaćinstava porastao za 43.8%, dok je broj članova domaćinstava opao sa 3.16 na 2.67 članova.

Ako se uporede prethodni podaci sa kretanjem broja stanova, vidi se da je prosečan broj stanova iznosio u 1991. godini u Jugoslaviji 1.053, u APV 1.034, u Subotici 1.018; po jednom domaćinstvu.

Na dinamiku i strukturu privrednih kretanja, demografska kretanja utiču i kroz strukturu poslova kojima se stanovništvo bavi (poljoprivredno, seosko i gradsko). Tabela 3: Seosko i gradsko stanovništvo u Vojvodini, Severnobačkom okrugu i subotičkoj opštini 1991-2002.

Gradsko Seosko 1991 2002 Rast/pad 1991 2002 Rast/pad

Vojvodina 1121594 1152295 30701 892295 879697 -12598

Severno-bački okrug 124465 123897 -568 80936 76243 -4693 Opština Subotica 107761 107726 -35 42773 40675 -2098

Seosko stanovništvo odlikuje sve veći broj ljudi iz ruralnog područja čija

egzistencija nije u vezi sa poljoprivredom, ali žive na selu. Oni deo svojih potreba zadovoljavaju u mestima gde žive, a svoje potrebe za tercijarnim (uslužnim) delatnostima zadovoljavaju kao gradsko stanovništvo. Ove navedene činjenice moraju se uzeti u obzir kod utvrđivanja razvojnih programa, jer se posledice promene kvaliteta života u pravcu potreba stanovništva za raznim uslugama reflektuju tako, što se može očekivati pomeranje zaposlenih iz sfere materijalne proizvodnje u sferu uslužnih delatnosti. Tome treba dodati migracione tokove koji učestvuju sa oko 12% u ukupnom broju promena kod gradskog stanovništva (prema zvaničnim podacima).

Potvrđuje se osnovna prepostavka, u pristupu izrade strategije ekonomskog razvoja Subotice da je osnovni cilj ekonomske politike u narednom periodu, otvaranje novih radnih mesta.

11

Najdrastičnije promene u strukturi stanovništva se vide iz sledećih pokazatelja: • poljoprivredno stanovništvo se smanjivalo u ukupnom broju stanovnika po

prosečnoj godišnjoj stopi od 3.1%. U 1948. godini udeo poljoprivrednog stanovništva je sa 72.3% opao na 17.8% u 1981. godini, a 2002 opao je na 16.1 %.

• u kategoriji poljoprivrednog stanovništva nepovoljna kretanja se ispoljavaju u broju malih poljoprivrednih gazdinstava. U Subotici 12.000 malih poljoprivrednih gazdinstava raspolaže sa poljoprivrednom površinom od 4 ha u proseku po gazdinstvu. Ovi posedi nisu u mogućnosti da obezbede egzistenciju porodica, a još manje da obezbede razvojnim kreditima održivi razvoj malog porodičnog poljoprivrednog gazdinstva. Od oko 72% ukupnog broja poljoprivrednih domaćinstava raspolažu sa 32% obradivih površina. Ovaj demografski problem obavezuje nosioce Strategije privrednog razvoja Subotice da programom održivog razvoja spreče nepovoljne tokove navedenih kretanja.

• negativna kretanja zaposlenih, naročito do 1991. godine, pokazuju da su neke kategorije stanovništva, naročito mlade generacije, dospele u opasnu zone egzistencijalne ugroženosti.

Tabela 4: Stanovništvo Subotice prema popisu 2002. godine – aktivno stanovništvo u 000

Lice sa ličnim prihodom

Opis

Ukupno Žensko stanovništvo

Svega Obavlja svoje zanimanje

svega žene

Izdrzavana lica

Subotica 148,4 77,32 68,1 53,73 34,2 20 46 Gradsko 107,76 56,71 49,15 38,28 26,2 16 32,3 Ostala 40,65 20,61 15,95 15,45 7,96 4,1 13,7

Posmatrajući kretanje broja stanovnika opštine Subotica u proteklom

periodu od 11 godina, primećujemo karakteristično kretanje , a to je smanjenje broja stanovnika za 2.133 lica, ili 1.42%. Smanjenje broja stanovnika je naročito izraženo kod vangradskog stanovništva, gde to smanjenje iznosi čak 4.9%, dok je broj stanovnika u gradu identičan sa brojem stanovnika iz popisa iz 1991. godine.

Sledeća značajna karakteristika kretanja broja stanovnika je povećanje broja aktivnog stanovništva za 1416 lica u kategoriji gradskog stanovništva. Sa ovim kretanjem paralelno ide i smanjenje broja izdržavanih lica u 2002. godini. U odnosu na prethodno kretanje imamo nepovoljne tendencije na polju zapošljavanja, gde se mora računati sa nezaposlenošću od skoro 10.000 nezaposlenih lica za 10 godina. Primećuje se povećanje broja lica koja samostalno obavljaju delatnost, ali analizirajući i strukturu tog samozapošljavanja, vidi se da to nisu grane koje doprinose rastu društvenog proizvoda, ili povećanju obima proizvodnih fondova.

Veoma je nepovoljno, što je broj zaposlenih u privredi opao. Dok je u 1991. godini broj zaposlenih u preduzećima, ustanovama, zadrugama i drugim

12

organizacijama bio 305 zaposlenih na 1000 stanovnika, odatle je taj broj u 2003. godini opao na 203 zaposlenih na 1000 stanovnika. Tabela 5: Pregled kretanja zaposlenih u priodu od 1992. do 2003.

Zaposleni Broj zaposlenih na 1000 stanovnika

Godina

Ukupno Žene %

Lica koja samostalno obavljaju delatnost

Ukupno U preduzećima zadrugama i drugim org.

2003 40.581 45.4 10.294 272 203 2002 40.315 45.3 9.471 271 208 2001 40.285 45.7 8. 395 276 219 2000 40.134 45.1 7.578 274 222 1999 40.634 45.8 7.30 7 275 226 1998 42.558 44.9 11.912 287 239 1997 48.252 44.5 10.706 323 243 1996 48.586 42.6 9.415 323 252 1995 48.044 43.7 7.382 318 256 1994 48.034 43.4 6.044 319 270 1993 49.657 42.6 5.194 330 290 1992 50.904 42.4 340 305

Opadanje broja zaposlenih u posmatranom periodu je karakteristično za celu Vojvodinu. Smanjenje broja zaposlenih u Subotici je još nepovoljnije, jer se ono javlja u onim privrednim granama koje su bile motori privrednog razvoja za širi region. To je eletro-industrija i građevinarstvo. Građevinarstvo je bilo veoma razvijeno i imalo poslove na području Jadrana i tadašnjem SSSR-u. Bilo je angažovano preko 3000 radnika, dok se danas broj zaposlenih sveo na minimalan broj. Otpali su mnogi poslovi tradicionalnih uslužnih sektora, kao što su poslovi instituta za građevinarstvo, zanatstva, saobraćaja u prevozu tereta. Nakon perioda 90-tih godina, došlo je do izvesnog poboljšanja na polju zapošljavanja, ali je ono daleko od zadovoljavajućeg nivoa. Za polaznu osnovu bi trebalo uzeti stanje iz 2005. godine, kada je već završena značajna faza privatizacije, koja je bitno uticala na broj i strukturu zaposlenih. Tabela 6: Godišnji prosek zaposlenosti u Subotici u 2005. godini Opis, 2005. godine Ukupan broj lica

1. Zaposleni u preduzećima, ustanovama i organizacij. 35.88 2. Privredna delatnost 27.062 3. Van privredna delatnost 8.818 Poljoprivreda 1.518 Prerađivačka industrija 12.026 Električna energija, gas, voda 685 Građevinarstvo 2.821 Trgovina i servis za motorna vozila 5.710 Hoteli i restorani 402 Saobraćaj, skladište i veze 2.914 Finansijsko posredovanje7 397

13

Nekretnine i iznajmljivanje 1. 908 Državna uprava i soc. osiguranje 1. 170 Obrazovanje 2. 600 Zdravstveni i socijalni rad 3.799 Ostale komunalne i uslužne delatnosti 1. 139 Preduzetnici i samostalna delatnost 10. 610

Relativno povoljno kretanje zaposlenih treba uporediti sa kretanjem broja

nezaposlenih. Važan zadatak plana i programa privrednog razvoja je povećanje broja zaposlenih u privrednim granama, koje stvaraju novo-stvorenu vrednost, i koje svojim izvozom doprinose uključivanju opštine i regije u međunarodne privredne tokove. Tabela 7: Broj nezaposlenih lica i stopa nezaposlenosti od 1992-2005. godine Godina Broj nezaposlenih Stopa nezaposlenosti u %

1992 13.104 19.651993 13.771 20.651994 10.53 15.791995 14.137 21.21996 19.416 29.121997 12.198 18.291998 15.218 22.821999 16.213 24.312000 15.759 23.632001 16.04 24.052002 18.198 26.722003 20.717 30.422004 21.45 31.52005 18.951 27.83

Prikazana velika odstupanja u broju i u stopi nazaposlenosti mogu se

objasniti privrednom situacijom regiona i opštine, i procesom privatizacije. Prilikom prodaje velikih preduzeća pokreće se proces racionalnzacije radne snage, što je najčešće praćeno otkazima radnoj snazi i povećanjem broja nezaposlenih tokom godine. Samo u 2005. godini, u Subotici su 30 privrednih i 4 vanprivredne organizacije prikazale višak zaposlenih. Nasuprot ovim podacima, podaci o prilivu radne snage sa strane su neznatni. U 2005. godini podneto je samo 42 zahteva za izdavanje odobrenja za zasnivanje radnog odnosa sa stranim državljanima, od čega je izdato 36 radih dozvola.

Smanjenje broja nezaposlenosti putem realizacije programa

samozapošljavanja je u razvojnoj fazi. Nacionalna Služba za Zapošljavanje je u toku 2005. godine donela 236 pozitivnih odluka u vezi podnetih programa samozapošljavanja. Proces samozapošljavanja je značajniji u procesu razvoja preduzetništva, nego u pogledu intenzivnog smanjenja nezaposlenosti, ali dugoročno gledano, postoji međusobna povezanost.

14

2.1.1.3. Prostorni i ruralni razvoj Strategija razvoja vodosnabdevanja, kanalisanja i zaštite vodoprijemnika – Subotica Sadašnje stanje

Po osnovnoj koncepciji prostornog planiranja naselja Subotica i Palić će u budućnosti činiti jednu međusobno povezanu, jedinstvenu, urbanu celinu. Kako su one trenutno fizički dve, odvojene anglomeracije, ocena sadačnjeg stanja se daje posebno za oba dela naselja. Ova infrastruktura obuhvata sledeće, međusobno zavisne, celine:

1. Vodozahvatni objekti 2. Kondicioniranje voda 3. Distribucija vode 4. Kanalizaciona mreža 5. Prečišćavanje otpadnih voda 6. Vodoprijemnik – jezero Palić

A. Vodozahvatni objekti

Zastupljeni resursi voda od značaja za vodosnabdevanja se javljaju u vidu podzemnih i površinskih voda. U odnosu na sadašnje stanje vodosnabdevanja jedini raspoloživi resurs je podzemna voda. Iako JKP ‘’Vodovod i kanalizacija’’ Subotica direktno u odnosu na resurs podzemnih voda nema zakonska ovlašćenja i odgovornosti, postoji velika uzočno posledična interakcija. Shodno ovome, u ovoj strategiji daje se i osvrt na stanje resursa u meri koja proističe iz ove uzročno-posledične veze. Ova veza se ostvaruje iz okolnosti da se za potrebe kompletnog vodosnabdevanja svih naselja u opštini Subotica koristi ovaj resurs podzemnih voda. U hidro-geološkom smislu, ovo područje se sastoji od neogenih i kvartarnih naslaga velike debljine (i do 4,5 hiljada metara) sa brojnim vodonosnim sredinama različitog strukturnog tipa, poroznosti i rasprostranjensti. U pri-površinskim delovima nalaze se vodonosne sredine pliocena i kvartara. Pliocenske vodonosne sredine predstavljene su pojedinačnim slojevima sitnozrnih i srednjozrnih peskova, manje krupozrnih peskova, međusobno razdvojenih debljim naslagama polupropusnih i nepropusnih stenskih masa. U njima su na dubinama većim od 200 m formirani izdani termomineralnih voda sa većom ili manjom količinom gasova. Kvartarne vodonosne sredine se nalaze praktično do dubine od oko 230 m. Predstavljenje su policikličnim rečnim i rečno-jezerskim, peskovito-šljunkovitim naslagama. Na većem delu, javljaju se proslojci i sočiva alevrita i alevrtinih glina. Ove rečne i rečno-jezerske naslage predstavljaju ‘’osnovni vodonosni kompleks’’, koji se dominantno koristi za potrebe vodosnabdevanja.

U vodonosnim sredinama osnovnog vodonosnog kompleksa formirane su sub-areteske i arteske akumulacije podzemnih voda, koje predstavljaju glavni resurs vode za piće ovih regiona. Oni su posredno povezani sa rekama Dunav i Tisa. Prihranjivanje ovih izdani se vrši infiltracijom atmosferskih i rečnih voda po obodu Panonskog bazena, procurivanjem iz gornjih delova terena i oslobađanjem fizički vezanih voda iz alevritsko-glinovitih naslaga. Ukupno prihranjivanje je

15

znatno ispod količina podzemnih voda koje se iz ovog resursa eksploatišu, što dovodi do stalnog snižavanja nivoa u izvorištu, ali i šire. S obzirom na oko pedesetogodišnju eksploataciju ovih resursa, pad nivoa se kreće u granicama od 15 do 30 m. Ustaljivanjem eksploatisanih koičina voda ustaljuje se i sniženi statički nivo u vodozahvatima, uz tendenciju stagnacije, ili pak veoma blagog daljeg pada.

13

14

15

16

17

18

19

1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 200 2001 2002 2003 2004

Prilog br.1: Formiranje statičkog nivoa na vodozahvatu br. 1 u Subotici

U pogledu kvaliteta ovih voda, smatra se da su one uslovno veoma kvalitetne, naime, jednostavnim postupcima se mogu dovesti na zakonom propisan kvalitet vode za piće. Od kritičnih supstanci (koje na zadovoljavaju propise) ističu se gvožđe, amonijak i arsen. Sastav je relativno konstantan, što se objašnjava karakterom tokova podzemnih voda od mesta prihranjivanja do mesta eksploatacije. Ali, na određenim lokalitetima se uočavaju spore tendencije pogoršanja stanja po pojedinim kritičnim parametrima, a što se objašnjava prekomernom eksploatacijom, odnosno slabom vodorazmenom. Nepovoljan uticaj delatnosti čoveka na kvalitet voda ovog resursa nije posebno izražen, s obzirom na moćne izolatorske slojeve između površine terena i vodonosnih slojeva. Starost ovih voda se na osnovu izotopskih ispitivanja izvršenih pre 20-ak godina procenjuje na oko 5000 godina.

Na određenim delovima terena se u peskovitim eolskim i lesnim sedimentima formira tzv. ‘’prvi izdan’’, koji direktno komunicira sa površinom terena. Shodno tome je vodni režim ovih resursa ograničen klimatskim faktorima. Zbog antropoloških uticaja dolazi i do pogoršanja kvaliteta ovih voda. Kako zbog ograničene izdašnosti, tako i zbog velike zagađenosti, ovaj izdan se na ovom prostoru ne koristi za institucionalno vodosnabdevanje naselja. Od kritičnih supstanci ističu se gvožđe, mangan, utrošak KMnO4, amonijak, nitriti, nitrati, ukupne rastvorene soli, organske materije i dr. Koncetracija pojedinih elemenata su tokom vremena promenljive. Ovo se objašnjava brzim karakterom vodorazmene i antropološkim uticajima sa površine terena.

U opštini Subotica se, kao jedini resurs, za institucionalno vodosnabdevanje koristi kvartarna vodonosna sredina (osnovni vodonosni kompleks) na dubinama između 100 m i 200 m. Ovaj resurs se, pored vodosnabdevanja naselja, koristi i za druge namene (industrija, poljoprivreda, stočarstvo, zanatstvo, rekreacija i dr.

Na dubinama većim od 400-500 m evidentirani su akviferi sa termo-mineralnim karakterom podzemnih voda. Trenutno se u ekploataciji nalazi nekoliko bunara, koji se koriste u rekreativne i energetske svrhe. Ove vode se odlikuju izlaznim temperaturama između 38 ˚ C (na zapadnom obodu opštine) i 43˚C (na istočnom obodu opštine) i većim koncentracijama soli. Vode raspolažu i sa balneološkim svojstvima.

16

U pogledu korišćenja ovih voda, vodonosni slojevi se mogu posmatrati u tri

odvojene celine: pri-površinski vodonosni slojevi (do dubine od oko 60 m), akviferi, na dubinama između 60 m i 200 m, i termomineralni vodonosni slojevi, na dubinama većim od 400 m.

Pripovršinske slojeve koristi većinom stanovništvo za individualno vodosnabdevanje, ili češće za navodnjavanje manjh parcela (voćnjaka i vinograda). Ovi vodozahvati se izvode bez posebne evidencije i kontrole. Nema pouzdanih podataka o njihovom broju, načinu i intenzitetu njihove eksploatacije. Procenjuje se da takvih vodozahvata ima više hiljada.

Akviferi između 60 m i 200 m su prvenstveno namenjeni za snabdevanje naselja vodom. Putem institucionalnog vodosnabdevanja se trenutno od strane nadležnih organizacija eksploatiše oko 30 bunarskih vodozahvata. Godišnje se od strane ovih organizacija zahvata oko 12 miliona m³ godišnje. O ovim objektima se vode propisane dokumentacije u pogledu tehničkih i eksploatacionih karakteristika.

Institucionalni razvoj sistema vodosnabdevanja grada Subotice počinje od pre 50 godina, a naselja Palić od pre 30 godina. Vodozahvatne objekte čine vodozahvati označeni kao I. i II, i disperzni vodozahvatni objekti (‘’Centar’’, ‘’Bolnica’’, ‘’Aleksandrovo’’, ‘’Graničar’’ i ‘’Palić’’). Lokacije ovih vodozahvata, odnosno vodozahvatnih sistema prikazani su u prilozima br. 2 i 3.

Osnovne tehničke karakteristike pojedinašnih vodozahvatnih objekata u sklopu sistema institucionalnog vodosnabdevanja naselja Subotice i Palić prikazani su u Prilogu ovog elaborata.

Pored institucionalnog vodosnabdevanja, na teritoriji naselja ima i drugih, pojedinačnih ili grupnih, vodozahvata sa namenom snabdevanja industrije, poljoprivrede, stočarstva, rekreacije i dr. Tačna i pouzdana evidencija o ovim objektima ne postoji. Procenjuje se da je broj takvih objekata i intenzitet eksploatacije istog reda veličine kao i kod institucionalnog vodosnabdevanja putem javnih komunalnih službi. Prilog br. 2: Vodozahvatni objekti institucionalnog vodosnabdevanja u Subotici.

Među značajnije vodozahvate, izvan institucionalnog vodosnabdevanja treba navesti spadaju: − Industrija mesa ‘’29. Novembar’’ Subotica (4 vodozahvata) − Mlekara – Subotica − Fabrika mineralnih đubriva ‘’Zorka’’ – sada u stečaju (više vodozahvata) − ‘’Fidelinka’’ – Subotica − ‘’Next’’, ‘’Sinalco’’ – Subotica (više vodozahvata) − Podrum – Palić (više vodozahvata) − Veterinarski zavod – Subotica − ‘’Sever’’ – Subotica − Željeznica JŽ − ‘’Pionir’’ – Subotica − ‘’Chemos’’ – Palić − ‘’Solid’’ – Subotica i dr.

17

Pored nabrojanih, postoji još nepoznat broj bunarskih vodozahvata u okviru

poljoprivredne proizvodnje, bilo za potrebe ekonomskih dvorišta, ili za potrebe navodnjavanja. Za područje opštine Subotice se može pouzdano reći da ne raspolaže dovoljnim količinama kvalitetnog sopstvenog resursa voda za dugoročne potrebe, kako za stanovništvo, tako i za privrednu delatnost. Raspoloživi resurs kvalitetnih podzemnih voda (osnovni vodonosni kompleks) je u odnosu na buduće dugoročne potrebe nedovoljan. Već sada se ovaj resurs neracionalno eksploatiše, kako na području opštine, tako i na području cele Vojvodine. Ovo se pre svega odnosi na potrošače izvan instiucionalnih sistema vodosnabdevanja za potrebe stanovništva. Naime, intenzitet korišćenja višestruko prevazilazi mogućnosti prirodnog prihranjivanja, stoga se ovaj resurs pri sadašnjem nivou korišćenja postepeno gubi. Nastavi li se ovako i dalje koristiti ovaj resurs, već ova generacija će za vreme svog života ostati bez značajnog dela ovih voda. B. Kondicionoranje voda

Hidro-geološki kolektori (osnovni vodonosni kompleks) su u vertikalnom pravcu zaštićeni moćnim izolatorima (slojevi gline), što znači da je spoljni uticaj (sa površine terena) praktično isključen. Izuzetak čini mogući prodor sa površine kroz neadekvatno sanirane, stare vodozahvatne i druge bušotine. Shodno ovim okolnostima, kvalitet vode u kolektorima je rezultat međusobnog uticaja vode, geološkog sastava sredine i dinamike korišćenja ovog resursa.

Istraživanja od pre više decenija, ukazuju na okolnost da voda sadrži umerenu količinu uobičajenih primesa. Među njima dominiraju neorganske materije, tj. soli u rastvorenom obliku. Sadržaj prirodnih organski materija je relativno nizak. Od specifičnih materija ističu se gvožđe, arsen i amonijačni azot, i to u koncentracijama koje prekoračuju propisane, dozvoljene granične vrednosti. Iz već ranije izloženih okolnosti, ove krirične materije su geološkog porekla. C. Kanalizaciona mreža

Kanalisajne grada Subotice se odvija po opštem sistemu, a naselja Palić po separatnom sistemu. Izvor sistema kanalisanja Subotice potiče iz prošlosti (od pre stotinak godina), a za Palić je novijeg datuma (1980-tih).

Grad Subotica je izgradnju kanalizacije počeo pre više od 100 godina. Prvi kanalizacioni vodovi su nastali kao rezultat zatvaranja većeg broja potoka i vodotoka, koji su u prošlosti sakupljali i odvodili površinske i podzemne vode. Samo su u maloj meri bile priključene i otpadne vode.

Vodoprijemnik svih ovih voda je jezero Palić, koji se u prošlosti prostirao sve do današnje Bajnatske ulice.

Poslednja tehnička dokumentacija ‘’Revizija sistema kanalisanja grada Subotice’’, po kojoj se i danas realizuje izgradnja kanalizacione mreže, izgrađena je 1987. godine. Osnovni proračunski elementi po kojima je utvrđena koncepcija kanalisanja su sledeći:

18

− merodavni intenzitet kiše:

• za centar naselja i = 132 l/s.ha, učestalost 2-godišnja • za periferiju naselja i = 90 l/s.ha, učestalost 1-godišnja

− merodavno trajanje kiše 15 min − koeficijenti oticanja od 0.02 do 0.60 − granice građevinskog reona po GUP-u iz 1981. godine − namena korišćenja prostora po GUP-u iz 1981. godine − broj stanovnika po popisu iz 1987. godine − karakteristika industrije po podacima iz 1981. godine

Teritorija grada Subotice je podeljena na 9 slivnih područja koji nose sledeće oznake: - sliv ‘’O’’ - sliv ‘’I’’ - sliv ‘’II’’ - sliv ‘’III’’ - sliv ‘’IV’’ - sliv ‘’V’’ - sliv ‘’VI’’ - sliv ‘’VII’’ - sliv ‘’Industrijski’’

Počev od 1987. godine, izgradnja kanalizacione mreže se obnavlja, uglavnom po elementima iz ove tehničke dokumentacije. U proteklih 20 godina, kao i kod izgradnje vodovodne distribucione mreže, prvenstvo u izgradnji su imali sekundarni kanalizacioni vodovi, pri čemu su maksimalno korišćeni glavni kolektorski pravci izgrađeni u prošlosti. Shodno ovome, došlo je do manjih odstupanja u odnosu na koncepciju iz Revizije sistema kanalisanja, uglavnom iz razloga što je izgradnja magistralnih pravaca donekle zanemarena. Struktura starosti izgrađene kanalizacione mreže je prikazana u sledećoj tabeli: Tabela 8: Struktura starosti izgrađene kanalizacione mreže rb Naselje Starije od

50 godina Između 40 i 50 godina

Između 30 i 40 godina

Između 20 i 30 godina

Između 10 i 20 godina

Mlađe od 10 godina

1 Subotica ( )

20.000 15.864 20.000 25.000 83.000 16.1072 Palić (m) 13.347 4.2133 Ukupno

( )20.000 15.864 20.000 25.000 96.347 20.320

4 Struktura (%)

10.1 8.0 10.1 12.7 48.8 10.3 D. Prečićavanje otpadnih voda

Za sirovu gradsku otpadnu vodu karakterističan je visok sadržaj neorganskih i umeren sadržaj organskih materija. Neorganske materije čine uglavnom soli natrijuma, kalcijuma i magnezijuma u obliku hlorida i sulfata. Ove soli pretežno potiču iz industrije i manjim delom iz domaćinstava. S obzirom na karakter industrije u gradu, pored navedenih, otpadna voda sadrži i druge štetne i opasne materije. Pri tome, njihova koncentracija u zbirnoj vodi se kreće u relativno niskim granicama. U proteklom periodu nije utvrđeno konstantno, opasno delovanje ovih materija na sistem prečišćavanja, ili na vodoprijemnik. Izuzetak čine nekoliko havarijskih slučajeva, koja su se javila u prošlosti (izliv kiseline i gipsa u HI ‘’Zorka’’, izliv mazuta u Kožari i Toplani, izliv skroba iz Fidelinke, izliv deterdženta iz Kožare i sl). Posledice ovih pojava na prečištaču su savladane uz velike napore uz manje posledice po jezero.

19

Sa aspekta uticaja na vodeni ekosistem jezera, važno je istaći relativno

visok sadržaj azota i fosfora u otpadnim vodama grada. Ovi elementi pojavljuju se u više hemijskih oblika. Potiču podjednako iz industrije i domaćinstava.

Prema raspoloživim podacima, prosečna dnevna količina otpadnih (i atmosferskih) voda u proteklom periodu se kreće u rasponu između 26.500 i 39.000 m³/dan, odnosno između 9.7 i 14.2 miliona m³/god. Na količinu otpadnih voda bitno utiču godišnje količine padavina. Evidentno je prisustvo u javnoj kanalizaciji tzv. ‘’stranih’’ voda (infiltracija, drenažne vode, melioracione vode i ostalo) iz nepoznatih izvora. Ekstremno veliki protok, koji je zabeležen, iznosi 120.000 m³/dan.

Navedena količina voda često premašuje utvrđeni kapacitet postrojenja za prečišćavanje određen posle prve rekonstrukcije u 1985. godini (suvo doba: 26.000 m³/dan).

Dnevna količina prerađene vode na sistemu, odnosno stvarni kapacitet postrojenja, kretala se u proteklom periodu u rasponu od 24.000 – 36.000 m³/dan. Višak otpadne vode u odnosu na utvrđenu veličinu u periodu velikih kiša, odvodi se mimovodom u retenziju, lagunu I ili III. Do korišćenja mimovoda dolazi uglavnom kratkovremeno u periodu jakih kiša. Ovako odvedena količina voda kretala se u rasponu između 0 – 2.5 miliona m³/god, odnosno između 0 – 21% godišnje ukupne količine voda. O kvalitetu ovih voda nema pouzdanih podataka, ali se radi o padavinama veoma razređenoj vodi.

Izvesno poboljšanje efekata rada zapaža se nakon izgradnje i puštanja u pogon novog naknadnog taložnika. Do daljeg poboljšanja efekata dolazi i nakon povećanja biološke faze prečišćavanja, pretvaranjem stabilizacionog u aeracioni bazen. Ovom izmenom se, međutim, otvara novi problem stabilizacije mulja, što predstavlja složan zadatak sa aspekta zaštite životne sredine (tehnički i ekonomski), ali nije od značaja za razmatranje uticaja sa aspekta vodoprijemnika.

Efekat prečišćavanja otpadih voda u proteklom periodu odgovarao je projektom deklasironoj vrednosti u većem broju slučajeva. Nezadovoljavajući efekat je zabečežen u 16% slučajeva. Prosečan stepen u lagunskom sistemu kreće se oko 20%.

Ukupan efekat sistema za prečišćavanje (postrojenje i lagune) zaostaje u odnosu na deklarisanje vrednosti. Ovo prekoračenje iznosi i do 75%. Kvalitet prečišćavana vode 11% je bolji od deklarisanog, što se prvenstveno vezuje za početak rada celog sistema. Iz ovog se može zaključiti da je slabiji efekat rada rezultat neadekvatnog rada lagune I. i stepena zamuljenosti laguna tokom poslednje decenije rada.

Postojeći sistem za prečišćavajne služi za uklanjanje fizičkih nečistoća i organskih materija. Sistem nije predviđen za redukciju koncentracije azota i fosfora, iako spontano, paralelno sa prečišćavanjem, dolazi i do redukcije ovih elemenata za 20% (azot) i 36% (fosfor). Soli koje su prisutne u predmetnim vodama, prolaze kroz postrojenje bez promena.

20

Naselje Palić je započelo izgradnju postrojenja za prečišćavanje otpadnih

voda. Izgrađena je crpna stanica sa mehaničkom rešetkom i, kao privremeno rešenje, prečišćavanje putem fakultativne lagune. U funkciji se nalazi crpna stanica sa rešetkom, a laguna zbog preopterećenosti radi sa minimalnim efektima. E. Stanje jezera Palić sa aspekta zaštite životne sredine

Iako JKP ‘’Vodovod i kanalizacija’’ Subotica direktno u odnosu na Palić nema zakonska ovlašćenja i odgovornosti, postoji velika uzročno-posledična interakcija. Shodno ovome, u ovoj Strategiji daje se i osvrt na stanje jezera Palić u meri, koja proističe iz ove uzročo-posledične veze. Ova veza se ostvaruje iz okolnosti da jezero predstavlja neposredni prijemnik prečišćenih otpadnih voda naselja u neposrednom okruženju.

Jezero se nalazi istočno i jugo-istočno od Subotice, odnosno južno od naselja Palić. Jezero se prostire od samog naselja Subotice do naselja Palić. Izduženog je oblika, dužine je oko 8 km, sa širinom između 200 do 800 m. Istočni deo jezera se prostire u pravcu sever-jug (dužine oko 2.5 km), a dalje se nastavlja prema Subotici u pravcu istok-zapad u dužini od oko 5.5 km. Na istočnom delu jezera locirani su turističko-rekreativni sadržaji, i to u njenom krajnje severnom delu. Neposredno uz obalu nalaze se hoteli, objekti za sport i rekreaciju, kao i turističko naselje sa značajnim brojem objekata za boravak gostiju. Ostali deo obale opkoljen je u širokom pojasu poljoprivrednim zemljištem, gde se odvija intenzivna ratarska poljoprivredna proizvodnja. U tom pojasu nalazi se i veći broj stambenih i pomoćnih objekata vlasnika poljoprivrednih zemljišta. U novije vreme prisutan je i značajan broj objekata za stalni boravak stanovništva.

U pogledu topografskih karakteristika okruženja, severno i severno-istočno područje gravitira prema jezeru. Jezero predstavlja prirodni vodoprijemnik viškova vode ovog područja, koje površinski i podzemno gravitiraju prema jezeru. Prirodan pad terena u pravcu severo-zapada prema jugo-istoku je izrazit, na dužini od oko 5 – 10 km od jezera, visinska razlika kote terna iznosi i do 15 m. Ova okolnost je u dalekoj prošlosti bila odlučujuća da se i kanalizacija naselja usmeri prema prirodnom padu terena, odnosno prema jezeru. Tako je, pored prirodnog doticaja površinskih i podzemnih voda šireg slivnog područja, u jezero usmerena i otpadna voda sistemom izgrađene kanalizacije u prošlosti. Sve intenzivnijom urbanizacijom naselja (Subotice i Palića= i razvojem industrije, u jezero dospeva sve veća količina otpadnih voda. Pored ovog uticaja naselja, izražen je i nepovoljan uticaj otpadnih voda od turističkog sadržaja, kao i hemizacije poljoprivredne proizvodnje u neposrednom okruženju jezera. Svi ovi uticaji deluju na jezero, bilo u koncentrisanom, bilo u difuznom obliku.

Jezero Palić je prirodno jezero eolskog porekla, čije je prihranjivanje u prošlosti bilo u funkciji klimatskih činilaca svog slivnog područja. Površina jezera je oko 500 ha sa dubinom do maksimalno 3 m. Prosečna dubina je oko 2 m, odnosno korisna zapremina jezera iznosi oko 10 miliona m³. Po svom karakteru, ono pripada plitkim jezerima Panonskog područja pod antropološkim uticajem od oko 100.000 stanovnika u neposrednom slivnom području. Sve ovo ukazuje na izuzetnu osetjivost na stanje kvaliteta vode jezera u ovakvom okruženju.

21

Kao rezultat kumuliranja nepovoljnih antropoloških uticaja na jezero u

skoroj prošlosti, kritično stanje jezera se ispoljilo 1970-tih godina. Kritično stanje u vidu neadekvatnog kvaliteta vode i izostanka preduslova života flore i faune jezera, dovelo je do neminovnosti pristupanja sanaciji stanja. Sanacija stanja je podrazumevala mere na rešavanju uzroka degradacije jezara Palić i na eliminisanju nastalih štetnih posledica dugotrajnih nepovoljnih antropoloških uticaja. Pojednostavljeno rečeno, preduzete su mere na prečišćavanju otpadnih voda i na evakuaciji nagomilanih organskih materija u dnu jezera. Sve previđene aktivnosti nisu u celosti izvršana. Os značajnijih su izostale mere na eliminaciji azota i fosfora iz otpadnih voda, na potpunom uklanjanju iz korita jezera svih naslaga mulja, i na eliminaciji svih difuznih zagađenja iz neposrednog okruženja jezera. Ova okolnost je bitno uticaja na dalju sudbinu jezera. Naime, procesi degradacije su značajno usporeni, ali nisu u potpunosti eliminisani. Od 1975. godine, doduše u manjoj meri, i dalje postoje koncentrisani zagađivači po pojedinim parametrima (posebno azot i fosfor), a difuzni zagađivači su ostali nepromenjeni.

Režim vode jezera u prošlosti je bio isključivo u funkciji klimatsko- meteoroloških činioca i varijacija količina i kvaliteta otpadnih voda u sopstvenom slivnom području. U dalekoj prošlosti (bez izgrađene kanalizacije) režim padavina i podzemnih voda je direktno uslovio vodni režim jezera Palić. Velike varijacije su se odnosile na kako na povremeno potpuno isušivanje jezera, tako i na obilje vode, čiji su se viškovi odvodili odvodnim kanalima do vodoprijemnika vodotoka Kireš, odnosno sve do reke Tise. Izgradnjom sistema vodosnabdevanja i kanalisanja grada Subotice, u režim vode jezera Palić uvodi se novi resurs usled korišćenja podzemnih voda, koje dosada nisu učestvovale u bilansu jezera. Ovo je kao posledicu donela značajno smanjivanje varijacjie u režimu vode jezera. Od uvođenja insitucionanog vodosnabdevanja i kanalisanja, nije došli do značajnih manjkova vode u bilansu jezera.

Hidrosistem ‘’Severna Bačka’’ – podsistem Tisa – Palić sa prvenstvenom namenom obezbeđenja vode za potrebe navodnjavanja. Isto tako postoji izgrađen i obilazni sistem za odvođenje prečišćenih voda mimo dela jezera Palić. Oba ova sistema mogu imati značajnu funkciju u regulisanju kako bilansa voda, tako i kvaliteta voda jezera Palić.

Jezero je i dalje opterećeno zagađujućim materijalima kako iz koncentrisanih, tako i iz disperznih izvora. Najznačajniji koncentrisani izvor zagađenja je sistem kanalizacije grada Subotice. Zbog nedostataka prethodnog prečišćavanja u većini industrija, preko centralnog postrojenja u jezero dospevaju nedozvoljene količine štetnih i opasnih materija. Zbog nedovoljnog kapaciteta centralnog postrojenja u odnosu na narasle količine otpadnih voda iz novoizgrađene kanalizacije povremeno u jezero dospevaju i neprečišćene otpadne vode. Ukupna dužina kanalizacione mreže od 70 km iz 1975. godine, danas je narasla na 180 km. To je još uvek manje od polovine ukupnih potreba grada Subotice.

Primenjeno tehnološko rešenje prečišćavanja iz 1975. godine udovoljava samo ciljnoj redukciji organskih materijala iz otpadnih voda. Nedostatak dela postrojenja za značajniju redukciju azota i fosfora u ovako prečišćenoj vodi i dalje nepovoljno deluje na ekološko stanje jezera. Obilje ovih nutrijentnih elemenata

22

pospešuje primarnu sopstvenu organsku produkciju jezera, izazivajući labilnu ekološku ravnotežu u životnim uslovima flore i faune jezera. Ovo stanje predstavlja i potencijalnu opasnost i za druge namene korišćenja od strane korisnika.

Uticaj disperznih zagađenja na jezero nije izučen. Početni rezultati ispitivanja ovih pojava ne pruža dovoljno elemenata za dokumentovanu ocenu stanja. Opšta je procena da su ovi uticaji veoma važni.

Počev od sanacije jezera Palić, sprovodi se kontinualno (izuzev 1973. i 1974. godine) sistematski monitoring stanja kvaliteta vode. Na osnovi tako dobijenih rezultata ispitivanja, može se zaključiti da kvalitet vode varira. Ove varijacije, inače uobičajene za stajaće vode, su varijacje unutar godišnjih ciklusa i varijacije sa sukcesivnom promenom kvaliteta. Ove varijacije se ispoljavaju kako kod hemijskih, tako i kod ekoloških pokazatelja stanja.

Promena halobiteta vode ispoljava se tokom vremena u izvesnom smanjenju. Drastičan primer za ovo je višestruko smanjenje sulfata u vodi, kao rezultat prestanka rada fabrike veštačkog đubriva.

U vegetacionom periodu u jezeru se odvija intenzivna primarna organska produkcija. Po trofičnosti jezero se svrstava među eutrofne i eu-politrofne, sa trendom povećanja prema višim stepenima trofičnosti.

U određenim periodima utvrđena je saprobnost u opsegu β-mezosaprobna i α-mezosaprobna, sa trendom daljeg pogoršanja.

Kao rezultat koincidencije nepovoljnih dejstava nekih ekoloških faktora, u proteklom periodu zabeleženo je nekoliko pomora riba. Kao glavni uzročnici ove pojave ističu se deficit rastvorenog kiseonika i prisustvo slobodnog amonijaka u povišenoj koncentraciji.

Na kraju, treba istaći da se jezero nalazi u zaštičenom delu prirode. Neposredan osnov i okvir za sprovođenje zaštite je sadržan u Odluci o stavljanju pod zaštitu Parka prirode Palić (Sl. GL. Opštine Subotica br. 8/96). F. Ocena stanja F.1. VODOZAHVATNI OBJEKTI

Za područje opštine Subotice može se pouzdano reći da ne raspolaže dovoljnim količinama kvalitetnog sopstvenog resursa vode, kako za dugoročne potrebe stanovništva, tako i za privrednu delatnost. Raspoloživi resurs kvalitetnih podzemnih voda (osnovni vodonosni kompleks) je u odnosu na buduće povećane potrebe nedovoljan. Već sada se ovaj resurs neracionlno eksploatiše, kako na području opštine, tako i na području cele Vojvodine. Naime, intenzitet korišćenja višestruko prevazilazi mogućnosti prirodnog prihranjivanja, stoga se ovaj resurs trajno gubi. Još uvek nije zaživeo stav o apsolutnom prioritetu stanovništva na ovaj, inače ograničeni resurs.

Hidrodinamički uslovi ekploatacije ukazuju takođe na smanjenje statičkog nivoa. Od mekadašnjih 4-5 m, statički nivo na vodozahvatu br. I. sada iznosi oko

23

16-17 m, ispod nivoa terena. Dinamički nivoi u pojedinim bunarskim vodozahvatima se kreću i do 30 m ispod nivoa terena. Intenzitet eksploatacije sa površine bunarskog polja od 55 ha iznosi trenutno oko 300 l/s. što daje inače visoku specifičnu eksploataciju od 5.5 l/s.ha. Eventualno dalje povećanje kapaciteta bunarskog polja na 400 l/s (kapacitet kondicioniranja) izazvao bi dalji značajan pad dinamičkog nivoa, odnosno povećao bi specifičnu eksploataciju na 7,27 l/s.ha.

Nekontrolisano izvođenje bunarskih zahvata od strane drugih subjekata, izvan sektora institucionalnog vodosnabdevanja stanovništva, značajno se ugrožava stav o apsolutnom prioritetu korišćenja ovog resursa za potrebe vode za piće (Zakon o vodama i Vodoprivredna osnova Srbije). F.2. KONDICIONIRANJE VODA

Izgrađeni kapacitet kondicioniranja u Subotici opslužuje oko 70% stanovništva, gde se obezbeđuje besprekoran kvalitet distribuirane vode. Ostali vodozahvatni objekti (Vodozahvat br. II. i disperzni vodozahvati) ne raspolažu sistemom kondicioniranja.

Poseban problem u funkcionisanju postrojenja predstavlja hidrauličko preopterećenje sistema atmosferskim vodama, s obzirom na opšti karakter sistema kanalisanja grada Subotice.

Dok linija vode postrojenja donekle zadovoljava očekivanja u prečišćavanju otpadnih voda, odnosno zaštite kvaliteta vode vodoprijemnika, stabilizacija produkata prečišćavanja (linija mulja) nije rešena na zadovoljavajući način ni posle 30 godina i izostanak ozbiljnih mera investicionog održavanja iz finansijskih razloga, uzrokuje nepovoljne fizičko stanje objekata, a posebno opreme. Primenjeni tehnički elementi su tehnološki prevaziđeni i značajno dotrajali. Ovo se pre svega odnosi na opremu za upravljanje procesom.

Iako je značajni deo naselja Palić pokriven kanalizacionom mrežom, prečišćavanje otpadnih voda nije rešeno. F.3. JEZERO PALIĆ I REZULTATI DOSADAŠNJIH SANACIJA

Jezero, i posle sanacionih radova u periodu 1970. i 1973. godine, izloženo je nepovoljnim antropološkim uticajima. Merama sanacije su procesi degradacije usporeni su, ali nisu eliminisani. Posebno zabrinjava visoko opterećenje nutritientnim elementima (azot i fosfor). Koncentrisani i disperzni izvori zagađenja u ukupnom okruženju jezera su još uvek veoma značajni. Sopstvena organska produkcija jezera je intenzivna.

Jezero je i dalje u ekološki labilnoj ravnoteži sa povremenim pojavama kritičnog stanja. Ovo se pre svega odnosi na nepovoljan kiseonički bilans i na povremenu pojavu slobodnog amonijaka. Do ovih pojava dolazi koincidencijom nepovoljnih prirodnih i antropoloških pojava.

Poboljšanje stanja se može očekivati isključivo veoma efikasnim merama smanjenja štetnih uticaja od unetih organskih i neorganskih materija, koje potiču

24

iz koncentrisanih otpadnih voda i drugih disperznih zagađivača. Proces poboljšanja statusa jezera će biti veoma dugotrajan proces.

II PERSPEKTIVNE POTREBE- CILJEVI RAZVOJA

a) POTREBNE KOLIČINE VODE

Države u našem neposrednom okruženju na putu svog društveno-ekonomskog razvoja prolaze kroz sličnim putevima. Neke su u tome veoma odmakle, a neke su na početku. U poslednjih 50-ak godina društveno-ekonomske modele razvoja karakterišu početni državno-planski modeli u dominantnom državno-društvenom vlasništvu, zatim prelazni tranzicioni modeli ka tržišnoj privredi sa vlasničkim transformacijama i najzad, tržišno-ekonomski modeli sa dominacijom privatnog vlasništva. Sve ovo izaziva veoma značajne promene u svim segmentima života čoveka, pa tako i u sferi snabdevanja vodom.

Na putu društveno-ekonomskog razvoja, uporedo sa rastom bruto nacionalnog produkta, u oblasti vodosnabdevanja se takođe javljaju neke zakonomernosti vezane za specifičnu potrošnju vode po jednom stanovniku, ukupnu količinu proizvedene vode i cene usluga snabdevanja vodom.

Iz ovih tendencija jasno se izdvajaju tri faze razvoja koje se sa aspekta vodosnabdevanja mogu uslovno nazvati fazom intenzivnog razvoja, fazom stagnacije i fazom smanjenja potreba.

TREND RAZVOJA VODOSNABDEVANJA Fazu intenzivnog razvoja karakteriše sledeće:

- Postepeni, ali intenzivan razvoj izgradnje objekata vodosnabdevanja - Stihija u razvoju industrije sa aspekta potrošnje vode - Nepoštovanje Pravilnikom određenih uslova kvaliteta vode - Tehnički nesavršeni i nedovoljno kvalitetni sistemi ( gubici 20-60 % ) - Neekološki pristup gazdovanja vodama, odnosno resursima - Cena vode kao socijalna, a ne ekonomska kategorija - Niska cena stimuliše neracionalnu potrošnju - Neekonomski karakter poslovanja komunalnih preduzeća

Fazu stagnacije potrošnje vode karakteriše sledeće:

- Visok stepen priključenosti potrošača - Ograničenost prirodnih resursa - Ispunjavanje Pravilnikom određenih uslova kvaliteta vode - Štedno gazdovanje sa vodama ( ekološka I ekonomska prinuda ) - Vlasničke transformacije, profitabilni karakter komunalne privrede - Promene u strukturi industrije ( smanjenje potrošnje vode) - Ekonomski principi poslovanja organizacija za vodosnabdevanje - Smanjenje gubitaka u distribucionoj mreži

25

Fazu smanjenja potreba u vodi karakteriše sledeće:

- Čisti ekonomski odnosi u komunalnoj privredi - Značajna ograničenost resursa - Primena regionalnih sistema ( kao rezultat ograničenih resursa ) - Značajan uticaj ekološke prinude - Zaoštravanje parametara kvaliteta vode I dosledno poštovanje takvih

odluka - Promene u strukturi industrije ( „ čiste tehnologije „ i „ malovodne

tehnologije„) - Racinalno gazdovanje ( ekološka i ekonomska prinuda ) - Svođenje gubitaka na minimum ( zamena mreže )

Pod predpostavkom da će se i naša zemlja razvijati pod sličnim uslovima

kao i druge države koje su prošle ovaj put društveno-ekonomskog razvoja, mogu se očekivati transformacije tipične za fazu „ stagnacije potreba u vodi „. Od ovih su najznačajniji:

- Transfomacije u delatnosti vodosnabdevanja - Uvođenje tržišno-ekonomskih uslova u poslovanje i ove delatnosti - Racionalizacija tehničkih sistema ( smanjenje gubitaka, savremeno

upravljanje i održavanje) - Dosledno poštovanje svih regulativa nacionalnog i evropskog porekla - Politika cena usluge primerena novim ekonomskim uslovima poslovanja - Generalno preispitivanje svih koncepcija dugoročnog razvoja oblasti - Utvrđivanje nove strategije razvoja

Kako se iz dosadašnjih političkih stavova vidi, jednoznačno je opredeljenje

da i naša država ide putevima razvoja ka tržišno orijentisanoj privredi i dominaciji privatnog vlasništva. Ovo podrazumeva i skore intenzivne aktivnosti u komunalnoj oblasti vodosnabdevanja u tom pravcu.

Neosporno je da će i u slučaju Subotice doći do značajnih promena sa osnovnim ciljem uspostavljanja racionalne i efikasne organizacije usmerene na zadovoljavanje potreba stanovništva i industrije pod strogo propisanim uslovima i u jednom novom društveno-ekonomskom okruženju. Ovo znači da će se okolnosti razvoja u sledećem planskom horizontu ( do 2020. godine ) odvijati u ambijentu karakterističnom za fazu razvoja stagnacije potreba u vodi ili čak i fazu umerenog smanjenja potrošnje vode. Do ovog će doći kao rezultat povećane efikasnosti upravljanja sistemima, ekonomske prinude i povećanja svesti o potrebi racionalnog korišćenja, inače ugroženih, resursa voda u našem okruženju.

Osnovne polazne postavke razvoja vodosnabdevanja, odnosni ciljevi razvoja do kraja planskog perioda su:

- Potpuna izgrađenost distribucione mreže - Potpuna priključenost stanovništva i ustanova na institucionalan sistem

vodosnabdevanja - Priključenje većine industrije ( postojeće, a pogotovo nove ) na javni

vodovod - Obezbeđenost svih potrošača vodom propisanog kvaliteta, potrebnog

pritiska I u racionalno potrebnim količinama

26

- Poboljšana pouzdanost sistema vodosnabdevanja - Obezbeđenje potrebnih sistema vodozahvata, kondicioniranja,

rezervoara i crpnih stanica distribucionih sistema - Kompletiranje nedostajuće distibucione mreže po elementima novog

urbanističkog plana - Obnavljanje dotrajale distribucione mreže - Povezivanje Subotice i Palića u jedinstveni tehnički sistem - Transformacija delatnosti sa ciljem povećanja efikasnosti funkcionisanja

sistema

Kao rezultat sprovođenja prednjih ciljeva, očekivani bilansi potreba u vodi (u danu maksimalnih potreba) se procenjuje prema sledećem: Tabela 9: Vrsta potrošnje vode rb Vrsta potrošnje vode 2004. god.

m³/dan 2020. god.m³/dan

1. Stanovništvo 16.200 *17.6002. Ustanove 1.600 1.8003. Industrija 3.200 **5.0004. Sopstvena potrošnja 600 ***1.2005. Gubici 3.800 ****3.2006. Ukupno 25.400 28.800 Napomene: 1. Računa se sa specifičnom potrebom u vodi od 160 l/st.d, i sa 110.000

stanovnika 2. Računa se sa rehabilitacijom postojećih indusreijskih pogona, otvaranjem

novih priozvodnih kapaciteta i značajnim razvojem turizma na jezeru Palić. I dalje će značajni industrijski kapaciteti raspolagati sa sopstvenim sistemom vodosnabdevanja.

3. Sopstvenu potrošnju čini potreba pranja filtra u sklopu kondicionoranja voda, ispiranje distribucione mreže, ispiranje rezervoara, polivanje i pranje ulica, protivpožarne probe i sl.

4. Kao rezultat sanacije distribucione mreže predviža se smanjenje gubitka vode sa sadašnjih 18% na 12.5%.

b) KARAKTER OTPADNIH VODA

Osnovne polazne postavke razvoja kanalisanja, odnosno ciljevi razvoja do kraja planskog perioda su:

- Delimična, 70 %- na izgrađenost kanalizacione mreže - Delimična, 75 %- na priključenost stanovništva - Potpuna priključenost ustanova na kanalizacionu mrežu - Potpuna priključenost industrije na kanalizaciju - Potpuno prečišćavanje svih otpadnih voda iz izgrađenog sistema

kanalisanja - Poboljšana pouzdanost sistema kanalisanja - Obezbeđenje potrebnih kapaciteta sistema za prečišćavanje otpadnih

voda po kriterijumima Evropske direktive za osetljive vodoprijemnike

27

- Obnavljanje dotrajale i neadekvatne kanalizacione mreže - Povezivanje Subotice i Palića u jedinstveni tehnički sistem - Transformacija delatnosti sa ciljem povećanja efikasnosti funkcionisanja

sistema - Početak realizacije kanalizacije atmosferskih voda naselja Palić

Kao rezultat sprovođenja prednjih ciljeva, očekivani bilansi otpadnih voda (

u danu maksimalnih potreba bez padavina) se procenjuju prema sledećem: Tabela 10: Vrsta upotrebljenih voda rb Vrsta upotrebljenih voda 2004. god.

m³/dan 2020. god.m³/dan

1. Stanovništvo 14.100 *13.5002. Ustanove 1.600 1.8003. Industrija 5.000 **12.0004. Infiltracija 4.300 ***6.2005. Ukupno 25.000 33.500 Napomene: * - Računa se sa količinom otpadnih voda od 150 l/st.d, i sa 90.000 priključenih stanovnika ** - Računa se sa rehabilitacijom postojećih industrijskih pogona, otvaranjem novih proizvodnim kapaciteta i značajnim razvojem turizma na jezeru. Značajan će biti udeo industrije sa sopstvenim sistemom navodnjavanja. *** - Povećanje infiltracije se odnosi na trend povećanja broja sistema za prinudno smanjenje nivoapodzemnih voda podruma i na produženo pražnjenje budućih retenzija atmosferskih voda privrednih kompleksa, ili delova naselja.

Polazeći od prednjih predpostavki, osnovni karakter otpadnih voda ( sirova I prečišćena voda ) biće prema sledećem: Tabela 11: parametri voda rb Parametar Sirova voda Prečišćena voda 1. HPK – mg/l 500 125 2. BPK5 – mg/l 250 20 3. Suspendovane materije – mg/l 300 30 4. Ukupan azot – mg/l 45 10 5. Ukupan fosfor – mg/l 7 1

c) JEZERO PALIĆ i ASPEKT OTPADNIH VODA

Kao buduća namena jezera Palić određuje se turističko-rekreativna funkcija, uključujući i vodene sportove sa dodirom ljudskog tela vodom. Prema tome, stanje kvaliteta vode treba da udovolji navedenoj nameni, ali i ostaloj vodoprivrednoj zakonskoj regulativi. Pošto su naši, sada važeći propisi, prevaziđeni i neusaglašeni sa određenim zakonskim propisima Evropske Unije, ciljevi razvoja će se odrediti-uskladiti sa Okvirnim direktivama o vodama Evropske Unije ( 2000/60/ES- Evropski Parlament I Savet, 23. 10. 2000. godine). Shodno ovome, treba preduzeti sledeće:

28

- Preduzeti mere za sprečavanje daljeg pogoršanja stanja kvaliteta vode

jezera - Potrebno je zaštititi I poboljšati stanje kvaliteta voda do stepena tzv. “

dobrog stanja “, u roku koji će se odrediti novim zakonskim propisima - Potrebno je razraditi strategiju za postepeno smanjenje I potpuno

eliminisanje upuštanja u jezero opasnih materija - Kod razrade navedenih mera, treba imati u vidu obaveze I mere

predviđene dokumentima za jezero, kao zaštićenog dela prirode

Karakteristični referentni uslovi za tipove površinskih voda utvrdiće se posebnim metodologijama, kako je to navedeno u citiranom dokumentu. Razvrstavanje pojedinih površinskih voda po tipovima u konkretnom slučaju izvršiće se po metodologiji prikazanoj u prilogu V istog dokumenta.

Radi ilustracije, ovde se navodi opšta definicija normativa za klasifikaciju na osnovu ekološkog stanja za predloženi tip “dobro stanje“. Vrednosti bioloških elemenata kvaliteta vode izabranog tipa podrazumevaju mali opseg promena izazvanih ljudskom delatnošću, i samo malo odstupanje od vrednosti uobičajenih za taj tip površinskih voda u nenarušenom stanju. 2.1.1.4. Obrazovanje Osnovno i srednješkolsko obrazovanje

U planiranju privrednog razvoja postoji funkcionalna međuzavisnost između obrazovanja, tehničkog progresa i zapošljavanja. Obrazovanje predstavlja proces kreiranja ljudskih resursa, koji omogućava ostvarenje željenog pravca razvoja, naročito danas, kada se teži razvoju privrednih grana, koji intenzivno koristi rezultate naučno-istraživačkog rada uz mnogo manji utrošak energije i materijalnih resursa. Naredni period zahteva da se u strategiji privrednog razvoja obrazovanje tretira kao društveno opravdana investicija, a ne kao društveni trošak, koji tereti direktno, ili putem preraspodele društveni preoizvod. Dobro izabrani pravci, obim i dinamika obrazovanja obezbeđuju rastući prinos, koji se meri obimom i strukturom nacionalnog dohotka. Pogođen pravac razvoja obrazovnih institucija i obrazovnih institucija je značajan pokretač proizvodnje. Posmatrajući današnje potrebe za strukturnim promenama u našoj privredi, razvijenim obrazovanjem može se dostići i željeni nivo razvijenosti tercijarnog sektora u opštini i regionu. Korekcija obrazovno-vaspitnih ciljeva je neophodan i nezamenljiv čin razvoja sredine u datom vremenu, da bi društvo racionalno ostvarilo potrebe i interese. Što je društvo razvijenije, više pažnje obraća na strukturu, sadržaj i puteve kojima se dolazi do ostvarenja dobrih vaspitno-obrazovnih ciljeva. Pre deklasiranja i proklamovanja ovih ciljeva, pristupa se uz pomoć nauke istraživanju vaspitno-obrazovnih ciljeva i njihovom artikulisanju. To je iskustvo najbolje prakse.

Razvojni ciljevi su determinisani određenim potrebama, interesima i

motivima društva u vremenu, uslovima i okolnostima, i oni su deo vizije razvoja određene zajednice.

29

Povećanje opšteg obrazovanja i kulture svih učesnika privređivanja je pretpostavka anticipiranja promena koje se dešavaju pod uticajem naučno-tehničkih inovacija. Pri izboru strateških ciljeva nužno je imati u vidu kvantitativna i kvalitativna ograničenja. Ograničenja se odnose na materijalne i finansijske resurse koji stoje na raspolaganju društvu i pojedincu. U kreiranju obrazovne politike veoma su heterogeni ciljevi učesnika u kreiranju obrazovne politike.

Dugoročne projekcije razvoja privrede i obrazovanja su pod uticajem

ubrzanog porasta nauke i transfera naučnih saznanja i tehnologija. Nedovoljno izdvojena sredstva za obrazovanje reflektuju se u obliku lošijeg kvaliteta nastave, znanja i negativnih posledica pri uključenju u rad. Uslovi planiranja obrazovanja su danas složena zbog šireg vremenskog horizonta, dugog vremenskog trajanja procesa obrazovanja u čitavom radnom veku.

Tehnološki razvoj doveo je do pomeranja uposlenosti radne snage iz

materijalne proizvodnje u sektor usluga (istraživanja, marketing, finansije, turizam...). Zaposleni u materijalnoj proizvodnji i administraciji primenom kompjuterske opreme rade sa zajedničkom ’’sirovinom’’, informacijom. Kopjuterska pismenost postaje ekvivalent osnovnoj pismenosti.

Sadašnje stanje obrazovanja u Subotici oslikava teško stanje u društvu.

Preveliki je stepen centralizacije upravljanja materijalnim stanjem, prosvetnim kadrom i institucijama obrazovanja. Lokalna samouprava u Subotici preduzima mere tekućeg karaktera iz okvira svoje nadležnosti radi obezbeđenja uslova za funkcionisanje obrazovnog sistema.

Međusobna povezanost škole i društvene sredine predstvalja jedno od

temeljnih pitanja savremene pedagoške teorije i društvene prakse. Društvene potrebe postaju sve naglašenije, a zahtevi prema školi sve složeniji. U predstojećem periodu moraju doći do izražaja uticaji škole na društvenu sredinu.

Dugoročnim i srednjoročnim planovima razvoja opštine potrebno je

regulisati pitanja od presudnog značaja, koja utiču na funkcionisanje škole: modernizacija, izgradnja školskog prostora, nabavke opreme i učila, usavršavanje nastavnog kadra. Bitne prepostavke funkcije škole su materijalne i prostorne prirode. Promene izazvane u dinamici demografije naseljenosti pojedinih naselja ruralnom razvoju zahtevaj aktuelizaciju kapaciteta, razmeštaja i opremljenosti osnovnih škola u subotičkoj opštini.

Polazna osnova za izgradu planova razvoja srednjeg obrazovanja je

postojeća nastavno- tehničko-prostorna baza i dugoročna projekcija koja se odnosi na razvoj opštine i regiona. Razvoj srednješkolskog obrazovanja u Subotici duge je pratio razvoj onih privrednih grana koje su bile odlučujuće za privredu opštine i regiona. Odlučući su bili kapaciteti elektro-industrije, prehrambene, hemijske i prateća grafička industrija. Građevinarstvo je zapošljavalo više od 1000 zaposlenih. Postojeće srednje škole osposobljene su da daju, pored opšte obrazovnih, i profesionalno teorijsko-praktična znanja za određene struke, ili prekvalifikaciju za rad u okviru nove tehnologije. Povezivanje sa provredom je imperativ srednješkolskog obrazovanja. Tražnja za učeničkim mestima se kreće konstantno oko 7000 mesta. Neophodno je utvrditi optimum potrebnog broja učenika u zavisnosti od potreba za pojedinim strukama u privredi i van privrede. Skup uslova smeštaja i vanškolskog života utiče na kvalitet obrazovanja i

30

kompletnog znanja ’’finalnog proizvoda’’ diplomiranog učenika. Neophodno je usklađivanje broja korisnika đačkiih domova i internata sa postojećim kapacitetima i budućom ponudom. Visoko i više obrazovanje

Savremena nauka je u funkciji diverzifikacije privredne strukture, unapređenja stepena industrijske prerade, ubrzanja stepena substitucija, novatorstva i pronalazaštva, racionalizacije, unapređenja tehnike i tehnologije, zaštite životne sredine, globalnog i regionalnog razvoja, automatizacije, specijalizacije, standardizacije, poboljšanja sistema informisanja. Nauka je od posebnog društvenog interesa i predstavlja prioritetnu delatnost u razvojnij politici.

Pri izradi programa i plana razvoja višeg i visokog obrazovanja polazi se od

gore nevedenih tendencija. Znanje i nauka su izvor višeg kvaliteta životnog standarda i proizvodnih resursa. Razvoj višeg i visokog obrazovanja ne pruža samo mogućnost afirmacije mlade generacije stečenim znanjem, već doprinosi i boljem korišćenj udo sada stvorenih resursa. Strategija privrednog razvoja opštine Subotica ne može se baviti pitanjem reforme Univerziteta i troškovima studiranja, ali ona može staviti naglasak na saradnju naučno-istraživačkog rada i korisnika u privredi, pružanjem stručne pomoći u razvoju novih proizvoda, projektovanju , obuci kadrova, itd.

Pregled kretanja broja studenata na višim školama u Subotici pokazuje solidan rast od školske 1992/93. godine, kada je bilo 843 studenta, do 2003/04. godine, kada je bilo 1378 studenata. Pad je zabeležen 1999/2000. kada je bilo 1395 studenata. Ako posmatramo za ostale analize referentnu 2002 godinu, tada se podaci vide iz tabele koja sledi: Tabela 12: Više škole i Fakulteti u Subotici, broj studenata 2002-2003. 2002/2003 god. VISE SKOLE FAKULTETI Upisanih Okoncali Upisanih Okoncali4 Suboticka opstina 1173 191 3337 3095 Vojvodina 9402 1402 31656 24936 Srbija 48623 5980 148699 120997 % Su/Srbija 2.4 3.2 2.2 2.68 % Su/Vojvodina 12.5 13.6 10.5 12.4

Nakon 1992/93. godine, kada je bilo upisano 1890 studenata došlo je do

porasta broja studenata: 1999/2000. je bilo 4111 studenata, 2003/04. upisano je 3495 studenata. U prošlim godinama povećao se i broj fakulteta, kao i broj upisanih studenata. Ne bi trebalo računati sa znatno povećanim brojem studenata, jer pored demografskih razloga, selektivnog opadanja broja mladih u ukupnom broja stanovnika, na broj studenata će uticati stoga primena bolonjskih principa u obrazovanju, što će pooštriti kriterijume funkcionisanja preko 10 fakulteta u gradu.

Glavni faktor dinamike i efikasnosti privrednog razvoja jeste znanje. U zemljama sa savremenom privredom to je karakteristično. Opravdano je istraživati i razvijati sve mogućnosti i uslove visokog obrazovanja i pratećih istraživačkih institucija radi konzistentnosti u podršci privre

31

2.1.1.5. Ekologija SWOT analiza sistema za upravljanje otpadom Vrline Mane Nalazi se u razvijenoj regiji Dobar geografski položaj Razvijena infrastruktura Dobri prilazi Neznatno zagađenje vazduha i neznatna buka od saobraćaja Moderna reciklaža Moderna tehnologija Upotreba pomoćnih mašina Nije zagađeno tlo i donji slojevi zemlje Reciklaža produkata Mogućnost otvaranja novih radnih mesta Postizanje očekivane srazmere ponovnog korišćenja otpada Smanjenje ekološke opterećenosti Sistematsko, planirano prikupljanje otpada Korišćenje najbolje dostupne tehnologije

Ocena osetljivosti regije na zagađenje Relativna udaljenost naselja od sistema

Mogućnosti Opasnosti Priključenje novih naselja u sistemu Veća pokrivenost terena Veća iskorišćenost sistema Smanjenje troškova rada Manji troškovi stanovništva Smanjenje opterećenja elemenata okoline (voda, tlo, itd.) pomoću zatvorene deponije Korelacija sa pravnim aktima, koji su doneti na osnovu Principa Evropske Unije

Regija ne može da zadovolji zahteve modernog prikupljanja i upravljanje otpadom bez ove investicije Povećanje opterećenosti elemenata okoline otpadom Zatvaranje sadašnjih deponija u roku od 1-2 godine Problem lagerovanja otpada Otkazane investicije za očuvanje okoline Sve manji izvori finansiranja putem tendera, konkursa

Sažetak uticaja na okolinu Kvalitet vazduha

Uticaj planirane aktivnosti na kvalitet vazduha nastaje tokom prevoza otpada i tokom rada sistema.

Od tehnoloških operacija moramo izdvojiti sledeće: - Potrebna je upotreba modernih mašina, koje odgovaraju klasifikaciji

Euromot2, koje minimalno zagađuju vazduh. Mašine koje služe za sitnjenje i klasifikaciju građevinskog otpada ne moraju biti prijavljene, ali

32

znače nepokretne, difuzne izvore zagađenja vazduha. Eksploatacija difuznih izvora odgovara propisima, odnosno najsavremenijom tehnologijom pomoću vodenog raspršivanja dospeva najmanja količina prašine u vazduh.

Granične vrednosti za zagađenost vazduha, pravilnici o vrednosti emisije stabilnih, tačkastih izvora zagađenja vazduha moraju biti u korelaciji sa sledećim pravnim aktima Evropske Unije: - Princip saveta Evrope broj 96/62 o proceni i kontroli parametara

kvaliteta vazduha - Princip Saveta Evrope broj 1999/30 u vezi graničnih vrednosti za

sumpor-dioksid, azotni oksid, azotni dioksid, leteću prašinu i olovo u vazduhu

- Princip Saveta Evrope i Evropskog Parlamenta broj 2000/69 u vezi graničnih vrednosti za benzol i ugljen monoksid u vazduhu.

Zaštita od buke Tokom obrade otpada najveću buku stvaraju mašine u pogonu. Kod rada drobilice za sitnjenje otpada sem opterećenja okoline prašinom, ona se opterećuje i bukom. U cilju smanjenja emisije buke drobilice se moraju opremiti ventilatorima, koje smo spomenuli kod zagađenja vazduha, i moraju se smestiti u zatvoreni sistem – zgradu. Pravna regulativa za visinu buke od strane izvora buke primarno reguliše graničnu vrednost na granici same lokacije, a sekundarno graničnu vrednost na fasadi najbližeg objekta, koje treba zaštititi. Na osnovu iskustva se može tvrditi, da je jačina buke, koje stvaraju uređaji u pogonu, na udaljenosti od 10 m od izvora buke iznosi 80-85 dB. Ako se uzme u obzir faktor Kd, odnosno opadanje nivoa buke u zavisnosti od udaljenosti od izvora, možemo reći, da na 40 m od izvora buke imamo buku od 70 dB, što je propisano za razdaljinu od 10 m od ograde objekta. Ukoliko na mestu buke, sem opadanja pritiska zraka zbog daljine, imamo i zaštitni efekat vegetacije (Ku), kao i smanjenje buke usled gustine izgrađenosti naselja (Kb), na osnovu gornjeg možemo računati na znatnije smanjenje efekta buke u okolini. Možemo zaključiti, da pri upotrebi moderne tehnologije i moderne opreme, nivo buke ostaje unutar propisima dozvoljene. Ukoliko se određena oprema koristi van sistema za upravljanje otpadom, mora se voditi strogo računa o pridržavanju zakonom propisanog nivoa dnevne i noćne buke. Na osnovu studije izvodljivosti se može izjaviti da se objekti mogu izgraditi i raditi bez štetnih uticaja na okolinu. Ni čovekova okolina, ni živi svet neće trpeti negativne efekte. Naprotiv, brzom i stručnom eliminacijom otpada iz sredine, minimaliziranjem broja divljih deponija može se popraviti kvalitet podzemnih i nadzemnih voda, izbeći zagađenje okoline i smanjiti neugodne mirise i mogućnost zaraznih bolesti. Izgradnjom sistema za upravljanje otpadom se može očekivati znatno poboljšanje ekonomskih uslova, te je ova investicija u korelaciji sa zakonom o upravljanju otpadom, što je značajan ekološki interes. Bitni elemenat ovakvog pristupa je u tome, da uzima u obzir pojavu mogućeg rizika pri projektovanju, izvođenju i radu postrojenja.

33

Proučavanjem zakonitosti razvoja prirode, društva, nauke i tehnike generalno možemo konstatovati, da različite aktivnosti predstavljaju rizik za okolinu. 2.1.1.6. Kultura u funkciji ekonomskog razvoja Tabela 13: Neki indikatori vezano za institucije kulture

2002 Subotica Severno-bački okrug Vojvodina

broj Bioskopa 2 3 23broj sedišta 425 648 8,213predstave 2,112 2,333 14,619posetioci 89,000 99,000 850,000iskorišćenost sala, % 20 20 14broj posetilaca na 100 stanovnika 60 50 42

Izvor: RZS

Vizija bi morala da sadrži način pozicioniranja i jačanja konkurentnosti Subotice u regionu. Kao regionalni centar, Subotica bi morala da ima sve one sadržaje koji čine da ljudi požele da dođu u ovaj grad i da u njemu ostanu. Misli se na to da Subotica mora da bude regionalni centar i u sferi kulture (kreativan kulturni život u gradu: pozorište i repertoar itd). Multikulturalno biće Subotice negovati. Oformiti tim za kulturu sa ciljem analize njenog uticaja na ekonomski razvoj.

34

2.1.2. Infrastruktura

U pogledu razvoja infrastrukture u subotičkoj opštini, može se poći od materija koji se odnose na infrastrukturu koja služi prevozu i transportu, snabdevanju energentima, te infrastruktura u funkciji vodosnabdevanja drugih urbanističkih i prostornih datosti. Situacija se obrađuje prema statističkim podacima koji su raspoloživi, kao i na bazi obavljenih kvalitativnih analiza. Najpre da se definišu kvalntitativni aspektu infrastrukture subotičke opštine. 1. Putevi u subotičkoj opštini i severnobačkom okrugu

Danas najznačajniji saobraćaj u regionu odvija se putevima, pa je stoga interesantno znati osnovne podatke o putevima u Subotici na opštinskom i regionalnom nivou. Kada je reč o dužini i kvalitetu puteva u subotičkoj opštini, polazeći od statistički obrađenih podataka za 2003. godinu, može se reći sledeće: Ukupna dužina puteva u subotičkoj opštini iznosi 444 km, od toga

Magistralni putevi 134 km, Regionalni putevi 19 km, Lokalni putevi 291 km.

Kada je reč o savremenom kolovozu njegova dužina iznosi ukupno 261 km.

Tabela 14: Putevi subotička opština 2003. godina

Magistralni Regionalni Lokalni Godina Ukupno Savremeni

kolovoz svega savremeni kolovoz svega savremeni

kolovoz svega savremeni kolovoz

2004 2003 444 261 134 127 19 19 291 115 2002 444 261 134 127 19 19 291 115 2001 444 261 134 127 19 19 291 115 2000 444 261 134 127 19 19 291 115 1999 444 261 134 127 19 19 291 115 1998 444 261 134 127 19 19 291 115 1997 444 261 134 127 19 19 291 115 1996 408 221 98 87 19 19 291 115 1995 408 221 98 87 19 19 291 115 1994 408 221 98 87 19 19 291 115 1993 408 213 98 87 19 19 291 107 1992 408 213 98 87 19 19 291 107

Ako iste podatke obradimo za Severnbački okrug (Opštine Subotica, Bačka Topola i Mali Iđoš) tada su podaci za 2003. godinu sledeći: Ukupna dužina puteva u Severnobačkom okrugu iznosi 676 km, od toga

Magistralni putevi 188 km, Regionalni putevi 97 km, Lokalni putevi 391 km.

35

Kada je reč o savremenom kolovozu njegova dužina iznosi ukupno 441 km. Na nivou Vojvodine u pogledu puteva, podaci bi bili sledeći Tabela 15: Putevi Vojvodina 2003 godina

Magistralni Regionalni Lokalni Godina Ukupno Savremeni

kolovoz svega savremeni kolovoz svega savremeni

kolovoz svega savremeni kolovoz

2004 2003 5901 5153 1563 1532 1799 1761 2539 1860 2002 6057 5221 1563 1533 1797 1760 2697 1928 2001 6198 5207 1563 1533 1797 1760 2838 1914 2000 6338 5270 1563 1533 1797 1760 2978 1977 1999 6336 5267 1563 1532 1797 1760 2976 1975 1998 6336 5267 1563 1532 1797 1760 2976 1975 1997 6381 5289 1563 1532 1797 1760 3021 1997 1996 6294 5113 1463 1446 1856 1696 2975 1971 1995 6294 5113 1463 1446 1856 1696 2975 1971 1994 6300 5113 1464 1447 1856 1696 2980 1970 1993 6307 5105 1464 1447 1856 2968 2987 1962 1992 6399 5201 1464 1447 1856 1696 3079 2058 Ukupna dužina puteva u Vojvodini iznosi 5901 km, od toga

Magistralni putevi 1563 km, Regionalni putevi 1799 km, Lokalni putevi 2539 km.

Kada je reč o savremenom kolovozu njegova dužina iznosi ukupno 5153 km.

Ako se izvode kvantitativni zaključci, tada se može reći da je dužina puteva u subotičkoj opštini u proseku, bilo da se stavljaju u omer površina ili broj stanovnika, nešto kraća u odnosu na onu na nivou Vojvodine, kada se radi o ukupnoj dužini puteva, te dužini magistralnih ili regionalnih puteva. Jedino je subotička opština u prednosti kada je reč o lokalnim putevima. To može da uputi na činjenicu da je osnovna mreža puteva bila dobro postavljena, ali da nije dovoljno ulagano u to da njen veći deo dobije viši rang odnosno unapredi kvalitet.

Kao kvalitativni zaključci mogu se izvesti sledeće činjenice: Bez obzira što u odnosu na svoju veličinu i broj stanovnika u subotičkoj opštini dužina puteva može da se smatra zadovoljavajućom, to se ne može reči za kvalitet, jer nema autoputa, ako se takvim ne oceni poluatoput, koji sa par kilometara prolazi i kroz subotičku opštinu; lokalni putevi su u lošem stanju; obilaznica oko Subotice nije načinjena, iako se gradi već duže od 10 godina; međunarodni saobraćaj prolazi kroz centar grada; nisu rešeni prelazi preko železničke pruge, itd. Prema sadašnjem stanju plana, obilaznica oko Subotice treba da bude gotova do kraja 2007. godine, tako da će se oko Subotice račvati pravci Sever-Jug (Budimpešta-Beograd) i Istok-Zapad (Temišvar-Pecs).

36

2. Železničke pruge u subotičkoj opštini

Razvoj Subotice kao industrijskog centra koincidira sa izgradnjom železničke pruge 1869. godine, koja Suboticu povezuje sa Budimpeštom na severu i Novim Sadom i Beogradom na jugu. Potom sledi pravac prema Somboru i Bogojevu, pa prema Segedinu, zatim Baji i nizu manjih mesta u okruženju ( Senti, Čantaviru).

Činjenica tako razgranate mreže železničkih pruga dovela je do snažnog razvoja industrije u Subotici krajem XIX i u prvoj polovini XX veka. Pri tome, nije samo od značaja bio pravac sever-jug (Budimpešta-Beograd), nego i transverzala istok-zapad (Senta-Kikinda-Temišvar), kojom se u okviru Austrougarske monarhije, a potom između Mađarske, Jugoslavije i Rumunije roba i putnici prevoze i tim pravcem .

Danas je od značaja praktično jedino pruga Budimpešta-Subotica-Novi Sad-Beograd. Pravac prema Segedinu zahteva rekonstrukciju da bi se mogle ostvariti odgovarajuće brzine, pravac prema Somboru i Bogojevu hendikepiran je još uvek nemogućnošću saobraćaja dalje prema Osijeku ili Vinkovcima, Zagrebu, Ljubljani, odnosno Rijeci i dalje prema Veneciji. Pravac prema Baji zahteva postavljanje nedostajećeg dela pruge koji je izvađen, kako bi se osposobio pravac, s jedne strane prema Baji, Pecsu, Zagrebu, a sa druge prema Temišvaru i Bukureštu. 3. Gas

Kada je reč o gasu, prema stanju u 1999. godini dužina gasovoda iznosi 165 km, od čega dužina magistralnog gasovoda iznosi 3 km, razvodnog 8 km, gradske mreže 147 km, a distributivne mreže 7 km. Priključci su dužine 2027 km, od čega za industriju 10 km, za domaćinstva 1914 km, a za ostale potrebe 103 km. Pri tome, svega 2.995 domaćinstava je priljučeno na gas prema podacima za 2002. godinu. Tabela 16: Podaci u vezi distribucije gasa u subotičkoj opštini

dužina gasovoda, km od toga:

godina ukupna magistralni

vodovod razvodni gasovod

gradske mreže

distributivna mreža

1999 165 3 8 147 7

priključci 1999. od toga:

ukupno za industriju za domaćinstvo za komunalne potrebe za ostale potrebe

2027 10 1914 - 103

37

Godišnja potrošnja gasa u Subotici raste i kreće se prema podacima za

1999. godinu na nivou od 12.635.000 m³, od čega se za industrijske potrebe trošilo 5.469.000 m³, za domaćinstva 5.861.000 m³, dok se ostalim potrošačima isporučivalo 1.305.000 m³ gasa.

Izgrađene su sve merno regulacione stanice od kojih ide prsten gasovoda po Subotici okolnim naseljima.

Postoji program dalje gasifikacije subotičke opštine, koji podrazumeva da se svi veći privredni kapaciteti prebace na gas kao izvor energije, kao i da se proširi mreža gasovoda za domaćinstva tako da će njome biti obuhvaćena i ostala naselja u okolini Subotice. 4. Električna i toplotna energija

U pogledu pokrivenosti domaćinstava električnom energijom u subotičkoj opštini, kao i u ostalim delovima regiona, ona je relativno visoka i kreće se na nivou od 99 %. Prema podacima za 2002. godinu od 58.852 stana u Subotičkoj opštini 58.144 opremljeno je instalacijama električne energije. To se može smatrati zadovoljavajućim, a posledica je činjenice da je elektrifikacija Subotice obavljena sredinom prošlog veka, u okviru kampanje u socijalističkoj Jugoslaviji da se ona potpuno elektrifikuje i industrijalizuje. Slična je situacija i na nivou Severnobačkog okruga i Vojvodine u celini.

Kada je u pitanju kvalitet električne energije kod potrošača, može se izraziti manje zadovoljstvo, jer je struja nestabilna u pogledu napona, često su se pojavljivale se nestašice, što utiče na kvalitet života i pouzdanost u odnosu na industrijske kapacitete i njihove potrebe za strujom određene snage, kvaliteta i stabilnosti napona. Tabela 17: Poređenje opremljenosti elektro instalacijama 1991/2002.godina

GODINA BROJ STANOVA

opremljenost instalacijama

el. struje

% OD UKUPNOG

BROJA

2002 58852 58144 99% 1991 57329 56423 98%

Što se tiče statističkih podataka o isporuci električne energije, raspolaže se podacima za 1999. godinu kada je Subotici isporučena električna energija od ukupno 392.000 MWh, od čega visokog napona 84.000 MWh, a niskonaponske električne energije 308.000 MWh.

Snabdevanje grada Subotica električnom energijom obavlja se inače iz jedinstvenog elektroenergetskog sistema i ne postoji mogućnost drukčijeg snabdevanja grada električnom energijom.

38

Subotica se snabdeva toplotnom energijom iz centralizovanih sistema (toplifikacionog i gasifikacionog) i lokalnih ložišta. Kotlarnica je kapaciteta 146 MW, a osnovni energent je prirodni gas, a može se koristiti i mazut. Magistralna toplovodna mreža dužine je 5350 metara. 5. Vodovod i kanalizacija

U gradskom jezgru vodovod i kanalizacija potiču još iz XIX veka, dok se ona u predgrađima uvodi u drugoj polovini XX veka, kada ona ulazi i u pojedina prigradska naselja.

U pogledu opremljenosti stanova instalacijama vodovoda, može se konstatovati takođe prema podacima za 2002. godinu da je 55.388 stanova ili preko 80 % opremljeno instalacijama vodovoda. S druge strane, na javnu kanalizaciju priključeno je prema podacima za istu godinu 26.039 ili nešto preko 44 %, dok je 25.975, ili takođe nešto preko 44 % stambenih zgrada taj problem rešilo korišćenjem septičkih jama. Dakle, situacija sa kanalizacijom je znatno nepovoljnija u Subotici nego sa vodovodom. Preko 10 % stanova u subotičkoj opštini uopšte nema rešen problem kanalizacije, odnosno otpadnih voda.

Dužina vodovodne mreže u Subotici iznosi 258.367 metara i na Paliću dodatnih 25.488 metara. Bilansi otpadnih voda na nivou Subotice su oko 25.000 m³ dnevno. Tabela 18: Opremljenost stanova 1991 i 2002. godine

6. Komunikacije

Kada je reč o poštanskom, telefonskom i telegrafskom saobraćaju u subotičkoj opštini nalaze se, prema podacima za 2003. godinu, 35 pošti, 46.263 telefonskih pretplatnika, što u odnosu na broj stanovnika predstavlja 309 telefonskih pretplatnika na 1000 stanovnika. Pri tome, više od polovine telefonskih priključaka je digitalno, i taj procenat sve više raste.

Može se dodati da zahvaljujući povoljnom geografskom položaju kroz Suboticu prolazi magistralni optičko-kablovski prenosni sistem, koji povezuje telekomunikacionu mrežu Srbije i Crne Gore sa ostalim zemljama centralne i jugoistočne Evrope.

Godina

BROJ STANOVA

Central. - etažnog grejanja,

vodovoda, kanalizacije, elekt. struje

i gasa

Central.-etažnog grejanja,

vodovoda, kanalizacije i elekt. struje

gasovoda, vodovoda,

kanalizacije i električne

struje

vodovoda, kanalizacije i eletkrične

struje

vodovoda i

električne struje

samo električne

struje

bez instalacija

2002 58852 2118 18834 2995 32679 2991 2749 706 1991 57329 16066 35336 5021 906

39

Tabela 19: PTT usluge PTT promet otpremljeno

godina Pošte Telefonski pretplatnici pismonosne

pošiljke, hilj. paketi hilj.procenjen

broj stanovnika

broj telefonskih pretplatnika

na 1000 stanovnika

* 2003 35 46263 4761 44 149257 309.96 2002 35 45436 5719 53 148600 305.76 2001 35 44105 5567 57 145700 302.71 2000 36 43581 3925 62 146500 297.48 1999 34 46008 3945 42 147700 311.50 1998 33 40544 5726 71 148500 273.02 1997 33 38898 4572 70 149500 260.19 1996 31 35832 4157 65 150200 238.56 1995 29 48437 4029 49 150900 320.99 1994 27 (43354) 2778 38 150500 288.07 1993 33 41782 3265 37 150300 277.99 1992 31 41649 5835 54 149900 277.85

Treba imati u vidu da u Subotici deluje i kurirska služba brze pošte, DHL, kojom se u roku od 24, odnosno 48 sati može dostaviti pošiljka bilo gde u Evropi.

Kada je reč o internetu, postoje samo procene, prema kojima preko 30 % pretplatnika koristi internet, tako da isti procenat domaćinstava Subotice raspolaže internetom, što se za relacije Srbije može smatrati visokim procentom. To se može zahvaliti činjenici, da su i pored embarga i relativno nedostupne IT tehnologije stanovnici Subotice raznim kanalima dolazili do softvera i učili njegovu primenu.

U pogledu razvoja telekomunikacija, očekuje se aktivnost u prvom redu na razvoju mobilne telefonije, interneta i javnih telefonskih kabina u gradu. 7. Jezera subotičke opštine kao deo infrastrukture

Kroz subotičku opštinu ne protiču reke. Par potoka koji protiču, kao što je Kireš, Čik ili Fok nemaju stalni tok i isprekidani su, a mogu se smatrati potocima samo u sezoni kada ima natprosečnih padavina ili su visoke podzemne vode. U određenom delu predstavljau i deo kanalizacione mreže. Kanal koji je izgrađen između Tise i Palića praktično se ne može smatrati da je u upotrebi Stoga se resursom subotičke opštine kada su u pitanju vode, mogu smatrati samo jezera.

Kao osnova za razvoj turizma mogu da posluže i jezera koja postoje u subotičkoj opštini. Radi se o sledećim jezerima po površini i prosečnoj dubini:

40

Tabela 20: Jezera u subotičkoj opštini

NAZIV POVRŠINA km²

PROSEČNA DUBINA m

Palić 5.5 1.5 Ludoško jezero 3.5 1 Slano jezero 0.2 0.5 Krvavo jezero 0.2 0.5 Kelebijsko jezero 0.6 0.5 ukupno 10

Nesumnjivo, najznačajnije je jezero Palić, koje je do sredine XX veka bilo mondeni turistički centar sa raznovrsnim sadržajima. Ono predstavlja osnovu i za dalji razvoj turizma u ovom regionu. Ludoško jezero je interesantno u prvom redu sa ornitološkog i ekološkog aspekta, dok preostala manja jezera mogu da se osmisle raznim, u prvom redu turističkim sadržajima. 2.1.3. OPŠTI PREGLED PRIVREDE

Kada je reč o opštem pregledu subotičke privrede, najpre bi se izneli osnovni makroekonomski podaci, da bi se potom obavila detaljnija sektoralna i podsektorska analiza postojeće situacije, sve polazeći od indikatora koji će biti osnov za postavljanje strategije. Najpre dinamičkim podaci o društvenom bruto proizvodu i broju zaposlenih. 2.1.3.1. Bruto društveni proizvod i struktura privrede

Bruto društveni proizvod nije praćen kao kategorija 1991. godine, već nacionalni dohodak, a imajući u vidu tadašnju visoku inflaciju, apsolutni iznosi zahtevaju posebnu analizu pre nego što se prihvate kao osnov za ocene. Stoga bismo se ograničili na relativan odnos unutar Srbije i za navedenu godinu prema statističkom godišnjaku konstatovali da je nacionalni dohodak subotičke opštine bio za 58 % veći od proseka za Srbiju i za 10 % veći od proseka za Vojvodinu ( ND Srbija =100, Vojvodina=143,5, Opština Subotica=158, Beograd=150,8, Novi Sad=194).

Tabela 21: Nacionalni dohodak 1991 i 2002.

EUR 1991 2002

Teritorija

Nacionalni dohodak po glavi stanovnika

Nacionalni dohodak entiteta kada RS=100

Nacionalni dohodak po glavi stanovnika

Nacionalni dohodak entiteta kada RS=100

Indeks nacionalnog dohotka 2002/91

Severno-bački 3343.4 150.7 1470.1 116.2 44.0 Subotička opšt. 3504.1 158.0 1522.0 120.3 43.4 Vojvodina 3182.6 143.5 1487 117.5 46.7 Rep.Srbija* 2218.2 100.0 1265.1 100,0 57.0

Izvor RZS godišnjaci 1992 i 2003.

41

Napomena: Voditi računa da je razlika još veća ako se za 1991. godinu uključuju podaci i za AP Kosovo i Metohija, kada je indeks Subotica Srbija 171, Vojvodina Srbija 155, itd.

Kada se isti podaci iznesu za 2002. godinu, tada se uočava značajan pad nacionalnog dohotka u subotičkoj opštini u odnosu na prosek Republike Srbije i Vojvodine. Tako je nacionalni dohodak subotičke opštine za navedenu godinu veći od republičkog proseka samo za 20,3 %, a u odnosu na Vojvodinu je veći svega za 2 % (ND Srbija=100, Vojvodina=117,5, Opština Subotica=120,3, Beograd=142,5 i Novi Sad=135,2).

Zaključak koji se može izvesti je da je drastično opao udeo subotičke privrede u nacionalnom dohotku kako Srbije tako i Vojvodine.

Poznato je da je ukupna privreda Srbije i Vojvodine zabeležila u navedenom periodu pad na nivo od 57 %, odnosno 46.7 % u apsolutnim iznosima, dok je taj pad u subotičkoj opštini i severnobačkom okrugu još drastičniji i to 43.4 % odnosno 44 %.

Ovo je svedočanstvo činjenice da je ukupna privreda subotičke opštine doživela teže udare od proseka Srbije i Vojvodine tokom 90-tih godina prošlog veka.

Dublja analiza pokazala bi u kojoj meri na to utiče sama privredna struktura, a u kojoj drugi faktori. Naime, pojedini sektori i podsektori su beležili veći pad od ostalih, pa njihovo veće prisustvo u subotičkoj opštini određivalo bi razloge intenzivnijeg propadanja subotičke privrede.

Ono što na ovom mestu još treba obraditi jeste pitanje kako su sektori poljoprivrede, industrije i usluga pojedinačno prošli u navedenom periodu. Tabela 22: Aposolutni iznosi u EUR 2002

000 EUR Poljoprivreda Industrija Usluge Ukupno Severno-bački 65383 126920 100063 292365.2 Subotička opština 35646 103171 85857 224673.7 Vojvodina 769919 1393274 858313 3021506 Srbija 2018480 3967173 3481814 9467467 Tabela 23: Procentualno učešće sektora 2002

% Poljoprivreda Industrija Usluge Ukupno Severno-bački 22.4 43.4 34.2 100,0 Subotička opština 15.9 45.9 38.2 100,0 Vojvodina 25,5 46,1 28,4 100,0 Srbija 21,3 41,9 36,8 100,0

42

Tabela 24: Procentualno učešće 1991. 1991

% Poljoprivreda Industrija Usluge Ukupno Severno-bački 23.3 49.2 27.5 100.0 Subotička opština 18.4 51.9 29.7 100.0 Vojvodina 27.2 37.3 35.5 100.0 Srbija 18.7 45.3 36.0 100.0 RZS Godišnjak opštine

Iz navedenih tabela da se zaključiti da je tokom analiziranog perioda učešće nacionalnog dohotka subotičke poljoprivrede i poljoprivrede Vojvodine u ukupnom nacionalnom dohotku privrede neznatno opalo , dok je na nivou Srbije to učešće neznatno poraslo. Kada je reč o industriji, učešće nacionalnog dohotka ostvarenog u industriji je u subotičkoj opštini značajnije poraslo, kao uostalom i u Vojvodini, a nešto manje i na nivou Srbije. Učešće sektora usluga je, međutim u subotičkoj opštini i na nivou Vojvodine opalo, dok je na nivou Srbije zadržano na istom nivou. Kada je reč o nivou zaposlenosti po sektorima podaci bi bili sledeći: Tabela 25: Zaposlenost po sektorima 1992. Struktura Zaposleni 1992 Poljoprivreda Industrija Usluge Ukupno Severno-bački 12.6 48.6 38.7 100.0 Subotička opština 6.3 51.2 42.6 100.0 Vojvodina 12.2 47.1 40.7 100.0 Srbija 5.4 48.3 46.3 100.0

Kako se može uočiti broj zaposlenih u poljoprivredi u subotičkoj opštini 1992. godine je nešto iznad proseka za Srbiju , a znatno ispod proseka za Vojvodinu, pa i u Severnobačkom okrugu. S druge strane broj zaposlenih u industriji bio je kako iznad proseka za Srbiju, tako i u odnosu na Vojvodinu, te Severnobački okrug. Broj zaposlenih u sektoru usluga, pak je nešto iznad proseka za Severnobački okrug i Vojvodinu, a ispod proseka za Srbiju. Ako se poredi sa gradskim opštinama kao što su Beograd, tada je broj zaposlenih u poljoprivredi nešto ispod proseka za Beograd i Novi Sad ( gde je 1.5, odnosno 2.3 %), a broj zaposlenih u industriji znatno veći nego što je to u Beogradu ili Novom Sadu (gde je 37.7, odnosno 41.9 %), što znači da je u tim gradskim sredinama sektor usluga apsorbovao bitno više zaposlenih (60.8, odnosno 55.8 %).

Naravno ove podatke valja uzimati uslovno, jer način na koji se vode

statistički podaci u godišnjacima ne dozvoljava punu preciznost podataka, jer neke delatnosti obuhvataju i usluge i proizvodnju, pa se može samo procenjivati njihov odnos unutar takvih stavki. S druge strane, treba razlikovati usluge koje se ne valorizuju na tržištu (administracija, školstvo, zadravstvo, socijalne delatnosti), od onih koje se valorizuju na tržištu (turizam, finansijske usluge, logistika, i sl).

Isto tako, indikativan je i podatak o kretanju zaposlenosti u Vojvodini i u

subotičkoj opštini od 1992. do 2003. godine:

43

Tabela 26: Zaposlenost u periodu 1992 do 2003. Zaposleni broj Stopa zaposlen. Godina

Vojvodina Subotica Vojvodina Subotica 2004 2003 482241 40581 52.83% 59.59%2002 493898 40315 54.11% 59.20%2001 505221 40285 57.96% 60.41%2000 513482 40134 58.91% 60.19%1999 521854 40634 59.87% 60.94%1998 538156 42558 61.74% 63.82%1997 548412 48252 62.91% 72.36%1996 558651 48586 64.09% 72.86%1995 565457 48044 64.87% 72.05%1994 572261 48034 65.65% 72.03%1993 583682 49675 66.96% 74.50%1992 598620 50904 68.67% 76.34%

Kako se uočava, drastičan je pad zaposlenosti kako u Vojvodini tako i u

subotočkoj opštini. Ipak, zaposlenost u ranijim godinama treba uslovno uzeti u obzir, jer je ona posledica politike rešavanja socijalnih pitanja unutar preduzeća, tako da je u značajnoj meri reč o prikrivenoj zaposlenosti.

Tabela 27: Struktura zaposlenosti po sektorima 2002. Struktura Zaposleni 2002 Poljoprivreda Industrija Usluge Ukupno Severno-bački 10.5 35.5 54.0 100.0 Subotička opština 5.7 35.9 58.4 100.0 Vojvodina 9.0 34.4 56.6 100.0 Srbija 4.0 36.2 59.8 100.0

Ono što se još može zaključiti o trendu zapošljavanja u navedenom periodu jeste otklon zapošljavanja u sektor usluga i pad broja zaposlenih u poljoprivredi, ali i industriji, gde je pad zaposlenosti u subotičkoj opštini još veći nego na nivou Srbije, odnosno Vojvodine u istom periodu.

Napokon ne manje bitan zaključak je i o stručnosti zaposlenih u subotičkoj opštini i Vojvodini, o čemu govore tabele koje slede:

Tabela 28. Stepen stručnog obrazovanja

Stepen stručnog obrazovanja visoko

1993.

Ukupnosvega doktori

nauka magistri nauka ostali

Vojvodina 507957 43821 1521 1509 40791Severnobački okrug 55600 3870 105 86 3679Subotica 41854 3084 103 80 2901

Stepen stručnog obrazovanja

1993. više srednje niže VKV KV PKV NKV

Vojvodina 32017 133891 40294 19486 126117 35101 77230Severnobački okrug 3218 14552 4527 1698 11718 4590 11427Subotica 2483 10853 3635 1299 8972 2888 8640

44

Iz iznetog može se zaključiti o subotičkoj privredi, njenom nacionalnom

dohotku, zaposlenosti i strukturi privrede da je znatan pad nacionalnog dohotka i zaposlenosti, koji je drastičniji kod broja zaposlenih nego u kategoriji nacionalnog dohotka, kao i da Subotica prestaje biti snažan industrijski centar kakav je bio pre petnaest godina. Tokovi povećanog zapošljavnaja u tercijarnom sektoru ohrabruju. No, broj lica sa visokim obrazovanjem i stručnim kvalifikacijama u odnosu na vojvođanski prosek, koji je sada zabrinjavajući, govori o tome da je u odnosu na ranija vremena kada je subotička opština prednjačila u broju lica s visokom školskom spremom došlo do bitnog osiromašenja i potrebe da se odgovarajućim merama privuku stručnjaci. 2.1.3.2. Energetika, vodoprivreda, sekundarne sirovine Energetika

Kada je reč o energetici, može se konstatovati da ona nije u nadležnosti opštine, i statistički podaci vezano za korišćenje električne energije, gasa i drugih energenata dati su u delu koji se odnosi na infrastrukturu.

U svakom slučaju, ubuduće, kada se razvoj dublje utemelji na obnovljivim

izvorima energije zasnovanim na biomasi i poljoprivrednim proizvodima, uloga lokalne samouprave će bitno dobijati na značaju. U sadašnjoj etapi bitno je podržati analize i studije koje se odnose na ovu materiju i potencijale opštine da se na njenom teritoriju i šire zadovolje potrebe iz navedenih izvora. -Vodosnabdevanje - sadašnje stanje Infrastruktura vodosnabdevanja i kanalisanja predstavlja jednu od značajnih pretpostavki kvaliteta života na urbanom prostoru opštine Subotoica. Urbani prostor opštine Subotica čine pored naselja Subotica i Palić i sva ostala naselja u opštini. Za naselja Subotica i Palić usvajanje regulacionog plana je u toku, dok je izrada Prostornog plana opštine u toku. U prethodnom poglavlju prikazana je strategija razvoja vodosnabdevanja, kanalisanja i prečišćavanja otpadnih voda naselja Subotica i Palić. U ovom poglavlju daje se strategija razvoja ovih oblasti za ostala naselja u opštini. Ova infrastruktura obuhvata sledeće celine:

1. Vodozahvatni objekti 2. Kondicioniranje voda 3. Distribucija vode 4. Kanalizaciona mreža 5. Prečišćavanje otpadnih voda

Naselja Opštine Subotice, izuzimajući Suboticu i Palić, imaju sledeći broj

stanovnika (popis iz 2002.godine): Tabela 29: Naselja u subotičkoj opštini 1 Bački Vinogradi 2.0392 Bačko Dušanovo 7413 Bajmok 8.5864 Bikovo 1.8245 Đurđin 1.746

45

6 Čantavir 7.1787 Hajdukovo 2.4828 Kelebija 2.1689 Ljutovo 1.18110 Mala Bosna 1.24511 Mišićevo 44612 Novi Žednik 2.84813 Stari Žednik 2.23014 Šupljak 1.31015 Gornji Tavankut 1.38116 Donji Tavankut 2.63117 Višnjevac 639 1. VODOZAHVATNI OBJEKTI

Zastupljeni resursi voda od značaja za vodosnabdevanja se javljaju u vidu podzemnih i površinskih voda.U odnosu na sadašnje stanje vodosnabdevanja jedini raspoloživi resurs je podzemna voda.

U opštini Subotica se, kao jedini resurs za institucionalno vodosnabdevanje, koristi kvartarna vodonosna sredina (osnovni vodonosni kompleks) na dubinama između 100 i 200 m. Ovaj resurs se, pored vodosnabdevanja naselja, koristi i za druge namene (industrija, poljoprivreda, stočarstvo, zanatstvo, rekreacija i dr.)

Na dubinama većim od 400-500 m evidentirani su akviferi sa termomineralnim karakterom podzemnih voda. Trenutno se u eksploataciji nalaze nekoliko bunara koji se koriste u rekreativne i energetske svrhe. Ove vode se odlikuju izlaznim temperaturama između 38°C (na zapadnom obodu opštine) i 43°C (na istočnom obodu opštine) i većim koncentracijama soli. Vode raspolažu i sa balneološkim svojstvima.

U pogledu korišćenja ovih voda vodonosni slojevi se mogu posmatrati u tri odvojene celine: površinski vodonosni slojevi (do dubine od oko 60m), akviferi na dubinama između 60 i 200 m., i termomineralni vodonosni slojevi na dubinama većim od 400 m.

Akviferi između 60-200 m su prvenstveno namenjeni za snabdevanje

naselja vodom. Putem institucionalnog vodosnabdevanja se trenutno od strane nadležnih organizacija eksploatišu oko 30 bunarskih vodozahvata. Godišnje se od strane ovih organizacija zahvata oko 12 miliona m3/godišnje. O ovim objektima se vode propisane dokumentacije u pogledu tehničkih i eksplotacionih karakteristika.

Institucionalni razvoj sistema vodosnabdevanja naselja u Opštini Subotica počinje od pre 50 godina. Još uvek postoje naselja u kojima nije izgrađen institucionalni sistem vodosnabdevanja (Donji i Gornji Tavankut, Bikovo, Ljutovo, Hajdukovo i Šupljak).

46

Perspektivne potrebe - ciljevi razvoja 1. Potrebne količine vode

Neosporno je da će i u slučaju opštine Subotice doći do značajnih promena sa osnovnim ciljem uspostavljanja racionalne i efikasne oganizacije usmerene na zadovoljavanje potreba stanovništva i industrije pod strogo propisanim uslovima i u jednom novom ekonomsko društvenom okruženju. Ovo znači da će se okolnosti razvoja u sledećem planskom horizontu (do 2020. godine)odvijati u ambijentu karakterističnom za fazu razvoja stagnacije potreba u vodi ili čak i umerenog smanjenja potošnje vode. Do ovog će doći kao rezultat povećane efikasnosti upravljanja sistemima, ekonomske prinude i povećanja svesti o potrebi racionalnog korišćenja, inače ugroženih, resursa voda u našem okruženju.

Kao rezultat očekivani bilansi potreba u vodi (u danu maksimalnih potreba) svih naselja opštine Subotice, izuzimajući Suboticu i Palić, se procenjuje prema sledećem: Tabela 30: Vrste potrošnje vode rb Vrsta potrošnje vode 2020 god, m3/dan 1 Stanovništvo (50.000 stan.) 10.0001 2 Ustanove 1.000 3 Industrija 2.5002 4 Sopstvena potrošnja 5003 5 Gubici 2.1004 6 Ukupno 16.000 2. Karakter otpadnih voda

Osnovne polazne postavke razvoja kanalisanja, odnosni ciljevi razvoja do kraja planskog perioda su za naselja Bajmok i Čantavir:

- delimična, 40%-tna izgrađenost kanalizacione mreže - delimična 50%-tna priključenost stanovništva - potpuna priključenost ustanova na kanalizacionu mrežu - potpuna priključenost industrije na kanalizaciju - potpuno prečišćavanje svih otpadnih voda iz sistema kanalisanja - poboljšana pouzdanost sistema kanalisanja - obezbeđenje potrebnih kapaciteta sistema za prečišćavanje otpadnih

voda po kriterijumima Evropske direktive za osetljive vodoprijemnike - obnavljanje dotrajale i neadekvatne kanalizacione mreže, razdvajanje

atmosferskih od otpadnih voda

Napomene: 1 Računa se sa specifičnom potrebom u vodi (u danu maksimalne potrošnje) od 200 l/st.d i sa 50.000 stanovnika 2 Računa se sa rehabilitacijom postojećih industrijskih pogona, otvaranjem novih proizvodnih kapaciteta. I dalje će značajni industrijski kapaciteti raspolagati sa sopstvenim sistemom vodosnabdevanja 3 Sopstvenu potrošnju čini potreba pranja filtra u sklopu kondicioniranja voda, ispiranje distribucione mreže, ispiranje rezervoara, polivanje i pranje ulica, protivpožarne potrebe i sl. 4 Kao rezultat sanacije distribucione mreže predviđa se smanjenje gubitaka vode sa sadašnjih 20% na 15%

47

- transformacija delatnosti sa ciljem povećanja efikasnosti funkcionisanja sistema

- početak realizacije kanalizacije atmosferskih voda naselja Planski ciljevi razvoja za ostala naselja u opštini su skromniji i svode se na:

- kanalisanje samo ugroženih lokaliteta od uticaja otpadnih voda - prečišćavanje prikupljenih otpadnih voda bilo lokalnim prečišćavanjem

ili transportom do postojećih postrojenja u opštini

Kao rezultat sprovođenja prednjih ciljeva, očekivani bilansi otpadnih voda (u danu maksimalnih potreba bez padavina) se procenjuju prema sledećem: Tabela 31: Vrsta upotrebljenih voda

rb Vrsta upotrebljenih voda Bajmok m3/dan

Čantavir m3/dan

1 Stanovništvo 1.2005 1.200¹ 2 Ustanove 200 200 3 Industrija 6006 400² 4 Infiltracija 400 300 5 Ukupno 2.400 2.100

Polazeći od prednjih pretpostavki, osnovni karakter otpadnih voda (sirova i prečišćena voda) biće prema sledećem (osetljivi vodoprijemnik, naselja manja od 100.000 stnovnika, Direktiva EU): Tabela 32: Parametri sastojaka u vodi rb Parametar Sirova voda Prečišćena voda 1 HPK – mg/l 500 125 2 BPK 5 – mg/l 250 20 3 Suspendovane materije – mg/l 300 30 4 Ukupan azot – mg/l 45 15 5 Ukupan fosfor – mg/l 7 2 Smernice u realizaciji dugoročnog razvoja Resursi

Lokalni ekološki akcioni plan (LEAP) u poglavlju Površinske, pijaće i otpadne vode takođe ističe ograničenost vodnih resursa i potrebu njihove zaštite. Potrebne mere zaštite su rangirani po prioritetu.

Skupština opštine Subotica je krajem 2003 godine razmatrala Informaciju o navodnjavanju i zaštiti resursa podzemnih voda. I ovde se konstatuje ugroženost ovog resursa u odnosu na neracionalno korišćenje i predlažu se mere zaštite. Neosporno je da se od hitnih mera mora preduzeti sledeće:

- Identifikacija stanja korišćenja resursa - katastar vodozahvatnih objekata

Napomene: 5 Računa se sa specifičnom količinom otpadnih voda (u danu maksimalne potrošnje vode) od 150 l/st.d, i sa 16.000 priključenih stanovnika 6 Računa se sa rehabilitacijom postojećih industrijskih pogona I otvaranjem novih proizvodnih kapaciteta

48

- evidencija o zahvaćenim količinama voda - evidencija o karakterističnim nivoima vode - legalizacija izgrađenih objekata bez vodoprivrednih dokumentacija

- Analiza korišćenja resursa u odnosu na utvrđene prioritete - Izrada Elaborata o bilansu raspoloživih količina voda u ovom resursu - Mere zaštite resursa podzemnih voda

- identifikacija prioritetnih korisnika resursa - racionalno korišćenje resursa - destimulacija neracionalnog korišćenja voda

- Perspektivne potrebe u vodi svih korisnika, a posebno prioritetnih - Valorizacija sopstvenih voda iz drugih resursa - Stimulacija za korišćenje drugih resursa - Analize dovođenja vode iz drugih resursa - Obezbeđenje regionalnog pristupa izučavanja resursa podzemnih

voda s obzirom na jedinstveni karakter osnovnog vodonosnog kompleksa

- Izrada Elaborata o korišćenju i upravljanju resursom podzmnih voda (dokumentaciona osnova za Vodoprivrednu osnovu nižeg reda od Vodoprivredne osnove Srbije)

- Edukacija stanovništva o ograničenosti resursa i posledicama ovog ograničenja

- Izučavanje alternativnih resursa i mogućnosti njihovog korišćenja

Briga o resursima je prvenstveni zadatak Republike, s tim da se na ovom zadatku moraju objediniti svi subjekti kojih se ova problematika tiče (korisnici voda, lokalna samouprava, Pokrajina, Republika). JKP »Vodovod i kanalizacija« Subotica je u pogledu korišćenja resursa podzemnih voda najistaknutiji subjekt. Ova okolnost nameće i najveće obaveze u vezi brige o ovom resursu.

Prioriteti u realizaciji razvoja Dugoročni razvoj podrazumeva realizaciju sledećih celina:

A. Vodosnabdevanje – vodozahvatni objekti – kondicioniranje voda sa objektima centralne funkcije – distribuciona mreža

B. Kanalisanje i prečišćavanje

– kanalizaciona mreža – prečišćavanje otpadnih voda

Na prioritete u realizaciji utiču sledeći glavni pokazatelji:

- ispunjavanje zakonskih obaveza kod postojećih sistema (prečišćavanje otpadnih voda, kondicioniranje voda)

- poboljšanja funkcionalnih karakteristika postojećih sistema (magistralna distributivna mreža, glavni kolektori, uklanjanje uskih grla u distribucionoj mreži i sl.)

- poboljšanja ekonomskih karakteristika postojećih sistema (rekonstrukcije koje pospešuju ekonomske efekte rada)

- povećanje pouzdanosti i pogonske sigurnosti

49

(magistralni cevovodi, kolektori, zamene dotrajalih instalacija i dr.) - izjednačavanje uslova komunalne opremljenosti svih stanovnika

opštine (izgradnja novih sistema vodosnabdevanja i kanalisanja )

- izvori finansiranja za pojedine specifične namere (udružena sredstva, namenska sredstva i dr.)

S obzirom da se za realizaciju dugoročnog razvoja ne raspolaže sa

kompletnom i potpunom dokumentacionom podrškom, to ova oblast predstavlja jednu od glavnih prioriteta. Ova dokumnetaciona podrška se odnosi na:

o Strateška opredeljenja

– vodosnabdevanje (dokumentacija o resursima, izbor optimalnih sistema vodosnabdevanja, vizija vodosnabdevanja posle iscrpljenja resursa podzemnih voda i sl.)

– kanalisanje (izbor optimalnih sistema kanalisanja, analiza izbora sistema kanalisanja u Subotici i sl.)

o Projektno tehničke dokumentacije

– izrada Generalnog projekta, Idejnog projekta i Glavnog projekta sa odgovarajućim Studijama opravdanosti i pratećim analizama (Procena uticaja i sl.)

-Sekundarne sirovine Upravljanje otpadom

Tokom proizvodno-potrošačke aktivnosti čoveka se uvek stvara otpad, kojeg pod datim tehničkim, privrednim i društvenim uslovima vlasnik ne može ponovo da iskoristi niti da proda, ili ne postoji ni namera za to.

U cilju očuvanja čovekove okoline se mora brinuti o upravljanju otpadom.

Pored saznanja o štetnom uticaju otpada na okolinu, sve je jasnija njegova uloga u racionalnom korišćenju privrednih energetskih izvora kao i materijalnih i energetskih resursa.

U svetu je sve veći problem stvaranje privrede koja bi štedela materijal i

energiju, koja predstavlja ozbiljan izazov za upravljanje otpadom. Prevencija stvaranja otpada, korišćenje i prerada stvorenog otpada,

odnosno neškodljivo uklanjanje neupotrebljivog dela otpada smanjuje korišćenje prirodnih resursa, kao i vraćanje otpada u prirodu, te pomaže efikasnost privrede.

Preradom otpada, naročito komunalnog otpada, možemo postići dobar

ekonomski efekat kako celog društva, tako i date sredine. Ne možemo ispustiti iz vida činjenicu, da je upravljanje otpadom nova grana industrije, koja podstiče razvoj cele privrede.

Organizovani sistem upravljanja otpadom na raznim nivoima je zakonski

regulisan. Na nivou Autonomne Pokrajine Vojvodine utvrđen je model regionalne podele upravljanja otpadom. Područje opštine Subotica pripada regiji za koji se

50

smatra da postoje optimalni uslovi za funkcionisanje sistema kompleksnog upravljanja otpadom.

S obzirom na to što područje opštine Subotica predstavlja najznačajniji deo jednog regionalnog sistema za upravljanje otpadom, zatim što funkcionisanje sistema upravljanja otpadom u Subotici i sada je najbliži standardima Evropske Unije smatramo mogućim,opravdanim, pa čak i potrebnim da najvažnije elemente modela za tu regiju ugradimo u Strategiju upravljanja otpadom na području Opštine Subotica, i da u Strategiju Ekonomskog razvoja ugradimo ne samo kao prognozu mogućih ostvarenja, nego i mehanizme, zatim nosioce realizacije tog razvojnog programa.

Sistem upravljanja otpadom je definisan Nacionalnom Strategijom

Republike Srbije koji je zasnovan na zakonima. U cilju konstantne mogućnosti korišćenja prirodnih resursa zakon daje prednost tehnologijama sa minimalnom količinom stvorenog otpada, ili bez otpada, sa ekonomičnim korišćenjem energije, upotrebu manje rizičnih sirovina, a sa druge strane što bolju iskorišćenost nastalog otpada i konačno, otklanjanje otpada bez opasnosti za život i okolinu stanovništva, a unutar toga smanjenje deponovane količine otpada na korisnim površinama.

Određivanje zadatka

U Vojvodini se godišnje stvara 900.000 tona čvrstog otpada. Na teritoriji udruženih lokalnih samouprava se stvara 134.257 tona otpada godišnje, što je značajna količina u odnosu na regiju, što je zahtevalo izradu projekta samostalnog otvorenog sistema odlaganja otpada. Zadatak Programa Sistema upravljanja otpadom Severne Vojvodine je sledeći:

- izrada sistema selektivnog prikupljanja otpada prema datoj specifikaciji - davanje predloga za deponovanje čvrstog komunalnog otpada - izrada kompleksne strategije upravljanja otpada na osnovu analize

sadašnjeg stanja - smanjenje zagađenja okoline deponovanjem otpada

Struktura studije izvodljivosti odgovara svim kriterijumima, navedenim u

konkursu. Glavni cilj sistema

Glavni cilj sistema je, da se na teritoriji od 8 opština i 299.017 stanovnika u sklopu Sistema upravljanja otpadom Severne Vojvodine ostvari i omogući stručno i kompleksno prikupljanje, odlaganje, reciklaža i obrada čvrstog komunalnog otpada stanovništva, raznih institucija i proizvodnih postrojenja.

Za ostvarenje ovog cilja potrebna je i izgradnja tehnički najmodernije deponije, za upravljanje ovim delom čvrstog komunalnog otpada, koji se ne može reciklirati, pored izdvajanja i selektivnog sakupljanja otpada, koji se može reciklirati.

51

Konkretni ciljevi Lokalne samouprave severne Vojvodine su odlučile da ostvare kompleksan sistem upravljanja otpadom. Lokalne samouprave, koje učestvuju u sistemu su: Ada, Čoka, Mali Iđoš, Kanjiža, Bačka Topola, Novi Kneževac, Subotica, Senta. Program regionalnog sistema za upravljanje otpadom, na bazi Strategije Republike Srbije i zakona koji je u pripremi za ovu oblast sadrži sledeće faze:

- Izgradnja centralne deponije - Izgradnja pretovarnih stanica - Organizacija prikupljanja i prevoza otpada - Organizacija selektivnog prikupljanja otpada - Izgradnja dvorišta za prikupljanje otpada - Izgradnja objekta za reciklažu – selektiranje i kompostiranje otpada - Rad celog sistema

Svi objekti moraju biti izgrađeni prema standardima i propisima Evropske

Unije. Sistem treba projektovati i izgraditi na osnovu Evropskih i Mađarskih iskustava a na osnovu važećih propisa u Republici Srbiji.

Da bi mogli projektovati – dimenzionirati – pojedine objekte, moramo odrediti sastav otpada po mogućnosti diferencijalno, na mestu nastanka otpada.

Tipovi otpada: - komunalni tip otpada

• otpad iz domaćinstva • otpad iz proizvodnih pogona, sličan otpadu iz domaćinstva

- otpad sa javnih površina: • otpad sa ulice • otpad sa zelenih površina

- ostali otpad • mulj iz otpadne vode • građevinski otpad

Anliza otpada Analizom reprezentativnog otpada i lokalnih iskustava smo zaključili da otpad u Severnoj Vojvodini, u Subotici i drugim naseljima pokazuje puno sličnosti ali i razlike. Tabela 33: Vrste otpada Vrsta otpada U većim

gradovima U manjim gradovima

U selima

Papir 10% 10% 2% Staklo 3% 14% 0,5% Metal 7% 3% 0,5% Plastične mase 4% 15% 1,5% Tekstil 1% 3% 1% Organske materije 50% 50% 90% Ostali otpad 25% 9% 4,5%

52

Razlike u sastavu otpada, naročito organskog, u gradovima i selima se mogu objasniti načinom života. U određivanju sastava celokupnog otpada uzeti su procenti iz gornje analize. Količina otpada Kod određivanja količine otpada smo isto uzeli u obzir tip naselja (veliki grad, manji grad, selo). Tokom sakupljanja otpada do sada nije vođena tačna evidencija o količini istog, te smo se bazirali na empirijskim podacima koje smo dobili od komunalnih preduzeća, na ličnim lokalnim iskustvima kao i podacima iz inostranstva. U Subotici količina nastalog otpada je 3 kg po glavi stanovnika na dan, a u selima je ista količina otpada bez obzira na razlike u sastavu otpada. Kod proizvodnih pogona smo količinu otpada računali na osnovu broja i količine otpada po stanovniku, u Subotici 40% u drugim gradovima 20% i u selima 10%. Ulični, pijačni otpad, kao i otpad sa zelenih površina, mulj i građevinski otpad su kalkulisani uzimajući u obzir lokalne podatke. Očekivani porast količine otpada za sledećih 20 godina je:

- do 2010.godine godišnji porast je 1% - do 2011.godine godišnji porast je 2%

Sastav otpada Kod sastava otpada su uzeti u obzir rezultati gornje analize, ali smo posebno izračunali sastav specijalnog otpada, kojim se mora rukovati prema mestu nastanka. Procenat otpada za reciklažu i ponovno korišćenje Odredili smo procenat otpada za reciklažu i ponovno korišćenje prema principima Strategije Evropske Unije za sisteme upravljanja otpadom za ključne godine 2005, 2007, 2010 i 2017. godinu. Uzimajući u obzir gornje principe klkulisali smo za narednih 20 godina sledeće količine otpada:

- ukupno otpada 3.025.969 tone, - od toga papir, staklo metal i plastične mase 244.503 tona, - tekstil i organski otpad za kompostiranje 816.178 tona, - nakon reciklaže dolazi na deponiju 2.082.537 tona, - građevinskim otpadom se posebno upravlja.

Količine otpada predviđene za 20 godina dale su osnov za projektovanje veličine deponije, reciklažnog centra i postrojenja za kompostiranje, uzimajući u obzir godišnje promene volumena otpada (prilog broj 4. prikazuje celu analizu).

53

2.1.4. INDUSTRIJA I MSP

Mala privreda Subotice ima dugu tradiciju čiji intenzivniji razvoj seže u prvu polovinu XVIII veka, nakon što postaje sastavnim delom Austrijjske carevine. Industrijalizacija Subotice odvija se u drugoj polovini XIX veka, pošto je kroz region izgrađena strateška železnička pruga Budimpešta-Beograd.

Privreda Subotice uvek je bila diverzifikovana. Pored prehrambene industrije u raznim svojim podsektorima, intenzivno su se razvijali elektro-metalni kompeks, hemijska industrija, industrija tekstila, prerada kože i proizvodnja obuće, čarapa, štamparije i građevinarstvo. U odnosu na njih može se očekivati manje ili više intenzivan razvoj i u budućnosti, jer raspolažu potrebnim resursima za to (kapaciteti, znanje i iskustvo, potrebna radna snaga, sirovinska osnova ili raspoložive komponente, tržište).

U ovom trenutku, prehrambena industrija se smatra najjačim podsektorom industrije Subotice, a sledi je elektrometalni kompleks, koji se nakon više od 10 godina ponovo pominje kao podsektor industrije u kome postoje značajni razvojni potencijali.

U okviru tekstilne industrije takođe se uočavaju pozitivna pomeranja, posebno oblast čaraparstva i proizvodnja odeće za mlade, a na neki način u igri su još i zanatstvo i štamparije. Analize pokazuju da se kao slabiji podsektori u ovom trenutku mogu istaći hemijska industrija, koju sledi industrija kože i obuće. Sledi deo tekstilne industrije i industrija prerade mesa u celosti, a pominju se i određeni sektori zanatstva i obrade metala.

Ako sagledamo investiranje u industriju u Subotici najviše se tokom 2003. godine investiralo u prerađivačku industriju, 42,6 %, pa u proizvodnju i distribuciju energije 12 % i u građevinarstvo 8,1 %. U ostale podsektore industrije relativno malo se investiralo.

Ako bi se sagledavala situacija na nivou podsektora, može se uočiti da je prehrambena industrija, koja je gotovo u celosti privatizovana najdinamičnija u pogledu investiranja, dok se investiranje u elektrometalni kompleks razlikuje u privatizovanim i neprivatizovanim preduzećima. Kada je reč o prehrambenoj industriji vrlo dinamična kretanja uočavaju se u podsektorima proizvodnje alkoholnih pića, konditorske industrije, prerade žitarica i mleka, dok industrija prerade mesa, bezalkoholnih pića i prerade povrća doživljava, u najboljem slučaju, privremenu krizu.

U okviru metalnog kompleksa uočava se investiranje u oblasti elektromašinogradnje, dok proizvodnja prevoznih sredstava i signalizacione opreme još nije načinila ozbiljniji pomak.

U oblasti tekstila beleži se intenzivnije investiranje u oblasti čaraparstva i odeće ze mlade.

Takođe se aktivnost beleži u oblasti proizvodnje ambalaže i štamparske delatnosti.

54

Kada je reč o koncentrisanosti privrede, može se konstatovati da su najveći industrijski kapaciteti koncentrisani na istočnom i južnom obodu grada Subotice. U manjim naseljima, izuzmu li se Palić i Tavankut, praktično nema većih industrijskih kapaciteta.

U regionu Subotice tokom 90-tih godina nije bilo ozbiljnijih investicija, kako stranih, tako ni domaćih. Koncept robno-trasportnog centra Subotica na kojem se počelo raditi poznih 80-tih godina nije zaživeo i ostao je na nivou idejnog projekta. Javna skladišta na prevaziđenom konceptu, u uslovima smanjenog robnog prometa nisu dala očekivane učinke. Tokom Embarga ipak su se značajno razvile špedicija, utovar, istovar i druge usluge vezane za carinjenje i izvoz-uvoz te transport robe, jer i pored smanjenog robnog prometa, izbirokratizirane procedure oko prelaska robe preko granice zahtevale su niz aktivnosti koje su u preostalom delu Evrope zamirale. Stoga se i taj deo logistike značajno razvio u Subotici.

Početkom XXI veka dolazi do promene situacije u smislu da prestaje Embargo, ublažava se birokratizovanost procedura i samim tim otvara se prostor za oživljavanje robne proizvodnje odnosno industrije. U procesu pridruživanja EU pripremaju se razvojne strategije, a usvaja se i generalni urbanistički plan Subotice, koji vodi računa o racionalnom postavljanju industrijskih zona u Subotici.

U sklopu toga plana u Subotici se može identifikovati 4 industrijske zone, pri čemu su najveće one na rubovima Subotice prema severoistoku (potez Subotica-Palić), jugu (Čantavirski put) i zapadu (Mali Bajmok), a planira se i industrijska zona Sever južno od sadašnjeg terminala na Kelebiji. Koliko god plan determinisao razvoj industrijskih zona u Subotici, to je i posledica datosti, kao što su saobraćajnice i obilaznice oko Subotice, postojeća infrastruktura i industrija, kao i započete investicije u objekte logistike u funkciji razvoja.

Kada se govori o industriji i malim i srednjim preduzećima u subotičkoj opštini i njihovom opštem stanju, može se konstatovati da su ti sektori u dubokoj krizi, ali isto tako i u prilici da se uz pomoć svojih unutrašnjih resursa održe na tržištu i prestroje za budućnost. Kriza koja traje već 20 godina, s jedne strane je devastirala veće industrijske kapacitete, a sa druge otvorila prostor malim pogonima i u prvom redu uslugama da prilagođavajući se uslovima tržišta, svoju elastičnost i raspoložive resurse iskoriste kao osnov za uspešan razvoj svog poslovanja. Pri tome, najveći problemi su nedostatak platežno sposobnog domaćeg tržišta i finansijskih sredstava za finansiranje preorijentacije na izvoz, potom usitnjenost i horizontalna i vertikalna nepovezanost malih proizvodnih kapacitetate i nedovoljna podrška i razumevanje javnog sektora za probleme industrije i malih i srednjih preduzeća. Ocena je industrijalaca u regionu da lokalna samouprava čini vrlo malo da podrži njihove aktivnosti, a to u nešto manjoj meri važi i za centralne vlasti. Pri tome, učekivanja za ubuduće su veća sa određenom dozom optimizma. Videti tabelu koje sledi, a odnosi se na prosečnu ocenu grupe industrijalaca (ocene od 1 do 5):

Tabela 34: Rezultati ankete 1 Centralna drzava do sada 2.13 2 Lokalna samouprava do sada 1.96 3 Centralna drzava ubuduce ocekivanja 2.78 4 Lokalna samouprava ubuduce ocekivanja 2.74 5 Ocena znacaja lokalne politicke infrastrukture 2.61

Izvor: Anketa obavljena tokom Novembra 2005.

55

2.1.4.1. Industrija

Društveni proizvod Opštine Subotica, neki pokazatelji industrijskog rasta

Društveni proizvod kao sintetički pokazatelj, koji odražava vrednost svih

finalnih proizvoda u periodu od godinu dana, koji se raspoređuju i koriste za zadovoljavanje opštih i zajedničkih potreba, investicije i rezerve, predstavlja jedan od najpodesnijih pokazatelja privrednog razvoja ekonomske jedinice. Prema raspoloživim podacima, od 45 opština Vojvodine, Subotica se nalazi na 7. mestu po ostvarenom društvenom proizvodu po stanovniku.

Subotička privreda je u poslednjih deset godina, 1995-2004. u proseku, ostvarila rast društvenog proizvoda. Realni društveni proizvod (po stalnim cenama 1994.) ukupne privrede rastao je po prosečnoj godišnjoj stopi preko 6%, što nije izrazito visoka stopa, ako se uzme u obzir da se kretalo od niske baze, kada su 1993. i 1994. godine ostvarene najniže vrednosti proizvodnje, odnosno društvenog proizvoda u celoj zemlji, tako da u prvim godinama 2000-ih godina još nije dostignuta ni polovina realnog društvenog proizvoda ostvarenog krajem 1980-ih godina.

0

100000

200000

300000

400000

500000

600000

700000

800000

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004

Sl. Kretanje društvenog proizvoda privrede Opštine Subotica 1995-2004. u hiljadama dinara, u stalnim cenama 1994.

56

Relativni položaj Subotice u Vojvodini je u posmatranom periodu pogoršan.

Dok je učešće društvenog proizvoda subotičke privrede u Vojvodini iznosilo 8,06%, dotle je to učešće 2004. smanjeno na 7,79%.

U strukturi društvenog proizvoda po delatnostima, prerađivačka industrija zauzima vodeći položaj (37,8%), i daleko je jača od svih drugih podsektora industrije (zatim slede Trgovina na veliko i malo, opravka (24,1%), Poljoprivreda sa lovom, šumarstvom i vodoprivredom (12,1%), Saobraćaj, skladištenje i veze (10,5%)). Od industrijskih podsektora značajno učešće još imaju Građevinarstvo (5,5%), te proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom (5,4%). Preostale aktivnosti ulaze u sferu usluga: aktivnosti u vezi s nekretninama, iznajmljivanje (2,2%), hoteli i restorani (1,9%) i sa učešćem ispod 1% zdravstveni i socijalni rad, ribarstvo, ostale komunalne, društvene i lične usluge i vađenje ruda i kamena.

Struktura proizvodnje u subotičkoj opštini je slična proseku Vojvodine, gde industrija ima učešće od 38,9% (poljoprivreda je više zastupljena u Vojvodini, sa učešćem od 19,8% u ukupnom društvenom proizvodu, a trgovina učestvuje sa 16,0%).

Sl. Struktura društvenog proizvoda privrede Opštine Subotica po delatnostima 2003. godine

Struktura društvenog proizvoda po klasifikaciji delatnosti u 2003. godini u Subotici i Vojvodini Klasifikacija delatnosti Subotica VojvodinaPrerađivačka industrija 37,8% 38,9%Trgovina na veliko i malo, opravka 24,1% 16,0%Poljoprivreda, lov, šumarstvo i vodoprivreda 12,1% 19,8%Saobraćaj, skladištenje i veze 10,5% 7,5%Građevinarstvo 5,5% 5,1%Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i 5,4% 5,1%Aktivnosti u vezi s nekretninama, iznajmljivanje 2,2% 2,7%

37,8%

24,1%

12,1%

10,5%

5,5%

5,4%2,2%1,9%

Prerađivačka industrija

Trgovina na veliko i malo, opravka

Poljoprivreda, lov, šumarstvo i vodoprivreda Saobraćaj, skladištenje i veze

Građevinarstvo

Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom

Aktivnosti u vezi s nekretninama, iznajmljivanje Hoteli i restorani

Zdravstveni i socijalni rad

Ribarstvo

Ostale komunalne, društvene i lične usluge

Vađenje ruda i kamena

57

Hoteli i restorani 1,9% 1,4%Zdravstveni i socijalni rad 0,4% 0,2%Ribarstvo 0,2% 0,1%Ostale komunalne, društvene i lične usluge 0,1% 0,2%Vađenje ruda i kamena 0,0% 3,1%SVEGA 100,0% 100,0%

Industrija u Subotici bila je tradicionalno diverzifikovana, pa je takvom

ostala i zadnjih kriznih godina i tokom tranzicije, pri čemu su vitalniji oni sektori koji su vezani uz najnužnija sredstva za život stanovništva u lokalu i na nacionalnom nivou (hrana, piće, tekstil, laka metalna i elektro industrija, i određene niše u okviru hemijske industrije, ambalaže, prerade drveta).

Statistički podaci ne prate na odgovarajući način podsektore prerađivačke

industrije, pa se pri oceni pojedinih sektora u prvom redu treba osloniti na kvalitativne ocene i ekspertska mišljenja, do kojih se dolazilo intervjuima. Pri tome, može se zaključiti sledeće:

Investicije

Po investicijama Opština Subotica u velikoj meri zaostaje za vojvođanskim prosekom. U 2003. godini investicije su u Vojvodini iznosile 10,4% u odnosu na vrednost društvenog proizvoda, dok je isti pokazatelj za Suboticu iznosio samo 6,6%. I ovako Subotica zauzima četvrto mesto po ukupnoj vrednosti investicija u Vojvodini, iza Novog Sada, Beočina i Vršca.

Prema sektorskoj strukturi, najviše je investirano u Prerađivačku industriju

(42,6% ukupnih investicija). Sledi neindustrijski sektor privrede, kao što je Trgovina (13,1%), pa dva industrijska, Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom (11,9%) i Građevinarstvo (8,1%). Situacija je sasvim nezadovoljavajuća u delatnosti poljoprivrede; naime, iako učestvuje u formiranju društvenog proizvoda sa preko 12%, u ovoj delatnosti je investirano tek 3,3% ukupnih investicija opštine. Na ovaj način investicije u ovoj delatnosti čine samo 1,8% u odnosu na ostvareni društveni proizvod u 2003. godini. Tabela 35. Struktura investicija po klasifikaciji delatnosti u 2003. godini u Subotici Klasifikacija delatnosti U hilj. Din StrukturaPoljoprivreda, lov i šumarstvo 43951 3,3%Ribarstvo 0 0,0%Vađenje ruda i kamena 0 0,0%Prerađivačka industrija 566242 42,6%Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom 158797 11,9%

Građevinarstvo 108053 8,1%Trgovina na veliko i trgovina na malo, opravka motornih vozila, motorcikala i ... 174725 13,1%

Hoteli i restorani 6367 0,5%Saobraćaj, skladištenje i veze 24980 1,9%Finansijsko posredovanje 19903 1,5%Aktivnosti u vezi sa nekretninama, iznajmljivanjem i 31924 2,4%

58

poslovne aktivnosti Državna uprava i odbrana, obavezno socijalno osiguranje 45123 3,4%

Obrazovanje 42337 3,2%Zdravstveni i socijalni rad 60785 4,6%Ostale komunalne, društvene i lične uslužne aktivnosti 46477 3,5%

Podsektorska analiza

Podsektorska kvantitativna analiza industrije otežana je time da se statistički uglavnom prate podaci na nivou prerađivačke industrije, ali ne i njenih podsektora (prehrambena, metaloprerađivačka, elektro, hemijska, tekstilna, kože, gume i obuće, itd).

Zbog toga se može predstaviti uporedna analiza pojedinih sektora na

nivoima koji nisu dovoljni da se bliže oceni stanje pojedinih industrijskih subsektora.

Kao što je navedeno u tabelama, prerađivačka industrija Opštine Subotica,

kao što je i u Vojvodini i u Srbiji u proseku, ima najznačajniji udeo u strukturi svih delatnosti, što se tiče društvenog proizvoda (37,8%), investicija (42,6%) kao i zaposlenih (36,05%).

Kada se posmatraju faktori i pokazatelji rezultata proizvodnje, ističe se

zaostajanje prerađivačke industrije Opštine Subotica u ostvarenoj produktivnosti u 2003. godini. Naime, u prerađivačkoj industriji Opštine Subotica radilo je 9,89% svih zaposlenih prerađivačke industrije Vojvodine, a iste godine u Subotici je ostvareno 6,64% narodnog dohotka, odnosno 7,86% društvenog proizvoda prerađivačke industrije Vojvodine. Produktivnost je, dakle, 2003. godine u prerađivačkoj industriji Vojvodine iznosila 741 hiljada dinara društvenog proizvoda po zaposlenom, a u Subotici 589 hiljada dinara, odnosno za čak 20% manje. U odnosu na učešće društvenog proizvoda prerađivačke industrije Subotice u istoj delatnosti Vojvodine od 7,86%, takođe se pokazuje veoma nepovoljnim i niski nivo investiranja, pošto 2003. godine investicije u prerađivačku industriju Subotice čine samo 5,70% vojvođanskih. Niski nivo investicija kombinovan enormno visokom stopom nezaposlenosti i produktivnošću koja je niska i za vojvođanske uslove, a kamoli u poređenju sa razvijenim zemljama, ukazuju na izuzetno nepovoljni i nezavidan položaj subotičke industrije, upravo kada su u pitanju najvažniji izvori povećanja proizvodnje, nove investicije i podizanje produktivnosti rada. Prosečne zarade zaposlenih prerađivačke industrije su stalno ispod prosečnih zarada svih delatnosti u Opštini Subotica, a u poslednjih nekoliko godina se razmera čak i smanjuje, na štetu prerađivačke industrije (92,72% u 2001. i 85,42% u 2003. godini).

Na sledećim slikama prikazano je kretanje osnovnih pokazatelja industrije

Subotice (Vađenje ruda i kamena, Prerađivačka industrija, Proizvodnja i snabdevanje električnom energijom, gasom i vodom) u odnosu na prerađivačku industriju Vojvodine.

59

Narodni dohodak

0,00%

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%

10,00%

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Učešće narodnog dohotka prerađivačke industrije Opštine Subotica u Vojvodini

Zaposleni

0,00%

2,00%

4,00%

6,00%

8,00%

10,00%

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Učešće zaposlenih prerađivačke industrije Opštine Subotica u Vojvodini

Učešće investicija u prerađivačku industrije Opštine Subotica u Vojvodini

Narodni dohodak po zaposlenom

0,00%

20,00%

40,00%

60,00%

80,00%

100,00%

120,00%

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

2003

Učešće narodnog dohotka po zaposlenom prerađivačke industrije Opštine Subotica u Vojvodini

Slika: Učešće narodnog dohotka, zaposlenih, investicija i narodnog dohotka po zaposlenom industrije Opštine Subotica u odnosu na Vojvodinu Prerađivačka industrija, kao najrazvijeniji sektor industrije u Subotici, dobar je indikator opšteg stanja u industriji Subotice.

Investicije

0,00% 2,00% 4,00% 6,00% 8,00%

10,00%

1996 19971998 1999 2000 200120022003

60

Eksport-Import

Kada je teč o izvozu i uvozu subotičke privrede, može se konstatovati da uvoz bitno nadmašuje izvoz, pa prema podacima za 2005. godinu ukupna spoljnotrgovinska razmena roba sa teritorije Subotice bila je na nivou od USD 283.933.000. Od toga je izvoz iznosio protuvrednost od USD 81.598.000, dok je uvoz bio višestruko veći i iznosio USD 202.335.000. Spoljnotrgovinski deficit u 2005. godini kretao se na nivou od USD 120.737.000.

Ako bi se sagledale tehdencije pokrivenosti uvoza izvozom u zadnjih šest

godina, tada se uočava da je uvoz bio pokriven sa izvozom sa : 40,3% u 2005.g. 27,0% u 2004.g. 40,6% u 2003.g. 42,6% u 2002.g. 43,5% u 2001.g. 75,0% u 2000.g. Pri tome preradjivacka industrija učestvuje najviše u izvozu (2004.g. - 93%,

2005.g. - 67%). U 2005.g. se povećava deo koji se odnosi na trgovinu i poslove sa nekretninama (izvoz). Trgovina se pojavljuje i kao komponenta uvoza. Tabela 36: Zaposleni sektorski i podsektorski 1992. u apsolutnim brojevima

ZAPOSLENI 1992 Ukupno Industrija i rud. Poljopriv. Građev.

Saobraćaj i veze Trgovina

Ugostit. i tur. Zanatstvo Finansije

Subotica 45710 21600 2756 1802 3134 4436 456 1206 1868 Severno-Bački okrug 60457 26121 7461 3279 3485 5537 661 1219 2220

Vojvodina 537484 214856 63303 32580 30290 51905 8194 8677 20138

Srbija 2194811 896811 113621 163223 144560 223592 52822 41629 82490

Tabela 37: Zaposleni sektorski i podsektorski, struktura

ZAPOSLENI 1992 Ukupno Industrija i rud.

Poljoprivreda i š. Građevinarstvo

Saobraćaj i veze Trgovina

Ugostit. i tur. Zanatstvo Finansije

Subotica 2.08 47.25 6.03 3.94 6.86 9.70 1.00 2.64 4.09

Severno-Bački okrug 2.75 43.21 12.34 5.42 5.76 9.16 1.09 2.02 3.67

Vojvodina 24.49 39.97 11.78 6.06 5.64 9.66 1.52 1.61 3.75

Srbija 100.00 40.86 5.18 7.44 6.59 10.19 2.41 1.90 3.76

Kada se strukturno posmatra odnos pojedinih podsektora privrede u

Subotici, Vojvodini i Srbiji, može se uočiti da je 1992. godine od ukupnog broja zaposlenih u privredi i vanprivredi 47 % zaposlenih u Subotici radilo u podsektoru industrije i rudarstva. Na nivou Vojvodine to je bilo bitno manje (39.97 %), koliko je približno i na nivou Srbije (40,86 %). Severno-Bački okrug ima nešto slabiji nivo zapošljavanja ukupnog broja zaposlenih u podsektoru industrije i rudarstva (43,21 %). Natprosečan broj zaposlenih u subotičkoj opštini u odnosu na Vojvodinu i Srbiju bio je zaposlen i u podsektorima saobraćaj i veze i u zanatstvu.

Ako se pak analizira učešće zaposlenih subotičke opštine u ukupnom broju

zaposlenih u Srbiji tada to predstavlja 2,08 %.

61

Ako bismo uporedno analizirali trend razvoja pojedinih podsektora privrede,

stavljanjem u odnos broja zaposlenih 1992. godine i 2002. godine, tada se uočava negativan trend, kako kada je reč o subotičkoj privredi tako i privredi u Vojvodini i Srbiji. Nije jednostavno precizno utvrditi taj trend, jer je u međuvremeno došlo do promene u praćenju pojedinih podsektora, ali ako se uzme da prerađivačka industrija u visokom procentu odgovara onome što je ranije bilo praćeno kao industrija i rudarstvo tada se može konstatovati da je broj zaposlenih u tim sektorima tek nešto veći nego na nivou Vojvodine i Srbije (Subotica 41,57 %, Vojvodina 36,82 % i Srbija 35,09 % ukupnog broja zaposlenih). Ujedno pored u tom podsektoru, subotička opština dominira još po procentu zaposlenih u podsektoru saobraćaj i veze. Dakle, bitno se smanjuje učešće zaposlenih u industriji (prerađivačkoj industriji), dok ostaje dominantan u oblasti saobraćaja i veza, tj. logistike. Tabela 38: Prikaz broja zaposlenih sektorski i podsektorski u apsolutnom broju za 2002 godinu

ZAPOSLENI 2002 Ukupno Prerađ.ind

Poljopriv i s. Energetika Građevinarstvo Saobraćveze Trgovina HoteliRestorani Finansije

Subotica 30844 12821 2291 666 878 2834 2357 298 688 Severno-Bački okrug 40048 15933 5316 710 1298 3114 2717 337 885

Vojvodina 382236 140725 44677 8963 17624 25782 24288 4342 10377

Srbija 1458645 511850 72473 47055 77742 111078 113373 33201 30963

Tabela 39: Prikaz broja zaposlenih sektorski i podsektorski u procentima za 2002. godinu

ZAPOSLENI 2002 Ukupno Prerađ.ind

Poljopriv i s. Energetika Građevinarstvo Saobraćveze Trgovina HoteliRestorani Finansije

Subotica 2.11 41.57 7.43 2.16 2.85 9.19 7.64 0.97 2.23Severno-Bački okrug 2.75 39.78 13.27 1.77 3.24 7.78 6.78 0.84 2.21

Vojvodina 26.20 36.82 11.69 2.34 4.61 6.75 6.35 1.14 2.71

Srbija 100.00 35.09 4.97 3.23 5.33 7.62 7.77 2.28 2.12

62

Tabela 40: Prikaz trenda zaposlenosti u Vojvodini od 1991 do 2000 godine

1991 1992 1993 1994 1995

VOJVODINA Broj

zaposlenih

% Broj zaposlenih % Broj

zaposlenih % Broj zaposlenih % Broj

zaposlenih %

UKUPNO 559922 100.00% 537484 100.00% 519063 100.00% 500323 100.00% 482489 100.00%

UKUPNO PRIVREDA 461035 82.34% 441298 82.10% 425868 82.05% 408202 81.59% 389176 80.66%

industrija i rudarstvo 226998 40.54% 214856 39.97% 206644 39.81% 199498 39.87% 193480 40.10%

poljoprivreda i ribarstvo 64688 11.55% 61444 11.43% 60568 11.67% 59807 11.95% 56584 11.73%

šumarstvo 2127 0.38% 1859 0.35% 1789 0.34% 1790 0.36% 1811 0.38%vodoprivreda 2261 0.40% 2195 0.41% 2111 0.41% 1982 0.40% 1936 0.40%

građevinarstvo 34685 6.19% 32580 6.06% 29642 5.71% 27984 5.59% 27087 5.61%

saobraćaj i veze 33132 5.92% 30290 5.64% 29242 5.63% 28366 5.67% 27527 5.71%

trgovina 50620 9.04% 51905 9.66% 50128 9.66% 46338 9.26% 41880 8.68%ugostiteljstvo i

turizam 8961 1.60% 8194 1.52% 7388 1.42% 6656 1.33% 6353 1.32%

zanatstvo 8742 1.56% 8677 1.61% 8606 1.66% 7524 1.50% 6733 1.40%

stambeno - komunalna delatnost

9538 1.70% 9258 1.72% 8912 1.72% 8701 1.74% 8646 1.79%

priv

redn

e de

latn

osti

finansijske i druge usluge 19283 3.44% 20138 3.75% 20876 4.02% 19590 3.92% 17183 3.56%

Vanprivreda 98887 17.66% 96186 17.90% 93195 17.95% 92122 18.41% 93318 19.34%

63

Tabela 40 nastavak: Prikaz trenda zaposlenosti u Vojvodini od 1991 do 2000 godine

1996 1997 1998 1999 2000 Broj

zaposlenih % Broj zaposlenih % Broj

zaposlenih % Broj zaposlenih % Broj

zaposlenih %

470518 100.00% 452005 100.00% 444233 100.00% 426979 100.00% 413556 100.00%

375459 79.80% 356366 78.84% 346593 78.02% 329194 77.10% 315845 76.37%

189786 40.34% 181672 40.19% 178358 40.15% 169413 39.68% 164198 39.70%

52950 11.25% 49478 10.95% 48464 10.91% 46250 10.83% 44106 10.67%

1763 0.37% 1798 0.40% 1783 0.40% 1779 0.42% 1786 0.43%2001 0.43% 1961 0.43% 1963 0.44% 1950 0.46% 1935 0.47%

25294 5.38% 23597 5.22% 21835 4.92% 20277 4.75% 19125 4.62%

27169 5.77% 26876 5.95% 26514 5.97% 26052 6.10% 25046 6.06%

38111 8.10% 32427 7.17% 30062 6.77% 27155 6.36% 24596 5.95%

6046 1.28% 5955 1.32% 5706 1.28% 5293 1.24% 4999 1.21%

6901 1.47% 6437 1.42% 5779 1.30% 5133 1.20% 4861 1.18%

8938 1.90% 9295 2.06% 9516 2.14% 9709 2.27% 9770 2.36%

16534 3.51% 16901 3.74% 16642 3.75% 16212 3.80% 15452 3.74%

95064 20.20% 95635 21.16% 97642 21.98% 97785 22.90% 97712 23.63%

64

Tabela 41: Prikaz trenda zaposlenosti u opštini Subotica od 1991 do 2000. godine:

SUBOTICKA 1991 1992 1993 1994 1995

OPSTINA Broj

zaposlenih

% Broj zaposlenih %

Broj zaposle

nih %

Broj zaposleni

h %

Broj zaposleni

h %

UKUPNO 48295 100.00% 45710 100.00

% 43630 100.00% 40652 100.00% 38629 100.00

%UKUPNO

PRIVREDA 40354 83.56% 38070 83.29% 36296 83.19% 33672 82.83% 31554 81.68%

industrija i rudarstvo 23861 49.41% 21600 47.25% 20826 47.73% 19295 47.46% 18080 46.80%

poljoprivreda i ribarstvo 3441 7.12% 2670 5.84% 2606 5.97% 2553 6.28% 2415 6.25%

šumarstvo 94 0.19% 86 0.19% 86 0.20% 82 0.20% 76 0.20%vodoprivreda 65 0.13% 60 0.13% 53 0.12% 53 0.13% 53 0.14%

građevinarstvo 2372 4.91% 1802 3.94% 1516 3.47% 1322 3.25% 1199 3.10%

saobraćaj i veze 3250 6.73% 3134 6.86% 2975 6.82% 2814 6.92% 2684 6.95%

trgovina 3756 7.78% 4436 9.70% 4118 9.44% 3618 8.90% 3273 8.47%ugostiteljstvo i

turizam 465 0.96% 456 1.00% 442 1.01% 388 0.95% 309 0.80%

zanatstvo 840 1.74% 1206 2.64% 1128 2.59% 1037 2.55% 1036 2.68%stambeno - komunalna delatnost

920 1.90% 752 1.65% 734 1.68% 670 1.65% 678 1.76%

priv

redn

e de

latn

osti

finansijske i druge usluge 1290 2.67% 1868 4.09% 1810 4.15% 1840 4.53% 1750 4.53%

65

Tabela 41 nastavak: Prikaz trenda zaposlenosti u opštini Subotica od 1991 do 2000. godine: 1996 1997 1998 1999 2000

Broj zaposlenih % Broj

zaposlenih % Broj zaposlenih % Broj

zaposlenih % Broj zaposlenih %

37880 100.00% 36340 100.00% 35511 100.00% 33328 100.00% 32556 100.00%

30594 80.77% 28916 79.57% 27892 78.54% 25619 76.87% 24863 76.37%

17292 45.65% 16033 44.12% 15642 44.05% 13874 41.63% 14320 43.99%

2366 6.25% 2214 6.09% 2216 6.24% 2176 6.53% 2162 6.64%

72 0.19% 64 0.18% 61 0.17% 58 0.17% 60 0.18%57 0.15% 53 0.15% 56 0.16% 54 0.16% 55 0.17%

1102 2.91% 1048 2.88% 1014 2.86% 972 2.92% 910 2.80%

2588 6.83% 2602 7.16% 2542 7.16% 2490 7.47% 2430 7.46%

3298 8.71% 3050 8.39% 2883 8.12% 2456 7.37% 2074 6.37%

243 0.64% 288 0.79% 280 0.79% 270 0.81% 278 0.85%

1150 3.04% 1128 3.10% 792 2.23% 548 1.64% 309 0.95%

736 1.94% 744 2.05% 769 2.17% 776 2.33% 774 2.38%

1691 4.46% 1692 4.66% 1636 4.61% 1944 5.83% 1492 4.58%

7286 19.23% 7425 20.43% 7619 21.46% 7709 23.13% 7693 23.63%

66

2.1.4.2. MSP

Ako se osvrnemo na mala i srednja preduzeća i razvoj tog sektora u Subotici, mora se konstatovati da je zadnjih 15 godina predstavljalo period raspada velikih preduzeća i sistema i usitnjavanja privrednih subjekata, što je uslovilo i nastanak niza novih preduzeća, ne samo u sektorima usluga, nego i u pojedinim industrijskim podsektorima.

Ne raspolaže se egzaktnim statističkim pogacima u pogledu malih i srednjih preduzeća Subotice, kada je reč o njihovoj detaljnoj podsektorskoj strukturi, ali može se uz poređenje sa razvojem situacije na nivou Vojvodine globalno i analizom broja, broja zaposlenih i bruto društvenog proizvoda preduzeća po veličini doći do određenih relevantnih zaključaka. Pri tome, kada je reč o samoj subotičkoj opštini, dominantna su mala preduzeća, kojih ima 97 % u odnosu na sva preduzeća; srednjih ima oko 2 %, dok velikih 1 %, prema podacima za 2003. godinu. Tabela 42: Broj preduzeća po veličini u subotičkoj opštini SUBOTICA Broj preduzeca

1PRIVREDA UKUPNO 23652mala 22933srednja 514velika 21

Grafikon

Broj preduzeća po veličini u opštini Subotica

0 500 1000 1500 2000 2500

PRIVREDAUKUPNO

mala

srednja

velika

12

34

Series1

Ako se sagledava broj zaposlenih u preduzećima po veličini u 2003. godini, tada opet dominiraju mala preduzeća, ispred velikih i srednjih, pri čemu omer u korist malih preduzeća nije u toj meri izražen kao kod broja preduzeća, jer ona zapošljavaju u subotičkoj opštini 41 % ukupnog broja zaposlenih, velika preduzeća zapošljavaju oko 34 % svih zaposlenih u subotičkoj opštini, dok srednja preduzeća zapošljavaju oko 24 % ukupnog broja zaposlenih, što znači da u subotičkoj opštini sektor malih i srednjih preduzeća zapošljava oko 65 % ili gotovo 2/3 svih zaposlenih.

67

Tabela 43: Broj zaposlenih u preduzećima po veličini u subotičkoj opštini SUBOTICA Broj zaposlenih

1UKUPNO 245142mala 100533srednja 60134velika 8448

Grafikon

Broj zaposlenih po velicini preduzeca u opstini Subotica

24514

10053

6013

8448 1 UKUPNO2 mala3 srednja4 velika

Ako sagledavamo rezulate njihovog poslovanja, odnosno društveni proizvod ostvaren u 2003. godini, tada je 40 % društvenog proizvoda ostvareno u malim preduzećima, 24 % u srednjim, a preostalih 36 % u velikim preduzećima. To svedoči da je efikasnost poslovanja velikih, malih i srednjih preduzeća u subotičkoj opštini podjednaka, te da su se i velika preduzeća na neki način prestrojila iz društvenih u privatna, te da podjednako efikasno koriste svoja sredstva i angažuju po ostvarenom proizvodu podjednak broj zaposlenih. Naravno, zbog ekonomije veličine, raspolaganja višim nivoom tehnologije, kao i finansijskim kapacitetima, velika preduzeća bi trebalo da budu efikasnija od malih i srednjih, pa se iz te činjenice može zaključiti da je prestrukturiranje privatizovanih velikih preduzeća još u toku.

Tabela 44: Društveni proizvod u preduzećima po veličini u subotičkoj opštini SUBOTICA Drustveni proizvod

1PRIVREDA UKUPNO 139552mala 55683srednja 33454velika 5042

68

Grafikon

Društveni proizvod po veličini preduzeća u opštini Subotica 2003

15 PRIVREDA UKUPNO

16 mala

17 srednja

18 velika

Ako bi se poređenje subotičke opštine činilo u odnosu na Vojvodinu, tada se uočava da je u subotičkoj opštini nešto veći procenat malih preduzeća nego što je to u proseku u Vojvodini, a nešto je manji broj srednjih i velikih preduzeća nego što ih je prosečno u Vojvodini. Tabela 45: Poređenje preduzeća po veličini Vojvodina-subotička opština prema broju preduzeća, broju zaposlenih u njima i društvenom proizvodu

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICAPRIVREDA UKUPNO 18282 2365 286188 24514 194682 13955mala 17419 2293 85364 10053 37448 5568srednja 654 51 78551 6013 30903 3345velika 209 21 122273 8448 126331 5042 Tabela 46: Poređenje preduzeća po veličini Vojvodina-subotička opština prema broju preduzeća, broju zaposlenih u njima i društvenom proizvodu, strukturno

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICAPRIVREDA UKUPNO 100 100 100 100 100 100mala 95.28 96.96 29.83 41.01 19.24 39.90srednja 3.58 2.16 27.45 24.53 15.87 23.97velika 1.14 0.89 42.72 34.46 64.89 36.13

Ako bi se analizirao broj zaposlenih i upoređivali Vojvodina i subotička opština, tada je uočljivo da je broj zaposlenih u malim preduzećima u subotičkoj opštini daleko iznad proseka za Vojvodinu (41 % prema 30 %), da je broj zaposlenih u srednjim preduzećima nešto manji nego što je to u proseku za Vojvodinu (24,5 % prema 27,5 %), te da je broj zaposlenih u velikim preduzećima u subotičkoj opštini znatno ispod vojvođanskog proseka (34 % prema 43 %).

Konačno, ako se analizira društveni proizvod preduzeća po veličini, tada prema podacima za 2003. godinu proizilazi da je društveni proizvod u malim preduzećima subotičke opštine daleko iznad društvenog proizvoda malih preduzeća uVojvodini ( 40 % prema 19 %), da je isto tako društveni proizvod

69

srednjih preduzeća u subotičkoj opštini bitno iznad proseka u Vojvodini (24 % prema 16 %), a da je društveni proizvod velikih preduzeća u subotičkoj opštini bitno ispod društvenog proizvoda velikih preduzeća u Vojvodini ( 36 % prema 65 %). Grafikon:

Broj preduzeća, zaposlenih u njima i ostvarenog društvenog proizvoda po veličini preduzeća u

Vojvodini i Subotici

0

20

40

60

80

100

120

VOJV

OD

INA

SUBO

TIC

A

VOJV

OD

INA

SUBO

TIC

A

VOJV

OD

INA

SUBO

TIC

A

BROJ PREDUZEĆAPREMA VELIČINI

BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENIPROIZVOD

PREDUZEĆA

PRIVREDAUKUPNOmala

srednja

velika

Iz navedenog može se zaključiti da je subotička privreda brže

prestrukturirana od vojvođanske, te da se efikasnije proizvodi u malim i srednjim preduzećima u subotičkoj opštini nego u Vojvodini, kao i da je učešće malih i srednjih preduzeća u zapošljavanju i društvenom proizvodu znatno iznad vojvođanskog proseka. Ujedno, može se zaključiti i da velika preduzeća u Vojvodini imaju veći društveni proizvod od subotičkih, na razloge čega treba da uputi struktura tih preduzeća i sektori u kojima deluju, te mera u kojoj je reč o javnim preduzećima sa monopolističkim položajem.

Pokuša li se delom odgovoriti na gornje pitanje, tada valja sagledati nekoliko ključnih sektora privrede u Vojvodini, u prvom redu strukturiranost malih, srednjih i velikih preduzeća u poljoprivredi, prerađivačkoj industriji, trgovini te saobraćaju i vezama:

70

Kada je reč o poljoprivredi, lovu, šumarstvu i vodoprivredi kako po broju

preduzeća, tako i po broju zaposlenih u njima i ostvarenom društvenom proizvodu subotička opština obuhvata znatno manje učešće od prosečnog broja, odnsono vrednosti za Vojvodinu.

Tabela 47: Poređenje veličine preduzeća Vojvodine i subotičke opštine prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u poljoprivredi

Tabela 48: Poređenje veličine preduzeća u Vojvodini i subotičkoj opštini prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u poljoprivredi, strukturno

Ako sagledavamo strukturu, vidljiva je i dalje dominacija malih i srednjih

preduzeća u subotičkoj opštini i u oblasti poljoprivrede u odnosu na Vojvodinu.

Kada se sagleda prerađivačka industrija u Vojvodini i subotičkoj opštini, podaci su uglavnom slični, s time da je društveni proizvod u malim i srednjim preduzećima subotičke opštine iznad vojvođanskog proseka. Tabela 49: Poređenje veličine preduzeća Vojvodine i subotičke opštine prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u u prerađivačkoj industriji

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICAPrerađivačka industrija (G) 3963 476 133732 12777 66064 6638mala 2583 435 28103 2569 10477 1112srednja 253 25 35239 3575 13251 1649velika 125 16 70390 6633 42336 3877

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA Poljoprivreda, lov, šumarstvo i vodoprivreda (A) 1616 127 46156 1875 15602 740mala 1399 120 7894 569 2632 211srednja 17 5 18428 561 5639 257velika 47 2 19834 745 7331 272

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICAPoljoprivreda, lov, šumarstvo i vodoprivreda (A) 100 100 100 100 100 100mala 86.57 94.49 17.10 30.35 16.87 28.50srednja 1.05 3.94 39.93 29.92 36.14 34.75velika 2.91 1.57 42.97 39.73 46.99 36.75

71

: Tabela 50: Poređenje veličine preduzeća Vojvodine i subotičke opštine prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u prerađivačkoj industriji strukturno

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA Prerađivačka industrija (G) 100 100 100 100 100 100mala 91.18 91.39 21.01 20.11 15.86 16.75srednja 6.38 5.25 26.35 27.98 20.06 24.84velika 3.15 3.36 52.64 51.91 64.08 58.40

Broj preduzeća po veličini je gotovo podudaran, kao i broj zaposlenih po

veličini preduzeća, odnosno društveni proizvod. Dakle, u ovom sektoru nema bitnije razlike koja bi određivala odstupanja u odnosu na privredu u celini.

U pogledu trgovine može se reći da je broj preduzeća po veličini u srazmeri, uz blagu prevagu Vojvodine kada je reč o srednjim preduzećima i subotičke opštine kada se radi o malim preduzećima. No, učešće broja zaposlenih u malim preduzećima subotičke opštine bitno je iznad vojvođanskog proseka, dok je obrnuta proporcija kod srednjih preduzeća. Slično se može konstatovati i u odnosu na društveni bruto proizvod, koji je u subotičkoj opštini bitno veći od vojvođanskog proseka.

Tabela 51: Poređenje veličine preduzeća Vojvodine i subotičke opštine prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u trgovini

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINASUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA Trgovina na veliko i malo, opravka (E) 9051 1220 37019 4842 17648 2892mala 8929 1208 25423 3770 12084 2113srednja 110 10 8135 291 3019 291velika 12 2 3461 781 2545 488

Broj malih trgovačkih preduzeća je preko 99 % svih preduzeća subotičke opštine, a broj srednjih ispod 1 %, dok velikih praktično i nema. Kada je reč o zaposlenima u trgovini, u subotičkoj opštini zaposleno je u malim trgovačkim preduzećima oko 78 % svih zaposlenih u trgovini, u srednjim svega 6 %, a u velikim oko 16 %. I u pogledu društvenog proizvoda u trgovini učešće malih preduzeća subotičke opštine je dominantno sa 73 %, srednja učestvuju sa 10 %, a velika sa 16 %.

Tabela 52: Poređenje veličine preduzeća Vojvodine i subotičke opštine prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u trgovini, strukturno

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA Trgovina na veliko i malo,opravka(E) 100 100 100 100 100 100mala 98.65 99.02 68.68 77.86 68.47 73.06srednja 1.22 0.82 21.98 6.01 17.11 10.05velika 0.13 0.16 9.35 16.13 14.42 16.88

72

I kada je reč o uslugama iz oblasti logistike, može se konstatovati da je

učešće malih preduzeća dominantnije nego kod industrije ili poljoprivrede, sa prednošću subotičke opštine u odnosu na Vojvodinu i u pogledu broja zaposlenih i društvenog proizvoda u ovom podsektoru usluga. Ta je prednost izražena kako kod broja zaposlenih, tako i kod društvenog proizvoda, pri čemu je društveni proizvod još izraženije dominantan u odnosu na broj zaposlenih u malim preduzećima.

Tabela 53: Poređenje veličine preduzeća Vojvodine i subotičke opštine prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u logistici

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINASUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA Saobraćaj, skladištenje i veze (Z) 1086 170 12329 1450 6572 1074mala 1053 167 5468 942 3040 766srednja 28 3 5100 508 2542 308velika 5 - 1761 - 990 -

Ako se sagledava odnos malih i srednjih preduzeća u ovom podsektoru u subotičkoj opštini, tada je dominacija malih preduzeća po broju gotovo na nivou situacije kod trgovine (98,2 % prema 1,8 %), odnos broja zaposlenih nešto ispod odnosa kod trgovine (ovde je 65 % prema 35 %), dok je kod ostvarenog društvenog proizvoda takođe manje izražen (71 % prema 29 %), ali prvenstveno zbog toga što u ovom podsektoru nema velikih preduzeća u subotičkoj opštini.

Tabela 54: Poređenje veličine preduzeća Vojvodine i subotičke opštine prema broju preduzeća, broju zaposlenih i društvenom proizvodu u logistici, strukturno,

2003 BROJ PREDUZEĆA

PREMA VELIČINI BROJ ZAPOSLENIH DRUŠTVENI PROIZVOD PREDUZEĆA

VOJVODINASUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA VOJVODINA SUBOTICA Saobraćaj, skladištenje i veze (Z) 100 100 100 100 100 100mala 96.96 98.24 44.35 64.97 46.26 71.31srednja 2.58 1.76 41.37 35.03 38.68 28.69velika 0.46 0.00 14.28 0.00 15.06 0.00

Opšti zaključak u pogledu sektora malih, srednjih i velikih preduzeća je da je subotička opština brže prestrukturirala svoju privredu od vojvođanskog proseka i da joj predstoji dinamika u pravcu povezivanja i selekcije preduzeća na tržištu, a u cilju koncentracije kapitala i efikasnijeg korišćenja resursa putem ekonomije količine.

73

2.1.5. Poljoprivreda

Uticaj poljoprivrede na privredu Subotice je još uvek veoma značajan, i to iznenađujuće ne u terminima doprinosa ukupnoj zaposlenosti, nego u terminima doprinosa nacionalnom dohotku (vidi tabele). Tabela 55: Učešće poljoprivrede u nacionalnom dohotku 2002. 2002 % Poljoprivreda Industrija Usluge UkupnoSeverno-bački 22.4 43.4 34.2 100,0Subotička opština 15.9 45.9 38.2 100,0Vojvodina 25,5 46,1 28,4 100,0Srbija 21,3 41,9 36,8 100,0

Tabela 56: Učešće poljoprivrede u broju zaposlenih 2002. Struktura Zaposleni Poljoprivreda Industrija Usluge UkupnoSeverno-bački 10.5 35.5 54.0 100.0Subotička opština 5.7 35.9 58.4 100.0Vojvodina 9.0 34.4 56.6 100.0Srbija 4.0 36.2 59.8 100.0

Razlika podvlači podelu u produktivnosti koja ovde, kao i skoro svugde,

razdvaja primarni sektor od ostalih sektora. Ipak, ova podela ima i svoje ’’regionalne’’ uzroke, između ostalih nedovoljnu i zastarelu mehanizaciju (vidi tabele) i fragmentisanost poljoprivrednih proizvodnih jedinica (vidi tabelu). Tabela 57: Opremljenost poljoprivrednih gazdinstava i preduzeća u subotičkoj opštini

Dvoosovinski traktori

u KW godina MotokultivatoriUkupno do

18 19-26 27-37 preko

37 Ukupno 976 3115 257 1053 1011 794društveni sektor 7 292 - 17 38 2372001 sektor individualne svoj. 969 2823 257 1036 973 557Ukupno 991 3160 271 1074 998 817društveni sektor 8 300 - 18 35 2471999 sektor individualne svoj. 983 2860 271 1056 963 570Ukupno 992 3179 271 1072 988 848društveni sektor 9 319 - 16 25 2781997 sektor individualne svoj. 983 2860 271 1056 963 570Ukupno 986 3147 279 1053 947 868društveni sektor 9 390 - 29 20 3411995 sektor individualne svoj. 977 2757 279 1024 927 527Ukupno 1033 3170 281 1059 957 873društveni sektor 4 393 - 31 19 3431993 sektor individualne svoj. 1029 2777 281 1028 938 530

74

Tabela 58: Opremljenost poljoprivrednih gazdinstava i preduzeća u subotičkoj opštini

Kombajni

godina ukupnoza

strna žita

ostali Berači

kukuruzaSamohodne

motorne kosačice

Motorne vršalice

Ukupno 373 287 86 250 59 10društveni sektor 81 62 19 6 2 - 2001 sektor individualne svoj. 292 225 67 244 57 10Ukupno 404 316 88 239 61 12društveni sektor 116 94 22 7 2 -1999 sektor individualne svoj. 288 222 66 232 59 12Ukupno 409 325 84 243 62 12društveni sektor 122 104 18 11 3 -1997 sektor individualne svoj. 287 221 66 232 59 12Ukupno 379 326 53 224 54 10društveni sektor 127 105 22 7 - -1995 sektor individualne svoj. 252 221 31 217 54 10Ukupno 423 324 99 211 88 30društveni sektor 120 99 21 10 3 -1993 sektor individualne svoj. 303 225 78 201 85 30

Tabela 59: Opremljenost poljoprivrednih gazdinstava i preduzeća u subotičkoj opštini

Traktorski priključci

Plugovi tanjirače drljače sejalice

rasipači mineral. đubriva

kosačice

Ukupno 2599 1517 1400 1970 1435 325 društveni sektor 146 63 35 99 50 29 sektor individualne svo. 2453 1454 1365 1871 1385 296 Ukupno 2575 1500 1394 1990 1395 321 društveni sektor 143 66 48 102 52 27 sektor individualne svoj. 2432 1434 1346 1888 1343 294 Ukupno 2582 1496 1393 1988 1400 320 društveni sektor 150 62 47 100 57 26 sektor individualne svoj. 2432 1434 1346 1888 1343 294 Ukupno 2476 1438 1353 1982 1395 282 društveni sektor 157 81 68 121 50 28 sektor individualne svoj. 2319 1357 1285 1861 1345 254 Ukupno 2513 1452 1352 1933 1404 314 društveni sektor 158 82 65 123 51 21 sektor individualne svoj. 2355 1370 1287 1810 1353 293

75

Tabela 60: Opremljenost poljoprivrednih gazdinstava i preduzeća u subotičkoj opštini

godina Prekrupači

i mlinovi čekićari

Pumpe za navodnjavanje

Motorne prskalice

Aparati za

mužu krava

Ukupno 5579 647 838 284 društveni sektor 12 102 50 19 2001 sektor individualne svoj. 5567 545 788 265 Ukupno 5615 647 835 299 društveni sektor 12 106 48 20 1999 sektor individualne svoj. 5603 541 787 279 Ukupno 5616 539 846 312 društveni sektor 13 - 59 35 1997 sektor individualne svoj. 5603 539 787 277 Ukupno 5366 597 837 294 društveni sektor 8 59 80 28 1995 sektor individualne svoj. 5358 538 757 266 Ukupno 5339 676 1056 294 društveni sektor 10 72 84 26 1993 sektor individualne svoj. 5329 604 972 268

Tabela 61: Poljoprivredna gazdinstva prema broju odvojenih delova i odvojeni delovi korišćenog zemljišta prema ukupno korišćenoj površini zemljišta prema Popisu 2002

Gazdinstva prema broju odvojenih delova korišećnog zemljišta

SUBOTICA Ukupno sa 1 2-3 4-5 6-9

sa 10 i više

Ukupno 11845 5996 3734 1323 638 154bez zemljišta - - - - - - do 0,10 ha 77 77 - - - - 0,11 - 0,50 2511 2349 151 6 2 30,51 - 1,00 2004 1523 461 15 3 21,01 - 2,00 2045 1007 955 67 12 42,01 - 3,00 1380 420 764 175 19 23,01 - 4,00 759 161 399 176 23 - 4,01 - 5,00 625 138 255 174 57 15,01 - 6,00 478 81 197 136 60 46,01 - 8,00 643 89 230 202 117 58,01 - 10,00 468 69 144 132 107 1610,01 - 15,00 483 46 121 157 134 2515,01 - 20,00 171 18 33 46 53 21preko 20,00 ha 201 18 24 37 51 71

76

Tabela 62: Rasparcelisanost zemljišta Odvojeni delovi korišćenog

zemljišta

SUBOTICA ukupan broj

delova ukupno

ha

pros. br. delova po gazdinstvu

pros. vel.

dela, ari

Ukupno 27371 43047 2 157bez zemljišta - - - - do 0,10 ha 77 7 1 100,11 - 0,50 2857 708 1 250,51 - 1,00 2632 1512 1 571,01 - 2,00 3660 3123 2 852,01 - 3,00 3151 3560 2 1133,01 - 4,00 2044 2713 3 1334,01 - 5,00 1941 2840 3 1465,01 - 6,00 1616 2671 3 1656,01 - 8,00 2433 4510 4 1858,01 - 10,00 1953 4274 4 21910,01 - 15,00 2350 5931 5 25215,01 - 20,00 959 3016 6 314preko 20,00 ha 1698 8182 8 482

Takođe, vredno je pomena da dostupni podaci podcenjuju značaj ovog sektora, pošto statistika ne uzima u obzir druge vrste delatnosti, koje se realizuju u okviru ruralnih naselja od stane poljoprivrednih gazdinstava, koja nisu registrovana. S druge strane, broj zaposlenih koji se statistički prati odnosi se samo na preduzeća, a ne na individualna poljoprivredna gazdinstva, čiji je samo mali broj registrovan.

Trendovi u poslednjoj dekadi svedoče o stabilnosti značaja poljoprivrede, iako je ova činjenica u suštini statistički efekat više naglašenog pada ostalih sektora, pre svega industrije. Rezultat je to da je sektorska struktura privrede Subotice manje ’’urbana’’ (ima više poljoprivrede, a manje usluga) u odnosu na gradove sličnih dimenzija koji se nalaze u Zapadnoj Evropi. Ipak, ako se sagledaju podaci za Vojvodinu i Suboticu, može se uočiti da je subotička privreda po broju zaposlenih i i učešću u nacionalnom dohotku manje zavisna od poljoprivrede nego što je to Vojvodina.

Struktura ovog sektora naglašava, s jedne strane, ekstremno visok procenat zemljišta koje se koristi za uzgajanje žitarica i industrijskog bilja, a s druge strane, marginalan značaj intenzivne proizvodnje sa većom dodatnom vrednošću, vinogradi, voćnjaci, povrtnjaci.

77

Tabela 63: Poljoprivredne površine prema načinu korišćenja - Privatna gazdinstva

Oranice i bašte od toga Godina Poljoprivredna

površina Ukupnožito industrijsko

bilje povrtno

bilje krmno bilje

2004 2003 63877 59019 46827 5168 2699 3848 2002 62942 58123 46819 4344 2914 3623 2001 62928 58097 46995 4315 2879 3470 2000 62531 57718 46740 4515 2758 3432 1999 63226 58420 47230 4775 2722 3536 1998 62776 57960 46890 4320 2624 3616 1997 62992 58141 45723 5772 2569 3631 1996 62647 57803 43667 8049 2317 3465 1995 62331 57670 47072 5178 2287 2910 1994 58643 53993 44294 4694 2271 2639 1993 59173 54485 43168 6441 2185 2632

Tabela 64: Poljoprivredne površine prema načinu korišćenja - Privatna gazdinstva

Godina Voćnjaci Vinogradi Livade PašnjaciRibnjaci, trstici i

bare

2004 2003 2661 693 818 619 672002 2655 703 804 616 412001 2671 698 804 618 402000 2669 702 789 623 301999 2725 722 701 627 311998 2707 729 721 627 321997 2693 733 726 665 341996 2683 725 733 669 341995 2595 695 664 673 341994 2588 712 647 669 341993 2616 714 652 671 35

78

Poljoprivredne površine u opštini Subotica, ukupno 2003

Oranice i bašte90%

Voćnjaci4%

Vinogradi1%

Livade2%

Pašnjaci2%

Ribnjaci, trstici i bare1%

Oranice i bašte

Voćnjaci

Vinogradi

Livade

Pašnjaci

Ribnjaci, trstici ibare

Grafikon broj 4.4.1.3.1

Da sintetišemo, lokalna poljoprivreda, kao i poljoprivreda cele Vojvodine, najviše proizvodi sirovine za industriju poluproizvoda (kukuruz za brašno, suncokret za suncokretovo ulje, šećernu repu za beli šećer), i nikakav značajan napor nije učinjen da se napravi pomak ka višim nivoima lanca stvaranja vrednosti. U proteklim dekadama, integracija između poljoprivrede i industrije prve transformacije poljoprivrednih proizvoda, generisala je rast jakog agroindustrijskog sektora, koji je mogao da zadovolji potražnju internog tržišta pređašnje velike Jugoslavije, i koji je unekoliko bio orijentisan ka izvozu. Započinjanje procesa tranzicije i kolaps jedinstvenog tržišta pređašnje Jugoslavije, kašnjenje u uvođenju inovacija u proces proizvodnje i u same proizvode, zajedno sa rastućim otvaranjem domaćeg tržišta za stranu konkurenciju, dovelo je agro-industrijski sistem do ozbiljne strukturne krize. Drugi faktori prete lokalnoj poljoprivredi: pojavljivanje novih konkurenata (naročito zemalja Južne Hemisfere), koji obezbeđuju poljoprivredne sirovine i poluroizvode po niđim cenama, strukturalan suvišak većine poluproizvoda (naročito u EU), novonastajeće forme neo.protekcionizma međunarodnih tržišta.

Poljoprivreda Subotice, ili bolje rečeno, agro-industrija Subotice, se stoga suočava sa velikim izazovima. Čini se jasnim (i potvrđeno je sektorijalnom SWOT anailzom koju je sprovela Radna Grupa) da je pomak od proizvodnje orijentisane na kvantitet i sirovine i poluproizvode ka proizvodnji orijentisanoj na kvalitet i krajnjeg korisnika, ne samo potreban, nego i hitnan i nužan. Paralelno, potrebne su mere koje podržavaju poljoprivrednu proizvodnju na veliko ne samo hane, već i proizvoda koji služe drugim svrhama, pre svega energetskim svrhama i svrhama zaštite životne sredine.

Da sintetišemo, poljoprivreda i agro-industrija Subotice imaju potrebu za akcijama koje će pokrenuti strukturalnu promenu.

79

One će biti izražene merama koje podržavaju intenzivnu proizvodnju na malo, i to proizvodnju sa visokom dodatnom vrednošću, razvoj organske proizvodnje, stvaranje genetskih banaka koje omogućavaju oporavak autohtonih vrsta, i ovim putem uspostavljanje regulativa klasifikovanja porekla proizvoda, korišćenje zemljišta za proizvodnju bio-mase i bio-dizela.

Re-pozicioniranje poljoprivrede i agro-industrije usmereno je na očuvanje zvanja Subotice kao važnog agro-industrijskog centra i, u vezi sa merama koje podržavaju perspektive razvoja oblasti sa specijalizovanim logističkim centrom, koji bi bio centar u kom bi poljoprivreda mogla da održava nove aktivnosti karakteristične za privredu zasnovanu na znanju (Istraživanje i Razvoj u poljoprivredi; specijalizovani sajmovi; tržišna berza poljoprivrednih proizvoda). Strategija orijentisana ka ovim pravcima mogla bi da generiše pozitivan odgovor na pad u ovom sektoru. Pad će biti efektivno prevaziđen kroz integrisane i multi-sektorijalne mere, gde će nadolazeće šanse biti iskorišćene u kombinaciji sa onim povezanim sa drugim sektorima. One će biti definisane i detaljno opisane u Operacionalnom Programu Opštine Subotice za 2007 – 2009. godinu.

‘Socijalna’ dimenzija poljoprivrede (tj. njen kapacitet da obezbedi dohodak i sredstva za život značajnom delu populacije, pre svega stanovnicima ruralnih naselja) mora biti zaboravljena. Ovo znači da se zajedno sa politikom intergativnih akcija za re-pozicioniranje sektora u opšti agro-industrijski kompleks, moraju dizajnirati i specifične mere za podršku razvoja ruralnih, naročito udaljenih oblasti. Ujedno, valja učiniti dodatne napore da se poljoprivredni proizvodi usmere ka energetici kao potrošaču njenih proizvoda, što bi otvaranjem novih tržišta za klasične proizvode poljoprivrede, kao što su kukuruz, suncokret ili uljana repica olakšalo njeno prestrukturiranje u narednom periodu.

Ovde se tema razvoja poljoprivrede susreće sa temom ruralnog razvoja. Cilj je da se stanovništvo koje živi u udaljenim oblastima (naročito njihova najdinamičnija komponenta, mladi ljudi) ohrabri da ne napušta naselja u kojima živi. Ključni izraz je diverzifikacija izvora zarade, kako bi se podržale aktivnosti vezane za korišćenje resursa generisanih od strane poljoprivrede, koji mogu da stvore nove izvore dohotka. U Operacionalnom Programu 2007 – 2009. specijalne mere će biti dizajnirane i detaljno opisane, sa posebnom pažnjom posvećenom uslovima upravljanja, implementacije i monitoringa. Zapravo, biće razvijena politika ruralnog razvoja, uključujući mere intergracije poljoprivrede, proizvodnje na malo i turističkih aktivnosti, prateći najbolje načine prakse, razvijene u EU unutar okvira LEADER i LEADER + programa. Da sintetišemo, strategija je fokusirana na sledeće ciljeve:

− pomak od poljoprivrede orijentisane ka kvantitetu ka onoj orijentisanoj ka

kvalitetu; − povećanje udela intenzivne proizvodnje i proizvodnje sa većom dodatnom

vrednošću u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji; − Povećanje intergrisanosti poljoprivrede sa ostalim sektorima i podrška razvoju

diverzifikacije korišćenja zemljišta; − podrška aktivnostima usmerenim ka oporavku pozicije Subotice kao centra

specijalizovanog za napredne usluge u okviru poljoprivrede; − podrška poboljšanju životnih uslova u udaljenim ruralnim oblastima, kroz

diverzifikaciju izvora zarade malih farmera.

80

Relevantne mere i procedure za njihovo upravljanje, implementaciju i

monitoring, biće detaljno opisane u Operacionalnom Programu 2007 – 2009. Isti će sadržati i razuman finansijski plan i vremenski okvir realizacije. 2.1.6. Sektor Usluga i Logistika Doprinos sektora usluga Nacionalnom dohodku Subotice Tabela 65: Nacionalni dohodak po delatnostima, 2002. god.

Tabela 66: Nacionalni dohodak po delatnostima, 1991. god.

Izvor: RZS

Statistički pokazatelji ukazuju da je doprinos tercijalnog sektora u Subotici (31,01%), iznad proseka Vojvodine (24,41%), i Severno-bačkog okruga (28,23%), ali isto tako da je u odnosu na referentni period 1991. god. smanjeno.

81

Analitika Tercijalnog sektora u funkciji Nacionalnog dohotka Tabela 67: Nacionalni dohodak tercijalnog sektora po delatnostima, 2002. god.

Izvor: RZS Tabela 68: Nacionalni dohodak tercijalnog sektora po delatnostima, 1991. god.

Izvor: RZS

Analitika strukture tercijalnog sektora u Subotici ukazuje da je dominantna trgovina (19,66%), saobraćaj, skladištenje i veze (6,58%), i promet nekretnina (3,60%). Doprinos sektora usluga u broju zaposlenih Subotice Tabela 69: Zaposleni po sektorima delatnosti, 2002. god.

Izvor: RZS

82

Tabela 70: Zaposleni po sektorima delatnosti, 1991. god.

Izvor: RZS

Sa stanovišta zaposlenosti u tercijalnom sektoru, beleži se trend rasta u Subotici (sa 38,26% na 45,80%), a u odnosu na Vojvodinu neznatno zaostaje. Tabela 71: Zaposleni u tercijalnom sektoru po delatnostima, 2002. god.

Izvor: RZS Tabela 72: Zaposleni u tercijalnom sektoru po delatnostima, 1991. god.

Izvor: RZS

Analitika strukture tercijalnog sektora u Subotici sa aspekta zaposlenosti ukazuje da je dominantan zdravstveni i socijalni rad (11,78%), saobraćaj skladištenje i veze (9,19%), trgovina (7,64%) i obrazovanje (7,44%). Učešće usluga u Nacionalnom dohotku Subotice je iznad proseka Vojvodine i okruga.

83

Trgovina Tabela 73: Trend prometa u trgovini na veliko u Vojvodini

VOJVODINA Privatni sektor

Godina Ukupno Društveni sektor svega privatna

preduzeća individualni

sektor

Zadružni sektor

Mešoviti sektor

Državni sektor

2001 21865194 5514011 11410148 8340169 3069979 101012 4812918 271052000 11450870 481194 7853380 5736408 2116972 67124 3043919 52531999 5456668 786754 3439554 2573402 866152 40870 1189490 01998 4650040 950399 2539095 1831263 707832 22790 1137756 01997 3018223 639878 1756393 1324727 431666 24781 597171 1996 2235446 562405 1095064 776232 318832 23457 554520 1995 1261191 213625 701972 535405 166567 11239 334355

Tabela 74: Trend prometa u trgovini subotičke opštine

SUBOTICA Privatni sektor

Godina Ukupno Društveni sektor svega privatna

preduzeća individualni

sektor

Zadružni sektor

Mešoviti sektor

Državni sektor

2001 2163708 184612 1271027 1017265 253762 366 707703 02000 814548 -245307 647252 539713 107539 0 412603 01999 630350 68324 351551 268601 82950 3687 206788 01998 624660 92940 354462 278318 76144 2081 175177 01997 360506 50131 223086 199310 23776 1405 85884 01996 250802 40970 155535 131230 24305 716 53581 01995 130144 15815 80661 67161 13500 580 33088 0

Iz navedenih tabela za sektor trgovine vidi se rast njegovog učešća tokom

godina i struktura oblika i vlasništva. Situacija u sektoru trgovine na malo zapaža se opadajući trend broja prodavnica i broja uposlenih. Razlog za to je restruktuiranje ponude u vidu velikih robnih marketa. Tabela 75: Trend u trgovini na malo (društvena svojina) - Subotica

godina broj

prodav-nica

broj zaposl.

promet hilj.

dinara

broj prodavnica na 100 km2

broj stanovnika

na 1 prodavnicu

promet na 1 prodavnicu, hilj. dinara

promet na 1 stanovnika, hilj. dinara

2000 313 1287 968154 31 468 3093 4,771999 312 1318 555358 31 473 1780 3,761998 336 1394 470266 33 442 1400 3,171997 343 1460 299952 34 436 874 2,011996 354 1564 248222 35 424 701 1,651995 344 1606 130611 34 439 380 0,871994 436 2021 83390 43 345 189 0,551993 511 2472 - - - - -1992 531 2863 26068 53 282 49 0,17

84

Trgovinski lanci i preduzeća

Trgovina je nakon raspada komunizma u Jugoslaviji usitnjena i najveći broj preduzeća u subotičkoj opštini delovao je upravo u okviru ovog sektora. Pri tome, najviše trgovačkih preduzeća se bavi trgovinom na malo robom široke potrošnje. U nekim periodima, gotovo polovina svih registrovanih preduzetnika i preduzeća u Subotici delovala je u sektoru trgovine. Među njima dominiraju male prodavnice mešovite robe. Ranije je bilo dva velika lokalna sistema trgovine na veliko i malo robom široke potrošnje, uglavnom prehrambene, i to Trgopromet i Peščara. Peščara se raspala tokom krize, a Trgopromet je opstao i posluje putem nešto smanjenog lanca trgovinskih radnji. Zadnjih godina uočava se ulazak većih trgovačkih sistema sa strane na tržište Subotice, i premda veliki transnacionalni trgovinski sistemi (CORA, TESCO, AUCHAN ili METRO) još nisu ušli u region, raspolaže se sa nekoliko velikih megamarketa (Rodić, Trgopromet, Maxi i drugi), čiji je kapital domaćeg porekla i za sada nalaze svoje mesto na tržištu. Granični prelazi i kapaciteti

Kada je reč o graničnim prelazima sa Mađarskom, dominantni su granični prelaz Horgoš-Röszke (28 km od centra Subotice), koji se nalazi istina u susednoj opštini Kanjiža, te Kelebija-Tompa (10 km od centra Subotice), koji se nalazi unutar opštine Subotica. Ova dva granična prelaza imaju najveće kapacitete, i oba imaju i putni i železnički granični prelaz. Otvoreni su 24 sata dnevno i kapacitet sa mađarske strane je znatno veći od onog sa strane SCG. Pri tome, granični prelaz Horgoš se renovira, kako bi uskoro dostigao kapacitet graničnog prelaza Röszke, sa mađarske strane, u kome se putničkim vozilima može prelaziti u šest traka.

Pored toga, značajni su još i granični prelazi Bajmok-Bácsalmás, Đala kod Kanjiže i Bački Breg kod Sombora, od kojih prva dva nisu celodnevno otvorena. Oni su značajni za malogranični prelaz, jer na njima prelazi uglavnom lokalno stanovništvo, a ređe vozila u tranzitu. Navedena tri prelaza nemaju železnički granični prelaz. Javna skladišta i slobodna zona

Sistem javnih skladišta u doba komunizma bio je koncentrisan na velika društvena preduzeća koja su pružala takve vrste usluga. Danas je to usitnjeno i neorganizovano, i privatna inicijativa postavlja osnove, koje će se kasnije preuzeti kao okviri za definisanje strategije u ovoj oblasti. U tom smislu, ulogu preduzeća Javna skladišta postepeno preuzima privatni investitori, na primer preduzeće Phiwa, koji je na zapadnom izlazu iz Subotice otpočeo gradnju savremenog sistema skladišta i logistike na površini od 20 hektara građevinskog zemljišta.

Subotica od 1996. godine ima i Slobodnu zonu, koja posluje sa manjim ili većim uspehom. U svakom slučaju ubraja se u nekoliko najuspešnijih slobodnih zona u Srbiji. Ako se posmatra podatak o popunjenosti Slobodne zone, tada se njeno poslovanje može smatrati uspešnim. Ali, ako se ima u vidu činjenica da se ona prostire na 1,5 svega hektar površine tada se to može smatrati samo

85

začetkom onoga što bi privrednim kapacitetima Subotice odgovaralo. Prema sadašnjem planu, Slobodna zona bi trebalo da se sa lokacije tzv. „Expo-Centra“ preseli na novu lokaciju industrijskog parka, oko tzv. „Druge kasarne“, koja će se zajedno sa okolnim zemljištem staviti u funkciju privrednog razvoja (industrijski i tehnološki park, poslovni inkubator i drugi sadržaji). Urbanistički plan i industrijske zone u Subotici

U regionu Subotice tokom 90-tih godina nije bilo ozbiljnijih investicija, kako stranih tako ni domaćih. Koncept robno-trasportnog centra Subotica na kojem se počelo raditi poznih 80-tih godina nije zaživeo i ostao je na nivou idejnog projekta. Javna skladišta na prevaziđenom konceptu, u uslovima smanjenog robnog prometa nisu dala očekivane učinke. Tokom Embarga špedicije, utovar, istovar i druge usluge vezane za carinjenje i izvoz-uvoz robe ipak su se značajno razvile, jer i pored smanjenog robnog prometa izbirokratizirane procedure oko prelaska robe preko granice zahtevale su niz aktivnosti koje su u preostalom delu Evrope zamirale. Stoga se i taj deo logistike značajno razvio u Subotici.

Početkom XXI veka dolazi do promene situacije u smislu da prestaje

Embargo, ublažava se izbirokratizovanost procedura i samim tim i potrebe za špediterskim, transportnim, te uslugama utovara istovara i skladištenja robe u Subotici. Međutim, otvara se prostor za oživljavanje robne proizvodnje i samim tim logistike s njom povezane. U procesu pridruživanja EU pripremaju se razvojne strategije, a usvaja se i generalni plan Subotice. U sklopu toga plana u Subotici se može identifikovati 4 industrijske zone, pri čemu su najveće one na rubovima Subotice prema severoistoku (potez Subotica-Palić), Jugu (Čantavirski put) i zapadu (Mali Bajmok), a planira se i industrijska zona Sever južno od sadašnjeg terminala na Kelebiji. Koliko god plan determinisao razvoj industrijskih zona u Subotici, to je i posledica datosti, kao što su saobraćajnice i obilaznice oko Subotice, postojeća infrastruktura i industrija, kao i započete investicije u objekte logistike u funkciji razvoja.

Na nivou Srbije još nije sačinjena odgovarajuća strategija razvoja logistike.

Ne može se govoriti još ni o bilo kakvom operativnom programu razvoja Srbije. Neke oblasti kao turizam odmakle su u tom pogledu dalje od ostalih, ali to nije dovoljno da bi se mogla nazreti strategija razvoja logistike u Srbiji. Na nivou Vojvodine u okviru Strategije razvoja koja je načinjena i usvojena 2003. godine, razvoj logistike zauzima određeno mesto. Pre svega, među prednostima u SWOT analizi ističu se postojanje tri transevropska koridora (putni, železnički i rečni) koji prolaze kroz ovaj region i predstavljaju dobru osnovu za razvoj logistike. Nadalje, duga granica sa Mađarskom kao članicom Evropske unije dodatni je faktor koji ističe značaj logistike u Vojvodini. U programima i projektima koji su definisani ostavlja se određen prostor projektima u oblasti logistike. Ipak, može se konstatovati nedostatak strategije i operativnog programa razvoja logistike Vojvodine. Kada je reč o strategiji razvoja Subotice, ona je u fazi finalizacije i već je izvesno da će razvoj logistike zauzeti značajno mesto među prioritetima i merama koje će se utvrditi kao okosnica strategije i operativnog programa razvoja Subotice. Nešto više o tome u delu koji će se osvrnuti na koncepciju razvoja logistike u Subotici u narednom periodu. Kada je reč o dosadašnjim investicijama u logistiku, treba istaći da je konačno zatvorena konstrukcija za obilaznicu oko Subotice. Ipak, ona još uvek nije izgrađena.

86

Pored toga, otvoreno je nekoliko megamarketa, od kojih jedan supermarket

u samom centru grada. Nadalje, započeta je izgradnja poslovnog centra u gradskom jezgru Subotice. Na lokaciji Mali Bajmok na 20 hektara površine koju je otkupio strani investitor, priprema se izgradnja logističkog centra. Urbanistički pokazatelji namenskih zona ZONA POSLOVANJA

Zone poslovanja obuhvataju prostore namenjene poslovanju – KOMERCIJALNIM FUNKCIJAMA i BANJSKOM TURIZMU. U okviru zone POSLOVANJA, u zavisnosti od veličine parcele, dozvoljeno je građenje sledećih objekata: - POSLOVNI objekat - POSLOVNO-PROIZVODNI objekat (osim u zoni banjskog turizma) - POSLOVNO-SKLADIŠNI objekat (osim u zoni banjskog turizma) - PROIZVODNO-SKLADIŠNI objekat (osim u zoni banjskog turizma) - POSLOVNO-PROIZVODNO-SKLADIŠNI objekat (osim u zoni banjskog turizma) - DRUGI objekti na parceli (prateći, pomoćni) u sklopu planiranih poslovnoproizvodnih kompleksa mogu se graditi i drugi objekti koji su neophodni za obavljanje osnovne delatnosti i to: administrativno upravne zgrade, otvorena i zatvorena skladišta, komunalni objekti, interne stanice za snabdevanje gorivom, sportsko - rekreativni objekti i dr. ZONA RADA

Zone rada obuhvataju prostore namenjene proizvodnji – PROIZVODNE ZONE i prostore namenjene maloj privredi – ZONE MALE PRIVREDE sa delatnostima iz oblasti proizvodnog zanatstva i širokog dijapazona proizvodne i prerađivačke delatnosti na nivou malih preduzeća. U okviru zone RADA, u zavisnosti od veličine parcele, dozvoljeno je građenje sledećih objekata: - PROIZVODNI objekat - PROIZVODNO- POSLOVNI objekat - PROIZVODNO-SKLADIŠNI objekat - POSLOVNO-SKLADIŠNI objekat - POSLOVNO-PROIZVODNO-SKLADIŠNI objekat - POSLOVNI objekat - DRUGI objekti na parceli (prateći, pomoćni). Komunikacije

Kada je reč o poštanskom, telefonskom i telegrafskom saobraćaju u

subotičkoj opštini nalaze se, prema podacima za 2003. godinu, 35 pošti, 46.263 telefonskih pretplatnika, što u odnosu na broj stanovnika predstavlja 309 telefonskih pretplatnika na 1000 stanovnika. Pri tome, više od polovine telefonskih priključaka je digitalno, i taj procenat sve više raste. Može se dodati da zahvaljujući povoljnom geografskom pložaju kroz Suboticu prolazi magistralni optičko-kablovski prenosni sistem, koji povezuje telekomunikacionu mrežu Srbije i Crne Gore sa ostalim zemljama centralne i jugoistočne Evrope.

87

Treba imati u vidu da u Subotici deluje i kurirska služba brze pošte, DHL,

kojom se u roku od 24 odnosno 48 sati može dostaviti pošiljka bilo gde u Evropi. Kada je reč o internetu, postoje samo procene, prema kojima preko 30 % pretplatnika koristi internet, tako da isti procenat domaćinstava Subotice raspolaže internetom, što se za relacije Srbije može smatrati visokim procentom. To se može zahvaliti činjenici, da i pored embarga i relativno nedostupne IT tehnologije stanovnici Subotice su raznim kanalima dolazili do softvera i naučili njegovu primenu. U pogledu razvoja telekomunikacija, očekuje se aktivnost u prvom redu na razvoju mobilne telefonije, interneta i javnih telefonskih kabina u gradu. Transportna preduzeća

U subotičkoj opštini registrovano je 150 transportnih preduzeća. Nažalost uglavnom se radi o malim preduzećima, sa po nekoliko vozila, koja ne mogu na odgovarajući način da zadovolje potrebe većih industrijskih kapaciteta i lokalne trgovine.

Nekadašnje veliko preduzeće u društvenoj svojini Dinamotrans se raspao, tako da nema veće prevozničke kuće sa sedištem u Subotici. Stoga preduzeća sa sedištem u Subotici transport obavljaju bilo sopstvenim vozilima, ili im transport organizuju špediterske kuće za koje su se opredelili. One, pak praktično nemaju svoje sedište u Subotici. Špediterska preduzeća

U Subotici zahvaljujući graničnim prelazima deluje više desetina špediterskih preduzeća, a mnoga veća preduzeća raspolažu sopstvenim špediterskim radnim jedinicama. Međutim, gotovo sva ta preduzeća imaju sedište van regiona, u pravilu u glavnom gradu, Beogradu, pa rezultati njihovog poslovanja, posebno njihovi finansijski rezultati, kao i njihova uprava nemaju neposredni odraz na vođenje politike i strategije razvoja logistike u regionu Subotice. Špedicija je posebno cvetala u doba embarga, a sada je u stagnaciji i smanjuje svoje kapacitete.

88

2.1.7. Turizam

Turizam kao sektor privrede još uvek igra relativno malu ulogu u ukupnoj privredi Subotice. Tako je nacionalni dohodak od turizma 2002. godine bio na nivou od 1,76 % ukupnog nacionalnog dohotka u subotičkoj opštini (vidi tabelu nacionalni dohodak po sektorima). Tabela 76: Nacionalni dohodak tercijalnog sektora po delatnostima, 1991. god.

Izvor: RZS

Taj je podatak bio bitno povoljniji za turizam 1991. godine, kada je 4,75 % nacionalnog dohotka subotičke privrede poticalo od turizma. Tabela 77: Nacionalni dohodak tercijalnog sektora po delatnostima, 1991. god.

Izvor: RZS

Ovo je pre svega uzrokovano karakteristikama turizma u subotičkoj opštini, sa naglaskom na relativno niskom proseku boravka ( kada je reč o broju noćenja / broju dolazaka). Naime, prosečna dužina boravka turista u subotičkoj opštini kreće se na nivou od 1 do 2 dana (vidi tabelu). Tabela 78: Prosečna dužina boravka turista u subotičkoj opštini u danima po boravku

prosečna dužina godina ukupno strani

2002 1.5 2.1 1999 2.1 1.8 1998 1.8 1.9 1997 2.8 1.8 1996 1.7 1.8 1995 1.6 1.7 1994 1.5 1.4 1993 1.4 1.8 1992 1.4 1.7 1991 1.7 1.8

89

Srednjeročni-dugoročni trend broja dolazaka je sličan trendu noćenja, što

ima za posledicu da su cifre vezane za prosek boravka iste su analiziranom periodu (vidi tabelu): Tabela 79: Dolasci i noćenja turista u subotičkoj opštini

dolasci noćenja godina ukupno strani ukupno strani

2002 42109 7300 66938 154011999 11945 1169 25595 21081998 17427 2428 31292 47331997 16373 3166 46337 58141996 26154 2940 44342 51921995 24663 2042 39908 35351994 25943 1804 39354 24881993 42222 2746 59422 48531992 41367 3485 58423 59641991 53852 4769 90889 8559

Tabela 80: Dolasci i noćenja turista u subotičkoj opštini, indeks:1991=100

dolasci noćenja godina ukupno strani ukupno strani

2002 78.2 153.1 73.6 179.91999 22.2 24.5 28.2 24.61998 32.4 50.9 34.4 55.31997 30.4 66.4 51.0 67.91996 48.6 61.6 48.8 60.71995 45.8 42.8 43.9 41.31994 48.2 37.8 43.3 29.11993 78.4 57.6 65.4 56.71992 76.8 73.1 64.3 69.71991 100 100 100 100

Zapravo, broj dolazaka i noćenja se značajno smanjio u toku navedenog perioda, ali – ovo je krucijalna tačka – proporcija između ova dva pokazatelja nije se promenila. Uzimajući u obzir da je prosek boravka najznačajniji indikator turističke privlačnosti i najpribližniji odrednik neto ekonomske koristi oblasti, zaključak je da, iz ovog ugla gledanja, nije postignut nikakav napredak. Ova elementarna opaska naglašava permanentnost značajnih lokalnih strukturalnih slabih tačaka ovog sektora, koje bi mogle da stoje u osnovi negativnog trenda dolazaka, što najviše zavisi od eksternih faktora koji utiču na kretanja u oblasti turizma nekog regiona i, konsekventno tome, na turističku privredu cele Vojvodine, odnosno Srbije.

Prema tome, prvi zaključak bi se mogao sastojati u tome da, bez obzira na druge faktore (koji su većinom egzogeni), postojeći smeštajni objekti više su korišćeni od strane ’posetilaca’, nego od strane ’turista’ u pravom smislu te reči. Jer, pojam turiste određuje njegov boravak u nekom mestu više od 1 do 2 dana.

Druge opaske bi mogle biti vezane za trendove udela strane komponente u ukupnom kretanju u oblasti turizma. U pogledu udela u ukupnim dolascima, značaj

90

strane komponente se povećao u analiziranom periodu (za oko 53 %). Uz to, još pozitivniji trend rasta (79 %) uočava se u slučaju noćenja. Zaključak je da je prosek boravka stranih turista nešto veći od proseka boravka građana Srbije: oni više koriste ponudu smeštajnih objektata, i to ih koriste više u 2002. godini, nego u 1991, godini.

Jednom rečju, moglo bi se reći da je turistička industrija Subotice postala ’’internacionalizovanija’’ nego što je bila u protekloj dekadi. Ovo je pozitivan znak, pošto je udeo strane komponente u ukupnom broju noćenja značajan znak kompetitivnosti turističke oblasti (vidi prethodnu tabelu). Mora se istaći da je ovakav pozitivan rezultat najviše uzrokovan kratkoročnim trendovima (2001 – 2002), ali iako zvanične cifre za naredne godine još nisu dostupne, kvalitativna analiza koju je sprovela Radna Grupa i procene i zapažanja profesionalaca u ovom sektoru potvrđuju kontinuitet ovakvog pozitivnog trenda. Uzimajući u obzir doprinos sektora turizma ukupnoj privredi oblasti, trebalo bi da se mere ne samo direktni, već i indirektni i efekti koje ovaj sektor uzrokuje. Široko je poznato da je turistička industrija povezana sa drugim sektorima pomoću odnosa između input-a i output-a, koji utiču na široku paletu sektora, od poljoprivrede, do prehrambene industrije, od građevinarstva do proizvodnje nameštaja, samo da pomenemo neke. Na žalost, input-output analize nisu dostupne u Subotici, ali istovremeno je jasno da izdaci turista imaju važan multiplikativni efekat na gotovo celu lokalnu privredu. Stoga, doprinos ovog sektora GDP-u u smislu samostalnog doprinosa podsektora koji se sastoje od hotela, barova, restorana i direktnih usluga, podcenjuje značaj ovog sektora u lokalnoj privredi.

Na kraju, ali ne najmanje značajno, moramo se podsetiti da se efekti koje ima turizam na ukupnu lokalnu privredu mogu porediti sa onima koje ima izvoz, pošto izdaci turista doprinose tome da se poveća agregatna potražnja.

91

2.1.8. Marketing lokacije Položaj, mesto i uloga Subotice u okruženju

Geografski položaj Subotice određen je sa 46º6’ severne širine i

37º19’50’’ istočne dužine na panonskoj ravnici. U odnosu na našu zemlju, opština Subotica zauzima izrazito pogranični severni položaj na raskrsnicama drumskih i željezničkih puteva: Beograd-Novi Sad – Budimpešta (iz pravca jugo-sever) i Segedin – Horgoš – Sombor, odnosno Temišvar – Zagreb (iz pravca istok – zapad).

U geomorfološkom pogledu ovo područje je homogeno. Ima ravničarski

karakter. Prostire se, u stvari, na delu velike zaravni koja prelazi iz Mađarske na našu teritoriju i prostire se do linije Kula – Sombor. Prosečna visina ove zaravni iznosi oko 20 metara (mestimično 5, 10, 15 pa i preko 30 metara), iznad lesne terase. Ovakav karakter terena ima izvanredan poljoprivredni značaj: mogućnost primene pune mehanizacije i optimalne organizacije zemljišnog prostora za poljoprivrednu eksploataciju, zatim mogućnost navodnjavanja i dr.

U klimatskom pogledu ovo područje ima karakteristike kontinentalne klime

(otvorenost prema Panonskoj niziji) čije karakteristike su: oštre zime, topla leta i nestabilnost padavina po količini i vremenskom rasporedu. Prosečna7 godišnja količina padavina iznosi u Subotici 514 mm., a u Bajmoku 630 mm. Na glavnu vegetacionu sezonu (april – septembar) otpada: u Subotici 67% godišnje količine padavina, a u Bajmoku 56,5%. Od ostalih klimatskih komponenata karakteristične su za ovo područje (Palićka meteorološka stanica – godišnji prosek 2003.g.8) još: temperatura vazduha iznosi 11,4ºC, relativna vlažnost vazduha – 69%, broj dana sa kišom – 105, sa snežnim pokrivačem – 59, sa jakim vetrom preko 6 Bofora – 104, vazdušni pritisak 1007,0 mb, padavine – 491,3 mm.

Poseban tip zemljišta predstavlja pesak – peščana zemljišta koja se

javljaju u lokalnom pojasu Subotica – Horgoš (Subotičko-Horgoška peščara), a nešto ga ima i kod Tavankuta. U stvari, ovaj lokalitet peščanog zemljišta predstavlja samo južni deo ogromne površine što prelazi iz Mađarske na našu teritoriju. Ovaj pesak se odlikuje dvema važnim osobinama: karbonantan je s površine ima jaku sposobnost akumulacije vode (vlažan je na relativno maloj dubini, čak i leti). Ova druga osobina čini pesak pogodnim za kultiviranje naročito za proizvodnju visoko kvalitetnog voća i grožđa, zatim za industrijsku papriku (na crnom pesku), kao i šumsko drveće (bagrem, bor).

U saobraćajnom pogledu Subotica se, u pravom smislu reči, nalazi na

raskrsnici puteva i pruga. U neposrenoj blizini Subotice prolazi planirani autoput E-75 (zasad je izgrađena jedna strana planiranog autoputa), a u samom gradu se ukrštaju magistralni pravci prema Novom Sadu, Somboru, Horgošu i Senti (deo do autoputa E-75 je realizovan, a ostali deo je u planu). Trasa pruge Beograd - Budimpešta prolazi kroz urbano jezgro i tu se račva sa pružnim pravcima prema Somboru, Horgošu, Crvenki i Baji. Pruge prema Crvenki i Baji su ukinute, ali je zadržan njihov koridor. Sve ove činjenice doprinose svrstavanju Subotice u jedan od značajnijih saobraćajnih čvorova u Republici Srbiji. 7 Petnaestogodišnji prosek. 8 Statistički godišnjak Srbije, 2004, str. 28.

92

Koncepcija prostorne organizacije Subotice

Geografski položaj Subotice u pograničnom području sa Mađarskom i u pojasu jednog od glavnih infrastrukturnih koridora pravaca sever – jug, pojasu intenzivnog razvoja i značaja je jedan od glavnih potencijala razvoja Subotice.

Na osnovu povoljnog geografskog položaja Subotica je Prostornim planom Republike Srbije definisana kao regionalni centar-industrijski centar sa srednje složenim industrijskim tehnologijama i značajnim industrijskim zonama. Generalnim planom je zasnovana globalna koncepcija uređenja građevinskog reona Subotice i Palića.

Slobodne zone su kao jedan od potencijalno najdinamičnijih formi aglomeriranja i generisanja razvoja u prostorno urbanoj strukturi Subotice i šireg okruženja planirane na teritoriji opštine Subotica pored glavnih saobraćajnih pravaca, dok je robno-transportni centar planiran na mestu suticanja autoputa Beograd-Horgoš i njegovog kraka za Kelebiju (Y krak) i pruge Beograd-Subotica-Budimpešta kod železničke stanice Naumovićevo. Glavni saobraćajni koridori uticali su i na utvrđivanje granica građevinskog reona tj. njegovo proširenje.

Delovi prostora duž glavnih prilaznih putnih pravaca gradu M-22.1, M-17.1 i M-24 uključeni su u prostor građevinskog reona Subotice i namenjeni za komercijalne sadržaje i industriju - prvenstveno robno-tržne i snabdevačke sadržaje i objekte proizvodnog zanatstva i male privrede. Izgradnjom komercijalnih objekata na potezu zone između Subotice i Palića uz magistralni put M 22.1 ostvarilo bi se funkcionalno i prostorno povezivanje Subotice i Palića u jedinstvenu celinu (usaglašen urbo sistem).

Pored ovih prostora uz glavne prilazne saobraćajnice u građevinski reon Subotice uključen je severni deo teritorije opštine sa objektima namenjenim stanovanju koji su izgrađeni bez dozvole za građenje u rubnom delu građevinskog

93

reona u odnosu na prethodni GUP, duž oformljenih ulica-progona. I u narednom planskom periodu ovaj prostor će imati namenu porodično stanovanje malih gustina sa odlikama poljoprivrednog domaćinstva u pogledu korištenja parcele. Ovaj prostor se uključuje u građevinski reon sa ciljem očuvanja prostora za buduće širenje grada – radi planskog uređenja javnog građevinskog zemljišta za ulice i ostalog građevinskog zemljišta namenjenog porodičnom stanovanju malih gustina sa uslovima za oformljenje domaćinstava poljoprivredno-proizvodnog karaktera, što će obzirom na karakteristike zemljišta i dominantnu ružu vetrova imati i određen pozitivan ekološki efekat za grad (zaustavljanje peska, vetroprepreka). • Prostori namenjeni stanovanju će zauzimati najveću površinu u okviru građevinskog reona i samim tim predstavljati okosnicu urbanističkog planiranja. Nove površine za stanovanje su planirane ugavnom u severnom delu naselja, a planiran je dovršetak započetih, a nedorečenih urbanističkih poteza u porodičnoj i višeporodičnoj izgradnji i rekonstrukcija postojećih gradskih struktura. Na prostoru koje tangira centar grada planirana je tzv. "regeneracija" starog gradskog tkiva koja podrazumeva preobražaj postojećih stambenih struktura u zone mešovitog stanovanja i višeporodičnog stanovanja srednjih gustina. Na ovaj način bi se, do kraja planskog perioda, jedan od najlošijih stambenih fondova u gradu (trošne prizemne kuće neprimerene fizičkim strukturama grada) transformisao u stambene strukture koje karakterišu gradski način življenja sa svim osobinama habitabilnosti. • Prema PP Republike Srbije Subotica ima status regionalnog centra. • Prostori namenjeni poslovanju su u zavisnosti od sadržaja aktivnosti, njihovih karakteristika i položaja u naselju podeljeni na:

- radne zone, - komercijalne funkcije, - banjski turizam - poslovanje u okviru drugih namena

Pod pojmom radne zone podrazumeva se onaj prostor koji je prvenstveno

namenjen privrednim aktivnostima, odnosno takvim delatnostima kao što su industrija, proizvodno zanatstvo, skladištenje i obrada raznih roba, kao i one delatnosti koji zbog svoje prirode ne mogu biti locirane u okviru drugih naseljskih struktura.

Privredne aktivnosti će se i dalje razvijati u okviru postojećih radnih zona s

tim što su predviđeni prostori za njihovo proširenje. Industrijska proizvodnja treba da se svede na optimalne uslove

racionalizacijom ili vlasničkom transformacijom velikih neracionalnih kompleksa (Sever, 29 novembar , Zorka). Njihovim prestrukturiranjem, prostornom reorganizacijom u smislu formiranja manjih radnih kompleksa doći će do intenzivnog korištenja prostora u okviru već formiranih industrijskih kompleksa uz osnovnu pogodnost da su ulaganja u primarnu infrastrukturu mnogo manja jer je ona većim delom izgrađena. RADNE I POSLOVNE ZONE

Površine za rad i poslovanje su prostori na kojima postoji koncentracija sadržaja koji nisu namenjeni stanovanju: proizvodni, komercijalni, uslužni i javni

94

sadržaji. Koncept plana je takav da omogućava razvijanje ovih sadržaja na celokupnom prostoru grada čime bi se izbeglo formiranje “čisto” stambenih i neatraktivnih delova grada.

U okviru prostora namenjenog radu i poslovanju izdvojene su: proizvodnja,

mala privreda sa zanatstvom, komercijalne funkcije i banjski turizam. Ove funkcije u okviru građevinskog područja grada formiraju karakteristične celine i poteze: radne zone, gradske centre i ulazne pravce u grad.

Unutar radnih zona će se razvijati proizvodne delatnosti, magacinski i

skladišni prostori, te mala privreda i zanatstvo (manji proizvodni i zanatski kompleksi). Radne zone će se razlikovati po preovlađujućoj vrsti delatnosti, veličina kompleksa i objekata, načinu njihovog grupisanja i stepenu zagađenja i uticaja na životnu sredinu.

Razvoj poslovanja će se prvenstveno odvijati u sklopu ulaznih pravaca u

grad i to uglavnom izgradnjom komercijalnih sadržaja koji će koristiti komparativne prednosti u smislu lokacije i saobraćajne povezanosti, s tim da se mora voditi računa o njihovom oblikovanju zbog toga što oni daju prvi utisak pri ulasku u grad.

Ostatak poslovanja će se razvijati i obavljati u sklopu drugih osnovnih

namena: gradskih centara, stanovanja i javnih funkcija. U zavisnosti od sadržaja aktivnosti, njihovih karakteristika i položaja u gradu

prostori namenjeni radu i poslovanju su: - radne zone (proizvodnja, mala privreda i zanatstvo) - komercijalne funkcije (ulazni pravci u grad) - turizam - radni sadržaji i poslovanje u okviru drugih namena

RADNE ZONE – proizvodnja, mala privreda i zanatstvo

U okviru prostora radnih zona kao posebne namene su izdvojeni proizvodnja i mala privreda sa zanatstvom. Najveći prostor za razvoj proizvodnih delatnosti se planira u okviru formiranih radnih zona, jer s obzirom na društveno – ekonomske, strukturalne, tehnološke i svojinske promene koje su se desile ili će se desiti deo postojećih proizvodnih kompleksa neće moći da izdrži borbu na tržištu tako da će morati racionalizovati svoj kapacitet. Ovde se prvenstveno misli na velike proizvodne komplekse ("Sever", "29. novembar", "Zorka") koji su u društvenom vlasništu.

Njihovom racionalizacijom, usitnjavanjem ili vlasničkom transformacijom

doći će do intenzivnog korišćenja prostora u okviru već formiranih proizvodnih kompleksa uz osnovnu pogodnost, mnogo manja ulaganja u primarnu infrastrukturu koja je već izgrađena. U slučaju fabrike Zorka (koja ima izuzetno nepovoljnu lokaciju s obzirom na ružu vetrova), njenim usitnjavanjem i formiranjem manjih pogona po važećim ekološkim standardima rešilo bi se jedan od ključnih problema zagađenja na području grada i stvorili povoljniji uslovi življenja ne samo okolnog stanovništva. Izgradnja na slobodnim prostorima zahtevaće njegovo intenzivnije korišćenje, ali sa obaveznim zelenim površinama prema važećim propisima i kriterijumima.

95

96

Izdvajanje male privrede i zanatstva kao posebne namene je urađeno sa ciljem da

se postojeći proizvodni kompleksi ("Zorka" i "Podrum Palić") odvoje od zone stanovanja uz koju su formirani, odnosno da predstavljaju prelaz između ove dve namene, kao i da se iskoriste pogodnosti infrastrukturne opremljenosti pomenutih kompleksa.

Kao poseban kompleks, u sklopu MZ "Željezničko naselje" uz prugu Subotica- Budimpešta, je izdvojena površina namenjena maloj privredi i zanatsvu u cilju grupisanja ovih sadržaja i ujedno odvajanju namene stanovanja od pružnog pojasa kako bi se smanjili njeni negativni uticaji.

Radi lakšeg snalaženja usvojena je nomenklatura u obeležavanju radnih zona koja će ujedno predstavljati korigovanu nomenklaturu proizvodnih zona iz postojećeg GUP Subotica – Palić do 2000. godine. Radne zone su izdiferencirane na sledeći način: 1. Radna zona “ISTOK” se nalazi u MZ “Novi Grad” između ulice Moše Pijade (Palićki put) i Horgoške pruge, a zauzima prostor od cca 77,5 Ha od kojih je slobodno (neizgrađeno) zemljište oko 15 Ha. Najveći deo zone pripada kompleksu fabrike “Sever” koji je industrijskim kolosekom povezan sa Horgoškom prugom. Pored “Severa” tu su takođe formirani industrijski kompleksi “Birografika”, “Partizan”, Aurometal”, “Veterinarski zavod”, “V&B”, “Subotičanka” u sklopu kojih ima vrlo malo slobodnog prostora za građenje. U sklopu ove zone su skladišta – prodajni kapaciteti SUT-a, Ogreva 4, kao i depo za smeštaj, servisiranje i održavanje autobusa “Subotica-transa”. Proširenje industrijske zone je planirano prema “istočnoj” obilaznici, a ostali slobodni prostori su uglavnom uz ulicu Magnetna polja. U zoni je dobro organizovan drumski saobraćaj, a jedan deo zone ima železničku vezu. U zoni postoje svi uslovi za priključenje na infrastrukturne sisteme. Na slobodnim prostorima se ne mogu locirati kapaciteti koji zagađuju čovekovu sredinu zbog blizine vodozahvata, ali se može locirati industrija koja zahteva veće količine vode. 2. Radna zona “JUGOISTOK” je locirana oko beogradske pruge i koridora pruge za Crvenku i to na području tri mesne zajednice: Bajnat, Novi Grad i Aleksandrovo. Ukupna površina zone je 85,0 Ha, od kojih je slobodan prostor od oko 47,0 Ha. Zonu preseca željeznička pruga i magistralni put M-24, tako da postoje odlični uslovi za obezbeđenje ove dve vrste transporta. Snabdevanje vodom ove zone je delimično rešeno, dok je odvođenje otpadnih voda preko prečistača koji je u neposrednoj blizini. Kapaciteti energije zadovoljavaju potrebe sa obzirom na blizinu TS 110/20 kV. U ovoj zoni se ne mogu locirati kapaciteti koji zagađuju sredinu zbog blizine Palićkog jezera koji je proglašen za prirodno dobro. 3. Radna zona “JUG” se nalazi na krajnjem jugu grada na prostoru MZ Aleksandrovo i zauziuma prostor od cca 171,5 Ha od čega su slobodne površine 48,5 Ha. Ova zona je uz radnu zonu “ISTOK”, prostorno najkompaktnija i sa najviše formiranih (uređenih) proizvodnih kompleksa. Pored dobrog prostornog položaja (na samom rubu grada) povoljnost je i dobra saobraćajna povezanost, kako na drumski tako i na željeznički saobraćaj (industrijskih koloseci, a nakon izgradnje brzih pruga koristiće se i deo sadašnjeg koloseka beogradske pruge). U ovoj zoni postoje svi uslovi za infrastrukturne sisteme, a zbog lokacijskih pogodnosti mogu se graditi i kapaciteti koji su potencijalni zagađivači sredine, ali se moraju propisati posebni uslovi mere za smanjenje uticaja na životnu sredinu. 4. Radna zona “JUGOZAPAD” je locirana na prostoru MZ "Ker" i "Mali Bajmok", a satoji se iz dva dela: veći deo kompleksa između ulice Otmara Majera i jugozapadne granice

97

građevinskog reona, a manji deo predstavlja oformljeni kompleks fabrike "Zorka-Slavica" uz Somborski put. Deo zone uz ulicu Otmara Majera je samo delimično izgrađen, dok je ostali deo prostora slobodan i planiran za buduće radne sadržaje. Ukupna površina zone je cca 109,0+3,70=102,70 Ha, od čega je veći deo neizgrađen. Najveći deo slobodnih prostora je namenjen čistoj industriji zbog toga što se veliki deo zone oslanja na stanovanje. Ova zona je vezana za drumski saobraćaj (deo izgrađen, a deo planiran), s tim da postoji mogućnost izgradnje industrijskog koloseka po trenutno napuštenom koridoru željezničke pruge Subotica – Crvenka. Infrastrukturna opremljenost zone je samo delimična, ali postoje realne mogućnosti za njeno brzo opremanje. Usled blizine stambenog naselja i poljoprivrednog zemljišta u ovoj zoni se moraju primenjivati stroge mere zaštite životne sredine (preferira se čista industrija i uz nju eventualno objekti male privrede). 5. Radna zona “ZORKA” se nalazi u sklopu MZ Zorka i zauzima površinu od cca 125,5 Ha, od čega je slobodan i neizgrađen prostor oko 28,5 Ha. Prostori namenjeni za malu privredu obuhvataju pored slobodnih površina i delove prostora koji su izgrađeni indivudualnim stambenim objektima i to uglavnom bespravnim. Kompleks fabrike “Zorka” preseca koridor Bajske pruge koja se trenutno koristi kao industrijski kolosek, a u zoni je obezbeđen drumski transport. Fabrika “Zorka” je glavni zagađivač u gradu, a pokazalo se i kao nerentabilna, zbog toga bi u što skorije vreme trebalo preduzeti korake ka vlasničkoj transformaciji i usitnjavanju ovog kompleksa. Ovaj proces je započet izgradnjom fabrike malternih veziva (FMV) koja kao sirovinu koristi gips. Pogone koji mogu izazvati opasnost oslobađanjem gasova ili slično potrebno je dislocirati na lokaciju nove Azotare koja je van grada. Inače je zona infrastrukturno opremljena, sa mogućnošću priključenja na većinu infrastrukturnih sistema (izuzimajući gas). Prostor namenjen maloj privredi uz kompleks “Zorke” ima funkciju da odvoji industriju od stanovanja. 6. Radna zona “SEVEROISTOK” se nalazi u jezgru gradske strukture na području MZ Željezničko naselje i Dudova šuma i to na površini od cca 17,0 Ha od čega su slobodne površine minimalne. Deo prostora namenjenog proizvodnji, oko Pošte 3 je trenutno izgrađen objektima individualnog stanovanja i predstavlja mogućnost nove izgradnje i razvoja privrede. Zona je povezana sa drumskim i željezničkim transportom. Infrastrukturni kapaciteti su na ovom području ograničeni što je još jedan od faktora da se ne planiraju značajnije intervencije u ovoj radnoj zoni. 7. Radna zona “PALIĆ” se nalazi na teritoriji MZ Palić i podeljena je u tri segmenta: deo na severnom obodu naselja sa proizvodnjom i planiranom malom privredom, centralni deo između pruge i Palićkog puta (proizvodnja i mala privreda) i deo uz Horgoški put na deonici ka autoputu, odnosno petlji Subotica – Sever. Ukupna površina zone je 78,5 Ha, s tim da na slobodne površine otpada cca 43,5 Ha. Deo površina koji je namenjen maloj privredi i proizvodnji je izgrađen objektima individualnog stanovanja. Na severnom obodu naselja Palić je planirano proširenje proizvodnih kapaciteta i objekata male privrede u delimično započetoj individualnoj stambenoj zgradnji. Transport je u ovom delu drumski. U centralnom delu je takođe planirano razvijanje proizvodnih kapaciteta i male privrede zbog mogućnosti drumskog i željezničkog transporta. Deo uz Horgoški put, ka autoputu je planiran za manje proizvodne komplekse i vezan je za drumski transport. Odvođenje otpadnih voda je ograničeno, ali bi se izgradnjom Palićkog prečistača uveliko stvorili uslovi za dalji nesmetan privredni razvoj. Snabdevanje vodom je ograničeno dok su elektroenergetski kapaciteti dobri s obzirom na blizinu TS 110/20 kV Palić.

98

KOMERCIJALNE FUNKCIJE Ulazni pravci u grad

Ulazni pravci u grad su: NOVOSADSKI pravac, SENĆANSKI pravac, PALIĆKI I HORGOŠKI pravac, SOMBORSKI pravac i KELEBIJSKI pravac. Pojasevi uz ove saobraćajnice predstavljaju vrlo atraktivne prostore za poslovne aktivnosti, naročito za razvoj tercijarnih delatnosti i proizvodnog zanatstva, kao i za delatnosti koji po svom karakteru predstavljaju sadržaje centra. Ovi prostori su povoljni za razvoj preduzetništva s obzirom da se nalaze uz najvažnije putne pravce, infrastrukturno su opremljeni ili imaju mogućnost priključenja na infrastrukturu, tako da se mogu u kratkom roku privesti nameni. Pojas uz senćanski pravac je najlošije opremljen komunalnom infrastrukturom ali je za očekivati da će on zbog svoje atraktivnosti biti u planskom periodu priveden planiranoj nameni. Novosadski pravac Ovo je putni pravac koji je do izgradnje autoputa bio najvažnija saobraćajnica i duž koga je izgrađeno više proizvodnih objekata, objekata komercijalnih funkcija i benzinskih pumpi. Na samom izlazu iz grada postoji slobodan neizgrađen prostor koji je namenjen proizvodnji kao osnovnoj nameni ali u sklopu koga je, posebno uz ovu saobraćajnicu planirana izgradnja objekata komercijalnih funkcija (robno tržni centri, sadržaji trgovine i uslužnog zanatstva). Senćanski pravac Izgradnjom autoputa i senćanske petlje ovo je postala najvažnija saobraćajnica u gradu uz koju su već jednim delom izgrađeni objekti proizvodnje, skladišta i radionica. Planirano je aktiviranje prostora sa obe strane ove saobraćajnice na delu između prečistača i senćanske petlje za oblast komercijalnih funkcija, uslužnog i proizvodnog zanatstva i poljoprivredne proizvodnje (staklenici i plastenici) kojima nije neophodna blizina grada. Prostor namenjen ovim sadržajima bi od Palićkog jezera bio odvojen “tampon” zonom zelenila u sklopu banjskog turizma i rezidencijalnog stanovanja. Palićki i horgoški pravac Najinteresantniji pravac koji na neki način spaja grad sa Palićem i uz koji su već izgrađeni proizvodni pogoni, servisne funkcije, komercijalni sadržaji i slično. Između ove saobraćajnice i planiranog prostora vodozahvata, kao i na potezu istočno i severno od “druge” kasarne Vojske Srbije i Crne Gore, rezervisan je prostor za izgradnju komercijalnih funkcija (prvenstveno robno-tržnih i snabdevačkih sadržaja) i eventualno objekti proizvodnog zanatstva koji ne mogu uticati na zagađenje životne sredine. Horgoški pravac predstavlja prostor uz ovu saobraćajnicu između Palića i autoputa uz koji su se već formirali manji proizvodni pogoni sa južne strane. Pored izgrađenih postoji deo slobodnih lokacija do Palićke petlje za razvoj i izgradnju sličnih sadržaja, dok je deo između samog naselja i ovog prostora, kao i severno od saobraćajnice koji je delimično izgrađen i to uglavnom objektima koji nemaju građevinsku dozvolu, namenjen komercijalnim funkcijama, ugostiteljstvu i proizvodnom i uslužnom zanatstvu. Somborski pravac Uz ovu saobraćajnicu, pored preovlađujućeg stanovanja, nalaze se proizvodni kompleks “Zorka-Slavica”, u prethodnom periodu najznačajniji trgovački centar (“Buvlja pijaca”) i niz manjih trgovačko-uslužnih sadržaja (kompleks benzinske pumpe “Perić&Co”, stovarišta građevinskog materijala, trgovinske i ugostiteljske radnje). Uz ovaj putni pravac je planiran

99

za poslovne aktivnosti različitog karaktera – komercijalne funkcije i proizvodno-uslužno zanatstvo. Kelebijski pravac Vrlo značajan i frekventan saobraćajni pravac koji predstavlja najbližu vezu prema susednoj Republici Mađarskoj, a s obzirom na rang i opremljenost graničnog prelaza Kelebija preko ove saobraćajnice ulazi većina teretnog saobraćaja u sami grad. Izgradnjom planiranog kraka autoputa ka Kelebiji ovaj putni pravac će se rasteretiti, posebno od teretnog saobraćaja i zadržati karakter važnog lokalnog putnog pravca. Uz ovaj putni pravac nalaze se proizvodno-industrijski kompleks “Zorka”, kasarna vojske Srbije i Crne Gore i kompleks transformatorske stanice 110/20 Kv, dok su ostalo uglavnom objekti stanovanja. U prethodnom periodu, zbog svoje atraktivnosti, slobodni prostori uz ovaj pravac, između grada i naselja Kelebija, su intezivno građeni objektima stambenog i poslovnog karaktera, što je rezultiralo fizičkim spajanjem naselja Kelebija sa gradom. Namena poslovnih objekata je trgovačko-ugostiteljska i uslužno servisna, a ovaj trend bi se zadržao u narednom planskom periodu, stim što bi se obogatili aktivnostima iz proizvodnog i uslužnog zanatstva.

100

Marketing lokacije i turizam

Krajem proteklog planskog perioda turistička ponuda beleži blagi porast, zahvaljujući pratećim sadržajima i aktivnostima – trgovini i ugostiteljstvu. Ova pojava očituje se naročito unutar užeg gradskog jezgra – posebno njegove pešačke zone, kao i na jezeru Palić i Ludoš sa okolinom i kompleksom šuma u opštini Subotica.

Jezero Palić i Ludoš, proširenjem svojih ugostiteljskih i smeštajnih kapaciteta daju osnov za projekciju njihovog daljnjeg razvoja, a na to utiču i sledeće pretpostavke: • povoljan geografski položaj, • značajne prirodne vrednosti (jezero, termalna voda, povoljni klimatski faktori za • letnji i zimski vid turizma, • kulturno nasleđe i zaštićeni kompleks parka i evidentiranih nepokretnih kulturnih • dobara na severnoj obali kao urbanističkog jezgra bivše banje i turističkog izletišta, • delimično izgrađena supra i infrastruktura (hoteli, pansioni, restorani, sportski • objekti, plaže i objekti za kulturne potrebe).

Glavni pravci i oblici razvoja turizma ovog područja su: 1. Banjski turizam – kao jedan od najznačajnijih tradicionalnih oblika turističke ponude.

Ponuda za ovaj vid turizma se zasniva na prisustvu ne samo jezera već i izvora termalne vode, a delimično i biloških svojstava peloida jezera Palić, što se sve procenjuje i kao mogućnost razvoja banjske rehabilitacije.

2. Kongresni i poslovni turizam – kao turistička usluga koja daje velike mogućnosti turističkih resursa i mogao bi biti aktivan upravo iz komercijalnih razloga, obzirom da pokazuje male sezonske oscilacije.

3. Sportsko – rekreativni turizam – namenjen je prije svega građanima Subotice i okoline, kroz razvoj sportova na vodi, tenisa, borilačkih i ekipnih sportova, kao i sportskog lova i ribolova. Inostrana turistička tražnja preferira upravo turističke destinacije sa mogućnoću aktivnog odmora i rekreacije pogotovo što se ovaj kompleks nalazi unutar kompleksa područja šuma koje pružaju značajne mogućnosti lovnog i izletničkog turizma (bogato lovnim fondom niske, visoke i pernate divljači na prostoru cca 3.500 ha).

4. Masovni turizam – kao ekskurzije, izleti, vikend i praznični aranžmani, turističke grupe, kulturne i druge manifestacije.

5. Tranzitni turizam – s obzirom na lokaciju uz važne i frekventne saobraćajnice posebno autoput E-75.

Pretpostavka realizacije ovih strateških opredeljenja razvoja turizma je pre svega,

izgradnja dovoljnih i adekvatnih smeštajnih kapaciteta (hotela, turističkih naselja apartmanskog, bungalovskog i sličnog tipa itd.). Širenje smeštajnih kapaciteta podrazumeva, svakako i uključivanje privatnog sektora. Projektovani razvoj turizma i ugostiteljstva, svakako će potencirati i potrebu uvođenja bitnih inovacija u domenu formiranja ponude na principima savremene, marketing koncepcije razvoja.

101

PEST Analiza (Political, Economic, Social & Technological).

Iako nije korišćena kao zaokružena i celovita analiza u radu nijedne grupe, ipak se na osnovu sekundarnih informacija iz SWOT analiza mogu izvući određeni zaključci koji se odnose na: uticaj lokalne i državne politike na privredna kretanja u Subotici, trenutnu ekonomsku situaciju i stanje tehnoloških kapaciteta po subotičkim preduzećima. PROCENA TRENUTNE SITUACIJE U 3 NAJPERSPEKTIVNIJE OBLASTI NA OSNOVU ISTRAŽIVANJA RADNE GRUPE ZA MARKETING 1. Stanje - Subotica kao turističko kulturni centar

• objedinjene su 2 oblasti koje se po svojoj prirodi, svrsi i ciljevima mogu lako i praktično uklopiti

2. Stanje - Subotica kao industrijsko-tranzitno-logistički centar • objedinjene su 2 oblasti koje se po svojoj prirodi, svrsi i ciljevima takođe mogu

lako i praktično uklopiti 1. Stanje - Subotica kao poljoprivredno-prerađivački centar

• objedinjene su 3 oblasti koje imaju i mogu imati još čvršći zajednički imenitelj - hrana

Najkraće rečeno: brend subotica bi se najbolje mogao opisati kao spoj 3

komplementarne teme-oblasti: Turizam-Biznis-Hrana

1. Subotica kao turističko-kulturni centar regije – procena trenutne situacije sa aspekta marketinga, pozicioniranosti i aktivnosti

1. geografsko-politički položaj Subotice sam po sebi je atraktivan za domaće i strane

goste (EU&Mađarska-Srbija, zapad-istok) 2. klimatski uslovi i prirodna sredina privlačni su domaćim i stranim gostima (jezero,

šume, ravnica) 3. Subotica ima imidž modernog, tolerantnog, opuštenog, zabavnog i poslovnog

grada; grad kvalitetan za život i za biznis 4. zbog mešanja kultura, mentaliteta i arhitektura, Subotica je podjednako

interesantna i egzotična i za "zapadnjake" i za "istočnjake" 5. postoji dugogodišnja tradicija održavanja različitih manifestacija (dužijanca, filmski

festival, festival pozorišta za decu, ...) 6. prve asocijacije na Suboticu su: Palić, buvljak, dobar provod, opušteni ljudi, jaki

brendovi i kompanije, granica sa EU i Mađarskom 7. veoma je pozitivna činjenica da je Palić odabran kao jedna od 10 najboljih turističkih

lokacija u zemlji na koridoru 10; povoljno je što je i prva na tom koridoru 8. jezero Palić kao centralna osovina Subotičko-Palićkog turizma je daleko od

uređenja i funkcije koju bi trebalo da ima; problem je finansijske i političke prirode 9. Palić-Ludaš je nosilac promocije i organizacije turizma Subotice; pristup poslu ove

institucije je starinski, prevaziđen, bez strategije i bez vidljivih rezultata 10. nastupi na sajmovima se rade površno i inertno; malo novca i truda se ulaže u

takve nastupe; nedostaje novih ideja i mnogo energije 11. nedostaje stručnih kadrova i kadrova sa iskustvom u oblasti marketinga u turizmu

102

12. površna komunikacija i saradnja između Palić-Ludaša i turističkih objekata (hotela, restorana, vila, ...); neki segmenti-objekti su zapostavljeni, drugi se forsiraju

13. neke manifestacije se obeležavaju i održavaju u strogo uskom krugu gradskih činovnika i nosioca vlasti i potpuno su autistične spram građana Subotice

14. neke manifestacije se "zaustavljene u vremenu" i svake se godine nanovo održavaju bez ikakvih pozitivnih pomaka; postale su same sebi svrha

15. izrazito slabo realizovan marketing za filmski festival na Paliću, sa ipak vidljivim napredkom u 2005.godini

16. ostale svečanosti skoro da nemaju nikakve tendencije da privuku nove goste i rade se na nivou zadovoljenja osnovnih organizacionih i estetskih kriterijuma

17. kvalitet funkcionisanja info centara je diskutabilan, kao i kvalitet propagandnog materijala (nepraktičan ili površan, bez kvalitetnih i životnih informacija)

18. slaba je i "brendiranost" grada; ulazi u grad su siromašno obeleženi, fale putokazi u centru; i same info centre je teško pronaći

19. ne postoji strategija razvoja turizma Subotice i Palića; finansije, suprotstavljeni interesi i kadrovi su najveći problem

2 Subotica kao poslovni centar regije – industrijsko-tranzitno-logistički centar - procena trenutne situacije sa aspekta marketinga, pozicioniranosti i aktivnosti

1. geografsko-politički položaj Subotice sam po sebi je atraktivan za domaće i strane

investitore (EU, okolne zemlje, veza zapad-istok) 2. sabraćajna mreža je veoma povoljna: drumski-koridor 10, železnički transport; rečni

transport u blizini; blizina granica i prelaza sa 4 države" 3. veliki broj kvalitetnih brendova i kompanija iz Subotičke opštine; karakteristike:

kvalitet proizvoda, moderno poslovanje, ulaganje u marketing, izlazak iz okvira regije

4. veliki broj starih društvenih kompanija-sistema nedefinisane budućnosti; veliki broj nezaposlenih; zastarela znanja

5. osrednji kvalitet obrazovnih institucija, kvalitetni mladi kadrovi; novi "privatni" fakulteti i obrazovni centri; odstupanje naučenih znanja i praktičnih potreba preduzeća

6. politička i međunacionalna klima; potresi, sukob interesa, nestabilni uslovi za poslovanje

7. komplikovana procedura za početak poslovanja, građevinske dozvole, dozvole za rad; birokratski aparat

8. nepostojanje "agenata"-posrednika između opštine i privatnog sektora; nemogućnost ubrzanja administrativnih poslova

9. u poslednjoj deceniji odbijeno je nekoliko značajnih stranih investitora koji su mogli da značajno unaprede razvoj grada u svim segmentima (usluge, zaposlenje, ...)

10. aktuelni investitori često imaju nesporazume sa gradskim vlastima; bilo je pretnji da će odustati od planiranih investicija

11. druge regije mnogo organizovanije i uspešnije rade na otvaranju i širenju industrijskih zona

12. postoji rizik da Subotica i pored svih dobrih uslova stane u razvoju i postane "crna biznis rupa"

13. uski interesi struktura, partija i moćnih pojedinaca koje direktno i indirektno štetno utiču na poslovnu atmosferu u gradu i poslovni imidž grada uopšte

14. kvalitet u poslovanju (proizvodnja, trgovina, usluge) se podrazumeva kada je reč o Subotici

103

15. nikada do sada nije iskorišćena Subotica kao brend i zajednički imenitelj uspeha kompanija iz našeg grada i okoline

16. biznis info centri, sajamski nastupi, prezentacije i promocije poslovnih mogućnosti grada nisu kvalitetno do sada iskorišćeni ili uopšte nisu realizovani

3. Subotica kao poslovni centar regije – poljoprivredno -prerađivački centar regije - procena trenutne situacije sa aspekta marketinga, pozicioniranosti i aktivnosti

1. kvalitetna zemlja, dobri klimatski uslovi i iskustvo u poljoprivrednoj delatnosti su

dobra osnova za razvoj Subotice kao poljo -prerađivačkog centra 2. usitnjeno vlasništvo nad zemljom, novi vlasnici poljoprivrednih dobara, uvoz ove

vrste proizvoda, loši uslovi za poslovanje poljoprivrednika ...su veliki problemi u ovoj oblasti

3. jaki brendovi i kompanije u ovoj oblasti (Mlekara subotica, Fidelinka, Industrija mesa Topola, ...) unapredili su imidž Subotice u ovoj oblasti; takođe blizina EU i Mađarske

4. situacija u ovoj delatnosti se podudara u velikoj meri sa situacijom u prethodnoj temi - Subotica kao industrijski centar

5. povoljno je udruživanje poljoprivrednika u grupe koje imaju jasnu zacrtane ciljeve i strategiju

6. veoma je značajan rad grupe "Terras" na promociji zdrave, organske hrane 7. poljoprivrednici, stočari i prerađivači su upoznati sa inovacijama u oblasti novih

tehnologija i tehnika za uzgajanje, proizvodnju i preradu 8. Subotica ima imidž kvalitetnog proizvođača i prerađivača voća i povrća, mleka i

mlečnih proizvoda, mesa i mesnih prerađevina 9. nabrojani uslovi su dobra osnova za otvaranje novih fabrika za preradu

poljoprivrednih proizvoda 10. ne postoji integrativni nosilac svih poljoprivredno -prerađivačkih stremljenja

104

Statistički pokazatelji Tabela 81: Opšti podaci

VojvodinaSeverno-Bački Okrug

Subotica

Površina u km2 21506 1784 1007% poljoprivredne površine 83,1 90 88,2Broj naselja u sastavu opštine 467 45 19Prosečna veličina naselja u km2 46,2 39,6 53Procenjen broj stanovnika na dan 30.06.2003. 2058962 201132 149257Procenjen broj stanovnika na dan 30.06.2003. 96 113 148Ukupan broj katastarskih opština 449 24 11Broj registrovanih mesnih zajednica 559 54 36Broj mesnih kancelarija 227 13 13

Tabela 82: Gustina naseljenosti stanovn. u Opštini Subotica, po popisima iz 1991 i 2002

Br. stanovnika po km2 UKUPNO POVRŠINA

1991 2002 1991 2002 VOJVODINA 21506 94 94 2013889 2031992 SEVERNO-BAČKI 1784 115 112 205401 200140 OPŠTINA SUBOTICA 1007 149 147 150534 148401

Zone naseljenosti: zona veoma slabe naseljenosti do 25 stanovnika na km², zona slabe naseljenosti od 26-50 stanovnika na km², zona srednje naseljenosti 51-100 zona velike naseljenosti 101-200, zona superkoncentracije stanovništva više od 200 stanovnika na km². Subotička opština spada u zonu velike naseljenosti i po Popisu 1991 i 2002.

POVRŠINA, u km2

21506

1784 10070

5000

10000

15000

20000

25000

VOJVODINA Severno - bački okrug Subotica

Povr

šina

, km

2

SEVERNO - BAČKI OKRUG POVRŠINA

Bačka Topola33%

Mali Iđoš10%

Subotica57%

POVRŠINA

96%

4%

VOJVODINASUBOTICA

105

Tabela 83: Spisak Mesnih Zajednica Opštine Subotica i naselja koje obuhvataju Redni broj

Naziv mesne zajednice

Naselja koja obuhvata MZ

Bajmok 1. MZ Bajmok Mišićevo 2. MZ Bački Vinogradi Bački Vinogradi 3. MZ Bikovo Bikovo 4. MZ Đurđin Đurđin 5. MZ Kelebija Kelebija 6. MZ Mala Bosna Mala Bosna 7. MZ Palić Palić 8. MZ Aleksandrovo deo naselja Subotica 9. MZ Bajnat deo naselja Subotica

10. MZ Centar I deo naselja Subotica 11. MZ Centar II deo naselja Subotica 12. MZ Centar III deo naselja Subotica 13. MZ Dudova Šuma deo naselja Subotica 14. MZ Gat deo naselja Subotica 15. MZ Ker deo naselja Subotica 16. MZ Kertvaroš deo naselja Subotica 17. MZ Mali Bajmok deo naselja Subotica 18. MZ Mali Radanovac deo naselja Subotica 19. MZ Novi Grad deo naselja Subotica 20. MZ Novo Selo deo naselja Subotica 21. MZ Radanovac deo naselja Subotica 22. MZ Zorka deo naselja Subotica

23. MZ Željezničko Naselje Subotica

Gornji Tavankut deo naselja Ljutovo 24. MZ Tavankut Donji Tavankut

25. MZ Čantavir Čantavir 26. MZ Šupljak Šupljak 27. MZ Novi Žednik deo naselja Novi Žednik 28. MZ Stari Žednik deo naselja Stari Žednik 29. MZ Hajdukovo Hajdukovo

deo naselja Subotica deo naselja Stari Žednik deo naselja Mala Bosna deo naselja Novi Žednik

30. MZ Verušić

deo naselja Bikovo 31. MZ Prozivka deo naselja Subotica 32. MZ Graničar deo naselja Subotica 33. MZ Peščara deo naselja Subotica 34. MZ Bačko Dušanovo Bačko Dušanovo

deo naselja Ljutovo 35. MZ Ljutovo deo naselja Mala Bosna 36. MZ Višnjevac Višnjevac

106

Tabela 86: Prirodni resursi SUBOTICA Poljoprivredna površina, ha 63877 Opštinski godišnjak 2004, str. 175.Ukupna obrasla šumska 3453 Opštinski godišnjak 2004, str. 203.Površina jezera, u km2 10 Statist. godišnjak Opštine Subotica,

Prirodna i kulturna dobra po zaštitom UNESCO-a u SRJ Studenica Stari Ras Sopoćani Kotor - grad Bokokotorski zaliv - Risan Tara kanjon i Tara rezervat Nacionalni park Durmitor Skadarsko jezero Obedska bara Ludoško jezero Stari Begej - Carska bara

Izvor: Savezno ministarstvo za razvoj, nauku i životnu sredinu

Tabela 84: Spisak naselja Opštine No Naziv naselja

1. Bajmok 2. Bački Vinogradi3. Bačko 4. Bikovo 5. Višnjevac 6. Gornji Tavankut7. Donji Tavankut8. Ljutovo 9. Đurđin

10. Kelebija 11. Mala Bosna 12. Novi Žednik 13. Stari Žednik 14. Hajdukovo 15. Šupljak 16. Palić (g) 17. Čantavir 18. Mišićevo 19. Subotica (g)

(g) gradsko naselje

Tabela 85: Spisak katastarskih opština u Opštini Subotica No Naziv katast. Površina

1. Bački Vinogradi 2047 ha 60 a 53 m2

2. Bajmok 13005 ha 20 a 97 m2

3. Bikovo 7927 ha 53 a 23 m2

4. Čantavir 9233 ha 1 a 42 m2

5. Đurđin 7035 ha 19 a 1 m2

6. Donji Grad 15498 ha 81 a 69 m2

7. Novi Grad 5794 ha 78 a 16 m2

8. Stari Grad 8070 ha 92 a 48 m2

9. Palić 10947 ha 10 a 40 m2

10. Tavankut 9345 ha 68 a 78 m2

11. Žednik 11831 ha 99 a 32 m2

Opština Subotica 100737 ha 85 a 99 m2

107

Tabela 87: SUBOTICA - Investicije u hiljadama din. po delatnostima u 2003.

Subotica SB Okrug Vojvodina Ukupno 1329664 1623692 25685814 Poljoprivreda, lov, šumarstvo i 43951 134932 1980011 Ribarstvo - - 60884 Vađenje ruda i kamena - - 835315 Prerađivačka industrija 566242 706338 9928904 Proizvodnja i snabdevanje električnom 158797 165241 2671137 Građevinarstvo 108053 111418 2818385 Trgovina na veliko i malo, opravka 174725 178097 474541 Hoteli i restorani 6367 6367 54501 Saobraćaj, skladištenje i veze 24980 36773 2523088 Finansijsko posredovanje 19903 25426 1024095 Aktivnosti u vezi s nekretninama, 31924 33032 486436 Državna uprava i odbrana, obavezno 45123 47636 341181 Obrazovanje 42337 64220 707433 Zdravstveni i socijalni rad 60785 65332 879602 Ostale komunalne, društvene i lične 46477 48880 900301

108

2.1.9. Inovacije

Profil Opštine Subotice u velikoj meri detereminiše njena orijentacija ka organizovanim oblicima obrazovanja na svim nivoima – počev od predškolskih ustanova, preko osnovnih, srednjih i specijalnih škola, do visokih škola i fakulteta na kojima se organizuju i posledimplomske i doktorske studije.

U Subotici u 2003. godini ima 43 ustanove za decu predškolskog uzrasta sa 4001

korisnikom. Obuhvat dece predškolskim ustanovama u Subotici je bolji u odnosu na prosek Vojvodine, na sto stanovnika Subotice bilo je 2,68 dece u predškolskim ustanovama, u Vojvodini je referentni broj 2,28. S druge strane, neznatna je razlika u starosnoj strukturi stanovništva, prema popisu 2002, u Subotici učešće dece do 10 godina iznosi 9,70, a u Vojvodini 9,87.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1992

/199

3

1993

/199

4

1994

/199

5

1995

/199

6

1996

/199

7

1997

/199

8

1998

/199

9

1999

/200

0

2000

/200

1

2001

/200

2

2002

/200

3

2003

/200

4

Slika - Kretanje broja dece u predškolskim ustanovama u Opštini Subotica U školskoj 2002/03. godini u 35 osnovnih škola u 605 odeljenja učilo je 12.884

polaznika, od kojih je te godine školu završilo 1.669 učenika. U odnosu na prethodne godine smanjenje je alarmantno, naime deset godina ranije bilo je u tih 35 škola sa 631 odeljenjem 16.039 učenika od kojih 2.026 svršenih. Situacija je bila slična i u proseku u Vojvodini i u Severnobačkom okrugu takođe.

109

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

14000

16000

18000

1991

/199

2

1992

/199

3

1993

/199

4

1994

/199

5

1995

/199

6

1996

/199

7

1997

/199

8

1998

/199

9

1999

/200

0

2000

/200

1

2001

/200

2

2002

/200

3

Slika - Kretanje broja učenika u osnovnim školama u Opštini Subotica Iste školske godine u 255 odeljenja 7 srednjih škola opštine Subotica bilo je 6.885

učenika od kojih 1.796 svršenih. U ovom slučaju došlo je, slično kao i u Vojvodini u proseku, do povećanja za poslednjih deset godina, kada je bilo 234 odeljenja sa 6.659 učenika od kojih 1.677 svršenih. Kao što je na narednom grafikonu vidljivo, broj učenika u srednjim školama se ciklično menja u prikazanim godinama.

5800

6000

6200

6400

6600

6800

7000

7200

7400

1991

/199

2

1992

/199

3

1993

/199

4

1994

/199

5

1995

/199

6

1996

/199

7

1997

/199

8

1998

/199

9

1999

/200

0

2000

/200

1

2001

/200

2

2002

/200

3

Slika - Kretanje broja učenika u srednjim školama u Opštini Subotica U Subotici je 6 specijalnih škola sa 51 odeljenjem sa preko 300 učenika, kao i jedna

škola za odrasle sa 14 odeljenja i preko 200 učenika; kod ovih škola došlo je do značajnog smanjenja broja učenika za poslednjih deset godina.

110

U školskoj 2003/04. godini na dve više škole u Subotici je upisano 1.378 studenata,

i njih 162 su diplomirala. Broj upisanih čini 16,46% studenata viših škola u Vojvodini Iste školske godine na 2 fakulteta bilo je upisano 3.495 studenata, što iznosi 10,02% svih studenata upisanih na fakultete u Vojvodini te školske godine. Iste godine u Subotici je diplomiralo 364 studenata.

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500

1992

/199

3

1993

/199

4

1994

/199

5

1995

/199

6

1996

/199

7

1997

/199

8

1998

/199

9

1999

/200

0

2000

/200

1

2001

/200

2

2002

/200

3

2003

/200

4

Fakulteti

Više škole

Slika - Kretanje br. studenata na višim školama i fakultetima u Opštini Subotica

Subotica kao grad raspolaže povoljnom kreativno-inovacionom klimom, koju treba

održavati, odnosno razvijati i u narednom periodu. Strateški ciljevi razvoja školstva - Rekonstrukcija školskih zgrada - Osavremenjavanje školske opreme - Stvaranje uslova za bavljenje sportom u svim školama - Formirati atraktivne uslove za privlačenje srednjoškolaca i studenata za boravak i

učenje u Subotici Strateški ciljevi razvoja inovativnih delatnosti - Formiranje inovacionog centra u sklopu Biznis inkubatora - Osnivanje klubova za razne oblasti nauke i tehnike - organizovanje godišnjih Takmičenja u kretaivnosti za predškolski i školsku decu - organizovanje godišnjih Olimpijada kreativnosti i inovativnosti za srednjoškolce - Organizovanje godišnjih Takmičenja Mladi naučnik-inovator za studentsku omladinu

111

Statistički pokazatelji

Naučnoistraživačke i istraživačko - razvojne organizacije prema broju naučnih radnika – istraživača zaposlenih s punim radnim vremenom Tabela 88: Naučnoistraživačke i istraživačko-razvojne organizacije u Vojvodini

Naučnoistraživačke i istraživačko - razvojne organizacije 2001., Statistički bilten br. 2378, str. 15.

Naučni radnici - istraživači zaposleni s punim radnim vremenom, prema naučnim kvalifikacijama Tabela 89: Naučni radnici-istraživači u Vojvodini

Naučnoistraživačke i istraživačko - razvojne organizacije 2001., Statistički bilten br. 2378, str. 24

112

Tabela 90: Završeni i nezavršeni istraživački projekti i studije prema naučnoj grani

113

2.2. SWOT Analize 2.2.1. Sveobuhvatna SWOT analiza

Na osnovu sektorijalnih analiza radnih grupa sačinjena je opšta SWOT analiza teritorije Subotice. Kao što je rečeno u uvodnom poglavlju, ova analiza ilustruje samo opšte i transferzalne ‘ključne faktore razvoja’ koji proizilaze iz pregleda svih sektorijalnih analiza, sprovedenih od strane pojedinačnih radnih grupa. Stoga naredna tabela identifikuje sledeće teme:

- Teme koje se ponavljaju kod više od jedne radne grupe, pošto su to takve teme koje mogu da utiču na više od jednog sektora lokalnog ekonomskog okvira:

- Teme koje su, po svojoj prirodi, horizontalnog kraktera.

Ono što na prvi pogled pada u oči jeste činjenica da se navodi znatno više slabih strana nego jakih, kao i da se vidi više mogućnosti nego pretnji/opasnosti. To s jedne strane svedoči o nedovoljnom poverenju u sopstvene snage, ali isto tako i u prevagu spoljnjih faktora u odnosu na unutrašnje, kada je u pitanju subjektivna ocena zavisi li intenzivniji razvoj u većoj meri od sopstvene inicijative, ili od toka događaja u okruženju. Navedeno u svakom slučaju je odraz ukupne dugoročne situacije u kojoj se Subotica nalazi kada je u pitanju privreda i ekonomski razvoj.

U tom smislu, subjektivne ocene valja uzeti u obzir sa dozom rezerve, i ustupiti toj oceni prednost kada su u pitanju statistički podaci, koji govore o tome da je ukupna ekonomska situacija vrlo teška, ali isto tako i da se dogodio prelom kada je u pitanju privatizacija i prestrukturiranje privrede. Ono što, međutim kod toga preloma sada treba činiti, jeste intenzivna intervencija javnog sektora radi podrške onim procesima koji obezbeđuju brži privredni napredak i veće zapošljavanje u Subotici.

Ipak, najbolji uvid u situaciju može se učiniti pregledom tabela koje slede i iz kojih

se mogu identifikovati subjektivna viđenja privrednog trenutka Subotice i daljih pravaca razvoja. Pregled započinje jednim transferzalnim pregledom onih tema koje se sreću kod svih sektorskih viđenja, a potom se navode viđenja po pojedinim sektorima. INTERSEKTORSKA SWOT ANALIZA

114

Snage Prisustvo dobrih obrazovnih struktura,

kao i nevladinih institucija; Multietničko, multikulturalno i multijezičko

društvo Niske cene poslovanja i relativno jeftina

radna snaga; Geostrateški položaj-blizina EU i položaj

uz važne koridore, Prisustvo brendiranih proizvoda i usluga, Ljudski kapital sa dobrim osnovnim

znanjima, radnom disciplinom i marljivošću i kulturnim standardom;

Postojanje ustanova visokog školstva, negovanje kulture i potencijala za istraživanja u industriji i tehnološke inovacije.

Slabosti Problemi u vezi kvaliteta života,

uslovljeni određenim nedostacima socijalneinfrastrukture (npr. sportska infrastruktura),

Nedostatak infrastrukturalne ponude (putevi i železnica u lošem stanju i neadekvatni u odnosu na zahteve saobraćaja, nedostatak označene industrijske zone) i neadekvatan transportni servis;

Nedostatak logističkih centara koji bi integrisali različite modalitete transporta (multi-modalitetnost);

Nedostatak finansijskih resursa za podršku razvoja, loš odnos između firmi i banaka;

Zastoj u vezi tehnološkog razvoja ( u procesu proizvodnje i u vezi sa samim proizvodima);

Niska kultura totalnog menadžmenta kvaliteta u firmama;

Potreba da se poveća prisustvo kvalifikovanih menadžera i stručnjaka za unutrašnju organizaciju MSP;

Nepostojanje javne strategije razvoja u većini sektora;

Nedostatak jedinstvene i integrisane promocije i marketing strategije za turizam, kvalitet lokalnih poljoprivrednih prozvoda, industrijske proizvodnje i lokacija koje su pogodne za strane investicije.

Šanse Odličan georgafski položaj, blizina

granice sa EU, odnosno sa Mađarskom, kaoi evropskih koridora, koji povezuju Grčku, Albaniju, Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju iAustriju i dalje centralnu i severnu Evropu. Ovakav položaj može biti osnova za razvoj logističkog sektora – Subotica može dabude strateška distributivna i logistička tačkaza Balkan, Italiju i centralnu-severnuEvropu;

Dobra ponuda prirodnih i ekološkihresursa, koji stvaraju potencijal za seoski ieko turizam;

Kulturno i istorijsko nasleđe i kulurnemogućnosti (festivali, manifestacije, alitakođe i lokalna kuhinja, koja je deotradicionalne popularne kulture) je osnovarazvoja kulturnog i urbanog turizma;

Rastuće mogućnosti za organskupoljoprivrednu proizvodnju i kvalitet

Pretnje Politička nestabilnost i nesigurnost u

pogledu zakonskih okvira; Prevelika zastupljenost tradicionalnih

poljoprivrednih prozvoda u strukturi lokalnepoljprivredne proizvodnje, a zbog viškovaistih proizvoda na tržištima razvijenihzemalja, nedostatak tržišnog prostora zanjihov plasman u inostranstvu;

Spora administrativna procedura prilikom dobijanja dozvola za gradnju ili dozvola za start-up novih industrijskih preduzeća;

Na lokalnom tržištu prisustvo agresivne i nelojalne konkurencije proizvoda iz zemalja čije firme svoju konkurentnost zasnivaju na niskim cenama i proizvodima niskog kvaliteta;

Etničke tenzije; Loš međunarodni imidž Srbije, rizik

ekonomske degradacije ukoliko se Srbija nepriključi EU;

115

proizvoda u poljoprivredi (zahvaljujućiodličnom kvalitetu zemljišta i poljoprivrednoj tradiciji i specijalizaciji) i industriji;

Šanse za integraciju poljoprivrede i turizma, te turizma i zanatskog sektora;

Šanse koje proizilaze iz izgradnje nove logističke infrastrukture, za turističku dostupnost, za industriju, za sveže poljoprivredne proizvode i ukupan kvalitet života (realizacija druge trake autoputa, zaobilaznice, proširanje aerodroma pored Bikova, realizacija sportske infrastrukture);

Finansijske i izvozne mogućnosti (naročito za industriju i poljoprivredu) koje proizilaze iz potencijalnog priključenja EU;

Mogućnosti za poboljšanje konkurentnosti i povećanje finansijskih resursa koje nastaju kao posledica procesa privatizacije.

Rizik od zagađenja životne sredine, štoutiče na mogućnosti razvoja turizma i nakvalitet života;

Rizik od deterioracjie ukupne nacionalnemakroekonomske situacije, koji proizilazi izrasta javnog i privatnog duga i visoke stopeinflacije. Ovo bi moglo da dovede do‘argentinske’ situacije: veoma brzo opadanjekupovne moći porodica srednje klase, krizaindustrijskih firmi i banaka, iznenadannedostatak finansijskih resursa za javnisektor i efekat ‘snežne grudve’ usled veomabrzog rasta kamata za javne i privatnedugove, što konsekventno dovodi doporasta rizičnosti zemlje.

2.2.2. SEKTORSKA SWOT ANALIZA Infrastruktura Kada je reč o infrastrukturi SWOT analiza daje sledeće rezultate:

116

Snage Privredna aktivnost Edukovana radna snaga Železnički čvor Solidna infrastruktura

(putevi i sl) Ima više fakulteta u

regionu i gradu Solidna mehanizacija za

pružanje usluga Efikasnost carinske

službe u odnosu na Beograd

Lokalna putna mreža, telefonska mreža

Blizina vodenih puteva Dobra povezanost sa

naukom Saobraćajne

komunikacije Multinacionalna sredina Proevropski mentalitet

Slabosti Nedovoljno razvijena

putna mreža ka Rumuniji – Mađarskoj – Srbiji –Hrvatskoj

Nizak kapacitet slobodne zone,

Preopterećena infrastruktura

Nepostojanje ozbiljne transportne firme u okruženju

Nizak kapacitet javnog skladišta

Loša infrastruktura na železničkom i drumskom pravcu istok-zapad

Nerazvijena infrastruktura za kombinovani transport

Zastarelost železničkog voznog parka

Neusaglašenost voznog (autobuskog) reda

Ne vodi se računa o potrebama korisnika

Sporost u dobijanju potrebih dozvola za otvaranje robno-distributivnih centara

Visoka cena dozvola Slaba saradnja srodnih

firmi Nedostatk finansijskih

sredstava za nove ideje i projekte

Neplanirana koncentracija usluga

Tranzit teretnog saobraćaja

Javno skladište je na lošem mestu (i u ekološkom smislu)

Telekom, protočnost interneta, putevi

Šanse

Geografski položaj, vrata EU, blizina granice, autoputa i evropskihkoridora

Multi-etnička i multi-jezička struktura

Opasnosti Međunacionalne tenzije Tenzije između političkih

stranaka Status grada umesto

statusa opštine Zakonska regulativa

117

stanovništva Unapređenje transportnih

i ostalih kompanija Saradnja sa Hrvatskom i

Mađarskom Interes stranih investitora

(čini se da je Siemens spreman da investira u Suboticu)

Zemljište za izgradnju slobodne zone i logističkih centara će biti dostupno po završetku procesa eksproprijacije

Edukacija u pogledu standarda

Mogućnost ulaska u EU Status zemlje van EU Zakon koji omogućava

stvaranje slobodne zone Završavanje autoputa Privatizacija Relativno niske cene

radne snage Niska stopa poreza na

dobit (za preduzeća) Regionalni centar Tradicija

Sporost države Glavna putna mreža koja

prolazi kroz Rumuniju i Bugarsku će biti bolja kada te države uđu u EU

Nepriključenje EU Visoka inflacija Slaba edukovanost u

novim znanjima i tehnologijama

Loša iskustva sa privatizacijom

Loša saradnja sa okruženjem

Loš imidž zemlje Nepostojanje stručnih

institucija Ministarstvo za kapitalne

investicije Nametanje rešenja od

strane pojedinih lobi grupa, koja nisu u interesu građana

Komplikovane procedure izgradnje

1) Proširenje slobodne zone i formiranje nekoliko podzona

Grad Subotica je centralno i najveće naselje opštine i Severno-bačkog okruga, u

čijem sastavu se nalaze još i Bačka Topola i Mali Idjoš. Grad i područje opštine Subotica nalaze se na najsevernijem delu Severno-bačkog okruga na severnom delu Bačke, Vojvodine i Srbije, pored SCG-Madjarske granice.

Slobodna zona „SUBOTICA“ ima izuzetno povoljan geografski položaj. Nalazi se na saobraćajnom koridoru Beograd-SCG-Madjarska granica, a istim prolaze saobraćajnice koje pored nacionalnog imaju i evropski i interkontinentalni značaj. Drumske i železničke saobraćajnice koje prolaze ovim koridorom povezuju zemlje severo-zapadne i srednje sa zemljama jugoistočne Evrope i sa zemljama Bliskog i Srednjeg Istoka.

Medjunarodni osnovni put na evropskom pravcu sever-jug, sa oznakom E-75, koji prolazi kroz Suboticu, definisan je kao magistralni evropski put sa trasom koja polazi od grada Tromze na severu Švedske, prolazi kroz gradove Torni i Helsinki u Finskoj, prelazi Severno more trajektom do Gdinje u Poljskoj i ide dalje ka jugu pravcem Varšava-Krakov-Budimpešta-Segedin-Horgoš-Subotica-Novi Sad-Beograd-Niš-Skopje-Atina-trajektom do Krita. Kod Niša, magistralni evropski put E-75 preseca trasa magistralnog puta E-70, koja vodi preko Dimitrovgrada-Sofije-Jedrena-Instambula-Ankare i produžava dalje na Istok.

118

U železničke pruge evropskog značaja za medjunarodni železnički i kombinovani transport uvrštena je pruga Budimpešta-Kelebija-Subotica-Beograd-Niš-Skopje-Solun-Atina. Postojeća mreža železničkih pruga omogućava prevoz putnika i robe od/do Subotice na više pravaca, kao što su: Subotica-Novi Sad-Beograd-Atina Subotica-Beograd-Sofija-Istambul Subotica-Beograd-Bar Subotica-Budimpešta i dalje prema zemljama Zapadne, Severne i Istočne Evrope 2) Granični prelazi Horgoš, Kelebija i Bajmok moraju da se modernizuju i potpomognuti pratećim sadržajima 3) Rekonstrukcija gradske i prigradske putne mreže i završavanje obilaznice Y-krak 4) Formiranje najmanje jednog logističkog centra sa podcentrima 5) Osavremenjavanje javnog transporta u gradu i prigradskim naseljima 6) Osavremenjavanje saobraćajne infrastrukture na pravcu istok zapad (Pečuj, Osjek, Subotica, Arad, Temišvar) 7) Rekonstrukcija teretne željezničke stanice i izgradnja terminala za kombinovani transport

119

Industrija i MSP

SWOT analiza industrije i MSP zasnovana na utiscima eksperata i privrednika daje sledeće rezultate:

Snage Kvalitet ljudskih resursa Već formirani brendovi Tradicija i iskustvo

Slabosti Zaostajanje u tehnologiji i zastarela

oprema Nedostatak finansijskih sredstava i

investicija Nedostatak informacija o tržištu Loši modeli upravljanja,

menadžmenta, Nedovršeni proces privatizacije, Nepotpuno korišćenje ekspertskog

znanja Nedovoljna upotreba EU standarda

proizvodnje Šanse

Tehnološke promene i inovacije u procesu proizvodnje

Integracija u EU Geo-strateški položaj Iskorištavanje prednosti globalizacije

tržišta za sektore industrije koje izvoze Iskorištavanje tržišta bivše

Jugoslavije za lokalnu proizvodnju Razvoj organske prehrambene

industrije

Opasnosti Nepostojanje lokalne strategije

razvoja Nestabilno ekonomsko i političko

okruženje Kompetitivna agresivnost zemalja

koje koriste strategije zasnovane na cenama za proizvode niskog kvaliteta

Sporost procesa integracije u EU

Jake strane

Ako se koncentrišemo na rezultate SWOT analiza i ocenu sadašnjeg stanja industrije i malih i srednjih preduzeća u subotičkoj opštini, kao jake strane najčešće se ističu kvalitetan osnovni stručni kadar, formirani brendovi koji su pozicionirani na tržištu i tradicija i iskustvo. Nešto manje se ističe da se raspolaže kvalitetnim proizvodima, diverzifikovanom proizvodnjom i kapacitetima za proizvodnju kao jakim stranama. To se može uočiti iz tabele koja sledi.

Tabela 91. Jake strane industrije i MSP Subotice danas Indikator 1 Formirani brendovi 42 Kvalitetan osnovni stručni kadar 53 Tradicija i iskustvo 34 Kvalitetni proizvodi 25 Diverzifikovana proizvodnja 26 Postojeći kapaciteti za proizvodnju 1

120

Ono što treba dodati, ako se izuzme postojeće kapacitete za proizvodnju, jeste da se uglavnom radi o dinamičkim faktorima, što je dobro, ali da nisu prisutni faktori dobre organizovanosti, menadžmenta, standardizovanog kvaliteta i neki drugi bitni za intenzivan razvoj. I sam kvalitetan stručni kadar može da se odnmosi samo na neke ključne grane delatnosti. Činjenica da se pominju kvalitetni proizvodi u suprotnosti je sa konstatacijom da nema reči o standardizovanom kvalitetu proizvoda. Činjenica da se raspolaže kapacitetima, koji međutim nisu stavljeni u funkciju proizvodnje ili pružanja usluga svedoči o tome da navedeni kapaciteti ili nisu odgovarajući (moguće zastareli ili za proizvodnju za koju nema tržišta) ili nema dovoljno preduzetništva da se oni stave u odgovarajuću funkciju.

Pri analizi jakih strana industrije i MSP Subotice danas, obavljena je i analiza koji se podsektori mogu smatrati jakim u okviru industrije i MSP. Kao najjači podsektor pominje se prehrambena industrija, sledi elektrometalni kompleks, pa industrija prerade tekstila i proizvodnje čarapa i potom zanatstvo i štamparije. Videti tabelu: Tabela 92. Podsektori industrije i MSP Subotice danas Podsektorski indikatori

1 Prehrambena industrija 5 2 Elektrometalna industrija 4

3 Tekstil i čarape 3

4 Zanatstvo 2

5 Štamparije 2

Kako se može uočiti prehrambena industrija se smatra najjačim podsektorom industrije Subotice, a sledi je elektrometalni kompleks, koji se nakon više od 10 godina ponovo pominje kao podsektor industrije u kome postoje značajni razvojni potencijali. U okviru tekstilne industrije takođe se uočavaju pozitivna pomeranja, posebno oblast čaraparstva i proizvodnja odeće za mlade, a na neki način u igri su još i zanatstvo i štamparije.

Kada je reč o tome koji faktori se očekuje da će predstavljati ubuduće jake strane subotičke industrije i MSP, tada se tu u prvom redu pominje ulazak lokalne privrede u sistem transnacionalnih kompanija. Sledi stručna radna snaga, povezivanje malih i srednjih preduzeća u klastere ili druga udruženja, dislociranje radno intenzivnih privrednih aktivnosti u ruralna područja sa jeftinijim faktorima proizvodnje, te povezivanje celokupne privrede Subotice sa turizmom. Konačno, pominje se i stvaranje zajedničke ponude javnom sektoru, pri čemu se ističe da su opština i region u stvari velike korporacije koje troše velike količine proizvoda, od kojih bi ozbiljan deo toga mogli da budu lokalni proizvodi, čime bi se ujedno i podsticao razvoj lokalne privrede. Detalje videti kroz tabelu koja sledi: Tabela 93. Jake strane industrije i MSP Subotice u perspektivi Indikator 1 Stručna radna snaga 3 2 Ulazak u sistem transnacionalnih co. 4 3 Klasteri - povezivanje MSP 3 4 Dislokacija radnointenzivnih u rural 3 5 Povezivanje sa turizmom 3 6 Zajedničke ponude javnom sektoru 2

121

Može se uočiti da se najviše očekuje od ulaska transnacionalnih korporacija u region, a potom podjednako i od stručnosti radne snage i od povezivanja lokalne privrede. Ono što izostaje, to je opet menadžment i standardizacija proizvoda i usluga, koji predstavljaju bitne faktore održivog razvoja lokalne industrije i MSP. A bez tih najznačajnijih dinamičkih faktora, teško se može očekivati intenziviranje razvoja. U tom smislu, na tom planu treba preduzimati mere da bi se osposobio odgovarajući menadžerski kadar.

Ako se koncentrišemo na pitanje koji se podsektori industrije i MSP očekuje da će da budu najjači u subotičkoj ekonomiji, tada se u prvi plan opet ističu podsektori iz oblasti prehrambene i elektrometalne industrije, kao što su to proizvodnja prirodnih sokova i prerada mleka, odnosno elektromašinski proizvodi. Pored toga u vrhu je i čaraparstvo. Slede konditorski proizvodi i prerada žitarica, te proizvodnja opreme za obnovljive izvore energije. Konačno pominju se još i podsektori konstrukcije alata i mašina, proizvodnje konfekcije i prerada drveta i industrija nameštaja. Videti tabelu koja sledi:

Tabela 94. Jaki podsektori industrije i MSP Subotice u perspektivi Indikator

1 Prirodni sokovi 4 2 Konditorski proizvodi 3 3 Prerada mleka 4 4 Prerada žitarica 3 5 Čaraparstvo 4 6 Elektromašinski proizvodi 4 7 Oprema za obnovljive izvore energije 3 8 Konstrukcija alata i mašina 2 9 Konfekcija 2

10 Prerada drveta 2

Ono što se može reći jeste da su izostali neki podsektori za koje se očekivalo da bi se mogli naći tu, a to je proizvodnja alkoholnih pića, te proizvodnja ambalaže. Pomalo, obzirom na stanje u kome se sada nalazi iznenađuje i činjenica da se tu našla i prerada drveta, što bi trebalo da predstavlja predmet detaljnije analize.

Slabe strane

Kada je reč o slabim stranama u sadašnjoj situaciji, tada se uočava u prvom redu da se znatno više faktora pominje, nego kada je bilo reč o jakim stranama industrije Subotice.. Pored toga, faktori koji se na ovom mestu pominju ujedno obuhvataju i nekoliko ključnih resursa potrebnih za razvoj i rast industrije. To je u prvom redu faktor loše organizacije i menadžmenta, neinventivnost, slaba iskorišćenost stručnih znanja kao dinamički faktori, te zaostajanje u tehnologiji, nepoznavanje EU standarda i nedostatak finansijskih odnosno investicionih sredstava. Pri tome se kao najteži problemi ističe se zaostajanje u tehnologiji i nedostatak finansijskih sredstava, kao ključnih faktora za raspolaganje proizvodom koji može da se plasir ana tržištu. Odmah potom sledi faktor nepoznavanja relevantnog tržišta, zastarela oprema i loša organizacija i menadžment. Kao ozbiljne slabe strane ističu se još i nedovršena privatizacija, nepoznavanje EU standarda, slaba iskorišćenost stručnih znanja i nedostatak investicionih sredstava. Napokon pominje se još i neinventivnost. Videti tabelarni prikaz:

122

Taabela 95. Slabe strane industrije Subotice danas SLABE STRANE Indikator

1 Nedovršena privatizacija 3 2 Zaostajanje u tehologiji 5 3 Nepoznavanje relevantnog tržišta 4 4 Nepoznavanje EU standarda 3 5 Nedostatak finansijskih sredstava 5 6 Zastarela oprema 4 7 Loša organizacija i menadžment 4 8 Slaba iskorišćenost stručnih znanja 3 9 Nedostatak investicionih sredstava 3

10 Neinventivnost 2

Dakle, uočljivo je da se ističe gotovo duplo više slabosti od jakih strana, da su slabosti više izražene po učestalosti kojom se pominju, te da su raspoređene kako po dinamičkim faktorima, tako i osnovnim resursima za proizvodnju i ključnim uslugama od koje zavisi uspeh. Ono što je nepovoljno jest da se menadžment pominje među slabim stranama, a to je ključni faktor od kojeg zavisi uspeh poslovanja, i to kao faktor koji je najviše prisutan odmah iza zastarele tehnologije i nedostatka finansijskih sredstava. U vezi sa lošim menadžmentom je i loša organizacija, koja utiče na neracionalne troškove i slabi konkurentnost proizvoda i usluga na tržištu. Takođe zabrinjava i pominjanje neinventivnosti kao slabe strane, što znači da postoji s jedne strane problem sa motivacijom zaposlenih, a sa druge sa preduzimljivošću preduzetnika i menadžera. Sve to kao proizvod ima zastarelost tehnologije, teškoću da se privuku finansijska sredstvfa i investicije.

Analizirano je i koji se podsektori mogu smatrati slabim uokviru industrije i MSP Subotice. Analiza pokazuje da se kao najslabiji podsektor ističe hemijska industrija, koju sledi industrija kože i obuće. Sledi tekstilna industrija i industrija prerade mesa, a pominju se i zanatstvo i metalni kompleks.

Tabela 96: Slabi podsektori industrije i MSP u Subotici

Indikator 1 Hemijska industrija 5 2 Industrija kože i obuće 4 3 Tekstilna industrija 3 4 Metalni kompleks 2 5 Zanatstvo 2 6 Industrija prerade mesa 3

Kako se može uočiti zanatstvo i metalni kompleks se pominju pri dnu tabele i kao jake i kao slabe strane. Stoga je potrebno posebno analizirati razloge tome. Oni se nalaze u činjenici da se među jakim podsektorima pojavljuje elektrometalni kompleks, pa se može smatrati da komponenta proizvodnje električnih mašina i pogonskih sistema predstavlja jači podsektor unutar toga kompleksa, a da je metalni deo slabiji, pa se stoga pojavljuje kao slaba strana. S druge strane, pominjanje zanatstva na oba mesta valja razumeti kao

123

činjenicu da određeni segmenti zanatstva relativno dobro stoje, dok drugi tavore na dnu. U tom smislu valja analizirati koji podsektori unutar zanatstva predstavljaju jake, a koji slabe.

Kada je reč o tome šta se očekuje da će i dalje biti slabe strane subotičke industrije i MSP u budućnosti, tada se i dalje ističe nepovezanost preduzeća, relativno visoki troškovi proizvodnje, nedostatak preduzetništva, menadžment, neorganizovanost unutar preduzeća i neinventivnost. Tome se još nešto ređe ali ipak dodaju i tromost te nestandardizovanih kvalaitet proizvoda i usluga. Videti tabelu koja sledi:

Tabela 97. Slabe strane industrije i MSP Subotice u perspektivi

Indikator 1 Nedostatak preduzetništva 3 2 Nepovezanost preduzeća 5 3 Menadžment 3 4 Visoki troškovi proizvodnje 4 5 Neorganizovanost unutar firme 3 6 Neinventivnost 3 7 Tromost 2 8 Nestandardizovan kvalitet 2

Kao komentar može se konstatovati da se radi o velikom broju faktora nekonkurentnosti subotičke industrije i MSP koji su dinamičkog karaktera, da u svemu tome veliku ulogu ima ljudski faktor i da su nepovezanost i menadžment ključni problemi sa kojima se mora suočiti. Visoki troškovi proizvodnje u odnosu na rezultat u svakom slučaju su faktor koji daje razloga zabrinutosti u kojoj meri će se moći računati na domaće i strane investicije u našu sredinu. Nedostatak preduzetništva i neinventivnost su takođe faktori nad kojim se treba zamisliti i naći rešenja kako pomerati sutiaciju u tim segmentima.

Ako se osvrnemo na to koji se sektori očekuje da će i u budućnosti da budu najslabiji u subotičkoj industriji i MSP tada je to na prvom mestu hemijska industrija, potom tekstilna i metalna, a sledi ih zanatstvo. Videti tabelu:

Tabela 98. Slabi sektori industrije i MSP Subotice u perspektivi Indikator

1 Hemijska industrija 5

2 Tekstilna industrija 3

3 Metalna industrija 3

4 Mala preduzeća-zanatlije 2

Komentar bi mogao biti da ovi sektori, pošto su ocenjeni kao dugoročno nekonkurentni i ubuduće, sem jednog podsektora tekstilne industrije (čaraparstvo) i nekih segmenata zanatstva koji su vezani uz novije tehnologije ili usluge, treba da budu predmet analize u kojoj meri u funkciji nekih drugih sektora i podsektora industrije mogu da nađu svoje mesto u privredi Subotice u budućnosti, i koje su mere potrebne da se takvi segmenti odvoje od ostalih za koje se oceni da će trajno da budu nekonkurentni i da nemaju perspektive. Pa ih treba ugasiti kao takve.

124

Šanse

Ako se analiziraju šanse industrije i MSP Subotice prema sadašnjoj situaciji, tada se one vide prvenstveno u novim tehnologijama i investicijama koje su započete, te u procesu integrisanja u Evropsku uniju. Pored toga, kao šanse se ističu i uključivanje u međunarodnu razmenu, dobar geografski položaj, vraćanje na tržišta bivše SFRJ i proizvodnja organske hrane. Videti tabelu koja sledi:

Tabela 99. Šanse industrije i MSP Subotice danas

Šanse Dobar geografski položaj 3Uključivanje u međunarodnu razmenu 3Vraćanje na tržišta bivše SFRJ 3Nove tehnologije i investicije 4Organska hrana 3Integrisanje u EU 4

Kako je iz tabele uočljivo kao najveće šanse smatra se da su integrisanje u Evropsku uniju i korišćenje novih tehnologija i investicija koje dolaze u region u funkciji ekonomskog razvoja, dok se ostali faktori koji se pominju kao šanse ističu za nijansu manje kao bitni i odlučujući. Pri tome, nove tehnologije i investicije očekuje se da dođu kao sredstva stranih ulagača koje treba privući da investiraju u region. Kada je reč o organskoj hrani, tada treba imati na umu prednosti koje pružaju raspoloživi resursi u poljoprivredi i prostor kojeg ima na tržištu razvijenijih evroipskih zemalja, posebno onih iz EU.

Kao šanse za budućnost subotičke privrede navode se u prvom redu lokalni marketing (kupujmo lokalno), organizovanje umesto individualizma i inoviranje znanja: pored toga očekuje se i budžetska podrška razvoju lokalne privrede i nastup opštine kao velikog koncerna koji može da bude potrošač lokalnih proizvoda. Segment toga može da bude i udruživanje radi ponuda za javne tendere. Videti tabelu:

Tabela 100. Šanse industrije i MSP Subotice u perspektivi

Indikator 1 Organizovanje umesto individualizma 42 Opština kao koncern 23 Inoviranje znanja 44 Lokalni marketing 5

5 Budžetska podrška razvoju lokalne privrede 3

Utisak je da su glavne šanse u boljem organizovanju i samoorganizovanju svih faktora koji mogu u lokalu uticati na privredni razvoj, ali isto tako i boloje organizovanje same privrede. Pri tome se očekuje i delovanje javnog sektora, odnosno lokalne administracije u funkciji lokalnog ekonomskog razvoja.

125

Opasnosti

Kao opasnosti u odnosu na razvoj industrije i MSP u Subotici danas, vide se u prvom redu nedostatak strategije razvoja, i to kako državne tako i lokalne. Sledi nestabilno ekonomsko/političko okruženje, te spor proces pristupanja EU i damping i uvoz loših/jeftinih proizvoda. U manjoj meri to su još i neusaglašenost naših propisa sa propisima u EU i gubitak sopstvenih proizvoda, odnosno prelazak na uglavnom lohn poslove, kada je u pitanju poslovanje s inostranstvom.

Tabela 101. Opasnosti za industriju i MSP Subotice danas

OPASNOSTI 1 Nedostatak strategija državnih i lokalnih 52 Neusaglašenost propisa sa EU 23 Damping i uvoz loših/jeftinih proizvoda 3

4 Gubitak sopstvenog proizvoda-lon posao 2

5 Spor proces pristupanja EU 3

6 Nestabilno ekonomsko/političko okruženje 4

Dva su faktora koja izbijaju u prvi plan. Jedan je nedostatak plana-strategije razvoja, kako da se ide dalje u ekonomskom razvoju industrije Subotice. Praznina je prisutna kako na planu republike Srbije tako i na planu Subotice kao lokalne zajednice. Drugi je nestabilno ekonomsko/političko okruženje. Ovo drugo može da utiče i na sporiji prosec pridruživnja zemlje u celini Evropskoj uniji. Ostali faktori se ili odnose samo na određene segmente ili se ne smatraju u toj meri opasnim da mogu bitno da ugroze ekonomski razvoj subotičke privrede.

Ocena rasta sopstvenog sektora u narednom periodu

Kada se ocenjuje rast sopstvenog sektora, tada se iz analiza intervjua može oceniti da su subotički indsutrijalci i preduzetnici optimisti jer gotovo 88 % njih očekuje rast u sopstvenom sektoru, pri čemu of toga 20 % samo delimičan, a svega 12,5 % očekuje pad proizvodnje/pružanja usluga. Videti tabelu koja sledi:

Tabela 102. Ocena rasta sopstvenog sektora u narednom per. od strane pojedinih sektora DA NE Delimično 1 Edukacija , Politika, Konsalting 3 1 0 2 Elektrometalni kompleks 5 1 0 3 Prehrambena 5 0 0 4 Tekstil i carape 1 0 1 5 Hemijska 0 0 1 6 Prerada drveta 1 0 0 7 Ambalaza 0 0 1 8 MSP ZANATI 1 3 0 UKUPNO 16 5 3

Pri tome najveći je optimizam u prehrambenoj industriji, a sledi ekektrometalni kompeks i edukacija, politika i konsalting. Nešto je manji optimizam u tekstilnoj industriji i

126

kod prerade drveta i proizvodnji ambalaže, dok je pesimizam dominantan u hemijskoj industriji i kod zanatlija.

Saobraćaj, finansijska sredstva i tehnološki nivo

Kada je reč o infrastrukturi koja obezbeđuje rast i razvoj industrije, tada se može oceniti da ona u Subotici više zadovoljava od radne snage ili podrške javnog sektora. U tom smislu, najjača je saobraćajna infrastruktura, a nešto je slabija finansijska. Uprkos značajnom zaostajanju, intervjuisana preduzeća su relativno zadovoljna stanjem svoje tehnologije u odnosu na savremenu tehnologiju u svetu. Prilikom uvida u tabelu treba imati na umu i da se svi faktori ocenjuju od 1 do 5, sem tehnološkog nivoa, koji se ocenjuje od 1 do 4 pri čemu 4 znači da tehnologija ne zaostaje, 3 da neznatno zaostaje, a 2 da bitno zaostaje. Videti tabelu:

Tabela 103. Ocena infrastrukture i tehnološkog nivoa

% 1 Saobraćajna infrastruktura 3.83 76.52 Finansijska infrastruktura 3.04 60.83 Tehnološki nivo vaše firme 2.87 71.7

Pri tome se saobraćajna infrastruktura zaista mora oceniti dobrom, ali bi valjalo ispitati nisu li pojedini anketirani mislili i na činjenicu da pored Subotice prolaze značajni putni i železnički koridori. I finansijska infrastruktura se može na temelju intervjua smatrati zadovoljavajućom, s time da su ocene izrazito niske kod malih preduzetnika. Što se tiče tehnološkog nivoa, činjenica je da su anketirane firme na relativno dobrom tehnološkom nivou, ali se rezultat teško može uzeti kao reprezentativan, jer su inače uglavnom anketirane srednje i veće firme koje imaju određene tržišne pozicije i poznat proizvod.

Nivo znanja

Ako bi se analizirali rezultati anketa u pogledu menadžerskih i stručnih znanja, može se uočiti da se nivo stručnih odnosno specijalističkih znanja u subotičkoj industriji i MSP ocenjuje bitno povoljnije nego nivo menadžerskih znanja. Videti tabelu:

Tabela 105. Ocena nivoa znanja i potreba za konsaltingom % 1 Nivo menadžerskih znanja u najvećim firmama 2.87 57.4 2 Nivo stručnih znanja u sektoru u kome deluje 3.22 64.3 3 Da li biste finansirali konsalting usluge 0.39 39.1

Kada je reč o nivou menadžerskih znanja tada u rasponu od 1 do 5 prosečna ocena je 2,87, što je bolje nego što se može zaključiti iz rezultata radionica. S druge strane, nivo stručnih znanja još je bolji i u istom rasponu je na nivou od 3,22 i takođe je iznad rezultata radionica, ali i opšte ocene nivoa znanja i konkurentne sposobnosti subotične privrede.

Kada se radi o konsaltingu, relativno mali broj učesnika ankete smatra da su im takve usluge potrebne, tj. 39 %.

127

Potrebni novi kadrovi i nova specijalistička znanja U pogledu potrebe za kadrovima određenih profila može se konstatovati da je najveća potreba za menadžerima, pa inžinjerima i službenicima, potom za kvalifikovanim radnicima, dok je za nekvalifikovanim radnicima i ostalima minimalna. Videti tabelu: Tabela 106. Ocena potreba za novim kadrovima Vrsta kadra % 1 Menadžeri 52.2 2 Inžinjeri i službenici 47.8 3 Kvalifikovani radnici 34.8

4 Nekvalifikovani radnici 4.3

5 Ostalo 4.3

Više od polovine analiziranih preduzeća i preduzetnika ima potrebu za kvalitetnim menadžerom koji im nedostaje, a gotovo polovina njih traži u prvom redu inženjera (neki su to posebno potcrtali ) i službenika. Nadalje, više od trećine njih treba kvalifikovanih radnika, ali konkretnih specijalnosti i kvalitetnih, dok nekvalifikovani radnici praktički nikom ne trebaju.

U pogledu specijalističkih znanja, najviše se traže znanja i stručnjaci iz oblasti marketinga, potom podjednako iz oblasti informacionih tehnologija i tehnolozi, pa iz oblasti finansija i uslužnog menadžmenta, prodaje i organizacije proizvodnje, dok se najmanje traže znanja iz oblasti planiranja. Videti tabelu koja sledi: Tabela 107. Ocena potrebe za specijalističkim znanjima Potrebna znanja iz oblasti % 1 Finansije 34.82 Marketing 56.53 Prodaja 30.44 Planiranje 26.15 Informacione tehnologije 43.56 Organizacija proizvodnje 30.47 Uslužni menadžment 34.88 Tehnolozi 43.5

Ako se uoči visoko mesto koje zauzimanju marketing i prodaja, očito je da postoji problem sa tržištem. Znanja iz oblasti tehnologija takođe su na ceni, posebno iz oblasti informacionih tehnologija, dok se nešto manje traže znanja iz oblasti finansija i uslužnog menadžmenta ili organizacije proizvodnje, a posebno planiranje, što je vrlo indikativno.

128

Određene su i moguće strategije vezane za pojedine sektore, za koje se smatra da

imaju najviše potencijala za budući razvoj:

1) industrija prerade hrane : prirodni sokovi, i prerađevine voća i povrća, industrija prerade mleka i žitarica; 2) industrija modne konfekcije za mlade i čarapa; 3) elektro-mehanička, mašinska i alati, naročito oprema za obnavljanje izvora energije, 4) proizvodnja ambalaže i plastike.

Ove sektore karakteriše jaka kompetitivnost na tržištu (pa i na svetskom tržištu). Njihova identifikacija se zasniva na specijalizaciji proizvoda regije, gde su određeni poljoprivredni proizvodi kao ulazni materijal veoma bitni, ali je isto tako poznato da je međunarodna konkurencija u ovim sektorima veoma jaka i da ima čvrste tržišne pozicije.

Kako bi se povećala konkurentnost, radna grupa je predložila oblasti na koje bi operacionalni program trebalo da se fokusira: 1) Poboljšanje ukupnog procesa prozvodnje i proizvoda, kako bi se stvorila dodatna vrednost lokalnih industrijskih proizvoda i kako bi se stvorila prednost u odnosu na konkurenciju koja se prilikom tržišne borbe oslanja na cene 2) Održavanje modela povezivanja i saradnje između firmi, naročito malih preduzeća 3) Jačanje preduzetništva 4) Finansiranje industrijskih politika

Kada je reč o kvalitativnoj-SWOT analizi industrije ona odudara u određenoj meri od kvantitativne analize, posebno u odnosu na to da se razvoj subotičke ekonomije sagledava pesimističnije nego što o tome govore statistički podaci. I to ne u delu koji se odnosi na pad društvenog proizvoda i zaposlenosti, nego po tome što je trend sličan onome u ostalim zemljama u tranziciji, a to je otklon od težišta na poljoprivredi i industriji ka sektoru usluga. I to kako po učešću u društvenom proizvodu, tako i po broju zaposlenosti.

Drugi bitan povoljan zaključak iz statističkih podataka, na kojeg ne nailazimo na

odgovarajuću podršku u kvalitativnim analizama, je činjenica da se industrija Subotice privatizovala, i da je u odnosu na Srbiju i Vojvodinu natprosečan broj zaposlenih u malim preduzećima, koja takođe doprinose i društvenom proizvodu u većem procentu od onog koji karakteriše ostatak Srbije i Vojvodine. Ono što zabrinjava, međutim, je činjenica da je broj srednjih preduzeća, kao i njihovo učešće u zapošljavanju i društvenom proizvodu u Subotici bitno ispod onog na nivou Vojvodine i Srbije.

129

Poljoprivreda

Snage Ljudski faktor (postoje eksperi, koje bi

trebalo iskoristiti i uključiti u procesrazvoja, a radna snaga omogućavaplaniranje uspešne razvojne politike)

Tradicija u proizvodnji voća i povrća, kao i u stočarstvu i ratarstvu

Ekološka očuvanost Rastuća organska-proizvodnja Promene u setvenoj strukturi

Slabosti Niska produktivnost Zastarela mehanizacija Nedostatak skladišnog prostora Nedostatak organizovanosti i volje za

udruživanjem Mali poljoprivredni posedi Starosna struktura (mnogo starih

domaćinstava i nerešen socijalni status) Nedostatak finansijskih izvora Loša setvena struktura Nepostojanje kvalitetne edukacije i

neprihvatanje novina Nepostojanje interesa za promenu

kvaliteta života Veliko učešće ljudskog rada u

proizvodnji Zablude u pogledu kvaliteta proizvoda

Šansa

Prirodni resursi (kvalitet obradivogzemljišta)

Geo-strateški položaj Izvoz Bio-proizvodnja, pozicioniranje

proizvoda Inovacije u poljoprivredi Snabdevanje velikih potrošača Otvaranje prema EU

Opasnosti Skupi krediti Elementarne nepogode Nepovoljna politička situacija u zemlji Nezadovoljavajući zakoni (nisu

usklađeni sa uslovima modernog života i tranzicijom)

Nelojalna konkurencija, nekontrolisani uvoz (često su u pitanju proizvodi neproverenog kvaliteta)

Globalizcija Monopol Nedostatak organizovango otkupa Visoka cena kapitala Velika disonanca između sela i grada Protektivne mere

Neke od stavki ovde navedenih kao šanse, zapravo su predlozi za konkretne akcije u oblasti poljoprivrede. Na primer, u prvom redu može se naglasiti:

1) potrebu za politikom podržavanja udruživanja i saradnje među firmama, naročito horizontalne saradnje (npr. javni grantovi koji pružaju podršku stvaranju novih kooperativa ili proizvodnih udruženja, ili obuke/seminara sa ciljem jačanja kulture saradnje među kompanijama). Horizontalna saradnja u poljoprivrednoj proizvodnji predstavlja vitalnu potrebu, jer individualni proizvođači nemaju snagu da efektivno pregovaraju o cenama i drugim uslovima sa velikim distributivnim kompanijama, kao ni snagu da investiraju u inovacije i kvalitet proizvoda, kako bi povećali sopstvenu konkurentnost;

130

2) potrebu za politikom otklona od izvoza poljoprivrednih proizvoda prema poljoprivredi kao sirovinskoj bazi za proizvodnju energenata. Izvoz poljoprivrednih proizvoda će biti veliki problem sve dok se Srbija ne priključi EU, obzirom na zaštitne mere koje EU koristi protiv poljoprivrednih sistema van te zajednice. S druge strane, cene energenata fosilnog porekla dovode do potrebe za uvođenjem u sve većoj količini goriva koja se proizvode od biomase. Uspeh ovakve strategije zavisi od sledećih faktora: a) efektivna politika promovisanja kvaliteta lokalnih poljoprivrednih prozvoda: učestvovanje na sajmovima, marketinške strategije sa ciljnom grupom potrošača u okviru određenih tržišta, stvaranje jedinstvenog internet sajta na kom su lokalni proizvodi predstavljeni i promovisani širom sveta, itd; b) tehnička podrška poljoprivrednim firmama, kako bi im se omogućilo da steknu certifikat geografskog porekla (u smislu lokalne, ili regionalne specifičnosti) za one prozvode koji mogu imati teritorijalni certifikat (kao npr .vino, voće, meso, sir…), c) podrška u pregovorima sa proizvođačima energenata, kao i zahtev za vladinom podrškom da se uključimo u sisteme koji započinju proizvodnju bio-dizela, etanola, bio-gasa i drugih energenata zasnovanim na žitaricama i biomasama. 3) potrebu za politikom podrške organskoj proizvodnji. Veliki broj zdravstvenih problema u pojedinim zemljama EU nastaju kao posledica ranih aktivnosti u okviru industrijske poljoprivrede i stočarstva (npr. BSE bolest nastala usled hranjenja životinja životinjskim brašnom, opasnost od raka zbog hemijskih pesticida ili upotrebe antibiotika u stočarstvu), zajedno sa sve većim sumnjama u vezi uticaja OGM-genetski modifikovanih proizvoda na ljudsko zdravlje. Ove činjenice stvaraju potencijalno veliki tržišni prostor za organsku i prirodnu poljoprivrednu proizvodnju u okviru zapadno-evropskih tržišta. Subotički region bi mogao iskoristiti ovu priliku, po mišljenju radne grupe, uz sledeće uslove: a) ukoliko se stvori jaka promotivna politika usmerena na strana tržišta, a vezana za kvalitet lokalnih organskih proizvoda: odgovornost javnih struktura je da pruži finansijsku podršku lokalnim proizvođačima za učestvovanje na međunarodnim sajmovima, za stvaranje promotivne i marketinške kampanje usmerene na ciljna strana tržišta, itd; b) ukoliko se da tehnička podrška u vidu stručnjaka, delimično finansiranih od strane javnih fondova, kako bi se pomoglo poljoprivrednim proizvođačima organskih proizvoda da steknu specifične organske sertifikate i sisteme identifikacije porekla proizvoda; c) ukoliko se dođe do sporazuma sa komisijom EU, kako bi se snizile prepreke nastale usled zaštitnih mera, te se olakšao izvoz organskih proizvoda u zemlje EU. U tom smislu, neophodno je da strukture koje stvaraju lokalnu politiku informišu centralnu Vladu, i aktiviraju diplomatsku inicijativu centralne Vlade. 4) potrebu za politikom podrške inovacijama i kvalitetu proizvodnje Poljoprivreda je sektor koji karakteriše višak ponude u odnosu na potražnju u svim razvijenim zemljama. Ovo znači da je konkurencija u okviru prodaje poljoprivrednih proizvoda veoma velika u celom svetu, i da cene i poljoprivredni profit imaju tendenciju opadanja. Jedini način da se bori protiv ovakve konkurencije i da se zadrži nivo cena koji omogućava minimalni nivo profita je: a) povećati kvalitet proizvoda, npr. korišćenjem novog semena, nove genetske kombinacije, boljih standarda proizvodnje; b) uvesti inovativni proces proizvodnje i proizvoda, kako bi se povećao kvalitet i produktivnost, a smanjili troškovi.

131

Politika podrške uvođenja inovacija i kvaliteta u poljoprivredu ima nekoliko opcija: - stvaranje istraživačkog i tehnološkog centra za tehnološki transfer lokalnim

poljoprivrednim prozvođačima; - davanje javnih grantova investicijama u inovacije i kvalitet; - stvaranje fonda za participaciju u kapitalu inovativnih poljoprivrednih firmi; - stvaranje programa informisanja, zasnovanog na seminarima, kako bi lokalni

proizvođači bili u toku sa glavnim naučnim i tehnološkim inovacijama vezanim za poljoprivredne proizvode širom sveta;

- pokrivanje troškova, ili organizovanje obuke ili tehničke pomoći za uvođenje sistema kvaliteta;

- aktivnosti lobiranja u odnosu na centralnu Vladu, usmerene na donošenje novih zakona i propisa za podizanje standarda kvaliteta prozvodnje poljoprivrednih proizvoda, koji se prodaju na domaćem tržištu, izbegavanje nelojalne konkurencije zasnovane na snižavanju cena i niskom kvalitetu hrane.

132

-Usluge i Logistika Jake Strane - geografski položaj - "vrata" EU - privredna aktivnost - edukovana radna snaga - tradicija - blizina granice - blizina autoputa - koridor 10 - železnički čvor - solidna infrastruktura (putevi i sl.) - 2 velika gr. prelaza + 1 manji - velik broj špeditera - logistički centar u nastajanju PFIWA - ima više fakulteta u regionu i u gradu - granica sa EU - iskustvo stečeno dugi niz godina na

polju pružanja usluga - solidna opremljenost mehanizacija za

pružanje usluge - efikasnost carinske službe u odnosu

na Beograd - multietnička i višejezična struktura

građana - fakulteti - dovoljno zemljišta za izgr. robno-distr.

centara - postoji i lokalna putna mreža, tel.

mreža... - blizina vodenih puteva - koncentracija strukture finansijske

podrške - dobri kadrovski potencijal - dobra povezanost sa naukom - saobraćajne komunikacije - višenacionalna sredina - regionalni centar - poljoprivreda - turizam - ind. i preduzetnička tradicija - proevropski mentalitet

Slabe Strane - nerazvijena putna mreža Rumunija-

Mađarska -Srbija-Hrvatska - kapacite slobodne zone - pretovarna infrastruktura - nema ozbiljne prevozničke kuće na

lokalu - kapacitet javnog skladišta - loša infrast. na putnom i želj. pravcu

istok-zapad - nedovoljna površina skladišta - neadekvatna strukt. skladišta (hladnjače

i sl.) - nedovoljna skladišnog i proizvodnog

prostora - nerazvijena infrastruktura za

kombinovani transport - nedostatak lokaciji za razvoj logističkih

centara - nepostojanje velikih transportnih firmi - loša lokalna putna mreža - nerazvijen železnički transport - zastareli žel. vozni park - neusaglašenost voznog (autobuskog)

reda - loša putna mreža – nesavremena - loša koordinacija pojedinih segmenata

logistike u obaveštavanju korisnika - ne vodi se računa o potrebama korisnika - sporost u dobijanju potrebnih dozvola za

formiranje robno-idstr. centara - visoka cena dozvola - nedostatak "prave" slobodne carinske

zone - slaba saradnja srodnih firmi - nedostatak fin. sredstava za nove ideje i

projekte - neplansko koncentrisanje pružalaca

usluga - tranzit teretnog saobr. - međunacionalne tenzije - političke-međustranačke tenzije - status grada umesto opštine - nema edukacija u oblasti savremene

logistike u regionu - razvoj logistike nije još prioritet u regionu - politika - nedovoljna saradnja u regionu

133

- javno skladište na lošem mestu (i ekološki)

- loša infrastruktura - telekom, internet, putevi - telekomunikacija - putevi, pruga (željeznica) - država nema regulative - nije definisala šta je poslovni parki

(business park) - nemamo savremene log. centre

Šanse - razvoj logističko/tranzitnih celina - unapređenje transportnih i ostalih

komunikacija - podizanje ekološke svesti i kulture - interesovanje stranih partnera - log. centar za komb. trans. u Segedinu - uspostavljanje saradnje sa HR i RO - geografski položaj - velika interesovanje-stranih investitora - Subotica bi mogao da bude

distributivni centar regiona - zainteresovanost investitora za

ulaganja u logistiku i usluge - višak radne snage koja može da se

zaposli u tercijernim delatnostima - blizina čvorišta nekoliko regija - spremnost građana za promenama

bolje (preslikati tuđa dobra rešenja) - iskorišćenje zemljišta za izgradnju

slobodnih zona - edukacija standardi - mogućnost ulaska u EU - zainteresovanost stranih investitora za

ulaganja kod nas - granica sa EU - motivacija i spremnost za napredak i

rad - proces približavanja EU - status ne EU zemlje - zakonska reg. koja dozvoljava

slobodne zone - turizam - završetak auto puta - privatizacija - priključenje EU - relativno niski LD - niska stopa ovreza na dobit preduzeća - veliki procenat ljudi koji govore strani

jezik

Opasnosti – Prepreke - zakonska regulativa - međuetničke razmirice - negativna kampanja od strane partija

koje trenutno nisu na vlasti - država (sporost) - politika (sporost) - glavne putne mreže što idu preko

Rumunije i Bugarske posle ulaska te države biće strateški bolje

- nepriključanje EU - visoka inflacija - nestabilna politička situacija - spora administracija - slaba edukovanost - loše ili slabo organizovane transportne

firme - dosadašnja loša iskustva sa

privatizacijom - sporo rešavanje i rekonstrukcija

puteva i železnice - neizvesna politička situacija kod nas - nespremnost za ozbiljnije poslove

izazvana dugogodišnjim krizama - nedefinisana država - zakonska reg. - loša saradnja sa okruženjem - loš imidž zemlje - nepostojanje stručnih institucija - MIKI - loša i nedovoljna zastarela pravna

regulativa, sporost - kočnica-državnih interesa - nametanje rešenja pojedinih lobi grupa

koja nisu u interesu građana - komplikovane procedure izgradnje

134

U analizi i bodovanju rezultata SWOT analize definisani su sledeći prioriteti u oblasti logistike, transporta i usluga.

1. Proširenje slobodne zone i formiranje nekoliko podzona 2. Granični prelazi Horgoš, Kelebija i Bajmok koji trebaju biti osavremenjeni i

potpomognuti pratećim sadržajima. 3. Rekonstrukcija gradske i prigradske putne mreže, kao i završetak radova na

obiliznici oko Subotice 4. Formiranje najmanje 4 logistička centra 5. Osavremenjavanje javnog transporta u gradu i prigratskim naseljima 6. Osamrenjavanje saobraćajne infrastrukture na pravcu istok zapad (Pečuj, Osjek,

Subotica, Arad, Temišvar) 7. Rekonstrukcija teretne željezničke stanice i izgradnja terminala za konbinovani

transport

SWOT ANALIZA STRATEŠKIH INTERNIH I EKSTERNIH FAKTORA JKP ,,VODOVOD I KANALIZACIJA” SUBOTICA

Trajanje Ključni strateški faktori Važnost Ocena Rezultat

važnostiKratkor Srednjor Dugor.

SNAGE

1) Nivo usluga

0,30

3,95

1,19

@

2) Prirodni monopol 0,20 3,84 0,77 @

3) Odnos sa potrošačima 0,20 3,84 0,77 @

4) Tradicija 0,15 4,16 0,62 @

5) Struktura radne snage 0,15 3,26 0,49 @

100.00% 3,84

Trajanje Ključni strateški faktori Važnost Ocena Rezultat važnosti

Kratkor Srednjor Dugor.

SLABOSTI

1) Način upravljanja

0,30

4,00

1,20

@

2) Strategija razvoja 0,27 3,90 1,05 @

3) Struka 0,15 4,00 0,60 @

4) Međuljudski odnosi 0,15 3,16 0,47 @

5) Informisanje zaposlen. 0,13 3,42 0,45 @

100.00% 3,77

135

Trajanje Ključni strateški faktori Važnost Ocena Rezultat

važnostiKratkor Srednjor Dugor.

MOGUĆNOSTI/POGOD.

1) Strategija razvoja

0,29

2,74

0,79

@

2) Imidž Preduzeća 0,17 3,84 0,65 @

3) Standardizacija 0,19 2,47 0,47 @

4) Usavršavanje struke 0,15 2,89 0,43 @

5) Svest potrošača 0,09 2,95 0,27 @

6) Edukacija potrošača 0,11 2,32 0,26 @

100.00% 2,87

Trajanje Ključni strateški faktori Važnost Ocena Rezultat

važnostiKratkor Srednjor Dugor.

OPASNOSTI/PRETNJE

1) Opšta situacija u zem.

0,28

3,89

1,09

@

2) Normativa-status 0,19 3,16 0,60 @

3) Politička zavisnost 0,19 3,16 0,60 @

4) Višak radne snage 0,18 3,10 0,56 @

5) Privatizacija 0,16 3,32 0,53 @

100.00% 3,47

136

Turizam

SNAGE SLABOSTI 1. geografski položaj 2. kulturno istorijsko nasleđe nastalo

na multietničkim osnovama 3. predeo posebnih prirodnih odlika 4. manifestacije 5. Subotica kulturni i obrazovni centar 6. visok kulturni nivo stanovništva,

neposrednost, otvorenost i gostoljubivost lokalnog stanovništva

7. duga ugostiteljska tradicija 8. sportski turizam – duga sportska

tradicija

1. nedostatak strategije i GUP 2. nedostatak smeštajnih kapaciteta

viših kategorija kapaciteta 3. nedostatak privatnog smeštaja 4. nepostojanje domaćih jakih

turističkih agenata 5. loša saobraćajna infrastruktura 6. nepostojanje jedinstvene

marketinške prezentacije na domaćem i inostranom tržištu

7. nema bitnih ulaganja u turistički sektor

8. nema interesnog povezivanja na lokalnom i regionalnom nivou (udruženja, povezivanje kroz turističke proizvode)

ŠANSE OPASNOSTI

1. izletnički turizam 2. kongresni turizam 3. kulturni i gradski turizam 4. seoski turizam 5. eko turizam 6. sportski, lovni i ribolovni 7. zdravstveno rekreativni turizam 8. tranzitni turizam 9. investicije – novi objekti

1. političko ekonomska nestabilnost 2. ljudski resursi 3. nedostatak finansija 4. nepostojanje strategije 5. neizdiferenciranost u odnosu na

konkurenciju, blizina top evropskih atrakcija

6. ekološki problem

Snage Strateški dobar položaj na važnim evropskim saobraćajnicama (Koridor 10) i blizina emitivnih područja. Kulturno - istorijsko nasleđe nastalo na multietničkim osnovama. Predeo posebnih prirodnih odlika: Regionalni park «Subotičke šume», «Subotička peščara», Park prirode «Palić», specijalni rezervat prirode «Ludaško jezero» i Specijalni rezervat prirode «Selevenjske pustare». Manifestacije, među kojima su najveće Festival evropskog filma Palić, Festival pozorišta za decu PIONIR Subotica i Dužijanca. Subotica je kulturni i obrazovni centar: kultura stvara pozitivan imidž pojedinog lokaliteta.

137

Visok kulturni nivo stanovništva (obrazovanje, znanje svetskih jezika, kultura ophođenja prema drugima i prema prirodi), neposrednost, otvorenost i gostoljubivost lokalnog stanovništva. Duga ugostiteljska tradicija: Proširivati raznolikost tradicionalnih jela što će poboljšati ugostiteljsku ponudu. Sportski turizam: razvijena infrastruktura i odgovarajuća klimatska predispozicija pogoduje razvijanju sportskog turizma. Slabosti

Nedostatak strategije i Generalnog urbanističkog plana: kvalitetno planiranje prostora jedan je od najvažnijih preduslova za dugoročan i održiv razvoj turizma. Ljudi su ključni faktor uspeha u turizmu jer uspeh u poslovanju zavisi kako se upravlja te je zato edukacija na svim razinama veoma važna. Nedostatak smeštajnih kapaciteta viših kategorija kapaciteta i prilagođavanje kriterijuma kvaliteta međunarodnim standardima: popunjenost nije veća iz razloga što ona u Subotičkoj opštini u mnogome zavisi od sezone. Preko leta je procenat popunjenosti kapaciteta mnogo veći. Loša saobraćajna infrastruktura – izgradnja turističke infrastrukture mora biti dugoročnog karaktera. Nepostojanje jedinstvene marketinške prezentacije na domaćem i inostranom tržištu: neophodno je selektirati turističke proizvode dogovorenog nivoa kvaliteta i podržati ih kroz osmišljenu marketinšku prezentaciju. Nema bitnih ulaganja u turistički sektor: nepostoji izražena svest o potrebi odgovornog i održivog razvoja u turizmu. Nema interesnog povezivanja na lokalnom i regionalnom novou (udruženja, povezivanje kroz turističke proizvode): neophodno je selektirati turističke proizvode dogovorenog nivoa kvaliteta i podržati ih kroz osmišljenu marketinšku prezentaciju. Šanse Izletnički turizam zauzima značajno mesto jer brzina savremenog življenja nameće kratka putovanja koji će prepoznati lepote Palićkog jezera i okoline kao njegovu dostupnost i kulturnu notu. U poslednjih par godina atraktivnost Palića i postojanje infrastrukture za manje skupove je uticala na porast broja seminara, poslovnih prezentacija i sastanaka koji su se ovde održavali. Kongresni turizam razvija se izvan letnje turističke sezone. Izgradnjom kvalitetnih kongresnih sala, može se očekivati porast kongresnog turizma na Paliću i Subotici. Kulturni i gradski turizam predstavlja našu veliku šansu. Smatramo da je kultura nedovoljno prezentovana. Trebalo bi postavljati više informativnih tabli i maštovitije prezentovati kulturne vrednosti ovog kraja. Grad Subotica sa svojom okolinom poseduje mnogo turistički zanimljivih lokaliteta. Seoski turizam ima veliku tržišnu vrednost jer omogućava oživljavanje stare autentične arhitekture i sećanja na tradicionalni način života. Tu se podrazumeva i upoznavanje turista sa tradicionalnom gastronomskom ponudom.

138

Agro-eko turizam je brzo rastuća industrija jer ekološki proizvedena hrana lako se može plasirati u ugostiteljskim objektima i sve je cenjenija, jer je ovo segment turističke ponude koji sve više dobija na značaju. Sportski, lovni i ribolovni turizam je interesantan sa stanovišta organizovanja evropskih takmičenja u pecanju šarana, stvoreni su uslovi za organizovan i kontrolisan ribolov. Zdravstveno-rekreativni turizam je u prednosti jer omogućava poslovanje tokom cele godine. Palić ima dugu banjsku tradiciju. Danas turista teži ka ekološki čistim područjima jer je sve veći trend za brigu o sopstvenom zdravlju (wellness i spa program). Tranzitni turizam predstavlja šansu za ovaj segment turizma. Subotica se nalazi na raskrsnici puteva između Balkana i Severne i Zapadne Evrope. Investicije – novi objekti: Trenutna situacija zahteva izgradnju novih objekata i pogotovo van-hotelskih sadržaja. Neophodno je gostima obezbediti kvalitetne sadržaje tokom boravka u Subotici/Paliću. To je predmet posebne analize i planiranja. Opasnosti Političko-ekonomska nestabilnost može doprineti usporavanju i zastojima u realizaciji svih razvojih projekata i investicija. Ljudski resursi su ključni faktor uspeha u turizmu jer uspeh u poslovanju zavisi kako se upravlja te je zato edukacija turističkih radnika na svim razinama veoma važna. Da bi turista bio zadovoljan uslugom koja mu je pružena mora da postoji kvalitetna turistička usluga, a to će dobiti od turističkih radnika. Zbog toga je veoma važna edukacija svih koji se bave ovom delatnošću i to u svim segmentima. Samo na taj način se može održavati i pratiti korak sa svetskim turističkim trendovima. Jedan od najsnažnijih utisaka radne grupe je da trenutni ljudski resursi u turizmu nisu adekvatni i neophodno je veliko ulaganje u osvežavanje znanja i veština radne snage u turizmu. Nedostatak finansija je jedan od ključnih problema i opasnosti. Nepostojanje strategije: bez precizno i realno definisane strategije razvoja grada, a potom i strategije razvoja turizma, nemoguće je očekivati pomake i ozbiljnije invisticije u ovoj oblasti. Neizdiferenciranost u odnosu na konkurenciju, blizina top evropskih atrakcija: blizina jakih turističkih destinacija može da ugrozi razvijanje turizma u ovoj regiji te je potrebno usaglasiti strateške turističke proizvode. Zaključak je da su postojeći turistički proizvodi isključivo određeni letnjom sezonom dok je sama ponuda i aktivnost privrednih subjekata preko zime nedovoljna. Akcenat je na period proleća, leta i jeseni. Takođe, mora se imati u vidu da je banjski turizam, koji se često pominje kao strateška orijentacija Palića, visoko razvijen u veoma bliskim destinacijama (Kanjiža, Morahalom), te je valja dobro oceniti stratešku opravdanost i održivost takvog projekta, kao i formu ili vid banjskog turizma koji se treba razvijati. Grupa je mišljenja da se treba fokusirati na elitni wellness turizam, umesto na klasični banjsko-terapeutski turizam. Ekološki problem: poštivanje ekoloških standarda nameće se kao trend danas u svetu. Povratak i prirodi i zdravoj hrani je svetski pokret i on se sada nameće i turizmu. Tako je ekološki trend u isto vreme i potreba. S druge strane, alarmantna je urgentnost sanacije prečistača, vode u jezeru Palić i gradske deponije. Tri velika ekološka problema koji predstavljaju Damoklov mač iznad glave razvoja turizma na ovim prostorima.

139

SNAGE – BUDUĆNOST SLABOSTI – BUDUĆNOST

1. bolja kadrovska struktura 2. bolja ugostiteljska ponuda 3. veći smeštajni kapaciteti 4. kongresni turizam 5. sportski turizam 6. manifestacije 7. seoski turizam 8. multikulturalnost 9. tranzitni turizam 10. bolje saobraćajnice

1. ekologija 2. nedostatak investicija 3. nedostatak projekata 4. infrastruktura 5. banjski turizam

Zaključci o sadašnjem stanju i perspektivama

Karakteristike aktivnosti jedne zemlje ili regiona obezbeđuju bazu za razvoj turizma. One formiraju najbitnije elemente turističkog proizvoda. Bez suštinskih karakteristika atraktivnosti razvoj turizma ne bi bio moguć. Subotica i Palić se nalaze na raskrsnici puteva koji povezuju Balkan sa severnom i zapadnom Evropom na važnoj geo-strateškoj poziciji neposredno pored državne granice, na Koridoru 10. Grad sa svojim zanimljivim monumentalnim građevinama i velikim brojem verskih objekata, jezerom Palić, jezerom Ludaš, Treset, zaštićenim parkovima prirode predstavlja veoma atraktivnu destinaciju. Tako da se može reći da ovaj region ima i prirodne i izgrađene atraktivnosti. Ako uzmemo u obzir domaće turističko tržište možemo reći da je Palić atraktivna destinacija kada govorimo o Paliću i Subotici u međunarodnim okvirima možemo reći da je ova turistička destinacija skoro nepoznata. Kada govorimo o bavljenju turizmom na Paliću i Subotici veoma važan podatak predstavlja 160 godina organizovanog bavljenja turizmom u ovom kraju. Tada mislimo na ugostiteljsku kulturu i tradiciju koja postoji.

Uloga turističke privrede u Subotici i okolini je važna sa stanovišta razvoja i samog pokretačkog inicijalnog razvoja privrede. S druge strane, razvoj mora biti odgovoran i održiv, odnosno u skladu sa Agendom 21, te bi na taj način sačuvali prirodne resurse i ekološku ravotežu. Takođe, treba sačuvati istorijsko nasleđe, pošto autentična lokalna kultura i tradicija čine značajno kulturno bogatstvo ovog regiona.

Da bi turizam na pravi način doprineo ukupnom razvoju potrebno je da bude planiran i vođen na način koji doprinosi kvalitetu života lokalnog stanovništva i zaštiti prirodnog i kulturnog okruženja. Ako turizam uporedimo sa ostalim privrednim granama, on ima specijalno mesto kada uzmemo u obzir njegov uticaj na okruženje i na lokalnu zajednicu. Zato ova uslužna delatnost ima značajnu snagu da direktno podrži i stimuliše lokalni ekonomski razvoj, a u isto vreme da izvrši pritisak na lokalno okruženje, ako mu se nije pristupilo planski. Pozicioniranje turizma u budućnosti predstavlja izazov i obavezu za sve koji su direktno uključeni i odgovorni za dalji održivi razvoj Opštine.

Postavimo ovako pitanje: Šta to naš grad ima, što drugi gradovi nemaju? Stvarati osećaj kod građana da budu ponosni na mesto u kom žive, jer se uspešan turizam ne može razvijati protiv volje stanovništva. Ono što sama lokalna zajednica oseća kao vlastito, može prezentovati kao autentično. Današnji savremeni turista traži one osobine turističke destinacije koje je izdvajaju iz mora sličnih. Subotica i Palić su nedovoljno izdiferencirali svoju ponudu, a promocija je više nego slabašna. Očigledan je nedostatak

140

hotela najviše kategorije, jer podaci od turističkih radnika ukazuju na to da su najiskorišćeniji upravo smeštajni kapaciteti najvišeg kvaliteta i cene.

Krucijalna tačka, naglašena kvalitativnom analizom (vidi sektorijalnu SWOT analizu)

koju je sprovela Radna Grupa, je ta da turistička industrija Subotice može da računa na neke značajne komparativne prednosti. Većina njih može da ima pozitivan efekat na konkurentnost sektora, te stoga zahteva posebnu pažnju u smislu prioriteta i mera, koje će biti dizajnirane u okviru Dokumenta Dugoročne Strategije, i detaljno definisani u Operacionalnom Programe 2007 – 2009. godine.

U tom smislu, osnovni elementi su: − geografski položaj, blizina nekih od najperspektivnijih rezervoara turističke ponude u

Evropi (Austrija, Severna Italija); dobro je poznato da skonost turističkim izdacima pozitivno korelira sa dohocima, koji su navedenim oblastima među najvišim u Evropi i svetu;

− komparativno niske cene smeštaja i komplementarnih usluga; − specifične odlike ponude (istorijsko nasleđe, kultura i antrpologija, kvalitet hrane i

pića, prirodna sredina), koje se poklapaju sa očekivanjima nekih od najperspektivnijih segmenata (u dugoročnom smislu) turističke potražnje.

Procena dobrobiti od turizma u smislu lokalne privrede, nije lak zadatak. S jedne strane, mora se naglasiti da je pogrešno smatrati da dobrobit automatski raste se povećanjem broja dolazaka. Naprotiv, samo povećanje dolazaka povećava potražnju za nekim javnim uslugama (uklanjanje otpada, vodo-snabdevanje, sigurnost saobraćaja, održavanje puteva, samo da pomenemo neke). Troškove takvih usluga plaćaju lokalni poreski obveznici, pošto zarada koju lokalna administracija dobija od isplata koje vrše turisti u svrhu boravišne takse obično ne nadoknađuje dodatne troškove ovih usluga, nastale kao posledica povećanja broja dolazaka.

Da ne spominjemo da turistička potražnja zahteva veći kvalitet javnih usluga u odnosu na onaj koji zadovoljava lokalno stanovništvo, sa krajnim rezultatom da se onaj ko te usluge pruža (najčešće Opština) primora na dodatne investicije, koje bi dramatično povećale kvalitet i kvantitet tih usluga. Ove opaske su posebno bitne gde – kao što je to slučaj u Subotici – proporcija smeštajnih kapacitet sivog sektora nije zanemarljiva, te je stoga iluzija boravišnih taksi veća. U zaključku, korist turizma za lokalnu zajednicu mora da se računa u terminima dodatne zarade, ali kao suma dodatne zarade minus dodatni troškovi.

Još jednu negativnu posledicu, koja mora biti razmotrena, predstavlja povećan pritisak ljudstva na teritoriju. Naime, svaka teritorija ima svoj tovarni kapacitet (load capacity), a taj kapacitet je funkcija veličine same teritorije, kao i njenih specifičnih karakteristika. U slučaju Subotice ovo je veoma delikatna tema, pošto oblasti koje najviše privlače turiste imaju male dimenzije (Palić, istorijski centar), ili specifične karakteristike kao delikatan biotop (opet Palić, a posebno jezero Ludaš). Prema tome, posebna pažnja se mora posvetiti tome da se spreči da kretanja u sektoru turizma unište upravo one resurse (prirodne i ljudske) koji su osnova razvoja turizma.

U zaključku, pri identifikovanju prioriteta, dizajniranju mera i proceni i evaluaciji

projekata, posebna pažnja mora se posvetiti očuvanju prirodnog i ljudskog ekvilibrijuma, putem preliminarne cost-benefit analize i procene uticaja na životnu sredinu

141

(environmental impact assessment – EIA). Administrativne varijalble takođe se moraju razmatrati, uzimajući u obzir činjenicu da je razvoj turizma, koji može da poveća bogatstvo i dobrobit lokalne zajednice, zasnovan na očuvanju i poboljšanju ekstene privrede (odgovornost lokalne samouprave), uključujući iznad svega one koji su povezane sa kvalitetom životne sredine i javnih usluga.

Da napravimo sintezu, strategija razvoja turizma u Subotici mora se zasnovati na: − valorizaciji komparativnih prednosti, kako bi se povećala konkurentnost i kapacitet da

se stvori dodatna vrednost u sektoru, uz naglašavanje važnosti akcija koje povećavaju proporciju strane komponente kretanja turista;

− povećanje direktnih i indirektnih efekata izdataka, koje prave tursti, na lokalnu

ekonomiju, sa posebnom pažnjom na podršci povećanju izdataka turista (produžavanje prosečnog boravka);

− podržavanje ’’izvrsnosti’’, da bi se stvorile dodatne komparativne prednosti;

− pospešivanje intergracije sektora turizma sa drugim sektorima lokalne privrede u

racionalne i dobre kombinacije pri korišćenju različitih resursa.

Poslednja tačka ima veliki značaj. Zapravo, kapacitet turizma da poveća agregatnu potražnju i da bude plodonosan, zahvaljujući važnim input-output odnosima, i sektorima nabavke i klijenata, sugerišu da bi strategija trebalo da se fokusira na svoj operacionalni instrumentarijum (Operacionalni Program 2007 – 2009), na dizajniranje, implementaciju, menadžment i monitoring mera, koje imaju karakteristike integrisanih i ‘’poprečnih’’ intervencija, gde investicije i akcije preduzete sa ciljem razvoja turističke industrije uključuju stimulaciju (putem finansijskih i ne-finansijskih instrumenata) poljoprivredne proizvodnje i prerade hrane orijentisane na kvalitet, a ne na kvantitet, investicije u revitalizaciju prirodnog i kulturnog nasleđa, podršku re-orijentaciji postojećih veština u građevinskom sektoru od proizvodnje ka regeneraciji već postojećeg, podršku inovacijama proizvoda u važnim sektorima nabavke, poput nameštaja i elektro-mehaničkih instalacija.

Paralelno tome, integrisane mere moraju da se fokusiraju na kompletiranje turističkog modela, putem mera koje bi pospešile start-up, ili konsolidaciju komplementarnih usluga, čiji nedostatak uzrokuje ograničenu koonkurentnost sektora (npr. in-comig turističke agencije, službe za organizovanje manifestacija, specijalizovana prodaja na malo, sportske ustanove itd).

Najvažniji izbor će se bazirati na svesti o tome da povećanje izdataka turista mehanizam uvećanog doprinosa turističkog sektora GDP-u, a da to nije povećanje broja turista.

142

-Marketing Lokacije Opštine Subotica

Izrada strategije razvoja Opštine Subotica u oblasti marketinga podrazumeva koncipiranje takvog klastera aktivnosti, koje će pre svega omogućiti pronalaženje adekvatnih proizvoda i usluga na teritoriji Opštine, za kojima će se u srednje-dugom i dugoročnom periodu razviti adekvatna i stabilna tražnja. Tržišno orijentisano strateško planiranje ovih aktivnosti, treba da se sprovede kroz upravljački proces razvijanja i održavanja spoja između postavljenih ciljeva, veština, znanja i resursa s jedne, i šansi koje se ukazuju na nestabilnom i promeljivom tržištu s druge strane. Rezultati SWOT analize: Procena trenutne situacije u tri najperspektivnije oblasti Opštine Subotica: - Subotica kao turističko kulturni centar - Subotica kao industrijsko-tranzitno-logistički centar - Subotica kao poljoprivredno-stočarsko-prerađivački centar Ciljevi razvoja marketing strategije - Kreiranje vizije i misije Opštine Subotica, kao svetionika koji vode ostvarivanju ciljeva u

svakoj pojedinačnoj grani, i kod svakog pojedinačnog člana društva; - Permanentno istraživanje tržišta u cilju anticipiranja (predviđanja) ponašanja

potencijalnih potrošača i investitora, a zatim i preduzimanje korektivnih akcija za pomeranje ka nižim ili višim ciljevima;

- Potenciranje proizvoda i usluga u svakoj pojedinačnoj grani sa teritorije Opštine Subotica, za koje se pokaže: • da su generatori održivog rasta i razvoja, • da imaju uticaja na pozitivan imidž Subotice, • da koriste visokokvalitetna znanja i savremene veštine (menadžerske,

informacione, tehnološke, i dr.), • da su inovacija na tržištu i samim tim za korak ispred konkurencije, • da permanentno, iz godine u godinu, generišu visoke profite;

- Izgradnja prepoznatljivog i atraktivnog imidža Subotice koji će ga nedvosmosleno diferencirati od drugih sličnih gradova u regionu. Neophodno je da budući imidž Subotice obuhvati sledeće osnovne komponente: • atraktivan i moderan vizuelni identitet, • multikulturalnost i toleranciju kao nosioce najviših društvenih vrednosti, • bogatu kulturnu i privrednu istoriju grada kao njen ponos, i kao inspiraciju za

ostvarenje zacrtanih ciljeva.

Jake strane

Ako se koncentrišemo na rezultate workshop-a i intervjua kao jake strane najčešće se ističu kvalitetan geografski položaj, blizina Evropske Unije, koridor X, dva granična prelaza, turistički potencijal jezera Palić, seoski turizam i prirodni resursi. Kao drugu jaku stranu opštine, učesnici radionice i intervuisana lica istakli su mentalitet ljudi, multikulturalnost, višejezičnost i tradiciju.

143

Kao sledeća kategorija javlja se privreda, tu se pre svega misli na formirane brendove koji su pozicionirani na tržištu, na dobru infrastrukturu, preduzetnički duh, radne navike, zainteresovanost investitora i poslovnu tradiciju.

Nešto manje se ističe arhitektura opštine, istorijsko kulturno nasleđe, kulturne

manifestacije i obrazovne institucije i nevladine organizacija. Tabela 108. Jake strane Subotice Snage 1 Prirodni resursi za turizam 22 2 Geografski položaj 25 3 Mentalitet ljudi 22 4 Istorijsko kulturno nasleđe 7 5 Arhitektura 11 6 Obrazovanje 9 7 Privreda 19 8 Klimatski uslovi 2

19%

21%

19%6%9%

8%

16% 2%

Prirodni resursi zaturizamGeografski položaj

Mentalitet ljudi

Istorijsko kulturnonasleđeArhitektura

Obrazovanje

Privreda

Klimatski uslovi

Slabe strane

Ako se analiziraju slabe strane Subotice, kao grada može se konstatovati da najveći broj učesnika workshop-a i intervjuisanih lica smatra da infrastruktura grada predstavlja najizrazitiju slabu stranu grada. U okviru ove kategorije ističu se: saobraćaj, tehnološka zaostalost, sportska infrastruktura, nepostojanje označene industrijske zone, oronulost objekata, tehnološka zaostalost i nedostatak kulturnih objekata, samim tim i kuturnih manifestacija.

Kao sledeća najveća kategorija javlja se politika grada, pod kojim se u ovom slučaju

podrazumeva nesposobnost političara, opštinska birokratija, nepostojanje plana razvoja grada i u velikom broju se ističe neodgovarajuća međunarodna saradnja.

144

Mentalitet ljudi (ističe se mentalitet ljudi sa aspekta malograđanstva, zatvorenosti, tvrdoglavosti, samoljublja, nesposobnosti za prihvatanje novina, itd.) po učesnicima workshop-a i intervuisanim licima isto se smatra kao slabost Subotice. Usko vezano ovome se ističe i etnocentrizam u smislu opterećenošću nacionalnošću, nepoznavanje jezika sredine, nacionalni sukobi i slično. Zatim se u prilično velikom broju ističe neiskorišćen turistički potencijal: nerazvijen turizam, nedovoljna atraktivna turistička ponuda, neiskorićenost prirodnih dobara, nepostojanje reklamnih brošura, itd. Kao indikator se još javlja uslovi za privatan život u smislu obrazovanja, zdravsta, nezaposlenošću i slično. Spominje se još i politika Republike Srbije, pod kojim se podrazumeva politička nestabilnost države i zakonodavstvo. Pored gore navedenih indikatora je spomenuta još jedna slaba strana Subotice, a to je propala privreda. Tabela 109. – Slabe strane Subotice

Slabosti 1 Mentalitet ljudi 24 2 Etnocentrizam 9 3 Infrastruktura 30

3.1. Saobraćaj 6 3.2. Sportska infrastruktura 6 3.3. Nedostatak kulturnih obj. i manifestacija 5 3.4. Industrijska zona 2 3.5. Oronulost objekata 8 3.6. Tehnološka zastarelost 3 4 Neiskorišćen turistički potencijal 12 5 Politika grada 25 6 Propala privreda 4 7 Uslovi za privatan život 7 8 Politika R Srbije 6

21%

8%

26%10%

21%

3% 6% 5%

Mentalitet ljudi

Etnocentrizam

Infrastruktura

Neiskorišćen turističkipotencijalPolitika grada

Propala privreda

Uslovi za privatan život

Politika R Srbije

145

Šanse

Ako se analiziraju šanse Subotice, kao grada može se konstatovati da najveći broj

učesnika workshop-a i intervuisanih lica smatra da turistički potencijal predstavlja najveći potencijal za ovaj grad. U okviru ove kategorije ističu se Palić, razni festivali, razvoj kongresnog, lovnog, banjskog i spotrskog turizma i integrisanje turističke ponude.

Kao druga najveća šansa za Suboticu spominje se temeljno planiranje svih aktivnosti, počev od marketinškog nastupa pa sve do jasne strategije razvoja grada, definisanje vizuelnog identiteta grada i promocija grada, zatim jačanje uslužnog sektora, bioproizvodnje, razvoj prerađivačke industrije.

Ističe se i poboljšanje infrastrukture u smislu izgradnje logističkog centra, proširenja aerodroma kod Bikova, izgradnje bescarinske zone i inkubatora.

Kao sledeća kategorija javlja se saradnja sa Evropskom unijom. Tu se pre svega misli na zajedničke projekte, zajedničke poslovne poduhvate, itd. Davanje poreskih olakšica stranim investitora isto se smatra šansom Subotice. Na ovaj način Subotica bi mogla da povuče veći broj stranih investitora, što bi imalo uticaj i na ostale privredne grane. Geografska lokacija, tj. blizina granice, susedstvo sa Evropskom unijom po učesnicima workshop-a i intervuisanih osoba isto se smatra šansom Subotice.

Spominje se još angažovanje i eksploatacija mladih i obrazovanih kadrova i održavanje raznih kulturnih dešavanja. Tabela 110 : Šanse za Suboticu Šanse 1 Turistički potencijal 14 2 Prirodni resursi 4 3 SME 1 4 Investicione olakšice 5 5 Saradnja sa EU 4 6 Angažovanje mladih 4 7 Geografska lokacija 2 8 Kultura 3 9 Planiranje i jačanje privrede 11 # Poboljšanje infrastrukture 7

26%

7%2%

9%7%7%4%5%

20%

13%

Turistički potencijal

Prirodni resursi

SME

Investicione olakšice

Saradnja sa EU

Angažovanje mladih

Geografska lokacija

Kultura

Planiranje i jačanje privrede

Poboljšanje infrastrukture

146

Opasnosti

Prilikom analize opasnosti za grad na prvom mestu se ističe politički faktor. U okviru ovog faktora javljaju se sledeće kategorije: zakonodavstvo, partijska politika, političko uslovljavanje i opredeljenje, korupcija, tromost lokalne samouprave, previše opterećivanje opštinskog budžeta sa velikim kapitalnim investicijama, nestručno planiranje i trošenje budžeta, itd.

Sledeća kategorija opasnosti jeste netolerancija i samovolja u ovom gradu. Zatvorenost ljudi ali i samog grada se smatra opasnošću, kao i podeljenost. Kod privrede kao opasnosti pre svega misli se na nemogućnost revitalizacije starih giganata. Ističe se još i pravna nesigurnost, u smilsu pravne nesigurnosti u državi. Tabela 111: Opasnosti za Suboticu Opasnosti 1 Zatvorenost 4 2 Podeljenost 3 3 Politika 12 4 Netolerancija 12 5 Samovolja 3 6 Privreda 3 7 Pravna nesigurnost 3

10%8%

29%29%

8%

8% 8% Zatvorenost

Podeljenost

Politika

Netolerancija

Samovolja

Privreda

Pravna nesigurnost

147

Snage

1 Prirodni resursi za turizam 22

2 Geografski položaj 25

3 Mentalitet ljudi 22

4 Istorijsko kulturno nasleđe 7

5 Arhitektura 11

6 Obrazovanje 9

7 Privreda 19

8 Klimatski uslovi 2

Slabosti

1 Mentalitet ljudi 24

2 Etnocentrizam 9

3 Infrastruktura 30

3.1.Saobraćaj 6

3.2.Sportska infrastruktura 6

3.3.

Nedostatak kulturnih obj. i

manifestacija 5

3.4.Industrijska zona 2

3.5.Oronulost objekata 8

3.6.Tehnološka zastarelost 3

4 Neiskorišćen turistički potencijal 12

5 Politika grada 25

6 Propala privreda 4

7 Uslovi za privatan život 7

8 Politika R Srbije 6

Šanse 1 Turistički potencijal 14 2 Prirodni resursi 4 3 SME 1 4 Investicione olakšice 5 5 Saradnja sa EU 4 6 Angažovanje mladih 4 7 Geografska lokacija 2 8 Kultura 3

9 Planiranje i jačanjeprivrede 11

10 Poboljšanje infrastrukture 7

Opasnosti 1 Zatvorenost 42 Podeljenost 33 Politika 12 4 Netolerancija 12 5 Samovolja 36 Privreda 3

7Pravna nesigurnost 3

148

-Inovacije

Jake Strane

Subotica je i pre 100 godina, i danas bio grad od 100.000 stanovnika. Kao grad bez reke ona će i u budućnosti ostati na istom broju stanovnika. To je ujedno i jaka i slaba strana grada.

Jaka strana Subotice je u tome, da se putni koridor E-10 i željeznički trasportni pravci, Budapest-Beograd, Temišvar-Segedin-Sombor-Zagreb-Rijeka-Trst, prelaze kroz željeznički čvor Subotica.

Tradicija poznatih proizvoda iz prošlosti, SAVA, RUFF, ELEKTROMOTORI SEVER, NEGRO, SOK SILA, SUPA MILA, VINA SA PESKA-KADARKA-KEVIDINKA, ŠAMPANJAC IZ BAČKIH VINOGRADA I SA PALIĆA, RAKIJA IZ LJUTOVA, VILJAMOVKA, DUNJA, KAJSIJA. Ovi proizvodi su bili lideri na tržištu u svoje vreme i značajno su doprineli ekonomskom razvoju Subotice.

Tradicija elektrometalne industrije, preraúivačke industrije i zanatstva u Subotici. I u sadašnjem vremenu, proizvodi, GORKI LIST, SOK OD MALINA 100%-

FRESH&CO, određene rakije, proizvodi zdrave-organske hrane TERAS, predstavljaju proizvode sa kojima se uspešno može konkurisati na tržištu.

Prostorni plan Republike Srbije, Suboticu zacrtava kao regionalni centar. Pojavljivanje firmi u Subotici, kao Siemens, Flender, Loher. Blizina luka Apatin, Baja, kao i Aerodroma u prostornom planu Segedina. Tradicija kreativnosti i inovativnosti, Aleksandar Lifka, Ivan Sarić, Jožef Šandor, Ašvanji Lajoš. 23 godine međunarodne izložbe inovacije u Subotici. Preko 20 međunarodnih priznanja inovatorima Subotice, 2 inovatora dobitnika nagrade PRO URBE Subotice. Značajne tradicije i postojeći kadrovi sa specijalističkim znanjima iz bivših Službi za inovacije, patente, intelektualne svojine, u prestalim firmama u Subotici.

Značajan geostrateški položaj, relativna ekonomska očuvanost, kanal TISA_PALIĆ,

su prednosti na koje se mogu značajne grane osloniti u razvoju. Delovanje 10fakulteta u Subotici. Geotermalne vode, Banja Palić, tradicija sportskog turizma, PALIĆKA

OLIMPIJADA. Turizam sa kulturnim ponudama, Međunarodni filmski festival, letnja pozornica kao izuzetan prirodni ambijent za kulturne sadržaje. Slabe Strane

Apatija, koja zahvata deo stanovništva. Ostarelo stanovništvo, 40,2 godine prosečne starosti. Negativna stopa nataliteta, 6,4%. Veliki broj samoubitstava u odnosu na okruženje. Teško prihvatanje novina. Mala spremnost za udruživanje i saradnju. Nakon prvog svetskog rata Subotici je odsečena severna prirodna zaleđina. To se još i pgoršalo lošim odnosima Jugoslavije i Istočnog bloka.

Zastarelost programa i proizvoda Subotičkih firmi. Opasnost da Subotica postane poligon jeftine radne snage, da se izgradi prema njima „KOLONIJALNI ODNOS”. Delimično zastarevanje znanja za nove zahteve na svetskom tržištu, jednim delom to je nastao i zbog dugotrajne odsečenosti od svetskih tokova.

149

Usled postepenog menjanja klime deo područja opštine se pretvara u sušnu Saharsku klimu. Problem je 3,3 ha, prosečna veličina gazdistava, kao i njihova rasparčanost. Delimična ekolška zagađenost isto predstavlja problem. Mogućnosti

Subotica ima mogućnosti da izgradi, bogat, atraktivan i prosperitetni grad. Svet pokreću žene i inovacije, Subotica tu svakako ima šanse! Kvalitet života čoveka se meri po tome, koliko puta je u životu duša bila istinski

uzburkana. Bogat, atraktivan i prosperitetni grad pretpostavlja šanse i mogućnosti svojim

žiteljima za ekonomsko i kulturno bogatstvo, da pruža šanse i mogućnosti za inovativnost i stvaralaštvo.

Grad teba da ima Univerzitet, dnevni list, sportski klub u Evropskom rangu takmičenja, pistu za trke FORMULE 1.

Univerzitetski grad Subotica, treba da ima i takve smerove, koji će biti osnova za razvoj špic tehnologija, da bi značajne kompanije mogle da deo svojih istraživačkih potencijala instališu u Subotici. Sa obzirom na to da je turizam prioritetna grana, na Paliću treba osnivati Fakultet za turizam. I u Evropi će biti i bogatijih i siromašnijih regiona. Biće: RUTINERSKIH REGIONA, IMITACIONIH REGIONA, INOVACIONIH REGIONA

Potrebno je uspostaviti inovacionu klimu u gradu, u kojem će preovladati opredelenje, da od nas zavisi kojim regionima će mo pripadati.

Istraživanja regiona usvetu su pokazali da regioni u kojima postoje inovacije za 180 puta imaju veći nacionalni dohodak od onih koji to nemaju. Budućnost grada treba izmisliti, pronalaziti. Na nivou grada treba ustanoviti Savet za planiranje budućnosti, jer vizionarima pripada budućnost.

Razvoj grada treba zasnovati na dinamičnoj kombinaciji vredne tradicije i inovativnosti, sa naglaskom na inovativnost. Treba razvijati inovativni turizam.

Određenim tehničkim i hidrološkim rešenjima, treba obezbediti prihvatanje atmosferskih voda, i njihovo stavljanje u funkciju za poboljšanje klime, za turizam, za sport i za poljoprivredu.

Odgovarajućim instrumentima gradske politike obezbediti obavezu korišćenja tehničkih voda u privredi, kao i njihovu reciklažu.

Treba stvarati pogodnosti u gradu za dolazak kvalitetnih investicija, a za firme sa špic tehnologijama, treba razraditi strategiju lobiranja da oni dođu u Suboticu. Nije bitna samo obim investicija, nego i strukrura, odnosno razvojna komponenta investicija.

Realno je da nakadašnje značajne svetske firme, koje su bile u Subotici, vrate ponovo, uz odgovaraće lobiranje. Misli se na Gorenje, Valmont, Wilo itd.

Osnovati INDUSTRIJSKI INKUBATOR, a u okviru istog TEHNOLOŠKO-INOVACIONI CENTAR.

Organizovati međunarodne-godišnje, promocije, sajmove, izložbe, privrede, preduzetništva i inovacija.

Raditi na edukativnom i takmičarskom sadržaju za sve uzraste, vezano za inovacije.

Osnovati KUĆU ČUDA, za decu. U okviru toga, prikazati istoriju nauke, tehnike, pronalaske, popularnu fiziku, naučnu fantastiku i omogućiti rad kreativnih radionica i smotre.

Osnovati klubove tehnike i nauke, shodno interesovanju mladih.

150

Pretnje Ne postojanje inovacione klime u gradu. Ne postojanje rizičnog kapitala u finansijskoj sferi. Ne iskazivanje inovacionog dohodka, kao posebne kategorije u poslovnim knjigama, i ne davanje poreskih olakšica za tu kategoriju dohodka od strane celokupne vertikale u organizanju države.

Z a k l j u č c i

Strategija koja podrazumeva kombinaciju slabosti sa mogućnostima/pogodnostima

• Kao slabosti uočene su: dominantan uticaj politike na upravljanje, organizaciju i razvoj preduzeća; nedostatak strateških pravaca razvoja; slabo iskorišćena i demotivisana struka; narušeni međuljudski odnosi i nepoverenje zaposlenih prema rukovodstvu preduzeća zbog slabog protoka informacija i nedostatka komuniciranja;

• Kako bi se ove slabosti eliminisale, rukovodstvo preduzeća u narednom srednjoročnom periodu (1 do 3 godine) bi moralo preduzeti aktivnosti na:

1. aktivnom učešću struke iz preduzeća i okruženja na definisanju interesa delatnosti u

okviru Generalnog (urbanističkog) plana i Strategije razvoja Opštine do 2020. godine;

2. postavci korporativne – poslovne kulture zaposlenih na još većem podizanju imidža i ugledu preduzeća u javnosti i među korisnicima usluga, primenom otvorenijih informacija i direktnim komuniciranjem sa zaposlenima, postavljanju sistema praćenja kvaliteta rada, usavršavanja i vertikalnog napredavanja zaposlenih koji će za kriterijum imati stručnost, odgovornost, kvalitet rada i željom za napredovanjem;

3. prilagođavanju i uvođenju međunarodnih standarda upravljanja organizacijom i kvalitetom usluga, uz prethodno osposobljavanje ključnih/nosećih kadrova i sertifikovanjem njihovih znanja;

4. usavršavanju sistema odnosa sa potrošačima i korisnicima usluga koji podrazumevaju edukaciju i obuku zaposlenih koji često komuniciraju sa potrošačima, bolju organizaciju i međusobnu saradnju službi za odnose sa korisnicima i češće ankete i istraživanja zadovoljstva korisnika;

5. Edukaciju korisnika usluga za racionalnu potrošnju vode sa kombinacijom mera na tržišnom formiranju cena.

Strategija koja podrazumeva kombinaciju snaga sa mogućnostima/pogodnostima

• Kao snage uočene su: visoki nivo usluga i redovno funkcionisanje osnovnih delatnosti u odnosu na tehničko stanje sistema; prirodni monopol na komunalno-vodoprivrednom tržištu; razvijen i organizovan sistem odnosa sa potrošačima-korisnicima usluga; 43 godine duga tradicija i iskustvo u organizovanom vršenju delatnosti i dobra kvalifikaciona struktura;

• Primenom uočenih mogućnosti/pogodnosti u kombinaciji sa snagama moguće je (na kraći rok) podići ugled Preduzeća u javnosti;

• Međutim, na duži rok, na taj ugled i na funkcionisanje i razvoj delatnosti traga će ostaviti uočene, a nerešene slabosti;

• Iz tih razloga neophodno je primeniti prethodno navedenu Strategiju daljeg razvoja Preduzeća, čime se neće dovesti u pitanje uočene snage i dosadašnje teško stečeni ugled Preduzeća u javnosti.

151

3. VIZIJA, MISIJA, BENCHMARKING 3.1. Vizija Kada je reč o viziji subotičke opštine u najkraćem ona bi se svela na sledeće:

Subotica kao regionalni centar jača konkurentnost i održivost svoje privrede i beleži stabilni rast temeljeći ga na znanju i inovativnosti, raspolaže brendiranim proizvodima i uslugama, traženim na tržištu i profitabilnim za one koji ih stvaraju.

Ako se detaljnije obrazlaže navedena vizija, treba voditi računa o sledećim elementima, koji su u njoj inkorporirani:

1. Subotica kao regionalni centar pozicionirana je prema drugim takvim centrima i jača konkurentnost svoje privrede, čiji razvoj se temelji na znanju i inovativnosti, što dovodi do toga da je niz proizvoda koji se izrađuju u Subotici brendiran, tražen na tržištu, njihovi proizvođači ostvaruju profit, a zaposleni kod njih ostvaruju pristojne zarade,

2. Proizvodnja zasnovana na ekološkim principima (organski i drugi proizvodi pri čijoj izradi ili korišćenju se vodi optimalno računa o ekološkoj komponenti) dobija sve više poklonika i njena participacija u ukupnoj proizvodnji u Subotici raste svake godine.

3. Identifikovani sektori i podsektori s konkurentskom prednošću adekvatno su podržani od strane javnog sektora, koji je definisao lokacije na kojima će se investirati i utvrdio pogodnosti kojima podstiče investiranje u našem regionu,

4. Javni sektor je stvorio uslove za dinamičan razvoj i privredni rast industrijskih preduzeća, poljoprivrede i uslužne sfere u odnosu na velika preduzeća i MSP,

5. Razvojne institucije javnog i PPP karaktera pružaju potrebne informacije, brzo i efikasno rešavanju zahteve, organizuju edukaciju i obuku zaposlenima i preduzetnicima u skladu s potrebama privrede po strukturi i kvalitetu, a organizovane su sertifikovane i kvalitetne savetodavne usluge,

6. Sektor poljoprivrede profiliše svoje proizvode, orijentiše se na proizvodnju koja je profitabilna i konkurentna na tržištu, bez obzira je li to hrana, piće ili energija, jesu li tržišta izvozna ili domaća, za trgovine na malo ili veliko, zelene pijace ili turizam,

7. Razvoj sela podržava se i prema uvođenju novih tehnologija, razvoju manjih industrijskih kapaciteta i usluga, a ne samo prema poljoprivredi, odnosno proizvodnji hrane,

8. Uređeni su industrijski parkovi i inkubatori, te tehnološki centri u kojima se generišu nove tehnologije, preduzetnici, proizvodi i usluge,

9. Sektor industrije isprofilisao je podsektore koji su konkurentni na tržištu i intenzivno se razvija,

10. Infrastruktura i logistika, kao i transport postavljeni su tako da privlače investiranje u Suboticu, a svi statički resursi, od zemljišta do atmosferskih voda i industrijskih kapaciteta racionalnije se koriste,

11. Sektor usluga raste brže od industrije i poljoprivrede, a posebnu ulogu u dinamiziranju ima turizam,

12. Subotica je postala privlačan centar za domaće i strane investicije u razne sektore i podsektore privrede,

152

13. Subotica je postala centar znanja ne samo u smislu broja formiranih fakulteta, nego i po kvalitetu stručnjaka koje obrazuje i profilu stručnjaka za kojima postoji tražnja na tržištu,

14. Otvaraju se nova radna mesta, postojeće firme u većoj meri opstaju na tržištu, a nezaposlenost svake godine opada za par procenata,

15. Prožimanje kulture i privrede ne samo kroz multietničnost, multikonfesionalnost, već i kroz otvorenost novim stremljenjima, preduzetništvo i kreativnost, uz realno sagledavanje postojećih resursa i crpljenje ideja sa izvora na kojima je razvijeno ono čime danas raspolažemo, šansa je koju Subotica neće propustiti.

3.2. Misija

Misija strategije ekonomskog razvoja je da okupi svu pozitivnu energiju entiteta koji deluju na području subotičke opštine, a zainteresovani su i spremni da ulažu u njen održivi i dinamičan razvoj, na principima konkurentnosti, inovativnosti i korišćenja svaremenih znanja i tehnologija. 3.3. Benchmarking

Odabirući grad i region za poređenje, izabire se Maribor, Slovenija i Sopron, Mađarska. U prom redu iz razloga što su u proteklom periodu zabeležili dinamičan razvoj, nalaze se na granici prema razvijenijim zemljama članicama Evropske unije, multietničke i multikulturalne su sredine, i predstavljaju motivaciju za nas da smanjimo razliku koja između naših gradova trenutno postoji.

153

4. Opšti i posebni ciljevi; strategija

Kada se govori o opštem cilju strategije razvoja opštine Subotica, tada bi se on mogao svesti na jednu rečenicu:

• Postići održivi privredni rast i razvoj, Ako se on raslojava na posebne ciljeve, tada bi se oni mogli definisati na temelju

analiza i diskusija koje su vođene na sledeće: • U okviru diverzifikovane industrije i malog biznisa orijentisati se na razvijanje

proizvoda koji se zasnivaju na znanju i obezbeđuju konkrentnost subotičke industrije i veći prihod,

• Privući domaće i strane investicije u lokalne industrijske kapacitete i mali biznis, • Stvoriti infrastrukturu i druge uslove pogodne za razvoj

4.1. Dugoročni cilj. Opšti i posebni ciljevi

Izvesno je da je dugoročni cilj, koji je ujedno i opšti cilj strategije da se postigne

održivi privredni rast i razvoj. Pri tome nije definisano hoće li se on odvijati u prvom redu u okviru nekog sektora privrede, ili u svim, nego se ostavlja otvorenim da se to dogodi u onim sektorima i podsektorima, čije kokurentske prednosti na tržištu ostanu održive, i u okviru kojih se inovativnost i znanje iskažu kao temelji za ostvarivanje većeg profita i bolje egzistencije onih koji učestvuju u izradi, odnosno kreiranju proizvoda i usluga.

Posebni ciljevi definišu da održivost treba zasnovati na znanju i inovativnosti koji će obezbediti konkurentnost i veći prihod subotičke privrede; potom da su usmereni na privlačenje stranih investicija u lokalne industrijske kapacitete i mali biznis, te da se odnose na stvaranje takve infrastrukture i drugih uslova koji pogoduju privrednom razvoju. U okvire ovih posebnih ciljeva

154

5. PRIORITETI I MERE

Ako definišemo opšte prioritete i mere koje treba preduzeti radi realizacije strateških ciljeva razvoja privrede subotičke opštine, rezultati analiza pokazuju da su oni gledano na nivou kompletne ekonomije, bez ulaženja u pojedine sektore, sledeći: • Jačanje endogenih faktora kroz povezivanje

- jačanje industrije i MSP kroz okupljanje oko projekata od zajedničkog interesa, u funkciji rasta i razvoja, sa kompetentnim nastupom na tržištu, zasnovanim na povezivanju znanja, veština, tehnologija, sistema kvaliteta i radne snage, uz prihvatanje ekonomskih načela i zakonitosti, i kroz udruženja- klastere,

- izgradnja i proširenje kapaciteta javno-privatnih partnerstava u funkciji razvoja, - stvaranje jedinstvene informativne baze podataka i razmena relevantnih

informacija. • Podsticanje inovativnosti

- formiranje poslovnog inkubatora, - podrška projektima čiji je predmet podsticanje inovativnih aktivnosti,

• Jačanje infrastrukture u funkciji industrijskog i ukupnog privrednog rasta

- formiranje industrijskog parka, - stvaranje fonda za ko-finansiranje projekata od značaja za razvoj, - osposobljavanje lokacija za green field investicije,

• Osoposobljavanje menadžerskih struktura i nedostajućih stručnjaka specijalista

- podrška institucijama za edukovanje menadžerskih struktura, - privlačenje stranih renomiranih edukativnih institucija da otvaraju specijalističke

programe edukacije i obuke menadžera i specijalista deficitarnih profila Transferzalni prioritet:

• Stimulisanje povezivanja industrijskih sektora, kao i poljoprivrede, turizma i drugih i usluga

– podrška projektima koji povezuju sektore industrije sa poljoprivredom ili uslugama,

– stvaranje fonda za kofinansiranje stvaranja klastera, javno prihvatnih partnerstava i asocijacija po lancu reproceline – value chain

155

OBRAZLOŽENJE UZ PRIORITETE I MERE PO RADNIM GRUPAMA-SEKTORIMA I TEMATICI

Uzimajući u obzir rezultate sektorijalnih i generalne SWOT analize, ovde su

predstavljeni podsektorijalni prioriteti i prioritetne politike koje bi mogle da budu osnova za konstrukciju operativnog programa.

5.0 TRANSFERZALNI Podsektori Industrija prerade hrane: prerada voća i povrća, te voćni sokovi, industrija žitarica –realna mogućnost da se razviju ovi sektori, obzirom na veliku međunarodnu konkurenciju, zavisi od rezultata ispitivanja tržišta; Strani industrijski klasteri koji žele da ovde smeste deo svog proizvođačkog ciklusa, ili neke od svojih proizvodnih jedinica, i da ih premeštajući ih u zemlju sa nižim troškovima proizvodnje, mogu se privući u Suboticu, uz specifičnu lokalnu marketing strategiju. To posebno u okviru sektora u kojima Subotica ima industrijsku tradiciju i kvalifikovanu radnu snagu, kao što je prehrambena industrija, tekstilna industrija ili elektro-mašinska industrija ; Zanatska industrija, specijalizovana u smislu tipičnih proizvoda, povezana sa turističkim razvojem. Uspeh zavisi od kapaciteta da se tipični lokalni proizvodi prodaju u hotelima, ili u blizini važnih turističkih atrakcija, tako da bi preduzetnici-zanatlije trebalo da budu potpomognuti da stvore komercijalne tačke u tim oblastima, ili da naprave dogovor sa hotelima ili prodavnicama, kako bi prodavali svoje proizvode na onim punktovima na kojima ima turista; Organska poljoprivreda: ovo je područje otvorenije za izvoz u zemlje EU od proizvoda klasične poljoprivrede. Mogućnost izvoza lokalnih organskih prozvoda u zemlje EU zavisi od implementacije tri ranije navedene politike (marketinška promocija, tehnička pomoć proizvođačima, sporazum o izvozu sa EU komisijom) Tipični proizvodi (rakija, vino, šunka…) sa specifičnim ili teritorijalnim certifikatom, adekvatno promovisani na evropskim tržištima sa odgovarajućom marketing strategijom; Osnovni poljoprivredni proizvodi, odnosno sirovine (pšenica, žitarice, meso, mleko…), u budućnosti trebalo da se redukuju u smislu proizvodnog kapaciteta, usmerene na domaće tržište, turističke potrebe i neke zemlje iz okruženja. Uspeh ove strategije zavisi od snažnog političkog delovanja, u smislu izgradnje komercijalnih sporazuma između vlada; Proizvodnja energije (posebno one zasnvoane na poljoprivrednim bio-masama (npr. sirovi materijali iz uljarica ili stočarstva); Investicije u razvijeni integrisani sektor logistike: geo-strateški položaj Subotice,

156

blizina granice sa Mađarskom, EU, Rumunijom, ‘vrata’ južnog Balkana, blizina evropskih koridora, sve to sugeriše da bi se ovde mogao ponoviti slučaj uspeha Budimpešte, gde se konstruiše veliki logistički centar, zahvaljujući sporazumom sa Kinom, i koji će u budućnosti biti središte svih izvoznih tokova kineskih proizvođača u zapadnu Evropu. Logistički centar u Subotici, kada se dovrši mreža evropskih koridora, mogao bi biti glava nekih komercijalnih tokova evropskih i vanevropskih industrijskih dobara koji dolaze/odlaze sa Balkana, iz Rumunije, i jugo-zapadne Rusije, ili Turske. Nacionalni program, usmeren na realizaciju brze pruge između Subotice i Dimitrovgrada (Bugarska), omogućiće pristup bugarskom i tržištu kontinentalnog dela Turske. Prisustvo slobodne carinske zone u okviru ovog centra bi moglo omogućiti jednostavniju manipulaciju operacija na industrijskim proizvodima u tranzitu (kao pakovanje) i vršenje raznih carinskih i administrativnih procedura vezanih za izvoz industrijskih dobara. Od fundamentalnog je značaja imati u vidu da uspeh ovakvog centra zavisi od programa investicija usmerenih na poboljšanje postojećih puteva koji povezuju Suboticu i autoput Budimpešta-Beograd; Eko-seoski turizam: uspeh zavisi od neophodnih infrastrukturalnih investicija (izgradnja staza za bicikle, konjskih trkališta, uslužnih tačaka, signalizacije, info tačaka, itd. u okviru prirodnih parkova, ali takođe i investicije u transformaciju salaša u hotele agroturizma, te od promocije na ciljnim tržištima turizma, zasnovanim na osobenom i jedinstvenom imidžu Subotice; Kulturno-istirijski turizam: ova vrsta turizma, posebno urbana, zavisi pre svega od realizacije generalnog urbanističkog plana grada Subotica, koji bi trebalo da bude sačinjen u saglasnosti sa generalnom strategijom turističkog razvoja Subotice, navedenom u operativnom programu. Takođe zavisi i od stvaranja sistema smeštaja visokog kvaliteta, koji se može implementirati samo uz specifičnu lokalnu marketinšku politiku, usmerenu na privlačenje velikih internacionalnih hotelskih lanaca, od kreiranja struktura zabave i razonode i dešavanja i od infrastrukturalnog programa usmerenog na olakšavanje pristupa Subotici, naročito iz centralne Evrope. Naravno, uspeh zavisi i od dobroj marketing strategiji za ciljna tržišta; Turizam lova i ribolova , Poslovni turizam (ova vrsta turizma bi trebalo da se kao perspektiva i trebalo bi je razmatrati kao sekundarnu opciju – njen razvoj zavisi više od stepena opšteg lokalnog ekonomskog razvoja, koji stvara uslove za pčešća poslovna putovanja u naš region) Zdravstveni turizam, u okviru koga se ne misli samo na banju Palić, već i na šire mogućnosti upošljavanja lokalnih zdravstvenih radnika na programima pružanja usluga stranim bolesnicima. 5.1. INFRASTRUKTURA Kada je reč o prioritetima unutar infrastrukture, oni bi se mogli postaviti prema sledećem: 1) Proširenje slobodne zone i formiranje nekoliko podzona

157

Grad Subotica je centralno i najveće naselje opštine i Severno-bačkog okruga, u čijem sastavu se nalaze još i Bačka Topola i Mali Idjoš. Grad i područje opštine Subotica nalaze se na najsevernijem delu Severno-bačkog okruga na severnom delu Bačke, Vojvodine i Srbije, pored granice SCG-Madjarska.

Slobodna zona „SUBOTICA“ ima izuzetno povoljan geografski položaj. Nalazi se na saobraćajnom koridoru Beograd-SCG-Madjarska granica, a istim prolaze saobraćajnice koje pored nacionalnog imaju i evropski i interkontinentalni značaj. Drumske i železničke saobraćajnice koje prolaze ovim koridorom povezuju zemlje severo-zapadne i srednje sa zemljama jugoistočne Evrope i sa zemljama Bliskog i Srednjeg Istoka.

Međunarodni osnovni put na evropskom pravcu sever-jug, sa oznakom E-75, koji prolazi kroz Suboticu, definisan je kao magistralni evropski put sa trasom koja polazi od grada Tromze na severu Švedske, prolazi kroz gradove Torni i Helsinki u Finskoj, prelazi Severno more trajektom do Gdinje u Poljskoj i ide dalje ka jugu pravcem Varšava-Krakov-Budimpešta-Segedin-Horgoš-Subotica-Novi Sad-Beograd-Niš-Skopje-Atina-trajektom do Krita. Kod Niša, magistralni evropski out E-75 preseca trasa magistralnog puta E-70, koja vodi preko Dimitrovgrada-Sofije-Jedrena-Instambula-Ankare i produžava dalje na Istok.

U železničke pruge evropskog značaja za međunarodni železnički i kombinovani

transport uvrštena je pruga Budimpešta-Kelebija-Subotica-Beograd-Niš-Skopje-Solun-Atina.

Postojeća mreža železničkih pruga omogućava prevoz putnika i robe od/do

Subotice na više pravaca, kao što su: Subotica-Novi Sad-Beograd-Atina Subotica-Beograd-Sofija-Istambul Subotica-Beograd-Bar Subotica-Budimpešta i dalje prema zemljama Zapadne, Severne i Istočne Evrope.

2) Granični prelazi Horgoš, Kelebija i Bajmok neophodno je da se modernizuju i potpomognu pratećim sadržajima 3) Rekonstrukcija gradske i prigradske putne mreže i završavanje obilaznice pretpostavka je kvalitetne logistike u oblasti puteva u regionu 4) Formiranje najmanje jednog logistička centra, sa podcentrima 5) Osavremenjavanje javnog transporta u gradu i prigradskim naseljima 6) Osavremenjavanje saobraćajne infrastrukture na pravcu istok zapad (Pečuj, Osjek, Subotica, Arad, Temišvar) 7) Rekonstrukcija teretne željezničke stanice i izgradnja terminala za kombinovani transport 5.2. INDUSTRIJA I MSP

Kako bi se povećala konkurentnost, radna grupa je predložila oblasti na koje bi operativni program trebalo da se fokusira:

158

1) Poboljšanje ukupnog procesa prozvodnje i proizvoda, kako bi se stvorila dodatna vrednost lokalnih industrijskih proizvoda i kako bi se stvorila prednost u odnosu na konkurenciju koja se prilikom tržišne borbe oslanja na cene. Da bi se ovo postiglo, pre svega se mora poboljšati faktore proizvodnje, i to u prvom redu: a. obuka ljudskih resursa u skladu sa pozivom, pre svega u odnosu na menadžerske

strukture i vlasnike preduzeća. Programi obuke bi trebalo da budu izgrađeni na osnovu pažljivog monitoringa specifičnih potreba preduzeća i ‘ključnih’ odlika osoblja u okviru svakog gore navedenog sektora, gde je primećen nedostatak takvih odlika;

b. tehnološke inovacije; ova vrsta cilja se može postići uz pomoć specifičnih zakona, ili centara za transfer tehnologije.

Sa druge strane, poboljšanje se mora odnositi i direktno na kvalitet proizvoda. U tom smislu, operacionalna mera treba da bude usmerena ka seminarima i obuci lokalnih preduzetnika, zasnovanim na sistemima certifikata kvaliteta za industrijske firme. 2) Održavanje modela povezivanja i saradnje između firmi, naročito malih preduzeća Proizvodni modeli zasnovani na klasterima, industrijskim zonama, horizontalnom povezivanju u proizvodnji, inovativnoj ili komercijalnoj saradnji među malim firmama u okviru istog sektora, ili vertikalna saradnja između firmi koje učestvuju u istom lancu reproceline generalno pokazuju veći kapacitet da istraju u uslovima međunarodne konkurencije, zahvaljujući poboljšanjima kvaliteta proizvoda i inovativnom kapacitetu, što se postiže boljim poznavanjem među-industrijskih transfernih procesa, kapacitetima za privredno udruživanje u okviru iste oblasti, koje bi trebalo da bude tipično za mala preduzeća, sa nekom formom klastera (cluster scale economy). Iz navedenih razloga, sektorijalna radna grupa naglašava je potrebu za: a. izgradnjom politike podrške procesu povezivanja malih i srednjih preduzeća: finansijski

grantovi za udruženu proizvodnju, R&D ili komercijalni projekti, javni tenderi koji daju prednost grupama firmi, umesto individualnim firmama, projekti razvoja informacionih mreža, sa ciljem unapređenja saradnje među firmama (npr. ko-dizajn ili zajedničko stvarajne informacionih sistema, business-to-business sistemi e-trgovine, zajednički web sajt na kom su predstavljene sve industrije aktivne u okviru određenog sektora, i gde su promovisani njihovi proizvodi, ili internet baza podataka lokalnih firmi koje su voljne da uspostave saradnju sa firmama u zemlji ili svetu, itd.);

b. podrškom stvaranju zona ili industrijskih klastera: koja se sprovodi u okviru politike privlačenja stranih investicija, smerenom ka stranim indistrijskim klasterima, koji žele da se lociraju u zemljama sa nižim cenama proizvodnje i radne snage. U načelu, ovakva politika pomaže celom regionu da se na pozitivan način uključi u proces globalizacije;

c. intergracijom industrijskih malih i srednjih preduzeća sa turizmom: ovo podrazumeva npr. promovisanje turističkog imidža regije koja sadrži tipične zanatske proizvode kao specifičnu atrakciju.

3) Jačanje preduzetništva Naglašava se važnost: a. stvaranja novih biznisa i promovisanje privatne inicijative, uz pomoć finansijske

podrške start-up-ovima novih malih i srednjih preduzeća i spin-off –ovima inovativnih biznisa sa univerziteta ili istraživačkih centara ;

159

b. bolje organizacije postojećih firmi unutar njih samih, uz pomoć specifične obuke iz oblasti marketinga, finansija, upravljanja ili menadžmenta ljudskiim resursima, sa ciljnom grupom menadžera MSP, ili njihovih vlasnika, ili uz pomoć specifičnih grantova, usmerenih na vlasnika MSP ili članove njegove porodice, za uvođenje kvalifikovanih menadžera u organizaciju firme.

4) Finansiranje industrijskih politika U cilju finansiranja i održavanja prethodno utvrđenih politika, naglašava se potreba za: a. izgradnjom kontinuiranog i konzistentnog odnosa između industrije i banaka; b. stvaranjem specifičnih razvojnih fondova, zasnovanim na rotacionom sistemu ili

inovativno finansiranje, za finansiranje operativnog programa. 5.3. POLJOPRIVREDA

Ova grupa nije identifikovala specifične podsektore, ili načelne prioritete. Ipak, neke od stavki ovde navedenih kao šanse, zapravo su predlozi za konkretne akcije u oblasti poljoprivrede. Na primer, radna grupa je naglasila: 1) potrebu za politikom podržavanja udruživanja i saradnje među firmama, naročito horizontalne saradnje (npr. javni grantovi koji pružaju podršku stvaranju novih kooperativa ili proizvodnih udruženja, ili obuke/seminara sa ciljem jačanja kulture saradnje među kompanijama). Horizontalna saradnja u poljoprivrednoj proizvodnji predstavlja vitalnu potrebu, jer individualni proizvođači nemaju snagu da efektivno pregovaraju o cenama i drugim uslovima sa velikim distributivnim kompanijama, kao ni snagu da investiraju u inovacije i kvalitet proizvoda, kako bi povećali sopstvenu konkurentnost; 2)potrebu za politikom negovanja izvoza poljoprivrednih proizvoda. Izvoz poljoprivrednih proizvoda će biti veliki problem sve dok se Srbija ne priključi EU , obzirom na protektivne mere koje EU koristi protiv poljoprivrednih sistema van te zajednice. Ipak, određena izvozna politika bi se mogla uspostaviti u odnosu na tržište drugih zemalja, poput Rusije i zemalja bivšeg Sovjetskog Saveza, ili Kine i Indije. Uspeh ovakve strategije zavisi od sledećih faktora: a. efektivna politika promovisanja kvaliteta lokalnih poljoprivrednih prozvoda:

učestvovanje na sajmovima, marketinške strategije sa ciljnom grupom potrošača u okviru određenih tržišta, stvaranje jedinstvenog internet sajta na kom su lokalni proizvodi predstavljeni i promovisani širom sveta, itd;

b. tehnička podrška poljoprivrednim firmama, kako bi im se omogućilo da steknu certifikat geografskog porekla (u smislu lokalne, ili regionalne specifičnosti) za one prozvode koji mogu imati teritorijalni certifikat (kao npr .vino, voće, meso, sir…)

3) potrebu za politikom podrške organskoj proizvodnji. Veliki broj zdravstvenih problema u pojedinim zemljama EU nastaju kao posledica ranih aktivnosti u okviru industrijske poljoprivrede i stočarstva (npr. BSE bolest nastala usled hranjenja životinja životinjskim brašnom, opasnost od raka zbog hemijskih pesticida ili upotrebe antibiotika u stočarstvu), zajedno sa sve većim sumnjama u vezi uticaja OGM-genetski modifikovanih proizvoda na ljudsko zdravlje. Ove činjenice stvaraju potencijalno veliki tržišni prostor za organsku i

160

prirodnu poljoprivrednu proizvodnju u okviru zapadno-evropskih tržišta. Subotički region bi mogao iskoristiti ovu priliku, po mišljenju radne grupe, uz sledeće uslove: a. ukoliko se stvori jaka promotivna politika usmerena na strana tržišta, a vezana za

kvalitet lokalnih organskih proizvoda: odgovornist javnih struktura je da pruži finansijsku podršku lokalnim proizvođačima za učestvovanje na međunarodnim sajmovima, za stvaranje promotivne i marketinške kampanje usmerene na ciljna strana tržišta, itd;

b. ukoliko se da tehnička podrška u vidu stručnjaka, delimično finansiranih od strane javnih fondova, kako bi se pomoglo poljoprivrednim proizvođačima organskih proizvoda da steknu specifične organske sertifikate i sisteme identifikacije porekla proizvoda;

c. ukoliko se dođe do sporazuma sa komisijom EU, kako bi se snizile prepreke nastale usled protektivnih mera, te se olakšao izoz organskih proizvoda u zemlje EU. U tom smislu, neophodno je da strukture koje stvaraju lokalnu politiku informišu centralnu Vladu, i aktiviraju diplomatsku inicijativu centralne Vlade.

4) potrebu za politikom podrške inovacijama i kvaliteta proizvodnje Poljoprivreda je sector koji karakteriše višak ponude u odnosu na potražnju u svim razvijenim zemljama. Ovo znači da je konkurencija u okviru prodaje poljoprivrednih proizvoda veoma velika u celom svetu, i da cene i poljoprivredni profit imaju tendenciju opadanja. Jedini način da se bori protiv ovakve konkurencije i da se zadrži nivo cena koji omogućava minimalni nivo profita je: a. povećati kvalitet proizvoda, npr. korišćenjem novog semena, nove genetske

kombinacije, boljih standarda proizvodnje; b. uvesti inovativni proces proizvodnje i proizvoda, kako bi se povećao kvalitet i

produktivnost, a smanjili troškovi. Politika podrške uvođenja inovacija i kvaliteta u poljoprivredu ima nekoliko opcija: - stvaranje istraživačkog i tehnološkog centra za tehnološki transferlokalnim

poljoprivrednim prozvođačima; - davanje javnih grantova investicijama u inovacije i kvaliet; - stvaranje fonda za participaciju u kapitalu inovativnih poljoprivrednih firmi; - stvaranje programa informisanja, zasnovanog na seminarima, kako bi lokalni

proizvođači bili u toku sa glavnim naučnim i tehnološkim inovacijama vezanim za poljoprivredne proizvode širom sveta;

- pokrivanje troškova, ili organizovanje obuke ili tehničke pomoći za uvođenje sistema kvaliteta;

- aktivnosti lobiranja u odnosu na centralnu Vladu, usmerene na donošenje novih zakona i propisa za podizanje standarda kvaliteta prozvodnje poljoprivrednih proizvoda, koji se prodaju na domaćem tržištu, izbegavanje nelojalne konkurencije zasnovane na snižavanju cena i niskom kvalitetu hrane.

161

5.4. SEKTOR USLUGA I LOGISTIKA

Koncepcija i strategija razvoja logistike nisu definisani na nivou Srbije niti Vojvodine. Postoje samo neki elementi, međutim predstoji tek ozbiljan rad na tome da se na organizovan i stručan način ona osmisli, u funkciji ukupnog ekonomskog razvoja. Kada je reč o koncepciji logistike u Subotici s naglaskom na mogućnosti povezivanja sa Segedinom i Južnom Mađarskom može se reći sledeće:

1. Logistika uopšte

Ako se osvrnemo na budući koncept razvoja logistike u Subotici, tada inicijalno treba konstatovati da će to biti deo privrede koji će se intenzivnije razvijati od proseka. Pri tome, izuzetan razvojni potencijal Subotice je kako u delu logistike koji se odnosi na transport i skladištenje robe, tako i onaj koji se tiče infrastrukture koja je uslov za njen razvoj i nadogradnje, kao što su industrijski parkovi, trgovine i turističke usluge. Kompletan razvoj logistike Subotice u funkciji je intenziviranja privrednog razvoja ne samo Subotice nego i Srbije u celini. Pri tome, dobrom podlogom za razvoj usluga transporta, špedicije i skladištenja robe jeste izgradnja infrastrukture (vodovod, kanalizacija, gas, električna energija, putevi, železnica i pristup aerodromu), koja će delom biti podržana intervencijom javnog sektora i budžetskim sredstvima koji se iz njega izdvaja za tu namenu, a delom koncesijama i privatnim investicijama, koje će dodatno akumulirati sredstva potrebna da se optimira razvoj logistike, s jedne strane i ulazi u one projekte koji poslovno pružaju garanciju povrata investicije u razumnom roku, s druge strane. U okviru javnog sektora, za sada je najprisutnija podrška lokalne samouprave Subotice, a nešto manje se oseća podrška pokrajinske i republičke vlade. U sklopu tako zamišljene saradnje javnog i privatnog sektora, povezivanjem nosilaca različitih interesa, kojima je zajednički napor da se region razvije potrebno je najpre sačiniti strategiju razvoja logistike, koja bi bila uklopljena u strategiju razvoja Vojvodine i strategiju razvoja subotičke opštine. Potom bi valjalo definisati za javni sektor operativni program, sa prioritetima, merama i projektima koji bi bili u funkciji realizaciji zamišljene strategije. S druge strane, za privatni sektor podržao bi se set poslovnih planova, koji bi bili u funkciji razvoja konkretnih sadržaja koji su u funkciji razvoja logistike. Partnerstvo javnog i privatnog sektora obezbedilo bi permanentno praćenje ove problematike, monitoring nad postignutim rezultatima i korigovanje eventualno uočenih pogrešaka.

2. Granični prelazi

Kada se pomenu granični prelazi, tada treba imati u vidu srednjeročni period, od 5 do 10 godina kada će još granice prema Mađarskoj, odnosno Evropskoj uniji predstavljati spoljne granice Evropske unije i biti rigorozno kontrolisane, i dugoročni period, kada će njihov značaj zbog faze pristupanja Srbije i Crne Gore Evropskoj uniji gubiti na značaju. U prvom periodu, od izuzetnog je značaja dovesti dva najveća granična prelaza Horgoš i Kelebija u stanje koje odgovara normama i standardima koje treba da ispunjavaju granični prelazi u Evropskoj uniji. Tu se misli kako na opremljenost savremenijom komunikaciono-tehničkom opremom, tako i kapaciteti prelaza istovremeno u više linija. Pored toga značajna pažnja će se posvetiti i izgadnji pratećih sadržaja, kojima je do sada bila posvećena nedovoljno prostora. Istovremeno misli se i na putne i na železničke granične prelaze.

162

Preostala dva do tri prelaza treba da zadovolje minimum, uglavnom za potrebe malograničnog prometa, ali i tu će se pažnja posvetiti odgovarajućim pratećim sadržajima. Ako se sagladaju dugoročne potrebe, tada treba imati u vidu potrebu otvaranja novih graničnih prelaza, koji će biti u funkciji frekventnijeg prometa koji se može očekivati u vreme kada granica izgubi na značaju sa aspekta carinjenja robe i kontrole putnika (slično sadašnjoj granici između Slovenije i Italije ili Mađarske i Austrije). U tom periodu još 3 do 4 granična prelaza treba da se otvore između manjih naselja u cilju podsticaja prekograničnoj saradnji.

3. Industrijski parkovi, inkubatori, tehnološki centri

Subotica raspolaže slobodnom zonom, ali obzirom da je lokacija svedena na 1,5 hektara, što je nedovoljno za njen intenzivniji razvoj, potrebno joj je odrediti dodatnu lokaciju, kroz osnivanje novih delova slobodne zone. Obzirom na pogodnosti koje se i u narednom periodu očekuju, to je ujedno i lokacija na kojoj se može očekivati značajnije ulaganje stranog kapitala i podizanje novih proizvodnih kapaciteta. Budućnost slobodne zone Subotica zagarantovana je sve dok se Srbija ne uključi u carinski sistem Evropske unije, kada će postati upitan njen dalji rad, ali u tom trenutku može to područje da preraste u industrijski park. Kada je reč o poslovnim inkubatorima u planu razvoja Vojvodine i Subotice poslovni inkubator označen je kao jedan od prioriteta, i u tom smislu se očekuje u narednih godinu dana uspostavljanje prvog poslovnog inkubatora u Subotici. Koncepti su već načinjeni, a priprema se i studija o izvodivosti, odnosno biznis plan za poslovni inkubator.

U pogledu industrijskih parkova u planu je da se na potezu između Subotice i Palića formira industrijski park, najverovatnije na lokaciji bivše kasarne 2 i prostora između kasarne 2 i kasarne 1, uz međunarodni put koji povezuje Suboticu sa Horgošom i državnom granicom Srbije i Mađarske. Navedeni park će subotička opština preuzeti od Vojske po okončanju pregovora koji su u toku i urediće je na način da obezbedi potrebnu infrastrukturu za industrijske pogone, kako bi investitori imali pripremljenu lokaciju za izgradnju svojih kapaciteta. Konkurentske prednosti privrede Subotice i dalje su zasnovane na kvalitetu poljoprivrednih proizvoda, tradiciji i iskustvu u elektro-metalnom kompleksu i resursima na kojima se može zasnovati razvoj turizma. Pri tome, na temelju kvaliteta poljoprivrednih proizvoda i raspoloživih resursa u oblasti prehrambene industrije, moguće je tu prednost pretočiti u brendirane proizvode te industrije, u prvom redu one u oblasti proizvodnje pića, kako alkoholnih, tako i bezalkoholnih, potom prerađevine industrije mleka, proizvoda od žitarica, konditorske industrije i prerađevina od voća i povrća.

Elektrometalni kompleks Subotice raspolaže tradicijom u proizvodnji električnih mašina, vagona i signalizacionih uređaja, a postoje resursi na kojima je moguće zasnovati proizvodnju u oblasti elektronike. Kroz privatizaciju i internacionalizaciju postojećih preduzeća, odnosno pogona moguće je staviti u funkciju te resurse i kombinovati ih sa novim tehnologijama koje će se doneti u region. Napokon ne samo jezero Palić, nego i ostali resursi u samom gradu i ruralnim područjima oko Subotice temelj su na kome se ponovo može vratiti turizam kao jedna od ključnih razvojnih sektora Subotice. Tu su prisutni ne samo statički faktori, kao jezero, hotelski smeštaj, restorani, nego i iskusni radnici u turizmu, kojima je potrebna dodatno inoviranje znanja i pre svega sposoban menadžment.

163

Pored ova tri sektora, u određenim podsektorima tekstilne, hemijske, industrije prerade kože i proizvodnje ambalaže postoje takođe odgovarajući resursi i zavisno od pokazanog interesa potencijalnih investitora, postoje uslovi da se navedeni podsektori pojave kao nosioci razvoja ovog regiona.

4. Logistika u funkciji razvoja turizma

Pojedini elementi logistike u funkciji su razvoja turizma, kao što su na primer saobraćajnice/prevoz, komunikacije, vodosnabdevanje i kanalizacija, uključujući prečišćavanje vode i rešavanje problema smeća, smeštajni kapaciteti i drugi. Svi navedeni faktori mogu pospeštiti ili onemogućiti razvoj turizma. U tom smislu bez odgovarajućeg kvaliteta saobraćajnica i sredstva prevoza ne može se računati na razvoj određenih vidova turizma. Tako se ne može očekivati veći dolazak poslovnih ljudi i kongresni turizam bez odgovarajuće dobre komunikacije sa međunarodnim aerodromom.

Isto tako bez brze železnice ili autoputa na nivou standarda u zemljama Evropske unije, nije moguće očekivati porast broja poseta turista. Duže zadržavanje i ponovni dolazak turista koji su posetili Suboticu ne može se očekivati ako na odgovarajući način nije rešeno vodosnabdevanje i kanalizacija, ili regionalne i lokalne deponije na odgovarajući način ne eleminišu smeće iz naselja. Isto tako, ako ne postoje kvalitetne digitalne telefonske linije, odgovarajući kvalitet mobilne telefonije i kvalitetan i brzi internet u svim ključnim kapacitetima u turizmu (hotelski i privatni smeštaj), ne može se očekivati da će se turisti koji jednom dođu ponovo vratiti i da će se širiti odgovarajući imidž o turističkim kapacitetima Subotice i njihovom kvalitetu. Sve su to dakle faktori, bez kojih intenzivniji razvoj turizma u regionu nema realne šanse.

5. Trgovina

Razvoj trgovine u Subotici ubuduće će otklanjati od malih trgovinskih radnji , koje su bile dominatne zadnjih dvadesetak godina, prema nekoliko velikih trgovinskih sistema za prodaju robe na veliko i malo, koji će sa određenim brojem megamarketa i supermarketa pokriti tržište Subotice. Pri tome, u centru grada ostaće uglavnom neke specijalizovane prodavnice, koje će zadovoljavati specifične tržišne niše. Ono u šta će se najviše ulagati u narednom periodu jeste infrastruktura za megamarkete i supermarkete, koji će se graditi pretežno na obodima grada. Koncept je da uz domaće sisteme megamarketa u region uđu i strani lanci trgovina, i da se uspostavi određena konkurencija koja će doprineti smanjenju cena i poboljšanju kvaliteta robe i usluga trgovine.

6. Transport i špedicija

U narednom periodu od 5 do 10 godina može se očekivati da sa aspekta logistike, a posebno transporta i špedicije pogranična područja Mađarske i Srbije (Segedin - Subotica), zadrže svoj značaj. Pri tome, može se očekivati značajno izmeštanje kapaciteta skladištenja robe na stranu Srbije, zbog jednostavnijih procedura i jeftinijih usluga. To će predstavljati podsticaj daljem razvoju ovih delatnosti u Subotici i okolini.

Imajući, međutim, u vidu usitnjenost lokalne ponude navedenih usluga, može se

očekivati da će u tome i dalje dominirati organizacije registrovane u Beogradu i drugim većim centrima, a da će manji deo tog „kolača” da završi u samoj Subotici. Tu će se odvijati uglavnom obavljanje tehničkih poslova vezanih za prelazak robe preko granice u

164

meri u kojoj će navedeni poslovi biti još potrebni, kao i usluge istovara, utovara i pretovara robe. Ako se posmatra na duži period, navedene usluge će gubiti na značaju zbog integracije Srbije i Crne gore u Evropsku uniju, što ne znači da će u potpunosti prestati, ali u svakom slučaju, njihovo učešće u GDP-ju će protekom vremena i napredovanjem procesa pridruživanja Evropskoj uniji da se smanjuje. U smislu određene politike, definisani su sledeći prioriteti:

1. Vodovod i kanalizacija a. Završetak prve faze proširenja prečistača na Paliću do 2009 b. Izgradnja prečistača u Bajmoku c. Proširenje magistralne i sek. kanalizacione mreže u gradu i naseljima d. Sanacija postojećih i izgradnja novih kolektora e. Proširenje magistralne i sekundarne vodovodne mreže f. Izgradnja fabrika vode na svim vodozahvatima koji ih nemaju g. Izrada strategije regionalizacije sistema vodosnabdevanja h. Uvođenje kondicionirane pitke vode na disperzivnim objektima vodosnabdevanja

2. Gas

a. Gasifikacija svih okolnih naselja b. Priključivanje još 5000 korisnika na gasnu mrežu

3. Toplana

a. izgradnja vrelovodnih priključaka b. rekonstrukcija magistralnih vodova

4. Parking

a. Uvođenje novog sistema naplate parkinga i nove org. parkinga u gradu b. Izrada idejnog projekta za javnu garažu i odpočinjanje realizacije c. Izgradnja i opremanje teretnog terminala

5. Čistoća

a. Izrada strategije upravljanja čvrstim otpadom b. Odpočinjanje izgradnje regionalne deponije za čvrsti otpad c. Zatvaranje i rekultivacija postojeće deponije u Subotici d. Suzbijanje i čišćenje divljih deponija

6. Zelenilo

a. 6.1. Sadnja vetrozaštitnih pojasa b. 6.2. Proširenje i sanacija parkova, drvoreda i zelenih površina

7. Ostali projekti

a. Završetak Sportskog komplesa zatvorenih bazena u Dudovoj šumi b. Rekostrukcija Narodnog pozorišta

Logistika

a. Proširenje slobodne zone i formiranje nekoliko podzona b. Granični prelazi Horgoš, Kelebija i Bajmok koji trebaju biti osavremenjeni i

potpomognuti pratećim sadržajima. c. Rekonstrukcija gradske i prigradske putne mreže, kao i završetak radova na

obiliznici oko Subotice

165

d. Formiranje najmanje četiri logistička centra na svim prilazima gradu e. Osavremenjavanje javnog transporta u gradu i prigratskim naseljima f. Osamrenjavanje saobraćajne infrastrukture na pravcu istok zapad (Pečuj, Osjek,

Subotica, Arad, Temišvar) g. Rekonstrukcija teretne željezničke stanice i izgradnja terminala za konbinovani

transport 5.5. TURIZAM

Ovaj sektor predstavlja realnu šansu za budući razvoj Subotičke regije. Ovakav utisak odaje veliki broj šansi identifikovanih od strane radne grupe za turizam, zajedno sa manjim brojem identifikovanih snaga: ovo znači da je turizam sektor koji mnogo obećava, ali je potrebno uložiti mnogo rada na tome da se navedene šanse transformišu u konkretne činjenice. Ovaj veliki izazov možda zahteva specifičnu studiju o izvodivosti za razvoj turizma u Subotici, usmerenu na tri različita cilja: 1. jasno identifikovanje ciljnih tržišta za turističku ponudu Subotice; 2. identifikovanje onih turističkih usluga (u smislu razonode i zabave) koje bi Subotica

trebalo da implementira, u skladu sa zahtevima ciljnog tržišta; 3. stvaranje marketinške i strategije promovisanja zasnovane na jedinstvenom i osobitom

imidžu Subotice, u odnosu na najbližeg konkurenta (naročito iz Mađarske).

Gore pomenuta studija o izvodivosti bi mogla bolje odrediti podsektorijalne prioritete i predloge politike, koji dolaze od radne grupe, a koji se fokusiraju na ove specifične podsektore turističkog razvoja: a. izletnički turizam, udružen sa seoskim i eko turizmom, uzimajući u obzir ekološke

resurse teritorije (prirodne parkove, seoski predeo…) i lokalnu kuhinju; b. kongresni turizam; c. turizam lova i ribolova; d. tranzitni turizam, uzimajući u obzir geo-strateški položaj Subotice; e. kulturni i istorijski turizam, uzimajući u obzir etničko, istorijsko i kulturno nasleđe

oblasti.

Navedeno se može postići samo pomoću pažljivo birane politike, koja se može, prema radnoj grupi za turizam, ilustrivati na sledeći način: 1) Implementacija generalne strategije na urbanistički plan i turistički razvoj Subotice: Ovo je očigledno prva stvar koja se mora uraditi, kako bi se dobila prava šansa za promovisanje turizma. Urbanistički plan, povezan sa generalnom turističkom strategijom, koja bi se mogla naći u operacionalnom programu, dva su osnovna alata za očuvanje kulturnih resursa (uključujući i spomenike) u gradu, za planiranje rasta hotelskog i privatnog smeštaja u zavisnosti od strategije turizma, planiranje neophodne saobraćajne infrastrukture, koja garantuje turističku dostupnost Subotice. Od veoma velike važnosti je da urbanistički plan i mere turističkog razvoja u okviru operacionalnog plana budu povezani, i oba dokumenta moraju da budu međusobno koherentni i da prate istu viziju: da

166

se Subotica transformiše u kulturni, istorijski i multietnički turistički centar, štiteći i podržavajući specifične socijalne, kulturne i istorijske resurse, i pružajući neophodnu pristupnu infrastrukturu. 2) Ojačati turizam zasnovan na kvalitetu. Ciljno tržište grada kao što je Subotica ne može biti zasnovano na masovnom turizmu. Izuzetnost kulture, istorijske i etničke raznolikosti, zajedno sa odličnim ekološkim resursima ne mogu održati veliki broj posetioca, koji bi mogli uništiti ovaj važni, ali krhki ekvilibrium. Subotica se mora fokusirati na malo tržište, zasnovano na malom broju pažljivo odabranih turista sa velikom kupovnom moći. a) Kako bi se privukli takvi turisti, od fundamentalnog značaja za turističku ponudu Subotice je da se tu nađu proizvodi i usluge koje zadovoljavaju visoke standarde kvaliteta, počevši od hotelskog smeštaja. Potreba za većim kvalitetom hotelskog smeštaja može se rešiti specifičnom teritorijalnom marketinškom politikom, kako bi se privukle multinacionalne hotelske kompanije visoke klase, ili pomoću javnih grantova, koji bi podržavali izgradnju novih hotelskih kapciteta sa loklanim kapitalom. b) Turizam zasnovan na kvalitetu takođe znači pružanje kvalitetnih usluga, počevši od prisustva lokalnih turističkih službenika, što je jedna vrsta aktivnosti koja nedostaje u Subotici, a koja bi mogla predstavljati dobru poslovnu šansu za start-up mladih ljudi bez posla, uz podršku lokalnih grantova i/ili uz tehničku pomoć u start-up fazi. c) Ovo takođe znači i investiranje u razonodu i zabavu van hotela, koja bi se najpreciznije mogla odrediti pomoću fizibiliti studije usmerene na potražnju ciljnih tržišta i turista. d) Konačno, visok kvalitet zahteva visoku specijalizaciju obučenog ljudskog kapitala. Programi obuke za određene profesije iz oblasti turizma, koji u Subotici ne postoje, trebalo bi da budu organizovani. 3) Izgraditi osobeni imidž turističke ponude Subotice i promovisati ga na ciljnim tržištima Neophodno je izgraditi marketinšku strategiju zasnovanu na osobenom imidžu Subotice, uz pomoć specijalista za marketing u turizmu, i identifikovati jasnu marketing i promotivnu strategiju. Uzimajući u obzir bogatstvo poljoprivrednog sektora, zajednička strategija promocije i marketinška kampanja bi trebalo da se napravi za turističku ponudu i lokalne poljoprivredne i prehrambenih proizvoda. Poslednji daju dodatnu vrednost lokalnoj turističkoj ponudi, posebno identifikovanim podsektorima seoskog i eko turizma, kao i kulturnog i istorijskog turizma. Zajednička kampanja bi takođe pomogla smanjenju troškova, uzimajući u obzir da je i radna grupa za poljoprivredu naglasila potrebu za marketinškom kampanjom lokalnih proizvoda. 4) Izgraditi neophodnu pristupnu infrastrukturu Kao što je jasno navedeno u dokumentu o viziji i ciljevima razvoja Subotice, neophodno je stvoriti integrisani saobraćajni sistem, povezan sa glavnom saobraćajnom infrastrukturom, kako bi se obezbedio lakši prilaz Subotici. 5.6. MARKETING LOKACIJE

Ova radne grupa, obzirom na svoj transverzalni odnos sa drugim grupama,

naglasila je SWOT elemente koji su, u velikom broju slučajeva, već naglašeni od strane drugih grupa. Ovde su navedeni oni elementi koji nisu bili identifikovani u okviru analize drugih radnih grupa, dok su izostavljeni elementi koji se i tamo javljaju.

167

OPŠTI MARKETING CILJEVI 1. Pozicioniranje Subotice kao generatora i centra održivog rasta i razvoja u regionu, 2. Pozicioniranje Subotice kao najatraktivnije lokacije za strane i domaće ulagače, 3. Potenciranje svih vrsta integracija (privrednih, turističkih, kulturnih, političkih,

socijalnih, i dr) u cilju stvaranja konkurentske prednosti u odnosu na druge gradove u regionu,

4. Stvaranje osećaja zajedništva i pripadnosti gradu koji podržava sve pozitivne energije inicirane od strane njegovih stanovnika.

PRIORITETI MARKETINGA LOKACIJE

Polazeći od SWOT analize ustanovljeno je da je marketing Subotice u gotovo svim sferama bio neadekvatan i nesistematizovan. Da bi se ovo prevazišlo potrebno je pokrenuti opsežnu akciju na kreiranju ualova za kontinuiran i celishodan marketing. Ove akcije trebaju biti vođene u sledećim prioritetima: 1. Kreiranje vizije i misije Opštine Subotica, kao svetionika koji vode ostvarivanju ciljeva u

svakoj pojedinačnoj grani, i kod svakog pojedinačnog člana društva; 2. Permanentno istraživanje tržišta u cilju anticipiranja (predviđanja) ponašanja

potencijalnih potrošača i investitora, a zatim i preduzimanje korektivnih akcija za pomeranje ka nižim ili višim ciljevima;

3. Potenciranje proizvoda i usluga u svakoj pojedinačnoj grani sa teritorije Opštine Subotica, za koje se pokaže:

• da su generatori održivog rasta i razvoja, • da imaju uticaja na pozitivan imidž Subotice, • da koriste visokokvalitetna znanja i savremene veštine (menadžerske,

informacione, tehnološke, i dr.), • da su inovacija na tržištu i samim tim za korak ispred konkurencije, • da permanentno, iz godine u godinu, generišu visoke profite;

4. Izgradnja prepoznatljivog i atraktivnog imidža Subotice koji će ga nedvosmosleno diferencirati od drugih sličnih gradova u regionu. Neophodno je da budući imidž Subotice obuhvati sledeće osnovne komponente:

• atraktivan i moderan vizuelni identitet, • multikulturalnost i toleranciju kao nosioce najviših društvenih vrednosti, • bogatu kulturnu i privrednu istoriju grada kao njen ponos, i kao inspiraciju za

ostvarenje zacrtanih ciljeva. 5. Promocija lokacije generalno u svim sferama u zemlji i inostranstvu.

• Nastupi na sajmovima, izložbama i konferencijama • Promocija kulturnih manifestacija koje postoje u gradu • Kreiranje imidža dinamičnog grada

6. Izrada Marketinške strategije za promociju investicija u Subotici. • Formiranje organizacione jedinice unutar opštinske strukture ili nezavisnog tela

formiranog od strane opštine koje bi se bavilo promocijom investicija. Ovo telo možemo nazvati Agencija za promociju investicija (API)

• Određivanje vidljive prednosti lokacije putem standardizovanog poređenja sa konkurencijom u sektorima proizvodnje, usluga i turizma (benchmarking)

• Određivanje potencijala tradicionalnih i novih aktivnosti u svakom sektoru, kroz kombinaciju analitičkih okvira, fokusnih grupa, istraživanja, itd.

• Određivanje potencijalnog investitora za svaku identifikovanu aktivnost visokog prioriteta kroz kombinaciju analitičkih okvira, fokusnih grupa, istraživanja, itd.

168

• Kreiranje akcionog plana koji rukovodiocima pruža smernice za stvarivanje definisane grupe ciljeva, međusobno vezanih izvorima resursa

7. Kontinuirano praćenje aktivnosti na marketingu lokacije uz stalne inovacije i

unapređenje marketinga. Potrebno je naglasiti da svi prioriteti imaju velik značaj, ali da je prvi među jednakima priritet 6, odnosno da bez privlačenja investicija stranih ili domaćih nema ubrzanog razvoja lokacije.

REFERENTNI USLOVI ZA MARKETINŠKU STRATEGIJU ZA PROMOCIJU INVESTICIJA U SUBOTICI

CILJ:

Razvoj marketinškog plana za opštinu, kako bi pokrenula aktivnu promociju kod investitora u sektorima i aktivnostima koje imaju dobar potencijal na lokaciji. AKTIVNOSTI:

Organizovanje tima viših eksperata koji treba da pokrenu različite istraživačke aktivnosti na lokaciji i u inostranstvu. Cilj ovih aktivnosti je kreiranje aktivnog marketinškog programa opštine, kako bi se privukle unutrašnje investicije na lokaciju. Aktivnosti uključuju sledeće:

1. Formiranje organizacione jedinice unutar opštinske strukture ili nezavisnog tela formiranog od strane opštine koje bi se bavilo promocijom investicija. Ovo telo možemo nazvati Agencija za promociju investicija (API)

2. Određivanje vidljive prednosti lokacije putem standardizovanog poređenja sa konkurencijom u sektorima proizvodnje, usluga i turizma (benchmarking)

3. Određivanje potencijala tradicionalnih i novih aktivnosti u svakom sektoru, kroz kombinaciju analitičkih okvira, fokusnih grupa, istraživanja, itd.

4. Određivanje potencijalnog investitora za svaku identifikovanu aktivnost visokog prioriteta kroz kombinaciju analitičkih okvira, fokusnih grupa, istraživanja, itd.

5. Kreiranje akcionog plana koji rukovodiocima pruža smernice za stvarivanje definisane grupe ciljeva, međusobno vezanih izvorima resursa

REZULTATI: Akrivnost trebaju da obezbede sledeće imformacije: • Sveukupne prednosti lokacije u odnosu na konkurenciju • Specifične prednosti lokacije u smislu tipa privrede • Tipove privrede na koje se treba fokusirati, rangirane po potencijalu • Glavne grupe investitora i tržišta na koje se treba fokusirati • Preliminarnu listu kompanija koje treba kontaktirati na svakom prioritetnom tržištu • Specifične ciljeve koje treba ostvariti u svakom od tipova privrede • Alate, resurse, budžet i vremenski okvir, neophodne za ostvarivanje ciljeva TIM I OBIM AKTIVNOSTI: U timu treba da budu projekt menadžer, funkcionalni specijalista, kao i tim privrednih istraživača. Očekuje se da kombinovani nivoi akcije traju između 100 i 150 dana.

169

KREIRANJE PROMOTIVNE KAMPANJE (MARKETING I PR) U SARADNJI SA MARKETINŠKOM AGENCIJOM:

Iskustvo je pokazalo da promotivna kampanja treba da se poveri agenciji koja bi u

saradnji sa opštinskim timom producirala i vodila kampanju u skladu sa unapred definisanim aktivnostima. Prilikom odabira agencije potrebno je voditi jasnu i precizno definisanu tendersku proceduru. KREIRANJE KRATKE LISTE REKLAMNIH / PR FIRMI

Na sledećoj stranici: Dato je sedam uputstava za vrednovanje reklamnih /PR firmi u nameri da se odredi nekoliko vrhunskih kandidata. Uključeni su delovi uslova, proučene sposobnosti osoblja, verifikacija međunarodnih mreža i način strukturiranja evaluacije.

170

PARTNERSTVO U MARKETINGU

Za uspešno sprovođenje strategije potrebno je koristiti što širu mrežu partnera sa različitih nivoa lokalnog, regionalnog, pokrainskog, republičkog i međunarodnog.

Uzorak u sledećoj tabeli ilustruje raspon potencijalnih partnerstava koje opština može uspostaviti u marketinške svrhe, kao i tipove potencijalnih partnera za svaku funkcionalnu oblast marketinga9.

9 Izvor: Multilateral Investment Guarantee Agency (MIGA), World Bank Group

171

PARTNERSTVO U RAZVOJU PROIZVODA

Uzorak u sledećoj tabeli ilustruje raspon potencijalnih partnerstava koje PPI može uspostaviti kako bi poboljšala razvoj proizvoda, kao i tipove potencijalnih partnera u određenim oblastima. Razvojne oblasti su: industrijske lokacije, transportna infrastruktura, obučenost radne snage, obrazovni sistem, itd.

172

PARTNERSTVA U USLUGAMA KLIJENTU

Uzorak u sledećoj tabeli ilustruje raspon potencijalnih partnerstava koje PPI može uspostaviti kako bi unapredila kvalitet usluga klijentu. Oblasti koje treba razvijati, kao što su statistika radne snage, podaci o tržištu i spajanje investitora, spojeni su sa tipovima potencijalnih partnera u svakoj oblasti.

173

5.7. INOVACIJE Slede neki predlozi radne grupe: 1) Realizovanje adekvatne organizacione jedinice u okviru Inkubatora, koja bi se mogla ustanoviti kao neprofitna organizacija sa bazom podataka o inovacijama, promocijama, transferu znanja i tehnologije, pozicioniranju i zaštiti novog proizvoda... Bez obzira na činjenicu da se ovde radi o regionalnoj koncepciji, ovaj center bi u početku mogao funkcionisati na nivou opštine. 2) Kao deo edukacije za kreativnost, trebalo bi jednom godišnje organizovati takmičenje u kreativnosti za decu predškolskog i školskog uzrasta. Za srednjoškolce bi trebalo organizovati Olimpijadu Kreativnosti. Za studente bi trebalo organizovati drugačije takmičenje: Mladi Naučnik – Inovator. Klubovi za razne vrste tehnologije bi trebalo da budu organizovani za decu u prvom razredu. 3) Podrška potencijalu Subotičkog Univerziteta: Subotički Univerzitet bi trebalo da ima smerove koji će biti osnova za razvijanje špic tehnologija, kako bi velike kompanije instalirale deo svog istraživačkog potencijala u Subotici. Obzirom na to da je turizam jedan od prioritetnih sektora, Fakultet za turizam bi trebalo osnovati na Paliću. 4) Inovativni projekti vezani za vodosnabdevanje: Koristeći određene tehnologije i hidrološka rešenja, atmosferske vode bi trebalo uzeti pod kontrolu i iskoristiti za poboljšanje klime, turizma, sporta i poljoprivrede. Koristeći adekvatne instrumente gradske politike, trebalo bi zahtevati upotrebu tehničke vode , kao i recikliranje. 5) Podrška sportskim aktivnostima u Subotici: sportski klub u evropslom rangu takmičenja i staza za Formulu 1 su nešto što bi trebalo realizovati. Predlozi Prioriteta radne grupe za Kvantitativne podatke

Smanjenje negativnog prirodnog priraštaja merama u okviru nadležnosti lokalne zajednice:

1. kroz populacionu edukaciju uticati na sniženje psihološke cene roditeljstva i

prihvatanje saznanja o značaju reproduktivnog procesa 2. smanjenje troškova roditeljstva 3. izgradnja infrastrukturnih objekata i usklađivanje njihovog radnog vremena radi

usklađivanja rada i roditeljstva

174

5.8. INTERSEKTORSKI PRIORITETI I MERE Intersektorski: • Stimulisanje povezivanja industrijskih sektora, kao i poljoprivrede i usluga

- podrška projektima koji povezuju sektore industrije sa poljoprivredom ili uslugama,

- stvaranje fonda za kofinansiranje stvarnja klastera i asocijacija po lancu reproceline – value chain

- Transverzalne teme i prioriteti operativnih mera Navode se neki prioriteti, izvedeni iz sektorijalnih analiza i iz generalne SWOT analize. Svaki od njih bi mogao biti baza specifične operativne mere programa. Lokalni činioci će sa navedene liste izabrati finansijski moguće i održive akcije;

1) Realizacija jedinstvene, integrisane marketing i promotivne strategije za industriju, poljoprivredu, turizam. Kao na primer, jedna od operativnih mera bi mogla da bude finansiranje realizacije jedinstvene marketing i promotivne strategije Subotice, zasnovano na sledećim koracima: a. stvaranje jedinstvenog i osobenog imidža teritorije, koji bi se mogao predstaviti

turistima, stranim investitorima, nacionalnim i internacionalnim institucijama – ovaj imidž bi trebalo da nastane iz precizne socio-ekonomske studije Subotice i drugih susednih teritorija, usmerene na identifikaciju specifičnosti Subotice u odnosu na druge oblasti, delimično zasnovanoj na desk analizi, a delimično na field analizi;

b. ispitivanje tržišta za poljoprivredne i turističke proizvode koje Subotica nudi, usmereno na identifikaciju i kvantifikaciju ciljnih tržišta za lokalnu poljoprivrednu i turističku ponudu;

c. izgradnja promotivne strategije i marketinške kampanje na ciljnim tržištima; d. identifikacija top prioriteta za javne investicije na strani ponude, usmerena na

poboljšanje teritorijalne poljoprivredne i turističke ponude, prema karakteristikama potražnje;

e. lansiranje lokalne marketing strategije, usmerene na privlačenje investicija u industrijski sektor (počevši od industrijskih klastera, koji su aktivni u zapadnoj Evropi i u tradicionalnim sektorima subotičke privrede, a koji su voljni da izmeste svoju proizvodnju u istočnu Evropu ili Balkan), i na strane investicije u turistički smeštaj visokog kvaliteta u smislu internacionalnih hotela;

2) Realizacija logističkog centra u Subotici – studija o izvodivosti bi u tom smislu mogla biti finansirana kao mera operativnog programa; 3) Realizovanje osnovne transportne i društvene infrastrukture: poboljšanje putne veze sa autoputem Beograd – Budimpešta, koje će finansirati centralna vlada, EU, BERS, BEI, privatne banke; u kontekstu realizacije evropskih koridora, izgradnja zaobilaznice, realizacija sportske infrastrukture, realizacija inovativne vredne infrastrukture; 4) Visoko školstvo: stvaranje Fakulteta za turizam, javni grantovi za udružene R&Dprojekte univerziteta i preduzeća; 5) Obuka u sledećim oblastima:

175

- obučavanje lokalnih preduzetnika industrijskih malih i srednjih preduzeća u oblasti finansija, ljudskih resursa, administrativnog menadžmenta, menadžmenta ukupnog kvaliteta, unutrašnje kontrole i strateškog planiranja i kontrole;

- stručna obuka, u istim poljima koja su gore navedena, usmerena na mlade diplomce Subotičkih fakulteta. Ova akcija bi mogla biti ispraćena javnim finansijskim grantovima vezanim za cene dnevnice za lokalna MSP koja su voljna da uvedu te mlade diplomce u organizaciju firme;

- stručna obuka mladih diplomaca usmerena na stvaranje profesionalaca komercijalista, koji bi radili na stranim tržištima, a za lokalne industrijske i poljoprivredne firme (program stručne obuke bi se mogao koncentrisati na strane jezike, međunarodno pravo, međunarodnu privredu, socijalnu i ekonomsku analizu glavnih stranih tržišta...). Kao i ranije, javni grantovi troškova rada bi mogli biti dati onim lokalnim firmama koje su voljne da regrutuju mlade profesionalce koji su prođu kroz program stručne obuke.

6) Akcije tehničke podrške: - Javni grantovi bi se mogli dati lokalnim poljoprivrednim i industrijskim preduzećima

kako bi kontaktirala internacionalne konsultante, koji bi preduzetnicima pružili pomoć u sledećim oblastima:

a. uvođenje sistema menadžmenta ukupnog kvaliteta; b. uvođenje specifičnog ili teritorijalnog certifikata (za poljoprivredu); c. uvođenje inovacija tehnološkog procesa proizvodnje ili proizvoda i tehnološki

check-up firme; d. tehnološka, ekonomska i finansijska pomoć start-up-ovima, ili spin-off-ovima koji su

u start-up fazi; - Program specifične tehničke pomoći izgrađen za određen, selektovani broj

industrijskih i poljoprivrednih MSP, koja imaju potencijal da izvoze svoje proizvode na strana tržišta. MSP korisnike selektovati kroz javni tender, zasnovan na indikatorima koji pokazuju izvozni kapacitet/potencijal kandidata. Tehnička pomoć zasnovana na sledećim akcijama:

- kursevi obuke i seminari na temu političkih, ekonomskih, socijalnih i pravnih

karakteristika stranih tržišta: - javna finansijska pomoć za učešće na internacionalnim sajmovima i dešavanjima; - javna finansijska podrška internacionalizaciji troškova akcija koje bi MSP trebalo da

plate (npr. stvaranje komercijalne strukture u inostranstvu, marketinške kampanje na stranim tržištima).

7) Stvaranje javne baze podataka, na specifičnom internet sajtu, o lokalnim firmama u svim sektorima, koje traže moguće produktivnu, R&D, saradnju sa drugim lokalnim ili stranim firmama. Baza podataka bi trebalo da sadrži glavne produktivne, finansijske, ekonomske karakteristike firme, njihovu adresu i reference i opis kakva saradnja se predlaže/nudi; 8) Stvaranje promotivnih internet portala, koji predstavljaju i promovišu karaktereistične i kvalitetne lokalne poljoprivredne proizvode, turističke atrakcije, i firme koje obavljaju delatnost u ovim sektorima; 9) Stvaranje javne B2B i B2C internet platforme, koja bi bila besplatno dostupna svim firmama koje su voljne da koriste ovu vrstu komercijalnog kanala (vrsta globalne virtuelne

176

prodavnice, stvorene i održavane od strane javih autoriteta); 10) Lansiranje takmičenja u kreativnosti, sa novčenom nagradom za mlade učenike osnovnih i srednjih škola, koja bi nadzirao stručni komitet, sastavljen od naučnika i stručnjaka za tehnologiju. Slično takmičenje bi trebalo organizovati za mlade istraživače u okviru univerziteta, istraživačkih centara i firmi (sa starosnim ograničenjem 25-30 godina), sa većom nagradom za najbolje i ekonomski profitabilnije industrijski-prenosive inovativne ideje. U ovom slučaju, stručni komitet bi trebalo da bude intergrisan sa ekonomistima (naročito ekonomistima koji deluju u oblasti inovacija); 11) Organizovanje specifičnih, godišnjih ciklusa seminara, od kojih bi svaki bio posvećen samo jednom produktivnom sektoru lokalne privrede, gde bi internacionalni stručnjaci za sektorijalnu tehnologiju mogli informisati lokalne firme o tehnološkim i naučnim dostignućima u tom sektoru; 12) Javni grantovi koji bi delimično pokrivali administrativne troškove koje pojedinci ili MSP treba da plate kako bi stekli patent koji štiti intelektualna prava za tehnološke inovacije ili rezultate istraživanja u industriji; Jedan od predloga radnih grupa je stvaranje inkubatora za MSP. 13) Specifični grantovi ili javna pomoć za promovisanje saradnje ili udruživanja između firmi (horizontalna saradnja između firmi koje vrše delatnost u okviru istog sektora, vertikalna saradnja između firmi koje vrše delatnost u okviru istog lanca repro-celine). Javni grantovi mogu se dati za konzorcijume MSP, ili MSP grupa, koji bi predstavljali jedinstveni lanac repro-celine ili sektor, za zajedničke projekte R&D, internacionalizaciju, pribavljanje specifičnih usluga konsaltinga, itd.

177

6. Projekti

Kada je reč o predlogu projekata, oni se mogu svesti na sledeće osnovne predloge:

1. Strategija razvoja logistike u Subotici, 2. Operativni program razvoja turizma u Subotici 3. Izrada operativnog programa privlačenja investicija u Suboticu 4. Uspostavljanje regionalne razvojne agencije i izrada strategije i operativnog

programa socio-ekonomskog razvoja regije sa centrom u Subotici, 5. Podrška povezivanju i stvaranju klastera malih preduzeća, 6. Kreativna kuća- inovativna edukacija najmlađih 7. Izrada studije o izvodivosti formiranja industrijskog parka, sa slobodnom zonom i

tehnološkim centrom, 8. Kofinansiranje obuke i pružanja konsalting usluga preduzetnicima i malim

preduzećima

178

7. ZAKLJUČAK

Zaključak se može svesti na ponovljenu potrebu privrede Subotice za internacionalizacijom, dovođenjem stranih investitora i marketingom lokacije. Osnovni napori treba da se usmere ka realizaciji mera u okvirima definisanih prioriteta i ciljeva, te izradi operativnog programa, koji će konkretnije definisati sredstva, nosioce, rokove i odgovornost za realizaciju strategije. Prilikom realizacije valja nastaviti sa daljim građenjem kulture saradnje i povezivanja radi što boljih učinaka i rezultata i angažovanju što većih i kvalitetnijih humanih i drugih resursa u razvoju naše sredine. Ujedno prvi pilot projekti koji se navode u samoj strategiji povešće Suboticu ka njenoj realizaciji, u funkciji ekonomskog i ukupnog razvoja ove sredine.

179

PRILOZI • Materijal kvantitativne radne grupe

• Izveštaji kvalitativnih radnih grupa

• Izveštaj R. Achilli