Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych ......programie nauczania dla zawodu technik obsługi turystycznej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ

Małgorzata Małek

Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych Polski 341[05].Z2.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy Radom 2006


1

Recenzenci: mgr Janina Rudzińska mgr Włodzimierz Banasik Opracowanie redakcyjne: mgr Małgorzata Małek Konsultacja: mgr inż.Piotr Ziembicki Korekta: Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[05].Z2.03 „Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych Polski” zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik obsługi turystycznej.

Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2006


2

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 3 2. Wymagania wstępne 5 3. Cele kształcenia 6 4. Materiał nauczania 7

4.1. Style w architekturze 7 4.1.1. Materiał nauczania 7 4.1.2. Pytania sprawdzające 16 4.1.3. Ćwiczenia 17 4.1.4. Sprawdzian postępów 19

4.2. Walory antropogeniczne Polski 20 4.2.1. Materiał nauczania 20 4.2.2. Pytania sprawdzające 34 4.2.3. Ćwiczenia 35 4.2.4. Sprawdzian postępów 37

4.3. Charakterystyka wybranych szlaków turystycznych w Polsce 38 4.3.1. Materiał nauczania 38 4.3.2. Pytania sprawdzające 43 4.3.3. Ćwiczenia 43 4.3.4. Sprawdzian postępów 45

4.4. Centra turystyczne Polski i ich atrakcje 46 4.4.1. Materiał nauczania 46 4.4.2. Pytania sprawdzające 49 4.4.3. Ćwiczenia 49 4.4.4. Sprawdzian postępów 51

5. Sprawdzian osiągnięć 52 6. Literatura 56


3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w opanowaniu wiedzy o antropogenicznych walorach turystycznych Polski, co stanowi podstawę do przygotowania ofert turystycznych spełniających oczekiwania różnych klientów. Jednocześnie, wykonując ćwiczenia zawarte w poradniku opanujesz umiejętności prezentowania tego typu walorów.

Poradnik ten zawiera: 1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych umiejętności i wiedzy, które powinieneś

mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji tej jednostki modułowej. 2. Wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem. 3. Materiał nauczania (rozdział 4) umożliwi Ci samodzielne przygotowanie się do wykonania

ćwiczeń i zaliczenia sprawdzianów. 4. Pytania sprawdzające wiedzę potrzebną do wykonania ćwiczeń. Możesz się z nimi zapoznać

przed przystąpieniem do rozdziału ”Materiały nauczania”, wówczas poznasz wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści, odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń.

5. Ćwiczenia, które zawierają: wykaz materiałów i środków dydaktycznych potrzebnych do ich realizacji. Ćwiczenia umożliwią Ci nabycie umiejętności praktycznych.

6. Sprawdzian postępów – wykonując sprawdzian powinieneś odpowiedzieć na pytanie „tak” lub „nie”. Odpowiedzi „nie” wskazują na luki w Twojej wiedzy, informują Cię również, jakich treści jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do wiadomości, które nie są dostatecznie opanowane.

7. Sprawdzian osiągnięć wraz z przykładowym zestawem zadań. Wykorzystaj do poszerzenia wiedzy wskazaną literaturę oraz inne źródła informacji. Podczas zajęć zwróć szczególną uwagę na: dobór walorów antropogenicznych, umiejętność

ich rozpoznawania i prezentowania, ze szczególnym uwzględnieniem zabytków architektury oraz ośrodków twórczości ludowej i etnograficznej. Są to zagadnienia, z którymi będziesz się najczęściej stykał w swojej pracy.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela o wyjaśnienie i ewentualne sprawdzenie, czy dobrze wykonujesz daną czynność. Jednostka modułowa: „Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych Polski”, której treści teraz poznasz, jest jednym z modułów koniecznych do zapoznania się z walorami kulturowymi Polski.

Poznanie przez Ciebie treści objętych tą jednostką modułową, będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży się ”Zestawem zadań testowych” zawierającym różnego rodzaju zadania. Znajdują się one w rozdziale 5, który zawiera też: instrukcję omawiającą tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu, przykładową kartę odpowiedzi, w której w przeznaczonych miejscach wpisz odpowiedzi na pytania. Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac.


4

Schemat układu jednostek modułowych w module

341[05].Z2 Walory i atrakcje turystyczne

341[05].Z2.01 Korzystanie z informacji turystycznej

341[05].Z2.02 Prezentowanie walorów turystycznych środowiska przyrodniczego Polski

341[05].Z2.05 Prezentowanie atrakcji

turystycznych w języku obcym

341[05].Z2.03 Prezentowanie antropogenicznych

walorów turystycznych Polski

341[05].Z2.04 Projektowanie tras wyjazdów

turystycznych


5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

− pozyskiwać informacje turystyczne z różnych źródeł, − korzystać z różnych źródeł informacji, − wykorzystywać techniki komputerowe do planowania tras turystycznych, − posługiwać się przewodnikami turystycznymi, katalogami, informatorami i wykorzystywać

je do planowania tras turystycznych, − definiować podstawowe terminy stosowane w geografii turystycznej i turystyce, − rozpoznawać znaki kartograficzne i topograficzne na mapach turystycznych, − czytać mapy topograficzne i turystyczne, − rozróżniać regiony fizyczno-geograficzne Polski, − rozpoznawać i prezentować walory turystyczne środowiska przyrodniczego Polski.


6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: − rozróżnić style w architekturze i sztuce, − scharakteryzować najbardziej atrakcyjne turystycznie zabytki architektury i budownictwa

w Polsce, − określić rodzaje muzeów oraz zbiorów artystycznych, − określić polskie regiony folklorystyczne, tradycje i zwyczaje, − scharakteryzować ośrodki twórczości ludowej, muzea etnograficzne i skanseny, − scharakteryzować ośrodki kultu religijnego, wymienić muzea i miejsca martyrologii, − wskazać historyczne obiekty architektury militarnej, − rozpoznać zabytki działalności gospodarczej człowieka, − scharakteryzować najważniejsze krajowe imprezy kulturalne, − scharakteryzować wybrane szlaki turystyczne prezentujące dorobek kulturowy Polski, − zaplanować trasy turystyczne z uwzględnieniem antropogenicznych walorów Polski, − scharakteryzować polskie centra turystyczne i określić ich atrakcje, − rozpoznać zabytki wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.


7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Style w architekturze 4.1.1. Materiał nauczania

Styl architektoniczny, to zespół cech charakterystycznych dla ukształtowania budowli

powstałych w danym okresie rozwoju architektury, w danym kręgu kulturowym i cywilizacyjnym oraz na danym obszarze.

Najstarszymi polskimi pamiątkami architektury tworzącego się społeczeństwa słowiańskiego między Odrą a Bugiem są Kopce Kraka i Wandy z przełomu VI i VII wieku, a także Wały Ślężańskie i Świętokrzyskie. Oprócz nich spotyka się na ziemiach polskich drewniane grody – pierwotne warowne zespoły osadnicze okolone wałami ziemnymi i palisadami, sytuowane w miejscach trudno dostępnych lub otoczone fosą. W IX –X wieku gród stanowi warowną siedzibę władców.

Zgodnie z systematyzacją przyjętą w historii sztuki – uwzględniając szczególnie architekturę, można wyróżnić:

Styl romański, poprzedzony stylem karolińskim (przedromańskim), występuje od X do połowy XIII wieku. Najpierw dostrzeżono w nim spuściznę starożytnego Rzymu, bo narodził się w części świata, która kiedyś była pod władzą Rzymu. Stąd też pochodzi nazwa stylu. Romanizm cechuje powaga i wytworność form, z zastosowaniem pięknych detali architektonicznych. Stawiano budowle świeckie, domy mieszkalne, siedziby panujących, czyli palatia oraz budowle sakralne – również o charakterze obronnym. Jako budulec służył kamień polny kładziony na zaprawę wapienną, bądź ciosany w kostki i bloki kamienne granit i piaskowiec (nieotynkowane) lub też stawiano dwa mury z przestrzenią wypełnioną gruzem.

Budowle sakralne powstają najpierw na planie koła – rotundy romańskie, później zaś jednonawowe, podłużne. W końcowej fazie romanizmu występują obiekty trójnawowe typu bazylikowego (nawy boczne są o połowę niższe od nawy głównej). Kościoły są orientowane, tzn. prezbiterium zwrócone jest na wschód i jest ono otoczone budowlami na planie półkola (absydami) przylegającymi do niego. Na fasadzie zachodniej budowli występują wieże (lub jedna wieża), gdzie znajdowały się empory – balkony wewnętrzne przeznaczone dla rodziny panującego, służące także ku obronie. Konstrukcja dachu zmienia się od pułapu drewnianego płaskiego i trójkątnego, poprzez sklepienie kolebkowe zwane też beczkowym, aż do sklepienia krzyżowego. Cały ciężar dachu opierał się na ścianach bocznych, stąd ich duża grubość. Okna były małe (strzelnicze), o charakterze obronnym.

Jako elementy zdobnicze były stosowane: − empora – galeryjka na fasadzie zachodniej lub nad nawą boczną, − nagrobki – proste, kamienne, figuralne, bez zachowania perspektywy – duchownych lub

panujących, − mensa – blok marmurowy lub z piaskowca, będący częścią ołtarza, gdzie w środkowej części

wydrążony był otwór na relikwie męczennika albo świętego, − lizeny – podłużne (od dachu do fundamentów) występy w murze, w miejscach bezpośrednio

narażonych na przemieszczanie łuków jarzmowych i przekątnych sklepień, − kolumny – niskie, cylindryczne, z głowicami w kształcie kostki, − filary – bogato profilowane, zwieńczone kapitelem, − biforia lub triforia – okna dwu- lub trzydzielne, podzielone kolumienkami,


8

− fryzy arkadowe – wyrzeźbione w kamieniu pasy poziome, biegnące u zwieńczenia murów i dachu, składające się z małych, połączonych ze sobą łuków,

− rozety – podzielone kolumienkami okrągłe okienka (wyglądem przypominające koło rowerowe ze szprychami),

− portale – ozdobne wejścia do kościoła, zwężające się ku środkowi uskokami (kolumny, filary), z łukami arkadowymi nad uskokiem wejścia (archiwolty), zdobione scenami religijnymi.

Cechami charakterystycznymi stylu romańskiego w architekturze były: − budowle złożone z prostych brył geometrycznych i założone na planie kwadratu, prostokąta

lub koła, − budowle (nawet te sakralne) na ogół o charakterze obronnym, − wejścia zdobione kamiennymi, łukowymi portalami, − okna małe i wąskie, podzielone na dwie lub trzy części, − materiał budowlany to kamień polny lub ciosany, − wystrój prosty i surowy.

W okresie trwania stylu romańskiego wystąpiło kilka etapów w budowie obiektów sakralnych. I tak: − rotundy – budowane na planie koła, − rotundy z absydami, − kościoły jednonawowe na planie prostokąta z wieżą na fasadzie zachodniej

i prezbiterium w postaci absydy lub prostokąta, − kościoły bazylikowe z transeptem lub bez transeptu, z jedną lub dwiema wieżami, − kościoły Cystersów.

Po przyjęciu przez Polskę chrześcijaństwa pojawiły się w naszym kraju dwa zakony: Benedyktyni (Łęczyca – 1000 r., Tyniec – 1044 r., Kruszwica – 1120 r., Wrocław – 1139 r.) oraz Cystersi (Sulejów – 1176 r., Lubiąż i Mogiła k. Krakowa – 1225 r.). Benedyktyni słynęli z przepisywania ksiąg, zaś Cystersi rozwinęli rolnictwo, sadownictwo i budownictwo (zakon inżynierów). Pobudowane przez nich klasztory i kościoły stanowią prawdziwą ozdobę architektoniczną miejscowości, w których się znajdują. Obiekty te składały się z kościoła, zabudowań mieszkalnych i gospodarczych. Powstał wtedy cały zespół architektoniczny z wirydarzem (dziedzińcem wewnętrznym z arkadami, salą zebrań i refektarzem). Surowa reguła klasztorna eliminuje z rozwiązań bryłowych wieże oraz wprowadza kaplice na miejsce absyd. Unika się także wszelkiego zdobnictwa tj. rzeźb i malowideł. Kościoły cysterskie są na ogół bazylikowe, trójnawowe z transeptem, o kwadratowym lub prostokątnym prezbiterium. Najciekawsze z nich to obiekty w Sulejowie-Podklasztorzu, Mogile-Nowej Hucie, Wąchocku i Jędrzejowie w kieleckim, Koprzywnicy, Henrykowie i Lubiążu na Dolnym Śląsku.

Do dziś zachowały się wybudowane w stylu romańskim niektóre obiekty sakralne. I tak:

− rotundy – Cieszyn, Strzelno, Grzegorzewice, Kraków (Wawel), − kościoły – Gniezno, Poznań, Płock, Wiślica, Trzemeszno, − opactwa i kolegiaty – Tum, Kruszwica, Opatów, Czerwińsk, Sulejów-Podklasztorze,

Tyniec, Wąchock.

O powstaniu stylu gotyckiego zadecydowały przemiany społeczne tego okresu. Zatriumfowała mianowicie filozofia św. Tomasza z Akwinu, który głosił ideę życia w pełni, w harmonii i w jasności. Dominowały dwie idee. Pierwsza – to zbliżenie się człowieka do Boga, połączenie się z Nim. Ważnym jest tu przykład św. Franciszka z Asyżu i powstawanie


9

zakonów żebraczych, opcja wyrzekania się bogactwa i życia w ubóstwie. Druga idea – to poświęcenie się walce za chrześcijaństwo (rycerz walczący z poganami), wasal wierny swemu panu – Bogu, królowi, księciu panującemu. Cała ta ideologia znalazła głębokie odbicie w architekturze i sztuce zdobniczej tego okresu.

Gotyk w architekturze powstał we Francji w XII wieku i trwał do XV wieku. Budowle gotyckie charakteryzują się przewagą elementów pionowych (strzelistość) nad poziomymi oraz techniką udoskonalenia sklepień.

Podstawowym materiałem budowlanym jest cegła nieotynkowana. Architektura gotycka stosuje łuk ostry powstały z przecięcia dwóch odcinków łuku pełnego. Dachy kościołów gotyckich oraz budowli świeckich są wysokie, strome i kryte czerwoną dachówką, bądź drewnianym gontem. Taki dach to ogromny ciężar, trzeba więc było wzmocnić miejsca, na których się opierał. W ten sposób powstały przypory ceglane (skarpy) przy ścianach. Cały ciężar dachu opierał się na filarach bądź kolumnach oraz żebrach, które siatką pokrywają całe sklepienie.

Wyróżniamy sklepienia m.in. krzyżowo-żebrowe i gwiaździste (siatka żeber w kształcie gwiazdy), palmowe (filary w kształcie palmy podpierają sklepienie) oraz kryształowe (wgłębienia szeregu małych pól, przez co powitają światłocienie). Stosowano też łuki przyporowe, które przenosiły ciężar dachu nad nawą główną na nawy boczne. Stawiano budowle typu bazylikowego (różne wysokości nawy głównej i bocznych) oraz halowego (wysokość wszystkich naw równa). Jako elementy zdobnicze stosowano: − witraże – oprawiane w ołów kolorowe mozaiki ze szkła, − cegły – o różnej kolorystyce, − wypusty ceglane czyli tzw. sterczyny wraz z ozdobnymi elementami użytkowymi, np.

rynny w postaci smoków czy zwierząt (rzygacze), − portale ceglane rzeźbione, a nad nimi okna (róże czyli rozety), − maswerki – motywy dekoracyjne, składające się z elementów geometrycznych, wykonane

w kamieniu lub cegle jako ażurowe uzupełnienie partii okien lub balustrad, − krenelarze – zwieńczenie blankami w kształcie prostokątnych sterczyn z prześwitami, − machikuły – obronne balkony, wysunięte przed lico muru, − wieże ozdobne – szczególnie w kościołach, − ambity – czyli obejścia poza głównym ołtarzem powstałe z przedłużenia naw bocznych

wokół prezbiterium, − polichromie – barwną malaturę, rzeźbę oraz freski (malowane na mokrym tynku). Do charakterystycznych budowli gotyku należą też domy mieszczańskie oraz obronne zamki rycerskie i królewskie. Miasta miały charakter obronny. Otaczano je murami z basztami i fosą, a jedyna droga wiodła przez mosty zwodzone i bramy obronne. Aby utrudnić nieprzyjacielowi szturm na bramę, wznoszono przed nią okrągłą warownię zwaną barbakanem. W Polsce ocalały dwa barbakany –w Gdańsku i Krakowie, a w Warszawie – zrekonstruowany. Czasami otaczano też miasto podwójnym lub potrójnym murem, a baszty obronne wznoszono na wzgórzach, na skałach nad brzegami rzek i wśród trudno dostępnych moczarów. Tutaj budowę ceglaną wzmacniano kamieniem lub też budowano całkowicie z kamienia. Większość polskich zamków obronnych powstała za czasów Kazimierza Wielkiego lub pierwszych Jagiellonów.

Cechami stylu gotyckiego są: − strzelistość budowli czyli wertykalizm (przewaga linii pionowych), − ostrołukowe sklepienia, − sklepienia krzyżowo-żebrowe i ozdobne (kwiatowe, sieciowe, palmowe, gwiaździste,

kryształowe), − skarpy – zewnętrzne elementy konstrukcyjne budowli podtrzymujące sklepienia, wysokie,

strome dachy – często z krenelarzem,


10

− bogate zdobnictwo – rzeźbione portale, witraże, rzygacze, sterczyny, liczne malowidła (polichromie i freski), stalle oraz blendy – płytkie, zamurowane okna oraz ołtarze szafiaste – tryptyki dwu-skrzydłowe,

− wysokie wieże kościelne ze strzelistymi hełmami, − cegła czerwona różnego kształtu jako główny materiał budowlany, niekiedy kamień.

W Polsce wyróżniamy trzy główne nurty budowli gotyckich:

− gotyk krakowski (zwany też małopolskim lub nadwiślańskim) z przewagą budowli bazylikowych, dwuwieżowych, z polskim układem cegieł – np. Kazimierz, Kraków, Sandomierz,

− gotyk pomorski (północny lub krzyżacki) z przewagą budowli halowych, jednowieżowych, z wedejskim układem cegieł – np. Toruń, Gdańsk,, Szczecin, Malbork, Słupsk, Tolkmicko, Koszalin,

− gotyk śląski z przewagą budowli halowych, ze śladami wpływu architektury nadreńskiej, monumentalnych obiektów stawianych z cegły i kamienia – np. Wrocław, Świdnica, Trzebnica.

W Polsce pierwszą gotycką budowlą było prezbiterium katedry we Wrocławiu, dobudowane w latach 1244–72 do części romańskiej, potem kościół w Henrykowie (1246–60r.) i kaplica św. Jadwigi w Trzebnicy (1260r.). Pierwsze mury obronne miejskie powstały w 1260r. we Wrocławiu, potem (1280r.) w Poznaniu i w 1291r. w Krakowie, zaś pierwszy gotycki rynek miejski tamże w 1257r. Epokę tę nazwano czasem katedr, gdyż ich ilość, wielkość i piękno stanowiły o potędze i ocenie danego miasta. W tym okresie rozwinął się kult Matki Boskiej, co znalazło swoje odbicie w sztuce, a w szczególności – w rzeźbie i malarstwie.

Renesans. Dzięki podróżom żeglarzy z Hiszpanii i Portugalii nastąpił gwałtowny rozwój nauk przyrodniczych i humanistycznych takich jak geografia, nawigacja, przyrodoznawstwo, astronomia, a także ekonomia i handel. Świat ówczesny znacznie rozszerzył swe horyzonty.

Duże znaczenie miała też schizma, czyli odłączenie się od papiestwa i przyjęcie własnej liturgii przez wschodni kościół chrześcijański i inne rozłamowe prądy w łonie kościoła katolickiego, czyli reformacja, która doprowadziła do powstania wyznań zreformowanych, m.in. luteranizmu, kalwinizmu, anglikanizmu czy husycyzmu. Znikało więc ograniczenie wolnej myśli ludzkiej. Z drugiej strony papiestwo zaczęło roztaczać mecenat nad sztuką i twórcami.

W 1430r. w bibliotece klasztornej w St. Gallen, odkryto zapomniany traktat Witriuwiusza z czasów cesarza Augusta „O architekturze ksiąg dziesięć”, omawiający najważniejsze zagadnienia techniki budownictwa i form sztuki starożytnej. Treść tych opracowań ukazała ponownie, potępione w średniowieczu, piękno ciała człowieka i otaczającej go przyrody, rozbudzając powszechne zainteresowanie żywymi istotami. Przypomniane zostaje słynne hasło Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce”.

Renesans podzielić można na trzy okresy: wczesny (1420-1500r.), złoty (1500-1540r.), oraz późny (1540-1580r.).

W architekturze styl ten nie kopiował, ani nie naśladował sztuki starożytnej, a jedynie czerpał z niej ideę wolności jednostki. Stąd między innymi w konstrukcjach architektonicznych widoczne jest zamiłowanie do piękna i proporcji. Jest on powrotem do natury i do człowieka, stąd też jego nazwa odrodzenie. Ojczyzną renesansu są Włochy –głównie Florencja i Rzym. Najsłynniejsi twórcy włoscy tej epoki to m.in. Tycjan, Leonardo da Vinci, Rafael Santi oraz Michał Anioł.

Polskimi twórcami okresu renesansu byli m.in. Jan Michałowicz z Urzędowa, Benedykt z Sandomierza. Działali też w Polsce liczni mistrzowie włoscy, m.in. Franciszek Florentczyk, Santi Gucci, Jan Maria Padavano. W okresie odrodzenia zmieniony został wygląd budowli –


11

zarówno świeckich, jak i kościelnych. Zaprzestano stosowania łuku ostrego, sklepień żebrowych, wysokich okien i strzelistych wież, a zastosowano elementy architektury starożytnego Rzymu i Grecji, m.in. półkolisty łuk, kopułę i kolumnę trzyczęściową, troszcząc się o proporcję, symetrię, harmonię i prostotę. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w głównych budowlach tego okresu – zamkach i pałacach, kościołach oraz w budowlach miejskich. PAŁACE – są budowane na planie kwadratowym bądź prostokątnym, otoczone krużgankami i loggiami. Sufity kasetonowe (podzielone belkami na małe kwadraty – kasetony) często zdobione, np. głowy wawelskie. Tynki – w postaci zaprawy gipsowej. Stropy półkolisto-kolebkowe z przestrzałami lub kryształowe. Pod stropem fryz przedstawiający sceny antyczne lub obrazy z życia królestwa. Meble wykonane z drewna ze spiralnie toczonymi nogami i siedzeniami obitymi skórą. Na ścianach arrasy – tkaniny artystyczne z francuskiego miasta Arras – o motywach figuralnych, wykonane z cienkich nici wełnianych z dodatkiem nici jedwabnych i złotych. Stosuje się też kominki, duże okna (proporcje 1:2 lub 1:2,5) lub lukarny w dachu. KOŚCIOŁY. Zaczęto wznosić budowle jednoprzestrzenne na planie krzyża greckiego przykrytego w części centralnej kopułą. Wzniesiono też szereg kaplic o podstawie kwadratowej, z bębnem z lukarnami, uwieńczonych kopułami z latarnią – wolno stojących lub przyległych jednym bokiem do kościoła. W kościołach przy ścianach lub w niszach pod sklepionymi arkadami ustawiano nagrobki. Na nich umieszczano postać zmarłego – nieco uniesioną, podpartą na łokciu, z lekko skrzyżowanymi nogami, wykonaną z marmuru lub czerwonego piaskowca. BUDOWLE MIEJSKIE – to głównie ratusze z wieżami i krużgankami z attyką oraz domy mieszczańskie budowane głównie do wysokości drugiego piętra. Dachy domów zakrywa attyka – kamienne zwieńczenie szczytu dachu w postaci wypustek i rzeźb podobnych do pionków szachowych. Portal wejściowy przypomina rzymski łuk triumfalny. Wieńczy go w środkowej części arabeska -lekka, fantazyjna płaskorzeźba lub malowidło złożone z przeplatających się linii geometrycznych, wstęg, nici, elementów roślinnych; czasem też wprowadzano obraz twarzy lub postać ludzką. Często stosowano również jako ozdobę maszkarony oraz pilastry. Stosowano także technikę sgraffito – nałożenie dwóch lub kilku warstw tynku o różnych kolorach i wykonanie rysunku rylcem poprzez wydrapanie odpowiednich warstw tynku. Popularne były wykusze (obmurowane balkony) oraz arkady – kolumny połączone łukiem. Używano też techniki boniowania, polegające na ścinaniu bądź profilowaniu krawędzi kamiennych ciosów okładzin muru, a także rustykowanie czyli obróbkę lica ciosów kamiennych na wzór naturalnego łomu.

Cechy tego stylu to: − harmonijna bryła budynku, − okna kwadratowe bądź o łuku pełnym, − ozdobna attyka, mur attykowy, gzyms grzebieniowy, − portal w kształcie rzymskiego łuku triumfalnego, − stropy belkowe lub kasetonowe, sklepienia kryształowe oraz kolebkowe z lunetami, − kaplice z bębnem i kopułą, − ściany zdobione techniką sgraffito, boniowanie oraz rustykowanie, − stosowanie niewysokich wież, loggii oraz krużganków, − w kościołach wznoszono nagrobki pełne ludzkiej ekspresji.


12

Przykłady budowli renesansowych w Polsce: − wśród zamków obronnych – Szydłowiec, Pieskowa Skała, Nowy Wiśnicz, − wśród pałaców – rezydencji – Baranów, Krasiczyn, Wawel (Kraków), Brzeg, Niepołomice, − wśród miast – Zamość, ratusz w Poznaniu, starówka w Lublinie.

Manieryzm. Nazwa późniejszego renesansu, w którym jest stosowana wtórność stylu, powstała z nawyku powtarzania tych samych kompozycji stosowanych w zrutynizowany sposób. Występują tu tylko niektóre elementy renesansu – formalne, bez wnikania w istotę treści tego stylu.

Barok. Nazwa stylu pochodzi od portugalskiego słowa barroco, oznaczającego

nieregularnie rozwiniętą perłę (motyw ten w postaci linii falistej zakończonej ślimacznicą często pojawia się w budowlach barokowych) oraz od francuskiego słowa baroque, co oznaczało bogactwo ozdób (przepych, przeładowanie). Styl ten funkcjonował w okresie 1580–1750.

Zasięg baroku jest bardzo duży. Obejmuje całą Europę z Rosją włącznie (barokowy Petersburg). Na zachodzie sięga aż do Ameryki Środkowej i Południowej. Do rozpowszechnienia stylu przyczyniły się liczne zakony, a w szczególności Jezuici, którzy budowali kościoły i klasztory na wzór pierwszego barokowego kościoła Il Gesu w Rzymie, którego fasadę zaprojektował Giacomo della Porta w 1574r.

Barok powstał jako odpowiedź na reformację – był przejawem kontrreformacji. Jezuici zwalczając reformację użyli nowych, ledwo co powstałych form, jako tła dla nowej liturgii. Dla nowego stylu istotne było nie tylko bogactwo wnętrz, ale i powiązanie gmachu z otoczeniem (parki, mosty, fontanny, pomniki). Styl ten odznacza się m.in. monumentalnością, dynamizmem i malowniczością form, a także bardzo bogatą ornamentyką. Monumentalizm to stosowanie zasady architektonicznej wielkiego porządku, czyli podział fasady głównej budowli pilastrami (filary kamienne – wystające z grubości muru) lub kolumnami – obejmującymi równocześnie kilka kondygnacji. Dynamizm zawarty jest też w nieregularnych i żywych formach (często iluzjonistycznych) brył budowli.

Barok w architekturze dzielimy na trzy okresy: − palladiański – polegał on głównie na stosowaniu wielkiego porządku (podział budowli

gzymsami na kondygnacje, tych zaś pilastrami), stosowaniu form klasycznych, spokojem i dominacją koloru białego,

− Granda Maniera – w tym okresie postawiono na monumentalizm budowli, − rzymski – czyli barok malowniczy; wygięte fasady, pogłębione dziedzińce

z perspektywicznym układem rzeźb, niekiedy zasada małego porządku (podział budowli aż po dach kolumnami i filarami). Głównymi dziełami architektury sakralnej tego okresu w Europie są m.in. kościół Santa

Andrea w Rzymie, kościół św. Karola Boromeusza w Wiedniu, kościół w Melku nad Dunajem, zaś w Polsce m.in. kościół św. św. Piotra i Pawła oraz św. Anny w Krakowie, kościół w Świętej Lipce i Krzeszowie.

Silnie rozwijało się też budownictwo świeckie. Były to budowle o dużych oknach, z balkonami i tarasami. Wokół rezydencji zakładano ogrody w stylu francuskim z architekturą ogrodową – fontanny, mostki, strumyki, sadzawki, altany i groty. Stosowano drzewa i żywopłoty strzyżone, kwietniki i kwiatony.

Pałace budowano na planie podkowy z dwoma wieżami lub balustradą. Hełmy wież miały kształt gruszek. Na osi centralnego wjazdu umieszczano portal z kartuszem. Wjazd na teren pałacu akcentuje reprezentacyjna brama ustawiona na centralnej osi komunikacyjnej. Jej obudowa z pomieszczeniami dla strażników i obsługi terenu – zwykle architektonicznie zharmonizowana z architekturą zespołu – nosi nazwę kordegardy. Często stosuje się też westybule – reprezentacyjną klatkę schodową łączącą widokowo wnętrza z ogrodem.


13

Przykładami barokowych budowli świeckich w Europie są m.in. Pałac Wersalski, Zwinger w Dreźnie, zaś w Polsce m.in. Pałac w Wilanowie.

Barok wykształcił całą gamę elementów dekoracyjnych m.in. stiuki i sztukaterię z gipsu, plafony, medaliony, kartusze, epitafia, portale z rzeźbami głów ludzkich i aniołów, rzeźby – figury świętych oraz aniołki z instrumentami, malarstwo iluzjonistyczne oraz blachy trumienne. Pojawiają się też meble wykonane z hebanu, obijane pluszem, aksamitem i adamaszkiem, kanapy, sofy z wezgłowiem, łoża z baldachimami, meble monumentalne, np. meble gdańskie – szafy, komody, sekretarzyki. Szeroko stosowana jest intarsja i inkrustacja.

Cechy stylu: − monumentalność – wielkość, dynamika form, patos, przepych, − budowle raczej niskie – bardzo rozbudowane, wieże niezbyt wysokie z hełmami w kształcie

cebuli (tylko dwie), balkony z kratami kutymi ręcznie, − motywy ślimacznicy i zasada wielkiego i małego porządku architektonicznego, gzymsy

i ryzality, − kolumny proste lub skręcone spiralnie, − wnętrza bardzo bogate – malowidła, sztukateria, lustra, posadzki, kurdybany, boazerie,

ściany wykładane tkaninami, intarsje, inkrustacje, − powiązanie budowli z otoczeniem – ozdobne bramy wjazdowe, często z posągami,

w bezpośrednim otoczeniu – parki, − okna kwadratowe z łukowatym bądź trójkątnym zwieńczeniem u góry (tympanon),

boniowanie parteru, − budowle z cegły, tynkowane; często fasada zdobiona sztukaterią, dachy na ogół łamane,

czasem – mansardowe. Malarstwo baroku charakteryzuje się dynamiką kompozycji, bogactwa kolorystyki,

operowaniem silnymi kontrastami, światłocieniami i skomplikowanymi efektami przestrzennymi, objawiającymi się zwłaszcza w monumentalnym malarstwie iluzjonistycznym. Jego istotą było uzyskanie wrażenia architektonicznego przedłużenia wnętrz. Szeroko pojawia się malarstwo plafoniczne (obrazy na suficie w gipsowych ramach) oraz portretowe. Rzeźbę cechuje patos i niezwykłe – wręcz teatralne –ożywienie postaci ludzkich.

Rokoko. Jest to kierunek schyłkowego baroku (1730 – 1770r.) zapoczątkowany we Francji

w okresie Regencji i panowania Ludwika XV. Zasadą rokoka była swoboda i lekkość kompozycji, nieregularność, asymetria w komponowaniu dekoracji, której motywami są ornamenty roślinne o ujęciu rzeźbiarskim w połączeniu z delikatnym profilowaniem geometrycznym (plecionka, koronki) oraz ślusarskie balustrady. Ściany podzielone są na pionowe pola o obramowaniach prostokątnych, zaokrąglonych na rogach, dekoracyjnie rzeźbionych i są one zaprojektowane kompozycyjnie razem z sufitem, oknami, drzwiami i lustrami. Sztukateria łączy dekoracyjne detale. Dominują kolory – jasnoróżowy, kości słoniowej, lila, srebrny oraz złoty nadając wnętrzom pogodny wyraz. Elementy zdobnicze – poskręcane kolumny, muszle i porcelana chińska, ozdobnie obramowane lustra, drzwi z supraportami – obramowanie, płaszczyzna nad drzwiami ozdobiona płaskorzeźbą lub malowidłami.

Klasycyzm. Ten nowy styl, tak jak wszystkie poprzednie, miał też swoje podłoże

społeczno-polityczne. Poprzedni – barok – był zbyt kosztowny i służył głównie bogatej magnaterii oraz Kościołowi. Powstająca nowa klasa kapitalistów chciała mieć swój własny styl architektoniczny. Ponadto wybujałość form baroku i rokoka znudziła się – zarówno architektom jak i ich sponsorom.


14

Następuje też wśród społeczeństwa swoista moda na demokrację parlamentarną (wzorowaną na antycznej), m.in. jako sprzeciw wobec nieudolności rządów absolutnych.

Pęd do nowego tworzą głównie racjonaliści i encyklopedyści francuscy, którzy widzą nową drogę do kapitalizmu. Tworzy się baza ekonomiczna nowego stylu – powstaje kapitał, rozwija się przemysł. Pojawia się też idealizacja świata antycznego, m.in. z uwagi na odkrycie Herkulanum i Pompei, a także odnalezienie starożytnej Troi.

W połowie XVIII w. historyk sztuki Johann Joachim Winckelmann tworzy teoretyczne podstawy architektury klasycyzmu, a wkrótce potem Wielka Rewolucja Francuska i przemiany ekonomiczne (władzę przejmuje burżuazja), wojna Anglii z koloniami na ziemiach Ameryki Północnej oraz powstanie wolnych Stanów Zjednoczonych przyczyniają się do wprowadzenia w życie nowego stylu zwanego klasycyzmem.

Klasycyzm w architekturze Nowy styl obejmuje okres od połowy XVIII w. do mniej więcej połowy XIX w. Nie jest on całkowicie jednolity i można wyróżnić w nim kilka kierunków – tzw. podstylów. − Podstyl Ludwików (od XIV do XVI). Łączy on elementy baroku i rokoka we wnętrzach

z klasycystyczną formą fasad i bryły. Czas ten zwano też okresem regencji (głównie w meblarstwie, malarstwie i rzeźbie).

− Podstyl dyrektoriatu objawia się głównie w meblarstwie i zdobnictwie. − Podstyl empire (Cesarstwa lub Napoleona I). Charakteryzuje go spokojna, uroczysta

architektura fasad budowli oraz przeładowanie wnętrz (elementy greckie, egipskie, rzymskie orły, sfinksy, fauny, lwy, wazony). Meble empirowe są niepraktyczne, niewygodne, pompatyczne – i służą właściwie tylko do podziwiania. W Niemczech, jakby w przeciwieństwie, stworzono inny styl meblarski zwany biedermeier– wygodny, skromniejszy i tańszy, gdzie forma odpowiada przeznaczeniu mebla.

− Podstyl akademicki. Jest to kontynuacja baroku palladiańskiego w rozwiniętej formie, która przeszła w klasycyzm zachowując monumentalizm i czystość form klasycyzmu.

− Podstyl neoklasycyzm. Wierne kopie budowli greckich, rzymskich, egipskich, które to naśladownictwo zamknęło drogę do rozwoju własnego wyrazu w architekturze. Często występuje w postaci hellenizmu, który naśladuje jednak tylko greckie wzorce architektury. Budynki sakralne tego okresu są wznoszone na rzutach prostokąta, kwadratu lub koła

i otoczone są kolumnadą z monumentalnymi fasadami, reprezentując wyniosłe frontony kolumnowe z trójkątnymi tympanonami. Czasami są one zakładane na planach krzyża greckiego, z kopułą o wzorach antycznych. Założenia pałacowe nabierają wyrazu prostoty i równowagi układu, najczęściej z trójkątnym portykiem opartym na czterech kolumnach, czasami z bocznymi oficynami.

Ratusze klasycystyczne to konstrukcje o zwartej bryle, z trójkątnym portykiem lub cofniętą wnęką opartą na kolumnach. Budynek wieńczy wieża lub belweder. Charakterystyczne dla klasycyzmu są też parkowe ogrody krajobrazowe – tzw. angielskie, dziko rosnące rośliny (trawy, drzewa), ale brak już dywanów kwiatowych. Wśród roślinności parkowej pojawiają się sztuczne ruiny (amfiteatrów starożytnych, zamków, wież, akweduktów), groty oraz starożytne świątynie.

Klasycyzm nie wniósł do architektury nowych rozwiązań konstrukcyjnych. Głównie występują przykrycia w postaci sklepień lustrzanych i beczkowych z dekoracją profilowaną w gipsie. Szerokie zastosowanie znajdują też stropy belkowe i belkowo-kasetonowe. Kolumnada, portyk, tympanon, kopuła, pilastry – to podstawowe elementy, jakimi posługuje się klasycyzm.

W Polsce najczęściej występuje w tym okresie mały dom podmiejski, dworek na ogół w rzucie prostokąta, symetryczny, z wysokim dachem. W części wejściowej jest ganek z trójkątnym portykiem, nad nim niekiedy balkon lub facjatka. Wewnątrz obrazy (pejzaże, portrety) i rzeźby czerpiące wzory z bogatego dorobku sztuki antycznej.


15

Najwybitniejsi twórcy tej epoki, to architekci projektujący dla króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – Domenico Merlini i Jan Kamletzer (Łazienki Królewskie). W klasycyzmie tworzyli też tacy wybitni architekci jak Szymon Bogumił Zug – kościół ewangelicki w Warszawie, Wawrzyniec Gucewicz – katedra w Wilnie, Piotr Aigner fasada kościoła św. Anny i kościół św. Aleksandra w Warszawie, czy też Jakub Kubicki – Belweder w Warszawie.

Wybitnym architektem późnego klasycyzmu był Antoni Corazzi. Stworzył on w Warszawie Teatr Wielki, zabudowę Placu Bankowego (dzisiejszy zespół Ratusza i Muzeum), Pałac Staszica, dokonał też przebudowy Pałacu Mostowskich. Ciekawie projektował i budował Franciszek Lanci, który częściowo przebudował Wilanów. Wybitnym malarzem mitologicznym tego okresu był Henryk Siemiradzki, twórca słynnych Pochodni Nerona i kurtyny w dzisiejszym Teatrze Juliusza Słowackiego w Krakowie oraz Piotr Norblin, twórca Jutrzenki, plafonu w Arkadii.

W okresie klasycyzmu budowano także szkoły, hale targowe oraz instytucje rządowe. Powstają też pierwsze kawiarnie, galerie i pawilony wystawowe. Powstają także dworce kolejowe, rozwija się również architektura przemysłowa. Wszystkie te dokonania przypadają głównie na przełom XVIII i XIX wieku oraz pierwszą połowę XIX w., a więc na schyłek klasycyzmu. Sztuka XIX wieku

Sztuka tego wieku rodziła się w ogniu wojen napoleońskich. Opromieniona była wiarą w szlachetne idee oraz wiarą w ostateczne zwycięstwo ideałów. Funkcjonowała też w okresie względnego spokoju i stosunkowo nieźle ustalonego życia ówczesnych społeczeństw. Swym oddziaływaniem sięgnęła aż wybuchu pierwszej wojny światowej.

Szereg dokonań początku tego okresu należy jeszcze do epoki klasycyzmu, ale właśnie wojny napoleońskie, nowy podział Europy dokonany po Kongresie Wiedeńskim, przyspieszyły przesuwanie się granic między poszczególnymi stylami. Była, więc to sztuka zmienna, żyjąca szybkim rytmem, poszukująca nowych rozwiązań. Cechą charakterystyczną tego okresu jest utrata pierwszego miejsca zajmowanego dotychczas przez architekturę na rzecz malarstwa. Niemniej jednak w stylach architektonicznych pojawiły się trzy ważne prądy.

Eklektyzm. Od greckiego słowa eklektios, czyli – wybierający. Styl ten polegał na zestawianiu poszczególnych form architektury przeniesionych z innych okresów oraz innych środowisk twórczych, oddalonych od siebie zarówno w czasie jak i w treści. Innymi słowy była to twórcza adaptacja i kombinacja różnych cech z różnych stylów architektonicznych.

Historyzm. W okresie tym wysoko ceniono sobie kopiowanie stylów historycznych,

szczególnie gotyckiego (neogotyk) oraz romańskiego (neoromański), jednocześnie odrzucając inne – szczególnie renesans i barok. Neogotyk i styl neoromański zaistniały w latach 1850 –1890.

Secesja. Pochodzi od łacińskiego słowa seccesio – odchylenie, odłączenie i panowała

w latach 1875 –1914. W Polsce skoncentrowała się przede wszystkim w Krakowie (Jama Michalikowa, Hotel pod Różą, Kawiarnia Wiedeńska w Sukiennicach, kamieniczki miejskie). Przykłady secesji można spotkać też w Warszawie (Aleje Ujazdowskie, Aleje Jerozolimskie) a także w Łodzi (Grand Hotel, Pałac Poznańskiego) oraz w Poznaniu, Szczecinie (place gwiaździste), Sopocie oraz w innych miastach. W Płocku znajduje się Muzeum Secesji, a w Słupsku – portrety pastelowe Witkacego. Za ciekawy fragment tego okresu należy uznać modernizm wrocławski, prezentowany przez szereg budowli z początku tego wieku, takich jak m.in. Most Grunwaldzki, dworce kolejowe – Główny i Świebodzki oraz słynną Halę Widowiskową, oddaną do użytku w 100 rocznicę zwycięstwa nad Napoleonem.


16

Secesja zmieniła przede wszystkim wygląd kamienic miejskich poprzez zastosowanie nowej dekoracji, na którą składały się głównie motywy roślinne jak kwiaty, powyginane łodygi, liście itp. Wprowadzono też zdobnictwo o przypadkowych liniach geometrycznych, dekorowano obiekty płaskimi ozdobami gipsowymi, stosowano okna o kształcie podków lub kół, albo połowy kół.

Główną jednak uwagę zwracano na ozdobną fasadę. Stosowano tu płaskie ozdoby gipsowe, wirujące kwiaty, roztańczone wstęgi, kolorowe witraże, girlandy między oknami, atlasy podtrzymujące balkony, wizerunki pawia lub pęków jego piór, a także rosnącego drzewa (szczególnie kasztana).

Jednak sztuka tego okresu zafunkcjonowała przede wszystkim wspaniałym malarstwem, podzielonym –z grubsza – na okres romantyzmu, realizmu oraz impresjonizmu.

Z tego okresu znane są wielkie nazwiska twórców polskich, jak m.in. Artur Grottger, Wojciech Gerson, Jan Matejko, Józef Mehoffer, Stanisław Wyspiański, Aleksander i Maksymilian Gierymscy, Władysław Podkowiński, Henryk Rodakowski i wielu innych. Malarstwo XIX wieku pozostawiło po sobie wspaniałą spuściznę światową. Wystarczy tu wspomnieć o takich nazwiskach, jak m.in. Cloude Monet, Ilia Repin, Wasyl Surikow, Auguste Renoir, Edgar Degas i wielu innych. Sztuka XX wieku Główne kierunki jakie wystąpiły w malarstwie i w rzeźbie: − nabizm, − secesja, − fowizm, − kubizm, − futuryzm, − ekspresjonizm, − postimpresjonizm, − dadaizm, − surrealizm, − socrealizm, − abstrakcjonizm, − konstruktywizm, − taszyzm, − pop-art, − op-art, − konceptualizm.

Wszystkie te kierunki mają też swoje odzwierciedlenie w stylach architektonicznych, choć niektóre z nich – ze względu na krótki okres trwania – nie są egzemplifikowane zbyt wieloma przykładami – zarówno w Europie, jak i w Polsce.

Powyższe informacje o stylach w architekturze, pochodzą z pozycji [4] – patrz literatura. 4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie znasz rodzaje stylów w architekturze i sztuce? 2. Jakie są główne cechy poszczególnych stylów w architekturze i sztuce? 3. Jakie budowle świeckie lub sakralne reprezentują w Polsce dany styl? 4. Jakie różnice można wyodrębnić w zakresie podstawowych cech danego stylu?


17

4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Określ dla każdego stylu następujące elementy: a) okres panowania, b) kraj pochodzenia, c) źródło inspiracji, d) materiał budowlany, e) główne cechy, f) rodzaj wznoszonych obiektów (sakralne, świeckie), g) 10 przykładów obiektów reprezentujących ten styl w Polsce. Grupa I – Styl romański. Grupa II – Styl gotycki. Grupa III – Styl okresu renesansu. Grupa IV – Styl baroku i rokoko. Grupa V – Styl klasycyzmu. Grupa VI – Styl XIX w – eklektyzm, historyzm, secesja. Zaprezentuj na forum grupy opracowany materiał.

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zgromadzić informacje dotyczące poszczególnych stylów w architekturze i sztuce, 2) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.1. poradnika, 3) wykonać opis elementów podany w ćwiczeniu, 4) dokonać prezentacji opracowanego materiału na forum grupy, 5) wykonać notatkę dotyczącą stylu prezentowanego przez grupy w trakcie ich prezentacji wg

ustalonego schematu odpowiedzi.

Wyposażenie stanowiska pracy: − literatura, − mapa Polski, − albumy atrakcji turystycznych. Ćwiczenie 2

Zaplanuj trasy wycieczek określonych hasłem: Grupa I – „ Śladami obiektów romańskich”. Grupa II –„ Śladami gotyku w Polsce”. Grupa III –„ Śladami renesansu w Polsce”. Grupa IV – „Śladami baroku w Polsce”. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zgromadzić informacje dotyczące obiektów i miast reprezentujących określony styl w Polsce, 2) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.1. poradnika, 3) wykonać opis trasy, wymieniając kolejno miejscowości i podając krótki opis odwiedzanych

obiektów na trasie, 4) dokonać prezentacji trasy na forum grupy, 5) wykonać notatkę dotyczącą trasy przedstawianej przez poszczególne grupy w trakcie ich

prezentacji.


18

Wyposażenie stanowiska pracy: − literatura, − mapa samochodowa Polski, − mapa turystyczna Polski, − albumy atrakcji turystycznych, − katalogi biur podróży. Ćwiczenie 3

Rozpoznaj styl w architekturze na podstawie zaprezentowanego obiektu. Który obiekt to: 1) budowla romańska, 2) budowla gotycka, 3) budowla barokowa, 4) budowla klasycystyczna, 5) budowla secesyjna. Wskaż cechy stylu na przykładzie obiektu.

Rys. A Rys. B

Rys. C Rys. D

Źródło: A. Miłobędzki, Zarys dziejów architektury w Polsce, Warszawa 1968, s. 47, 67, 111, 227


19


1) zgromadzić informacje o cechach stylów, 2) znać przykłady różnych obiektów w Polsce reprezentujących określony styl, 3) wykazać się znajomością zabytków architektonicznych w Polsce, 4) rozpoznawać style na podstawie obiektów, 5) zaprezentować efekty swojej pracy, 6) dokonać oceny pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy: − literatura, − plansze z obiektami. 4.1.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) wymienić style w architekturze w porządku chronologicznym? 2) wskazać główne cechy poszczególnych stylów w architekturze i sztuce? 3) rozpoznać styl w architekturze na podstawie wybranego obiektu? 4) podać przykład obiektu w Polsce reprezentującego dany styl

w architekturze?

5) opisać wygląd obiektu posługując się słownictwem specjalistycznym? 6) rozróżnić elementy charakterystyczne dla poszczególnych stylów

w architekturze i sztuce?


20

4.2. Walory antropogeniczne Polski 4.2.1. Materiał nauczania Muzea i rezerwaty archeologiczne

Zabytki archeologiczne obejmują okres od najstarszych śladów działalności człowieka w epoce kamienia aż do połowy XIII w. Są one udostępnione w dwóch podstawowych rodzajach obiektów – muzeach archeologicznych, w których zgrupowano przedmioty ruchome znalezione w wykopaliskach, bądź też w rezerwatach archeologicznych, czyli miejscach odnalezienia, gdzie zostały odsłonięte spod warstwy ziemi i odpowiednio wyeksponowane.

Wśród rezerwatów archeologicznych wyróżnić można kilka rodzajów obiektów. Najliczniejsze są grodziska, czyli pozostałości obronnych osad. Najbardziej znanym obiektem jest częściowo zrekonstruowany słynny Biskupin, cieszący się wielką frekwencją turystyczną. Do bardziej atrakcyjnych należy też, położone na wyspie Jeziora Lednickiego, grodzisko ze śladami kamiennego założenia pałacowego, stanowiącego niegdyś rezydencję Bolesława Chrobrego.

Dużym zainteresowaniem cieszą się miejsca dawnych ośrodków produkcyjnych lub wydobywczych, jak rezerwat pieców garncarskich z okresu wpływów rzymskich w Igołomii oraz kopalnia krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich.

Pradziejowe miejsca kultury związane z różnymi systemami wierzeniowymi zachowały oryginalne elementy kompozycyjne, jak chociażby Góra Ślęża z wałami kamiennymi i rzeźbami kultowymi.

Kolejnym rodzajem obiektów archeologicznych są cmentarzyska oznaczone niekiedy układem głazów narzutowych. Największe jest cmentarzysko w Odrach. Przykładem bardzo dobrze zagospodarowanego miejsca, przystosowanego do ruchu turystycznego jest cmentarzysko kultury łużyckiej w Częstochowie. Mniej interesujące w aspekcie turystycznym są kurhany, ślady zamieszkiwania w jaskiniach oraz nieobronne osady otwarte jako najsłabiej czytelne w terenie.

W przypadku walorów archeologicznych szczególnie istotny dla ich atrakcyjności turystycznej jest element zagospodarowania turystycznego, właściwego przystosowania do zwiedzania przez odpowiednie przygotowanie ekspozycji, łącznie z niezbędną informacją.

Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej

Przejawy tradycyjnej kultury ludowej stanowią znaczący walor w krajoznawstwie. Poszczególne jej elementy mają jednak niejednakowe znaczenie. Wiedza i wierzenia ludowe są przede wszystkim przedmiotem zainteresowania specjalistów. Literatura ludowa może być wykorzystywana w turystyce tylko w pewnym zakresie jako element wzbogacający wiedzę o danym rejonie. Łatwo czytelne jest natomiast dla turystów budownictwo świeckie i sakralne oraz takie dziedziny sztuki ludowej, jak rzeźbiarstwo, malarstwo, ceramika, tkactwo, hafciarstwo, koronkarstwo, wycinankarstwo, zdobnictwo przedmiotów, a także różne rodzaje obrzędów i imprez, które z racji swej widowiskowości stanowią atrakcje turystyczne, np. konkursy szopek krakowskich.

Oprócz rejonów zachowujących współczesne przejawy tradycyjnej kultury ludowej, takich jak Podhale, Śląsk Cieszyński, Łowickie, Kurpie, istnieje w Polsce wiele miejscowości, w których żywa jest tradycja rękodzieła artystycznego, zachowały się zabytki ludowej architektury lub kultywowane są dawne obrzędy i zwyczaje. Miejscowości te, są położone w rejonach o dawnych tradycjach tej sztuki, a twórcy ludowi specjalizują się często w jednej dziedzinie, np. w Koniakowie w koronkarstwie, w Łowickiem w wycinankach, w Chmielnie i Kartuzach w ceramice. Historyczny dorobek ludowej kultury duchowej i materialnej jest zabezpieczony i udostępniony do zwiedzania w skansenach, muzeach etnograficznych, izbach regionalnych i pojedynczych obiektach.


21

Wśród walorów turystycznych w zakresie etnografii specjalnym zainteresowaniem cieszą się skanseny, czyli muzea na wolnym powietrzu, gromadzące przeważnie drewniane obiekty budownictwa wiejskiego. Grupują one w jednym miejscu budynki mieszkalne, gospodarcze, przemysłowe i sakralne, przeważnie z wyposażeniem wnętrz, z terenu jednego lub kilku regionów, reprezentujące kulturę poszczególnych grup etnograficznych. Pierwszym tego typu obiektem był otwarty w 1891 roku, przez Artura Hazeliusza, szaniec na wyspie w okolicach Sztokholmu, prezentujący budownictwo ludowe. Idea tworzenia skansenów do Polski dotarła w 1906 roku, kiedy to Teodor i Izydor Gulgowscy zakupili zabytkową „checz” i założyli we Wdzydzach Kiszewskich Muzeum Kaszubskie, w którym zgromadzono narzędzia pracy, łodzie, sieci rybackie. Kilkanaście lat później w 1927 roku z inicjatywy Zofii i Adama Chętników otwarto Skansen Kurpiowski w Nowogrodzie Łomżyńskim nad Narwią. Obie te placówki uległy jednak niemal całkowitemu zniszczeniu podczas drugiej wojny. Tworzenie muzeów skansenowskich rozpoczęto, ponownie niemal od zera i tak otwarto 19 nowych muzeów skansenowskich: 1950 – rekultywowano działalność Skansenu Kurpiowskiego w Nowogrodzie 1957 – powstał Orawski Park Etnograficzny w Zubrzycy Górnej 1958 – otwarto Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 1959 – otwarto Skansen Słowiński w Klukach 1961 – powstaje Muzeum Wsi Opolskiej w Bierkowicach 1962 – Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku 1963 – specjalistyczny Skansen Pszczelarski w Swarzędzu 1964 – Muzeum Wsi Górnośląskiej w Chorzowie 1968 – zagrody w "Księstwie Łowickim" przy Muzeum Regionalnym w Łowiczu 1969 – rekultywuje działalność Skansen we Wdzydzach Kiszewskich 1972 – Skansen przy Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu 1973 – otwarta zostaje pierwsza część Wielkopolskiego Parku Etnograficznego w Lednogórze 1974 – Skansen przy Muzeum Etnograficznym w Toruniu 1974 – organizacja specjalistycznego Skansenu Naftowego w Bóbrce 1975 – otwarcie Skansenu w Falkowej koło Nowego Sącza 1977 – Kaszubski Park Etnograficzny w Ochli koło Zielonej Góry 1978 – Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej W kolejnych latach powstają skanseny w Sierpcu, Tokarni, Wolsztynie, Lipowcu, Szymbarku, Sieradzu, Jurgowie, Pszczelej Woli, powstaje również szereg nowych projektów muzeów. Muzea skansenowskie podzielone zostały na trzy podstawowe typy: − Muzea Wsi – rekonstrukcja tradycyjnego układu wsi, prezentacja zarówno kultury ludowej

jak i problemów społeczno-gospodarczych i technicznych rozwoju gospodarki rolnej. − Muzea Budownictwa Ludowego – głównym celem ekspozycji jest pokazanie różnych typów

architektury ludowej jednego lub kilku regionów geograficznych. − Parki Etnograficzne – dowolna forma prezentacji architektury ludowej w plenerze.

Największą frekwencją cieszą się duże i pięknie położone skanseny w Zubrzycy Górnej, Olsztynku, Sanoku i Opolu-Bierkowicach. Skanseny z reguły są związane z osadnictwem wiejskim, w większych miastach są utworzone specjalistyczne muzea etnograficzne, np. w Warszawie, Wrocławiu, Krakowie, w innych osobne działy etnograficzne muzeów nieprofilowanych, m.in. w Olsztynie, Płocku, Sieradzu. Znaczenie turystyczne w skali krajowej mogą mieć również izby regionalne, obiekty w miejscu ich powstania, np. Zagroda Słowińska w Klukach lub ośrodki twórczości ludowej, jak Beskidzka Izba Twórcza w Istebnej.


22

Warto wspomnieć o miejscach większych imprez folklorystycznych odbywających się regularnie w wybranych miejscowościach. Są to m.in. Bukowina Tatrzańska, Gdańsk, Kazimierz Dolny, Kraków, Łącko koło Starego Sącza, Płock, Zakopane, Zielona Góra, Żywiec.

Tradycje świąt Wielkanocnych

Niedziela Palmowa, Wielki Tydzień i Wielkanoc – to świąteczny czas, niosący ze sobą charakterystyczny ceremoniał, nabrzmiały obrzędowością. Wiele z tego jest wspólne dla wszystkich Polaków – wierzących i niewierzących. Są jednak regiony kraju, gdzie spotkać można zwyczaje nieznane gdzie indziej.

Niedziela Palmowa i zwyczajowe święcenie wierzbowych gałązek pokrytych baziami, udekorowanych zielonością to zwyczaj, który przywędrował do Polski z Jerozolimy w średniowieczu. Jest symboliczną pamiątką triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy, gdzie witany był po królewsku: kwiatami, liśćmi palm, radością. Przez jakiś czas w Polsce odgrywano ów wjazd, wprowadzając do kościołów wózek z figurą Chrystusa. Zwyczaj pozostał już tylko w Tokarni koło Myślenic. W innych wsiach podkarpackich w Niedzielę Palmową święci się palmy, strojone w bibułę i wstążki.

Na Kurpiach, Niedziela Palmowa to czas procesji z ogromnymi majestatycznymi palami, wyciosanymi z sosen, oplecionymi gałązkami, mchem, borówkami, kwiatami. Zanika zwyczaj "sądzenia Judasza", a relikt ten pozostał jeszcze na wsiach tarnowskich, gdzie obyczaj kultywują grupy folklorystyczne – w Wielki Czwartek. Sąd kończy się spaleniem kukły Judasza. Pisanki, kraszanki znane są w całym kraju. We wszystkich wierzeniach jajko jest symbolem życia. Malowanie skorupek miało pobudzić siły odradzającej się przyrody, aby dała bogate plony. W Polsce zwyczaj barwienia jaj pojawił się prawdopodobnie w X wieku – z tego okresu pochodzą znalezione przez archeologów kolorowe skorupki po jajach. Do dziś w wielu regionach Polski z pokolenia na pokolenie przechodzą wzory malowane na wydmuszkach i techniki barwienia skorupek. Tak jest np. we wsiach białostockich, suwalskich, gdzie tworzeniem pisanek zajmują się całe rodziny, pilnie strzegąc swoich dekoracji i wzornictwa. Zabytki architektury i budownictwa

O tym, że punktami docelowymi turystyki są m.in. zabytki architektury, świadczyć może fakt, iż od dawna zajmują one czołowe miejsce w przewodnikach turystycznych. Już w starożytności uwzględnił je Pauzaniasz, autor pierwszego przewodnika po Helladzie w II w.n.e. Potwierdzają to powszechne obserwacje ruchu turystycznego w wielu krajach, także i w Polsce. Wystarczy zwrócić uwagę, na Wawel lub zamek w Malborku, o rocznej frekwencji rzędu pół miliona zwiedzających.

Z punktu widzenia turystycznej waloryzacji kraju niezwykle istotnym problemem jest określenie znaczenia zabytków dla turystyki. Znaczenie to w powszechnym odczuciu wyraża się intensywnością ruchu turystycznego, kierującego się do poszczególnych celów zainteresowań. Jest rzeczą oczywistą, że ruch ten nie rozkłada się równomiernie na obszarze kraju. Jedną z przesłanek klasyfikacji zabytków może być nadanie, zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, wybranym obiektom i zespołom statusu pomnika historii. Upoważnia on do kandydowania tych zabytków na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego UNESCO.


23

Tabela 1 Największe zespoły zabytków architektury i budownictwa Miejscowość Zabytki

Gdańsk

Zabudowa Głównego Miasta w obrębie murów obronnych, kościół parafialny NMP, ratusz, zespół wielkiej zbrojowni, zespół twierdzy Wisłoujście

Kraków

Zabudowa śródmieścia w obrębie Plant, zespół budowli Wzgórza Wawelskiego, Kościół Mariacki, Sukiennice, kościół św. Anny, Collegium Maius, klasztor jezuitów, klasztor kamedułów na Bielanach, klasztor augustianów, obwarowania staromiejskie

Poznań Ratusz, kościół katedralny, kościół farny d. jezuitów, Biblioteka Raczyńskich, pałace, kamienice w Rynku, budynek d. wagi miejskiej

Toruń

Zabudowa Starego i Nowego Miasta, kościół św. Jana, klasztor franciszkanów i kościół NMP, ratusz, kamienica „Pod Gwiazdą", kościół św. Jakuba, ruiny zamku krzyżackiego, mury z basztami

Warszawa

Zamek Królewski, Teatr Wielki, kościół Wizytek, pałac Krasińskich, zespół pałacowo-parkowy Łazienki, zespół pałacowo-parkowy Wilanów, mury miejskie z basztami – Barbakan, inne kościoły, pałace, kamienice

Wrocław Zabudowa Ostrowa Tumskiego i Wyspy Piaskowej, kościół katedralny, kościół św. Krzyża, kościół NMP, Uniwersytet, Ratusz, kamienice w Rynku

Źródło: [7 s.122] Muzea sztuki i zbiory artystyczne

Za początki muzealnictwa polskiego uznać można pierwsze lata XIX w., kiedy to w rezydencji Czartoryskich w Puławach wzniesiono tzw. Domek Gotycki i Świątynię Sybilli z przeznaczeniem na zbiory będące w posiadaniu rodziny książęcej, a w Wilanowie Stanisław Kostka Potocki otworzył w pałacu publiczne muzeum.

Współczesne muzea, których mamy w Polsce 613 (z ok. 14 mln eksponatów), oprócz wartości poznawczych, mają także znaczenie wychowawcze i dydaktyczno-naukowe. Wynika stąd duże zainteresowanie tymi obiektami wycieczek szkolnych. Wśród 18,6 mln zwiedzających 37% stanowiła młodzież szkolna w zorganizowanych grupach.

Wśród różnego rodzaju placówek muzealnych szczególnym zainteresowaniem turystów cieszą się muzea gromadzące zbiory artystyczne, zwłaszcza znajdujące się we wnętrzach pałacowych i zamkowych. Wystawy zbiorów w historycznej scenerii zabytkowych i autentycznych wnętrz oddziałują silniej, a ich treści i wartości są chętniej odbierane niż wystawy urządzane w obiektach wzniesionych lub adaptowanych jedynie w celu zabezpieczenia i udostępnienia eksponatów.

Duża frekwencja w wielu przypadkach wynika nie tylko z racji usytuowania w pobliżu rejonów o dużym ruchu turystycznym (np. zamek w Pieskowej Skale), lecz także często muzeum stanowi tak wielki walor, że jest głównym magnesem przyciągającym turystów (np. Zamek w Kórniku).

Wśród muzeów sztuki gromadzących zbiory artystyczne największe liczby zwiedzających, rzędu kilkuset tysięcy osób rocznie, osiągają muzea krakowskie – Wawel oraz Muzeum Narodowe (Sukiennice i Zbiory Czartoryskich), a także zamek w Łańcucie i pałac w Wilanowie. Najwięcej zasobów muzealnych w skali Polski mają dwa miasta – Kraków i Warszawa. Wynika to z wielkiej obfitości, a także wyjątkowej wartości artystycznej i historycznej zbiorów nagromadzonych w ciągu stuleci w dawnej oraz obecnej stolicy kraju. Muzea biograficzne

Życie i działalność sławnych ludzi zawsze budziły powszechne zainteresowanie. Nazwiska działaczy politycznych i społecznych, bohaterów narodowych, znane z historii, nauki i kultury,


24

spotykają się z ogólnym szacunkiem. Dowodem tego jest utworzenie kilkudziesięciu muzeów lub izb muzealnych przechowujących pamiątki, sprzęty, dokumenty i dzieła znanych osobistości.

Niektóre z istniejących muzeów biograficznych powstały w obiektach ufundowanych i ofiarowanych przez społeczeństwo zasłużonym ludziom jeszcze za ich życia w dowód uznania i wdzięczności. Tak było, na przykład, z dworkiem Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku i Marii Konopnickiej w Żarnowcu. Budynki wraz z urządzeniem wnętrz, które częściowo ocalało, a w części zostało uzupełnione zbiorami z danej epoki, zostały po wojnie udostępnione zwiedzającym.

Najwięcej jest muzeów gromadzących pamiątki po pisarzach. Największa frekwencja cieszą się: Muzeum Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku, Dom Urodzenia Chopina w Żelazowej Woli, Dom Jana Matejki w Krakowie, Dom Mikołaja Kopernika w Toruniu. Od połowy lat osiemdziesiątych XX w. dużą popularnością wyróżniają się Wadowice – miejsce rodzinne Ojca Świętego Jana Pawła II. Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe

Rzadkość występowania przedmiotów lub zjawisk, stanowiących pewien walor, wzmaga ich atrakcyjność, dlatego muzea o charakterze unikatowym cieszą się większym zainteresowaniem zwiedzających. Teorię tę potwierdzają obserwacje frekwencji muzealnej.

W muzeach zaliczonych do specjalistycznych znajdują się różnego rodzaju ekspozycje i trudno jest dokonać ich systematyki. Są to przeważnie placówki występujące pojedynczo w kraju i nieczęsto spotykane w Europie.

Część zbiorów ma charakter przedmiotów artystycznych (stare, ozdobne zegary) lub technicznych (np. latarnictwo morskie), lub nawet przyrodniczych (np. eksponaty w muzeum morskim). Takie, a nie inne zakwalifikowanie muzeów jako placówek specjalistycznych jest traktowane umownie. Jednym z najciekawszych i najliczniej odwiedzanych muzeów specjalistycznych jest sąsiadujące z zamkiem w Łańcucie Muzeum Powozów, w którym zgromadzono liczny zbiór dawnych pojazdów konnych (karoce, dyliżanse, kolasy, bryczki, powozy myśliwskie) wielu najlepszych firm europejskich. Ogromną popularnością cieszy się, udostępniona w 1985 r., Panorama Racławicka we Wrocławiu, jeden z nielicznych tego rodzaju obiektów w świecie. Ciekawostką jest kolekcja lalek z całego świata w Karpaczu, a także skansen miniatur budownictwa wielkopolskiego w Pobiedziskach. Zbiory niektórych specjalistycznych placówek muzealnych nie zawsze przyciągają ruch masowy. Ostatnio niezwykle popularnym, unikatowym obiektem jest największy w Polsce kościół, budowany w sanktuarium licheńskim.

Dyskusyjny może być również wybór obiektów niemających cech muzeów, a wyróżniających się jako niepowtarzalne z uwagi na swój rodzaj lub wielkość. Można by się zastanawiać, czy nie powinien się tutaj pojawić Pałac Kultury i Nauki w Warszawie – najwyższy budynek w Polsce, o odbiegającej od innych architekturze. Liczne wycieczki podziwiają panoramę stolicy z tarasu widokowego PKiN, zwiedzany jest port lotniczy w Warszawie, obiektem zainteresowań jest zespół skoczni narciarskich w Zakopanem. Obiekty historyczno-wojskowe

Jednym z celów krajoznawstwa jest umożliwienie zwiedzającym zetknięcie się z miejscami, z którymi kojarzą się wydarzenia o charakterze patriotycznym. W polskiej historii i krajobrazie nie brakuje wydarzeń związanych z walkami o wolność i niepodległość, a także miejsc pamięci narodowej. Dla części tych miejsc brak jest pełniejszej dokumentacji, a także odpowiedniego przystosowania turystycznego. Dotyczy to w szczególności miejsc związanych z wojną przeciwko Rosji sowieckiej w 1920 r., a także działań Armii Krajowej podczas II wojny światowej. Dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku względy polityczne przestały decydować o ich udostępnianiu. Sądzić można, że w bliskiej przyszłości staną się one nowymi, ważnymi celami turystyki poznawczej.


25

Walory krajoznawcze dotyczące walk i działań wojennych reprezentują obiekty, wśród których wyróżnić można trzy grupy: muzea wojskowe, budowle obronne oraz pomniki i cmentarze upamiętniające wydarzenia wojenne. Poszczególne obiekty ilustrują różny przekrój czasowy. Muzea wojskowe gromadzą zbiory oręża, często sprzed wielu stuleci, aż do okresu historii najnowszej (np. Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie), bądź też są poświęcone konkretnej bitwie w czasach odległych (np. muzeum w Legnickim Polu) lub stosunkowo nam bliskich — z okresu ostatniej wojny światowej (np. Muzeum w Kutnie). Do obiektów historyczno-wojskowych zaliczono budowle obronne pochodzące z wieków XVIII, XIX i XX (wcześniejsze znalazły się w dziale zabytków architektury i budownictwa). Z wydarzeniami ostatniej wojny wiążą się fortyfikacje Wału Pomorskiego, Międzyrzeckiego Rejonu Umocnień, Kwatera Hitlera w Gierłoży. Podobnie cmentarze i pomniki odnoszą się do okresu historii najnowszej, obejmując powstania śląskie i wielkopolskie (Katowice, Poznań) oraz historię II wojny światowej (Siekierki, Gdańsk-Westerplatte).

Spośród upamiętnionych pomnikami pól bitew najczęściej zwiedzane jest grunwaldzkie koło wsi Stębark. Mniej znane i rzadziej odwiedzane są miejsca związane z wcześniejszymi bitwami w obronie przed najazdami sąsiadów zachodnich: Cedynia, Niemcza, Głogów, Płowce, oraz Olszynka Grochowska (powstanie listopadowe), Siemiatycze, Małogoszcz (powstanie styczniowe), Racławice, Maciejowice (Insurekcja Kościuszkowska). W niektórych przypadkach wynika to z peryferyjnego położenia lub braku upamiętnionego przekazu historycznego w formie odpowiedniej do turystycznego wykorzystania.

Wśród licznych koncepcji lokalizacji malarskiego dzieła Panoramy Racławickiej historyczne uzasadnienie miałoby umieszczenie jej na miejscu bitwy pod Racławicami. Względy praktyczno-techniczne budowy odpowiedniego obiektu, istniejąca infrastruktura oraz przewidywana wysoka frekwencja i konieczność obsługi ruchu turystycznego przesądziły o umieszczeniu dzieła w jednym z większych ośrodków turystycznych, jakim jest Wrocław. Wszystkie te obiekty symbolizują i przekazują cenne elementy treści ideowej, takie jak: poczucie więzi narodowej, braterstwo żołnierzy, polityczne, operacyjne oraz moralne znaczenie walk. Miejsca i muzea martyrologii

Z okresem ostatniej wojny łączą się najtragiczniejsze i najbardziej barbarzyńskie ze strony najeźdźców hitlerowskich działania wyniszczające narody okupowanych terenów. Eksterminacją byli objęci przede wszystkim Polacy i Żydzi. W miejscach dawnych obozów koncentracyjnych utworzone zostały muzea martyrologii, obrazujące tragiczny los ofiar faszyzmu, lub zbudowano wielkie pomniki – mauzolea dla upamiętnienia tych wydarzeń i uczczenia zmarłych. Spośród ponad 20 tys. miejsc, których znaczenie moralne jest równorzędne niezależne od liczby zamordowanych, wyróżniono największe obozy zagłady jako obiekty o szczególnym znaczeniu, do których kieruje się masowy ruch turystyczny. W każdym z nich zginęło od kilkudziesięciu do kilkuset tysięcy ludzi, a w Oświęcimiu-Brzezince ok. 1,5 mln, w tym ok. 90% stanowili Żydzi.

Do najbardziej znanych i najczęściej odwiedzanych muzeów martyrologii należy muzeum w Oświęcimiu i muzeum w Lublinie na Majdanku, a także dawny obóz koncentracyjny w Treblince, zamieniony obecnie w monumentalny cmentarz, którego nagrobki wykonano z tysięcy odłamków skalnych o zamierzonej kompozycji przestrzennej. Bardzo istotny w ruchu turystycznym do miejsc martyrologii jest duży udział młodzieży, co ma szczególne znaczenie w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Zabytki działalności gospodarczej i techniki

Współczesne osiągnięcia gospodarcze i techniczne mogą stanowić pewien walor krajoznawczy. Walory krajoznawcze są związane z zabytkami działalności gospodarczej udostępnionymi do zwiedzania w muzeach albo w dawnych zakładach produkcyjnych, z których część pełni swoje funkcje do chwili obecnej.


26

Wśród muzeów można wyróżnić muzea techniki, przemysłu i rolnictwa. Największe zbiory z zakresu techniki gromadzi Muzeum Techniki NOT w Warszawie, przykładem bardzo atrakcyjnego dla turystyki muzeum przemysłu wydobywczego jest kopalnia soli w Wieliczce, która bije rekordy frekwencji. Rolnictwu są poświęcone interesujące muzea w Ciechanowcu oraz Szreniawie. Wśród wybranych placówek muzealnych są także bardziej wyspecjalizowane, np. Muzeum Rybackie w Helu lub Skansen Pszczelarski w Swarzędzu.

Oprócz muzeów, interesującymi obiektami działalności gospodarczej i techniki są wybrane budowle lub ich szczątki. Wiele punktów tworzy nawet określone układy przestrzenne. Są to, na przykład, ruiny dawnych zakładów Staropolskiego Okręgu Przemysłowego, funkcjonujące do tej pory śluzy Kanału Augustowskiego bądź też wykorzystywane dotychczas unikatowe pochylnie rolkowe Kanału Elbląskiego.

Turystyka poprzemysłowa w Polsce ma przed sobą wielka przyszłość. Polska Organizacja Turystyczna uznała ją za jeden z priorytetów produktowych na 2006 rok. Wśród regionów i miast, które mają przed sobą wielką przyszłość w rozwoju tej formy turystyki należy wymienić: Śląsk, Górnośląski Okręg Przemysłowy, Łódź, Zabrze ( ma tu powstać Europejskie Centrum Dziedzictwa Przemysłowego), Żyrardów, Tychy itp. Tabela 2 Zabytki działalności gospodarczej i techniki Muzeum Papiernictwa Duszniki Zdrój Muzeum Hutnictwa i Odlewnictwa Metali Kolorowych

Głogów

Muzeum Tkactwa Dolnośląskiego Kamienna Góra

Ruiny najstarszej na świecie elektrowni Konary

Muzeum Miedzi Legnica Muzeum kryształów przy Hucie „Julia” Szklarska Poręba

Muzeum Dawnego Kupiectwa Śląskiego Świdnica

dolnośląskie

Muzeum Skansen Kolejki Wąskotorowej Wenecja kujawsko-pomorskie

Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka małopolskie Muzeum Techniki NOT, Muzeum Kolejnictwa Warszawa mazowieckie

Dział Siarki w Muzeum Zamkowym Baranów Sand

Muzeum Skansen Przemysłu Naftowego Bóbrka

podkarpackie

Śluza na Kanale Augustowskim Mikaszówka

Wiadukt kolejowy na rzece Błędziance Sochaczew

Śluza Przewięź na Kanale Augustowskim Studzieniczna

podlaskie


27

Źródło: http://www.culture.pl/pl/culture/architektura/zabytki Polskie Pomniki Historii

Pomnik Historii to nieruchomość uznana za taki przez prezydenta. Mogą to być zespoły klasztorne i katedralne, kompleksy miejskie i pałacowo-parkowe, zamki warowne o największych wartościach dla kultury narodowej. Sposób ich ochrony określą przepisy wykonawcze. Formami ochrony zabytków są: 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

Na liście polskich Pomników Historii, uznanych za szczególnie wartościowe dla kultury, znajduje się obecnie 30 obiektów: − Biskupin – rezerwat archeologiczny, − Bochnia – kopalnia soli, − Chełmno – Stare Miasto, − Częstochowa – Jasna Góra – zespół klasztorny oo. Paulinów, − Frombork – zespół katedralny, − Gdańsk – miasto w zasięgu obwarowań XVII w., − Gdańsk – pole bitwy na Westerplatte, − Gniezno – katedra p.w. Wniebowzięcia NMP i św. Wojciecha, − Góra Św. Anny – komponowany krajobraz kulturowo-przyrodniczy, − Kalwaria Zebrzydowska – krajobrazowy zespół manierystycznego parku pielgrzymkowego

Centralne Muzeum Morskie Gdańsk Muzeum Rybackie Hel Oceanarium Gdynia

pomorskie

Sztolnia Czarnego Pstrąga Tarnowskie Góry śląskie

Zespół dawnego zakładu hutniczego Chlewiska

Dawna walcownia zakładów metalowych Maleniec

Ruiny zakładu i osiedla przemysłowego Nietulisko Fabr.

Ruiny zakładów przemysłowych Samsonów

Muzeum Zagłębia Staropolskiego Sielpia Wielka

Zabytkowy zakład wielkopiecowy Starachowice

świętokrzyskie

Pochylnia na Kanale Elbląskim Buczyniec

Pochylnia rolkowa Jelenie na Kanale Elbląskim Jelonki

warmińsko - mazurskie

Skansen Pszczelarski Swarzędz Muzeum Narodowe Rolnictwa i Przemysłu Rolno-Spożywczego

Szreniawa wielkopolskie

http://www.culture.pl/pl/culture/architektura/zabytki


28

− Kamień Pomorski – zespół katedralny, − Kazimierz Dolny, − Kraków – historyczny zespół miasta, − Krzemionki – kopalnie krzemienia z okresu neolitu, − Krzeszów – opactwo cystersów, − Legnickie Pole – pobenedyktyński zespół klasztorny, − Leżajski Klasztor Ojców Bernardynów, − Łańcut – zespół zamkowo-parkowy, − Łęknica – Park Mużakowski, − Malbork – zespół zamku krzyżackiego, − Ostrów Lednicki – wyspa, − Racławice – teren historycznej Bitwy Racławickiej, − Srebrna Góra – Twierdza Srebrnogórska, − Tarnowskie Góry – podziemia zabytkowej kopalni rud srebronośnych oraz sztolnia

„Czarnego Pstrąga”, − Toruń – Stare i Nowe Miasto, − Warszawa – historyczny zespół miasta z Traktem Królewskim i Wilanowem, − Wieliczka – kopalnia soli, − Wrocław – zespół historycznego centrum, − Wrocław – Hala Stulecia, − Zamość – historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku.

Minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego może przedstawić Komitetowi Dziedzictwa Światowego wniosek o wpis pomnika historii na „Listę dziedzictwa światowego” w celu objęcia tego pomnika ochroną na podstawie Konwencji w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, przyjętej w Paryżu w dniu 16 listopada 1972r. (Dz.U. z 1976 r. Nr 32, poz. 190 i 191). Lista Światowego Dziedzictwa Kultury i Natury UNESCO w Polsce Lista Światowego Dziedzictwa Kultury (istnieje od 1972 r.) obejmuje 788 obiektów ze 134 państw i co roku jest aktualizowana. Najbogatsze w skarby są Włochy (39), na drugim miejscu Hiszpania (38). W Polsce jako pierwszy został na nią wpisany w 1978 r. Kraków, a jako ostatnia Hala Stulecia we Wrocławiu dn. 13 lipca 2006 r. W sumie, nasz wkład w kulturę świata to 13 obiektów. 1. Historyczne Centrum Krakowa ze Starym Miastem, Wawelem, Kazimierzem,

Stradomiem (1978 r.) Obejmuje ok. 3 tys. zabytków architektury i wiele muzeów. Stare Miasto zachowało

średniowieczny układ urbanistyczny. Mury obronne wznosiły się kiedyś na linii Plant, ich pozostałością jest Barbakan, Brama Floriańska i trzy baszty. Kraków chlubi się największym średniowiecznym rynkiem Europy wytyczonym w 1257 r., z jego czterech boków wychodzą po trzy ulice. Otaczają go zabytkowe kamienice i pałace. Pośrodku stoi XIV-wieczna wieża ratuszowa i renesansowy gmach Sukiennic, naprzeciw gotycki Kościół Mariacki z ołtarzem Wita Stwosza. Jest tu najstarszy w Polsce uniwersytet (UJ) założony w 1364r. przez Kazimierza Wielkiego na wzór akademii w Bolonii i Padwie, odnowiony w 1400 r. przez królową Jadwigę i Władysława Jagiełłę. Nad miastem góruje Wzgórze Wawelskie z renesansowym zamkiem polskich królów i katedrą z cenną renesansową kaplicą. Stradom, do którego schodzi się z Wawelskiego Wzgórza, był od XIV w. osadą rzemieślniczą, Kazimierz zaś – ośrodkiem żydowskiej religii, nauki i kultury z XVI-wiecznym cmentarzem i synagogą.


29

2. Kopalnia soli w Wieliczce (197 r.) Jedyny obiekt górniczy na świecie czynny od czasów średniowiecza do dziś. Wyrobiska

kopalni (chodniki, pochylnie, komory eksploatacyjne, jeziora, szyby, szybiki) o długości ok. 300 km leżą na dziewięciu poziomach sięgających 327m. Dokumenty dotyczące produkcji soli pochodzą z 1044 r. (nadanie solne Bolesława Chrobrego dla klasztoru tynieckiego). Wówczas kopalnia nosiła nazwę Magnum Sal – Wielka Sól. W XVI w. żupa wielicka była jednym z największych przedsiębiorstw Europy. Królewska gospodarka w żupach trwała do pierwszego rozbioru Polski. Od 1961r. w nieczynnej części kopalni na głębokości 135 m działa Muzeum Żup Krakowskich, a na głębokości 211m na piątym poziomie – sanatorium alergologiczne. 3. Puszcza Białowieska (1978 i 1992 r.)

Najstarszy rezerwat przyrody w Polsce (od 1932 r.) i jeden z pierwszych w Europie. Lasy dębowo-grabowe, bory mieszane, sosnowe, świerkowe i bagienne. Wiele rzadkich roślin, (np. pełnik europejski, kosaciec syberyjski, arnika górska, turówka wonna), bogata fauna (11 tys. gatunków, w tym 62 ssaków i ponad 200 ptaków). Żyją tu rzadkie gatunki takie jak: żubr (ok. 250 sztuk), konik leśny, łoś, bóbr europejski, ryś, wilk, bocian czarny, orzeł bielik, orlik krzykliwy. Rezerwat obejmuje 10 tys. 502 ha, a rezerwat ścisły 4 tys. 747ha. 4. Auschwitz-Birkenau (1979 r.) – obozy zgłady

Największy obóz koncentracyjny (1940-1945) i obóz zagłady hitlerowskiej III Rzeszy założony na rozkaz Himmlera z dnia 27 kwietnia 1940r. Osadzono tu, co najmniej 1,1mln. Żydów ze wszystkich krajów okupowanej Europy, ponad 140tys. Polaków, ok. 20tys. Cyganów, ponad 10tys. sowieckich jeńców oraz kilkanaście tysięcy więźniów innych narodowości. Większość zginęła w komorach gazowych natychmiast po przywiezieniu. Obóz był miejscem masowych tortur i egzekucji (zazwyczaj przy użyciu gazu cyklon B) i doświadczeń pseudomedycznych. Liczbę ofiar w latach 1940–1945 szacuje się na 1,1 do 1,5mln. 5. Historyczne Centrum Warszawy – Stare i Nowe Miasto (1980 r.)

Plan Starego Miasta z prostokątnym rynkiem, otoczonego murem obronnym, został wytyczony w XIII w. Gotyckie i renesansowe kamienice w XVII w. poddano barokowej przebudowie, a w pierwszej połowie XX w. odnowione fasady ozdobiono polichromią. W czasie II wojny światowej 85 proc. historycznego centrum Warszawy zburzyli Niemcy. Stare Miasto zostało prawie doszczętnie zniszczone w czasie Powstania Warszawskiego (pozostał Barbakan i fragmenty murów) wraz z Zamkiem Królewskim, spalonym w 1939 r. Powojenna odbudowa Starówki trwała do 1953 r. Kamienicom przywrócono wygląd z XVII w. Zamek Królewski odbudowano w latach 1971–1984. 6. Stare Miasto w Zamościu (1992 r.)

Miasto – nazywane Perłą Renesansu, Padwą Północy, Miastem Arkad – założył w 1580 r. kanclerz wielki koronny Jan Zamoyski, a zaprojektował wybitny architekt włoski Bernardo Morando z Padwy według założeń idealnego późnorenesansowego miasta-twierdzy otoczonego fortyfikacjami. Mieszkało tu wielu cudzoziemców, stąd w jego architekturze obok wzorów włoskich i lokalnych występują elementy stylu niderlandzkiego i armeńskiego. Miasto zdobią zabytkowe kamienice wokół Rynku. Katedra pod wezwaniem Zmartwychwstania Pańskiego i św. Tomasza z Akwinu z lat 1587–1598 symbolizuje Civitas Dei (Miasto Boga). Ratusz wzniesiony w latach 1591–1622, po przebudowie w XVII w. jest efektowną manierystyczno-barokową budowlą z monumentalnymi wachlarzowymi schodami. Arsenał, zbudowany wg projektu Bernarda Morando w latach 1582–1583, należy do najstarszych świeckich budowli Zamościa (w latach 1820–1825 przebudowany w stylu klasycystycznym. 7. Zamek Krzyżacki w Malborku (1997 r.)

Największa gotycka twierdza średniowiecznej Europy, której budowę Krzyżacy rozpoczęli w 1274 r. Malbork (Marienburg) w latach 1309–1457 był siedzibą mistrzów Zakonu Krzyżackiego i stolicą Państwa Krzyżackiego, a do 1772 r. siedzibą wojewodów malborskich. Od tamtej pory zespół zamkowy, wielokrotnie przebudowywano i modyfikowano. Potężny


30

kompleks obejmuje Zamek Wysoki z kaplicą NMP, Zamek Średni z Wielkim Refektarzem, Zamek Niski i arsenał, otoczone obronnymi murami z basztami i Bramą Mostową. W 1961 r. powstało tu Muzeum Zamkowe. 8. Stare Miasto w Toruniu (1997 r)

Starówka słynie z doskonale zachowanej średniowiecznej i późniejszej architektury. W centrum Rynku wznosi się monumentalny ratusz z czerwonej cegły z końca XIV w. na planie kwadratu. Czasy średniowiecza pamiętają także ruiny Zamku Krzyżackiego. Ozdobą starówki są kościoły: katedra Wniebowzięcia Najświętszej Marii, jedna z najpiękniejszych świątyń gotyckich w Polsce, katedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, XVII-wieczny kościół św. Piotra i Pawła. Charakterystycznym znakiem Torunia jest Krzywa Wieża z przełomu XIII i XIV w. (odchylenie od pionu wynosi ok. 140cm). 9. Kalwaria Zebrzydowska (1999 r.)

Drugi po Częstochowie ośrodek ruchu pielgrzymkowego w Polsce. Na początku XVII w. budowę klasztoru i zespołu Kaplic Dróg Męki Pańskiej (na wzór Drogi Krzyżowej Pana Jezusa w Jerozolimie) ufundował Mikołaj Zebrzydowski, marszałek wielki koronny, wojewoda krakowski, starosta lanckoroński. Projektantem dróżek i całego założenia był matematyk i profesor Akademii Krakowskiej Jan Brożek (1585–1652), zaś kaplice projektował złotnik niderlandzki Paweł Baudarth. Całość to 42 kaplice, kościoły, klasztor o.o. Bernardynów i barokowa bazylika z cudownym wizerunkiem Matki Boskiej Kalwaryjskiej. 10. Kościoły Pokoju w Jaworze i Świdnicy (2001 r.)

Barokowe świątynie luterańskie na Dolnym Śląsku: kościół Trójcy Świętej (tzw. „kościół bez gwoździa”) w Świdnicy i kościół św. Ducha w Jaworze powstały w latach 50. XVII w. według projektu Albrechta Säbischa po zawarciu pokoju westfalskiego 1648r., kończącego wojnę trzydziestoletnią.

Kościół Pokoju p.w. Trójcy Świętej, należący do Parafii Ewangelicko-Augsburskiej w Świdnicy, jest zabytkiem kultury o szczególnym znaczeniu historycznym i artystycznym zarówno dla Polski, jak i całej Europy. 11. Kościoły drewniane południowej Małopolski (2003 r.) Sześć gotyckich kościołów o budowie zrębowej w miejscowościach: − Binarowa – jednonawowy kościół św. Michała Archanioła (ok. 1500 r.). We wnętrzu

polichromia barokowa i rzeźby gotyckie, m.in. Matka Boska z Dzieciątkiem (ok. 1430 r.) w ołtarzu głównym;

− Blizne – kościół Wszystkich Świętych z XV w., wewnątrz bogata dekoracja malarska ze scenami biblijnymi i ornamentami roślinnymi z XVI–XVIIIw.;

− Dębno Podhalańskie – kościół św. Michała Archanioła z XV w., wewnątrz polichromia o bogatej kolorystyce oraz najstarsze polskie malowidło z postaciami św. Agnieszki i Katarzyny z XIII w. Według legendy kościół zbudowali zbójnicy, którym na dębie objawił się jego patron;

− Haczów – kościół Wniebowzięcia NMP i św. Michała Archanioła z XV w. z unikatową dekoracją malarską na stropach i ścianach przedstawiającą Mękę Pańską i figury świętych;

− Lipnica Murowana – jednonawowy kościół cmentarny św. Leonarda z XV w., wewnątrz malowidła z XVI–XVIII w., m.in „Sąd Ostateczny” i „Ostatnia Wieczerza”;

− Sękowa – późnogotycki kościół św. św. Apostołów Filipa i Jakuba z początku XVI w., zachowane gotyckie portale i chrzcielnica, polichromia neogotycka. Kościół malowany m.in. przez Stanisława Wyspiańskiego, Józefa Mehoffera, Włodzimierza Tetmajera. 12. Park Mużakowski (2004r)

Park krajobrazowy nad Nysą Łużycką po obu stronach granicy polsko-niemieckiej między Łęknicą i Bad Muskau (po stronie polskiej 528 ha, po niemieckiej 206 ha). Jeden z najwspanialszych przykładów sztuki ogrodowej pierwszej połowy XIX w. Założył go książę Hermann von Pückler-Muskau, znany niemieckiego architekt ogrodowy i właściciel dóbr


31

mużakowskich. Kompozycja parku łączy naturalne walory krajobrazowe doliny Nysy Łużyckiej z malowniczą architekturą budowli parkowych (m.in. Most Książęcy, Most Królewski, Wiadukt, Belweder) 13. Hala Ludowa – Hala Stulecia (2006 r.) – Pomnik Historii – jedno z ważniejszych dzieł architektury światowej XX wieku. Wzniesiona w latach 1911–1913 według projektu Maksa Berga. Położona w Parku Szczytnickim, w sąsiedztwie Pawilonu Czterech Kopuł (proj. Hans Poelzig) oraz stawu otoczonego zabytkową Pergolą tworzy wraz z Ogrodem Japońskim i Ogrodem Zoologicznym ulubione tereny sportowo – rekreacyjne mieszkańców Wrocławia. Jest wyjątkowym osiągnięciem konstrukcyjnym i architektonicznym. Kalendarz polskich imprez kulturalnych

Odwiedzając Polskę, nie można zapomnieć o licznych festiwalach, często o długiej tradycji i wysokiej renomie, zapewniają kontakt z przejawami odmiennych tradycji i kultur. Artyści różnych dziedzin, od wirtuozów muzyki klasycznej, poprzez jazzmanów, twórców eksperymentalnego teatru po reprezentantów nieraz egzotycznego folkloru, bardzo chętnie przybywają do nadwiślańskiego kraju, zgodnie podkreślając wyjątkowo ciepłe przyjęcie i specyficzną, żywiołowo reagującą publiczność.

Co roku w czerwcu uliczki, place i wnętrza budynków krakowskiego Kazimierza wypełnia kilkudziesięciotysięczny tłum uczestników Festiwalu Kultury Żydowskiej. Odbywa się on od 12 lat i w tym stosunkowo krótkim czasie zyskał rangę najciekawszej imprezy tego typu na świecie. Muzyka, taniec, film, teatr, sztuki wizualne, literatura oraz warsztaty: od śpiewu poprzez wycinanki i kuchnię żydowską po kaligrafię. Niezwykle intensywny tydzień, wypełniony występami artystów światowej sławy, jest celebracją życia, ale zarazem jak Kadisz – wyrazem pamięci o śmierci. Finałowy nocny koncert na ulicy Szerokiej stał się symbolem współistnienia ocalonej tradycji i awangardowych nurtów współczesnej sztuki. Również w Krakowie, na Rynku Głównym, od 1988 r. odbywa się w pierwszej połowie lipca Międzynarodowy Festiwal Teatrów Ulicznych. Gromadzi światową czołówkę grup, które „ingerują w rzeczywistość”, wprowadzają w nią odrobinę poezji lub po prostu popisują się akrobacjami. Ludyczne widowiska, wolne od ograniczeń językowych, przełamują bariery zróżnicowań kulturowych.

Z kolei pod koniec sierpnia powinno się koniecznie odwiedzić Zakopane, by obejrzeć Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich (do tej pory odbyły się 32 edycje). Do stolicy polskich Tatr zjeżdżają zespoły taneczne i muzyczne z całego świata. Górali od Kaukazu po Bałkany, z Afryki i obu Ameryk jednoczy umiłowanie tradycji, żywiołowość, kult odrębności i pradawnej tradycji.

Jedną z najstarszych i największych imprez folklorystycznych w Europie jest Tydzień Kultury Beskidzkiej, który kontynuuje tradycje Święta Gór, obchodzonego w dwudziestoleciu międzywojennym. Przez dziewięć dni na przełomie lipca i sierpnia odbywa się kilkadziesiąt koncertów i spotkań w wielu miejscach, głównie w Wiśle, Szczyrku, Żywcu, Makowie Podhalańskim i Oświęcimiu. Tysiące widzów bawi się wspólnie z kilkudziesięcioma zespołami z całej Polski i wszystkich kontynentów. Z kolei w znanym uzdrowisku, Ciechocinku, można wziąć udział w Festiwalu Piosenki i Kultury Romów – barwnej imprezie, odbywającej się od 1997 r. w lipcu. Jest to największy festiwal kultury Romów w Europie.

W ojczyźnie Fryderyka Chopina nie sposób ominąć przynajmniej jednej z wielu możliwości wysłuchania utworów kompozytora. Od maja do września, w każdą niedzielę koncerty odbywają się w warszawskich Łazienkach, w lipcu i sierpniu wybitnych pianistów w ramach Festiwalu Chopinowskiego goszczą Duszniki Zdrój, sudeckie uzdrowisko.

Dużym powodzeniem cieszą się również festiwale muzyki organowej. O jej wyjątkowym charakterze w dużej mierze decyduje jakość instrumentu i akustyka miejsca, w jakim został umieszczony a w Polsce jest wiele kościołów wyposażonych w zabytkowe i wspaniale brzmiące


32

organy. Największą popularnością cieszą się koncerty w katedrze w Oliwie (Gdańsk). Rokokowy instrument z II poł. XVIII w. uchodzi za jeden z najcenniejszych na świecie. Godni jego sławy wirtuozi uczestniczą w odbywającym się tu od ponad 30 lat letnim Międzynarodowym Festiwalu Organowym. Nieco tylko mniejszą sławą cieszą się organy w ogromnej romańsko-gotyckiej katedrze św. Jana Chrzciciela w Kamieniu Pomorskim. Brzmienie XVIII-wiecznego instrumentu można podziwiać podczas organizowanego od 1965 r., a trwającego przez całe lato Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Organowej. Wykonywane są nie tylko utwory z repertuaru klasycznego, ale i współczesne.

Słynnym festiwalem jest Wratislavia Cantans we Wrocławiu. Międzynarodowy Festiwal w 2002 roku rozrósł się do odbywającego się przez cały rok cyklu koncertów, spektakli baletowych, przeglądów filmów i wystaw. Prezentowane są utwory od chorałów gregoriańskich po Gospel & Negro Spirituals, od klasyków po twórców awangardowych, a wszystkie w znakomitych wykonaniach światowej klasy orkiestr, chórów, zespołów i solistów. Jazz Jamboree – Warszawa, październik – najstarszy w Europie festiwal jazzowy funkcjonuje od 1958 r. Trudno wymienić gwiazdę czy postać w jakikolwiek sposób znaczącą dla rozwoju jazzu, która nie występowała na JJ.

Gdynia Summer Jazz Days – Gdynia, lipiec – organizowany od 1993 r. Jazz na Starówce – w każdą sobotę VII i VIII – koncerty plenerowe na Rynku Starego Miasta w Warszawie; w roku 2002 – po raz 8. Rawa Blues Festival – w katowickim „Spodku", – organizowany od 1981r. międzynarodowy festiwal utwierdził pozycję Śląska jako centrum polskiego bluesa, a występy żywych legend gatunku przyciągają fanów z całej Europy.

Międzynarodowy Festiwal Piosenki Żeglarskiej Shanties – Kraków, luty – w 2002 r. odbyła się 21. edycja tej wesołej imprezy. Gromadzi ona miłośników i wykonawców szantów z całego świata.

Piknik Country – Mrągowo, lipiec lub sierpień – od 1983 r. w sercu Mazur, w amfiteatrze tuż nad jeziorem, rozbrzmiewają wszelkie odmiany klasycznej i współczesnej muzyki country. Castle Party – w wyjątkowej scenerii, na zamku Grodziec (k. Bolesławca, na Dolnym Śląsku), od 1994 r., zazwyczaj w lipcu, występują najważniejsze grupy gotyckiego – lub szerzej – ciemnego nurtu rocka. Miejsca kultu religijnego

Pielgrzymka to zbiorowa lub indywidualna wędrówka o charakterze sakralnym, mająca na celu oddanie czci Bogu oraz pozyskania łask w życiu doczesnym i przyszłym. Pokonanie przestrzeni jest istotą pielgrzymki i celem pielgrzymującego. W polskiej katolickiej tradycji religijnej, sanktuaria są związane przede wszystkim z postacią Matki Bożej.

Turystyka religijna, jest formą przemieszczania się człowieka, która motywowana jest chęcią odwiedzenia miejsc sakralnych i doznania przeżyć duchowych.

Współcześnie pielgrzymki dzielą się także ze względu na sposób podróżowania. Można tu wymienić pielgrzymki piesze, kolejowe, autokarowe i rowerowe. Pątnictwo, niegdyś wyłącznie piesze, uległo intensyfikacji z chwilą powstania i rozwoju sieci kolejowej, uniezależniając się równocześnie od pory roku. Obecnie większość pielgrzymek w Polsce to wyjazdy autokarowe. Pielgrzymki autokarowo-samolotowe umożliwiły też nawiedzanie sanktuariów międzynarodowych.

Współczesne terytoria pątnicze i trasy pielgrzymek wyznaczają jak dawniej zasięg oddziaływania sanktuariów, ich atrakcyjność, treści kultowe i tradycja. Najważniejsze ośrodki w Polsce to sanktuaria o randze międzynarodowej na czele z Częstochową, do której dołączyły w ostatnich dziesięcioleciach Kalwaria Zebrzydowska, Niepokalanów, Oświęcim, Kraków-Łagiewniki, Góra św. Anny.

Częstochowa z Jasną Górą jest głównym centrum pielgrzymkowym Polski, zalicza się też obok Lourdes, Fatimy i Guadalupe do najważniejszych sanktuariów maryjnych świata.


33

Przybywa do niej rocznie około 4–5mln pielgrzymów. W okresie letnim wyruszają do Częstochowy pielgrzymki piesze z prawie wszystkich diecezji i kilkunastu miast, co jest ewenementem w dobie pielgrzymowania zmotoryzowanego. Najdłuższe trasy pokonują pielgrzymi z Pomorza Zachodniego i z Warmii, 500 – 600km.

Ranga Niepokalanowa zaczęła szybko rosnąć po beatyfikacji (1971) i kanonizacji (1982) o. Maksymiliana Kolbe. Pielgrzymki przybywają do tego sanktuarium, które łączy kult męczennika z kultem Maryi Niepokalanej, w liczbie 600 – 800 tys. osób rocznie. Popularyzuje się wędrówka śladami życia świętego: Zduńska Wola (miejsce urodzenia) – Niepokalanów (miejsce działalności) –Oświęcim (miejsce śmierci). Warszawa, posiadająca kilka sanktuariów maryjnych o znaczeniu lokalnym (miasto), stała się centrum światowym ze względu na sanktuarium grobu ks. Jerzego Popiełuszko. Największą ilość pielgrzymów notowano w 1985 r. – 2,4 mln osób. Obecnie przybywa ok. 500 – 600 tys., w tym około 4% cudzoziemców.

Podobnie Kraków, stary ośrodek miejski, już w XV wieku posiadający sanktuaria maryjne i świętych, stał się centrum międzynarodowym, związanym z sanktuarium Miłosierdzia Bożego w Łagiewnikach. Liczba pielgrzymujących do tego miejsca przekroczyła już 1,5mln osób, a w tym aż 20% pielgrzymów zagranicznych ze wszystkich kontynentów.

Góra św. Anny to sanktuarium łączące kult świętej z kultem maryjnym i Męki Pańskiej. Przez długie lata była sanktuarium regionalnym lub ponadregionalnym, przyciągając pielgrzymów ze Śląska, zwłaszcza Opolskiego. Walki toczone na Górze św. Anny podczas powstań śląskich dodały kultowi elementu patriotycznego i narodowego. Rozwój sanktuarium nastąpił w początkach lat 80-tych, a w latach 90-tych nastąpił napływ pielgrzymów niemieckojęzycznych. Na Górę św. Anny przybywa rocznie około 400 tys. osób. Spośród sanktuariów o zasięgu krajowym należy wymienić Licheń, Piekary Śląskie i Gniezno.

Początek sanktuarium w Licheniu dały objawienia maryjne w 1813 r. Potem kult zaogniskował się wokół cudownego obrazu Matki Boskiej Bolesnej Królowej Polski. W ciągu ponad stu lat nic nie zapowiadało fenomenalnego rozwoju sanktuarium. Prawdopodobnymi przyczynami są typowo ludowe formy kultu, które dominują w tym sanktuarium, oraz tytuł i wymowa wizerunku, odpowiadające tragicznym dziejom państwa i martyrologii narodu. Do Lichenia przybywa do 2 mln osób rocznie, w znacznej większości rolnicy i robotnicy. Po zbudowaniu Kalwarii rozwija się kult Męki Pańskiej, co wzmogło atrakcyjność tego miejsca świętego.

Gniezno z relikwiami św. Wojciecha, głównego patrona Polski, nawiedza rocznie około 200 tys. pielgrzymów. Najwięcej grup przybywa w okresie uroczystości ku czci świętego i w okresie letnim. Nabożeństwo i kult św. Wojciech, uległy ostatnio nasileniu z uwagi na jubileusz tysiąclecia jego śmierci oraz przyznany mu patronat nad jednoczącą się Europą. Zloty młodzieży na Lednicy dla uczczenia Wielkiego Jubileuszu mają inspirować się jego postacią i przesłaniem. Oficjalny i państwowy kult świętego zostaje, więc adaptowany przez różne grupy społeczne.

Piekary Śląskie to sanktuarium maryjne, znane od XVII w. jako ośrodek regionalny, pod koniec XIX w. zasłużyło się szczególnie w propagowaniu trzeźwości na Górnym Śląsku. Pozycję sanktuarium o znaczeniu krajowym uzyskały Piekary w latach 70-tych. Matka Boska Piekarska czczona jest jak patronka pracy i sprawiedliwości społecznej, co sprawia, że do sanktuarium przybywają pielgrzymki robotnicze z całej Polski. Szczególne miejsce zajmuje pielgrzymka mężczyzn w ostatnią niedzielę maja, w której bierze udział do 250 tys. osób, głównie z Górnego Śląska.

Do ośrodków kultu o zasięgu ponadregionalnym zalicza się 25 sanktuariów. Spośród nich warto wymienić Borek Wielkopolski, Świętą Lipkę, Gostyń – Świętą Górę, Kalwarię Pacławską, Leśną Podlaską, Ludźmierz, Swarzewo, Tuchów, Wambierzyce. Wszystkie te ośrodki to sanktuaria maryjne, a niektóre z nich są szeroko znane jako miejsca kultu Męki Pańskiej – Kalwaria Pacławska i Wambierzyce. Przeciętna frekwencja pątników wynosi 200 tys. osób


34

rocznie, a szlaki pielgrzymkowe nie przekraczają 100 km. Dużą grupę, około 200 ośrodków, stanowią sanktuaria regionalne i diecezjalne na przykład Górka Duchowna, Rychwałd, Sianowo. Pielgrzymowanie do tych miejsc świętych, pod względem kulturowym i społecznym, ma charakter typowo regionalny ze względu na sposób ich organizowania i prowadzenia.

Poza katolicką tradycją religijną miejsca swoich pielgrzymek mają w Polsce Żydzi – jest to grób cadyka w Leżajsku. Ludność wyznania prawosławnego swoje sanktuarium ma w Grabarce – położonej 8km na wschód od Siemiatycz oraz w Jabłecznej (między Terespolem a Włodawą).

Mniej aktywną lecz od dawna istniejącą organizacją islamską jest Muzułmański Związek Religijny w RP. Założony został w roku 1917. Jego członkami są polscy muzułmanie pochodzenia tatarskiego. Pod opieką związku pozostają dwa stare meczety: w Kruszynianach i w Bochonikach oraz drewniany dom w Białymstoku służący jako miejsce do modlitwy, nowoczesny meczet w Gdańsku i Centrum Islamskie w Warszawie pod nadzorem Światowej Ligi Muzułmańskiej. Członkowie tego związku zbierają się na zgrupowaniach religijnych i z okazji świąt, dążąc do uniknięcia całkowitego rozproszenia w społeczeństwie polskim. 4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Które miasta i zabytki w Polsce wpisane są na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury

UNESCO? 2. Jakie imprezy kulturalne wpisały się na trwałe w kalendarz polskich imprez? 3. Które zabytki architektury i budownictwa w Polsce należą do najbardziej atrakcyjnych

turystycznie? 4. Dokąd trzeba pojechać by zwiedzić w Polsce znane:

a) muzea i miejsca martyrologii? b) muzea i rezerwaty archeologiczne? c) historyczne obiekty architektury militarnej? d) muzea i obiekty unikatowe? e) ośrodki twórczości ludowej i skanseny? f) zabytki działalności gospodarczej człowieka? g) muzea biograficzne? h) muzea sztuki i zbiory artystyczne?

5. Które ośrodki kultu religijnego w Polsce mają znaczenie międzynarodowe, a które regionalne?

6. Jakie tradycje i zwyczaje są charakterystyczne dla regionów folklorystycznych w Polsce?


35

4.2.2. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Przedstaw charakterystykę miast i zabytków w Polsce wpisanych są na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.


1) zgromadzić informacje dotyczące obiektów i miast wpisanych są na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO,

2) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.2. poradnika, 3) indywidualnie przygotować krótką prezentację miast i obiektów, 4) dokonać oceny prezentacji.

Wyposażenie stanowiska pracy: − komputer z oprogramowaniem, podłączony do Internetu, − literatura, − mapa Polski. Ćwiczenie 2

Sporządź kalendarz cyklicznych imprez kulturalnych w Polsce. Dokonaj charakterystyki wybranych imprezy.


1) zgromadzić informacje dotyczące imprez kulturalnych w Polsce, 2) wykorzystać wiadomości z pkt 4.2. poradnika, 3) wykonać w formie plakatu kalendarz imprez (1 kalendarz może wykonać grupa 4 osobowa), 4) scharakteryzować wybrane imprezy kulturalne w Polsce, uwzględniając w szczególności

imprezy zlokalizowane w regionie w którym mieszka uczeń, 5) dokonać oceny wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy: − komputer z oprogramowaniem, podłączony do Internetu, − literatura, − mapa Polski, − 4 arkusze brystolu, − linijki, − mazaki. Ćwiczenie 3

Zaprojektuj trasy wycieczek (jedno i kilkudniowych) z uwzględnieniem antropogenicznych walorów Polski. Miejsce wyjazdu – to miejscowość, w której znajduje się szkoła. Zadania: Grupa I: Zaprojektuj 4 wycieczki do miejscowości, w których znajdują się muzea i rezerwaty archeologiczne bądź muzea i obiekty unikatowe. Scharakteryzuj te miejsca. Grupa II: Zaprojektuj kilka tras do miejscowości, w których znajdują się ośrodki twórczości


36

ludowej, skanseny, bądź muzea etnograficzne. Scharakteryzuj te miejsca. Grupa III: Zaprojektuj 4 wycieczki, których miejscem docelowym będą muzea biograficzne, oraz 3 wycieczki, których miejscem docelowym będą muzea sztuki i zbiory artystyczne. Grupa IV: Zaprojektuj 4 wycieczki, których miejscem docelowym będą miejsca kultu religijnego oraz 3 wycieczki, których miejscem docelowym będą muzea i miejsca martyrologii.


1) zgromadzić informacje dotyczące obiektów i miast, 2) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.2. poradnika, 3) przygotować prezentację tras wraz z charakterystyką miast i obiektów, 4) dokonać oceny prezentacji.

Wyposażenie stanowiska pracy: − komputer (Internet), − literatura, − mapa fizyczna Polski, − mapa samochodowa Polski, − mapa turystyczna Polski, − przewodniki, − katalogi biur podróży. Ćwiczenie 4

Dokonaj prezentacji antropogenicznych walorów turystycznych regionu, w którym mieszkasz. Prezentację skieruj do potencjalnego turysty, którego chcesz przekonać o wysokich walorach krajoznawczych regionu.


1) zgromadzić informacje dotyczące obiektów i miast, regionu w którym mieszkasz, 2) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.2. poradnika, 3) przygotować krótką prezentację tras wraz z charakterystyką miast i obiektów, 4) być przekonywujący w swojej wypowiedzi, 5) dokonać oceny prezentacji.

Wyposażenie stanowiska pracy: − komputer z oprogramowaniem, podłączony do Internetu, − literatura, − mapa fizyczna Polski, − mapa turystyczna regionu, − przewodniki, − katalogi biur podróży, − foldery, − albumy atrakcji turystycznych regionu, − prezentacje multimedialne.


37

4.2.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) scharakteryzować najbardziej atrakcyjne turystycznie zabytki architektury

i budownictwa w Polsce?

2) wymienić zabytki w Polsce wpisane są na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO?

3) rozpoznać i scharakteryzować krótko w/w zabytki? 4) wskazać na mapie w/w zabytki? 5) określić rodzaje muzeów sztuki w Polsce? 6) prezentować antropogeniczne walory turystyczne regionu w którym

mieszkasz?

7) scharakteryzować ośrodki kultu religijnego? 8) wskazać historyczne obiekty architektury militarnej? 9) rozpoznać zabytki działalności gospodarczej człowieka? 10) przedstawić kalendarz polskich imprez kulturalnych? 11) określić polskie regiony folklorystyczne oraz tradycje i zwyczaje

mieszkańców?


38

4.3. Charakterystyka wybranych szlaków turystycznych w Polsce

4.3.1. Materiał nauczania

Turystyczne szlaki w Polsce zostały wytyczone tak, by oprócz kontaktu z przyrodą, można było poznać zabytki historii i kultury: średniowieczne zamki, barokowe pałacyki, rezydencje magnackie, obiekty sakralne, świadectwa rozwoju różnych religii i tradycji, skanseny oraz tajemnicze budowle sprzed naszej ery. Szlak Orlich Gniazd

Na południu Polski znajduje się unikalny Szlak Orlich Gniazd – ruin kilkudziesięciu zamków obronnych z XIV i XV wieku, usytuowanych na wapiennych wzgórzach i skałach. Część została wzniesiona przez króla Kazimierza Wielkiego, część należała do polskich książąt i biskupów. Dziś pozostały po nich ruiny, malowniczo wkomponowane w krajobraz.

Najbardziej imponujące są zamki w Bobolicach, Mirowie, Olsztynie, Tenczynie i Ogrodzieńcu. Pozostałości tego ostatniego uznawane są za najpiękniejsze zamkowe ruiny w Polsce. Teren, przez który przebiega Szlak Orlich Gniazd, to Jura Krakowsko-Częstochowska – ulubiony rejon wspinaczy skałkowych. To także wymarzone tereny dla rowerzystów i wielbicieli jazdy konnej.

Szlak Orlich Gniazd –czerwony znakowany szlak turystyczny opisany i utworzony przez Kazimierza Sosnowskiego. Widnieje pod numerem pierwszym w ogólnopolskim rejestrze znakowanych szlaków pieszych. Ta zaszczytna pozycja wynika z malowniczości ukształtowania terenu, obecności licznych ostańców skalnych i jaskiń oraz zabytków. Na wyżynie jest 25 Orlich Gniazd, a cały szlak ma długość ok. 163 km i składa się głównie z ruin zamków i strażnic. Zamki i ruiny na Szlaku Orlich Gniazd Tradycyjnie Szlak Orlich Gniazd biegnie w kierunku od Krakowa do Częstochowy: Kraków – Wawel, Ojców, Pieskowa Skała, Rabsztyn, Bydlin, Smoleń, Pilica, Ogrodzieniec, Morsko, Bobolice, Mirów, Olsztyn koło Częstochowy, Częstochowa – Jasna Góra. Rowerowy Szlak Orlich Gniazd ma ok. 188 km: Kraków – Krzeszowice – Dolina Eliaszówki – Czerna – Paczółtowice – Olkusz – Rabsztyn – Bydlin – Smoleń – Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie – Ryczów – Ogrodzieniec – Skarżyce – Morsko – Skały Podlesickie – Góra Zborów – Skały Kroczyckie – Bobolice – Mirów – Niegowa – Przewodziszowice – Ostrężnik – Suliszowice – Zrębice – Olsztyn – Góry Towarne – Częstochowa. Szlak Piastowski

O jego niepowtarzalności świadczą zabytki kultury materialnej nagromadzone wzdłuż jego przebiegu, od powstania państwa polskiego, aż po czasy współczesne. Szlak przebiega przez dwie historyczne dzielnice Polski: Wielkopolskę i Kujawy. Jego nazwa powstała od imienia protoplasty pierwszej polskiej dynastii Piasta Kołodzieja, nazywanego Piastunem– nauczycielem. Mieszkał w okolicach dzisiejszej Kruszwicy i po usunięciu z tronu książęcego okrutnego księcia Popiela, zwanego Chwaściskiem, został wybrany księciem. Jego następcy tworzyli zręby polskiej państwowości. Ziemie leżące w obrębie Szlaku Piastowskiego były kolebką nowopowstającego państwa. To prawdopodobnie na Wyspie Ostrów Lednicki Książe Mieszko I przyjmuje chrzest, wprowadzając Polskę w orbitę wpływów kultury chrześcijańskiej.

Szlak rozpoczyna się w Poznaniu i dalej biegnie na północ przez Pobiedziska, Moraczewo, Ostrów Lednicki, Gniezno, Trzemeszno, Mogilno, Strzelno, Kruszwicę, Inowrocław, Kościelec


39

Kujawski, Pakość, Barcin, Lubostroń, Żnin, Wenecję, Biskupin, Gąsawę, Marcinkowo Górne, Rogowo do Gniezna.

Na szlaku na szczególną uwagę zasługują: ruiny budowli na wyspie Ostrów Lednicki, Katedra w Gnieźnie ( Matka Polskich Katedr) i osada obronna ludów kultury łużyckiej ( typu bagiennego) sprzed 2744 lat, w Biskupinie. Wymienione obiekty oraz zabytki z okresu romanizmu, takie jak: XII wieczne spiżowe Drzwi Gnieźnieńskie– z 18 scenami z życia św. Wojciecha, Bazylika w Trzemesznie, kościół poklasztorny, z podziemnymi kryptami w Mogilnie, słynne strzeleńskie kolumny, z rzeźbą figuralną, Bazylika w Kruszwicy, kościół NMP na Białej Górze w Inowrocławiu, oraz najstarszy w Polsce, wiejski kościół kamienny w Kościelcu Kujawskim nadają tej ziemi niepowtarzalny wymiar historyczny.

Bogactwem tej krainy, poza wymiarem historycznym jest bogactwo krajobrazu i niespotykanych gdzie indziej atrakcji przyrodniczych. Szlak Piastowski przebiega przez 2 pojezierza: poznańskie i gnieźnieńskie, z ponad tysiącem jezior, głównie rynnowych. Największe jezioro Pojezierza Gnieźnieńskiego, to jezioro Gopło w Kruszwicy (w średniowieczu nazywane Morzem Polaków). Duża ilość akwenów wodnych umożliwia uprawianie sportów wodnych, rekreacji i wypoczynku. Zagospodarowane brzegi jezior pozwalają na wypoczynek po całodziennym obcowaniu z historią i bezcennymi zabytkami. Godne polecenia są miejscowości wypoczynkowe, takie jak: Powidz, Skorzęcin, Przyjezierze, Kruszwica i szereg innych. Położone na trasie szlaku Parki Krajobrazowe, z unikatowym bogactwem flory i fauny, stwarzają dodatkową zachętę do odwiedzenia tych stron. Parki Krajobrazowe to: Puszcza Zielonka, Park Krajobrazowy Promno, Lednicki Park Krajobrazowy, Powidzki Park Krajobrazowy i Nadgoplański Park Krajobrazowy.

Celową wydaje się wizyta w " skansenie miniatur" pod Pobiedziskami, gdzie można zapoznać się z atrakcjami szlaku: budownictwem sakralnym, świeckim i innymi ciekawostkami. To, co niewątpliwie zainteresuje miłośników historii, architektury, archeologii, etnografii, to dodatkowe atrakcje, stworzone przez naturę i człowieka.

Należą do nich: znajdujący się w tej miejscowości jedyny w Wielkopolsce drewniany kościół trójnawowy, punkt widokowy w Dusznie, z którego można podziwiać panoramę Gniezna, Mogilna, Inowrocławia, Kruszwicy i kopuły Bazyliki w Licheniu, najdłuższa w Polsce kolej linowa transportująca rudę wapnia , na trasie Pakość– Strzelno. Udając się w okolice Wągrowca, przemierzając Szlak Cysterski obejrzymy jedyne w Polsce zjawisko skrzyżowania rzek (Wełny i Nielby). Bogata sieć szlaków turystycznych pieszych i rowerowych przybliży to nieopisane bogactwo i pobudzi konieczność przyjazdu w to urokliwe miejsce. Szlak Kopernikowski Olsztyn – Dobre Miasto – Lidzbark Warmiński – Orneta – Pieniężno – Braniewo – Frombork – Tolkmicko – Elbląg – Pasłęk – Małdyty – Morąg – Olsztyn

Szlak Kopernikowski ułatwia zwiedzenie środkowej i płn. wsch. części Polski, zabytkowych miejscowości związanych z pobytem Mikołaja Kopernika. Jego długość wynosi 302km. − Dobre Miasto powstało w 1329 roku. Budowlą dominującą w architekturze tego

warmińskiego grodu jest gotycki kościół kolegiacki (drugi, co do wielkości na Warmii – 60m dł., 27m szer., 49m wys.)wraz z otaczającymi go od strony rzeki zabudowaniami. Wystrój wnętrza głównie barokowy, z cennym ołtarzem głównym, amboną i chrzcielnicą, w ołtarzu bocznym wartościowa późnogotycka rzeźba Boga Ojca.

− Lidzbark Warmiński – miasto powiatowe nad rzeką Łyną, powstałe w 1308 roku. Przy granicy miasta, od strony Olsztyna, Krzyżowa Góra (133 m. n p m) punkt widokowy na miasto, ośrodek sportów zimowych. Najcenniejszym zabytkiem jest gotycki zamek biskupów warmińskich z XIVw. Był on rezydencją wielu wybitnych osobistości Rzeczpospolitej (M. Kopernika, Jana Dantyszka, St. A. Grabowskiego, I. Krasickiego). W zamku– muzeum znajduje się: gotycka brama i fragmenty murów miejskich, gotycki


40

kościół parafialny, barokowa oranżeria I. Krasickiego.W odległości 12 km w kierunku wschodnim położony jest Stoczek Klasztorny,gdzie w klasztorze Bernardynów znajduje się izba pamięci kard. S. Wyszyńskiego, więzionego tu w 1953r.

− Orneta –miasto na Równinie Orneckiej, powstało w 1308r, zachował się tu średniowieczny kształt miasta z fragmentami murów obronnych. Na rynku stoi gotycki ratusz, w sygnaturze najstarszy dzwon na Warmii z 1384r. W pobliżu rynku znajduje się gotycki kościół Św. Jana Chrzciciela o bazylikowej konstrukcji. Na uwagę zasługuje fryz ceramiczny otaczający świątynię, przedstawiający maski kobiet i mężczyzn. Obiekt otaczają dobudowane w XVw. kaplice. Wnętrze bogato wyposażone, dominuje barok, na ścianach malowidła.

− Pieniężno – miasto nad rzeką Wałszą. Zniszczenia wojenne z 1945 roku widoczne są do tej pory. Rynek starego miasta, z gotyckim ratuszem w środku, otoczony jest nowymi budynkami. Nieopodal rynku neogotycki kościół parafialny z 1895 roku o unikalnym pięcionawowym wnętrzu. Za kościołem ruiny zamku Kapituły Warmińskiej. Schodami przy kościele można zejść do Doliny Rzeki Wałszy – uroczego rezerwatu przyrody – i ścieżką dojść do odległego o około 3km Muzeum Misyjno-Etnograficznego w seminarium Werbistów.

− Braniewo – miasto powiatowe nad rzeką Pasłęką, na Równinie Warmińskiej. Prawa miejskie uzyskało w 1254r. Niegdyś port morski należący do Hanzy, ośrodek oświatowy i wydawniczy. W 1565 roku osiedli tu sprowadzeni do Polski przez kardynała Hozjusza jezuici. Miasto straciło wiele cennych zabytków w czasie II wojny światowej. Dziś warto obejrzeć gotycki kościół z XIV w. i małe zoo mieszczące się w dawnej fosie miejskiej.

− Frombork – miasto położone nad Zalewem Wiślanym, port pasażerski i rybacki, prawa miejskie uzyskał w 1310 roku. Od XIV wieku stanowił własność i siedzibę kapituły warmińskiej, przeniesionej tu z Braniewa w 1288 roku, która w latach 1329–88 zbudowała katedrę położoną na ufortyfikowanym wzgórzu. W latach 1466–1772 miasto wraz z całą Warmią należało do Polski. Od 1510 do 1543 roku we Fromborku mieszkał kanonik kapituły warmińskiej Mikołaj Kopernik. W 1945 roku miasto zniszczone zostało w 80%. W czasie ogólnopolskiej akcji harcerskiej Operacja 1001 Frombork (lata 1967–1973) przebudowano całe centrum miasta oraz odbudowano szereg cennych zabytków. Dziś warto zwiedzić katedrę i posłuchać jednych z najlepszych w Polsce organów, obejrzeć Muzeum M. Kopernika, podziwiać piękno panoramy z Wieży Radziejowskiego, być na seansie w planetarium. Poza Wzgórzem warto odwiedzić muzeum medycyny w kaplicy św. Anny.

− Tolkmicko –miasto portowe nad Zalewem Wiślanym założone przez Krzyżaków w 1299 roku. Zachował się średniowieczny układ starego miasta z fragmentami murów obronnych i gotycki kościół parafialny.

− Elbląg – Port morski, przystań statków turystycznych do Ostródy (Kanałem Elbląskim z unikalnymi pochylniami), Krynicy Morskiej, Fromborka i Królewca (Kaliningradu). Prawa miejskie uzyskał w 1246r. Członek Hanzy. Do 1309r. siedziba mistrzów krajowych zakonu krzyżackiego. Po pokoju toruńskim, w latach 1466 –1772, Elbląg należał do Polski i za Zygmunta Augusta był dużym portem wojennym. Jego rozwój powstrzymany jednak został przez pogarszające się warunki naturalne (formowanie się Mierzei Wiślanej). Intensywny rozwój miasta przypada na II poł. XIXw. Do Polski powrócił po 173 latach, w 1945 roku niemal kompletnie zniszczony w wyniku działań wojennych. Odbudowa Starego Miasta w Elblągu – poprzedzona intensywnymi pracami archeologicznymi – jest przedsięwzięciem unikalnym w skali światowej. Z historią miasta i plonem prac wykopaliskowych można zapoznać się w muzeum w zachowanym skrzydle przedzamcza. Jadąc w kierunku Malborka we wsi Raczki Elbląskie oznaczono stalowym słupem najniższy punkt w Polsce (-1,8m p.p.m.).


41

Szlak Wielkich Jezior Mazurskich Węgorzewo – Pozezdrze – Kuty – Kruklanki – Giżycko – Ryn – Mrągowo – Mikołajki – Ruciane – Nida – Pranie.

Szlak Wielkich Jezior Mazurskich ułatwia poznanie unikalnego obszaru bogatego w lasy i jeziora, z wieloma miejscowościami letniskowymi. − Węgorzewo – początek / koniec szlaku. Miasto powiatowe na Mazurach w płn. części

Krainy Wielkich. Jezior Mazurskich. Od XIVw. stał tu zamek krzyżacki, ale osada z nim związana uzyskała prawa miejskie dopiero w 1571 roku. Wśród zabytków zamek krzyżacki i późnogotycki kościół parafialny z pocz. XVIIw. Najwybitniejszym mieszkańcem był urodzony tu i mieszkający do śmierci wybitny europejski przyrodnik, pastor Jerzy Andrzej Helwing.

− Giżycko – miasto powiatowe na Mazurach między jez. Niegocin i Kisajno. Prawa miejskie otrzymało w 1612 roku. Ważny ośrodek turystyki wodnej. Najciekawszym zabytkiem jest Twierdza Boyen z poł. XIXw. Są także: zamek krzyżacki (przebudowany), most obrotowy na Kanale Łuczańskim (obok zamku), kościół ewangelicki z XIXw., krzyż na miejscu śmierci misjonarza św. Brunona (w 1009r.). Na domu, w którym urodził się W. Kętrzyński, tablica pamiątkowa. Nad jez. Niegocin port statków pasażerskich. Liczne możliwości uprawiania sportów wodnych.

− Ryn – miasto na Mazurach nad jez. Ryńskim. Nad miastem góruje zamek krzyżacki, przez wiele lat siedziba konturstwa. Obecnie ważny port żeglarski, w okolicy liczne ośrodki wypoczynkowe.

− Mrągowo – miasto powiatowe na Mazurach na Poj. Mrągowskim. Prawa miejskie na pocz. XIXw. Ciekawie położone w dolinie nad jeziorami, co daje możliwość wypoczynku. W ratuszu z XIXw. muzeum. Na wschodnim brzegu jez. Czos amfiteatr, tu odbywają się Picnick Country i Festiwal Kultury Kresowej. 12km w kierunku Olsztyna – Sorkwity, początek spływu kajakowego Krutynią. 19km na północ klasztor w Św. Lipce. Przy szosie do Mikołajek wsie letniskowe – Kosewo (do zwiedzenia hodowla jeleniowatych), Baranowo, Zełwągi.

− Mikołajki – prawa miejskie 1726r. Położone w środkowej części Krainy Wielkich Jezior Mazurskich – są portem jachtowym i pasażerskim, węzłem dróg wodnych. Nad miastem góruje wieża kościoła ewangelickiego z XIXw. W mieście i wokół liczne hotele i pensjonaty. 2km na wschód – nad jez. Łuknajno – rezerwat łabędzia niemego. Droga z Mikołajek do Rucianego przecina Puszczę Piską.

− Ruciane – Nida – najmłodsze miasto w regionie, prawa miejskie w 1966 roku. Miejscowość letniskowa w Puszczy Piskiej, nad jeziorami. Liczne pensjonaty i hotele w mieście i okolicy. Port jachtowy i pasażerski.

− Pranie – leśniczówka na wysokim brzegu jez. Nidzkiego. Muzeum biograficzne Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego.

Szlak Tatarski

Wędrówka Szlakiem Tatarskim przez Bohoniki (gmina Sokółka) i Kruszyniany (gmina Krynki) pozwala przyjrzeć się śladom mozaiki kulturowo-etnicznej wschodnich ziem dawnej Rzeczpospolitej.

Obie miejscowości to egzotyczne miejsca – żyją tu polscy Tatarzy. Potomkowie ludów wchodzących w skład imperium Czyngis-chana przybyli do Polski już w XIV– XV wieku. Ponieważ Tatarzy walczyli w wojskach polskich (pod Grunwaldem) król Jan III Sobieski odwdzięczył się Tatarom nadając im posiadłości ziemskie na terenach dzisiejszego Podlasia. Chociaż ludność ta utraciła w XVIII wieku swój język i uległa polonizacji, to do dziś przetrwała silna wiara islamu i świadomość mongolsko – tureckiego rodowodu.

Szlak Tatarski, zarówno duży jak i mały to atrakcja turystyczna powiatu sokólskiego. Duży


42

Szlak Tatarski liczy około 54km. Jego trasa wiedzie z Sokółki do Kruszynian przez Bohoniki, Kamionkę Starą, Wierzchlesie, Talkowszczyznę, Świdziałówkę Nową i Nietupę. W miejscowościach, przez które przebiega ta trasa, ulokowane były niegdyś dobra królewskie ekonomii grodzieńskiej. Bohoniki podobnie jak i Kruszyniany, są dziś centrum religijnym polskich muzułmanów – najstarsze w kraju drewniane meczety z XVIII i XIX wieku. Na uwagę zasługują też zabytkowe mizary (cmentarze muzułmańskie) gdzie na bramie wejściowej pod księżycem wyrzeźbionym na szczycie, można przeczytać inskrypcje w trzech językach: arabskim, białoruskim i polskim. W czasie świąt Ramadanu, Kurbanu czy Aszurabajranu Bohoniki i Kruszyniany tętnią pełnią życia, gromadzą się tu muzułmanie z całej Polski.

Oprócz powyżej opisanej trasy, można też odbyć podróż tzw. Szlakiem Tatarskim Małym. Jego długość wynosi 19km. Przebiega on przez Kruszyniany, Józefowo, Królowe Stojło i Waliły Stację. Dwie ostatnie miejscowości związane są z wydarzeniami z okresu Powstania Styczniowego.

Ślady osadnictwa pierwszych Tatarów, odnajdziemy w Muzeum Regionalnym w Sokółce – herbarz rodzin Tatarskich w Polsce, czy też dekoracyjne tkaniny (muhiry) z wersetami z Koranu – „Allach jest najwspanialszy, najmądrzejszy”– wprowadzają niejednego turystę w nastrój nostalgii, tęsknoty, zadumy. − Kruszyniany, powstały w początkach XVI w. W owym czasie królowa Bona prowadziła w swych dobrach na Litwie i w Koronie wielką reformę gospodarczą. Polegała ona na skupieniu osadnictwa rozsianego dotąd na skraju Puszczy Grodzieńskiej w długie wsie ulicówki i wprowadzeniu w nich trójpolówki jako systemu uprawy ziemi. Właśnie jedną z takich wsi były Kruszyniany. W 1558 roku znajdowało się w niej 47 chałup, a do mieszkańców należało 97 włók ziemi. W sto lat później było już 65 chałup. Rozwój wsi przerwały wojny w siedemnastym wieku, podczas których została ona niemal całkowicie zniszczona. Wyludnioną wieś król Jan III Sobieski nadał w 1679 roku Tatarom. Nadanie obejmowało także okoliczne wsie: Łużany, Nietupę i Białokozy. O przyczynach darowania Tatarom dóbr w tej okolicy krąży kilka legend. Większość z nich łączy fakt otrzymania ziemi przez mahometan z darowizną króla Jana III pułkownikowi tatarskiemu. Miał to według nich być akt wdzięczności za uratowanie królewskiego życia przez owego oficera w czasie jednej z bitew.

Należy pamiętać, że muzułmanie osadzeni w XVII wieku w okolicach Kruszynian i Bohonik byli już kolejnym pokoleniem Tatarów osiadłych od kilku wieków w granicach Rzeczpospolitej. Nie byli to więc „ludzie stepów”. Centralne miejsce we wsi zajmuje meczet. Ufundowany został przez S. Kreczkowskiego. Pierwsza wzmianka o świątyni pochodzi z 1711 roku. Jednak dzisiejszy budynek powstał w XIX wieku. Zbudowany na planie prostokąta. Całość ścian jest konstrukcji zrębowej, z zewnątrz oszalowana deskami. Naroża ścian ozdobione są elementami drewnianymi przypominającymi boniowanie. Od strony północnej wznoszą się dwie wieże, nakryte hełmami, zwieńczone złotymi półksiężycami – symbolami islamu. Dach jednokalenicowy, dwuspadowy z sygnaturką półksiężyca, dach pokryty gontem. Od strony południowej ścianę szczytową zamyka rodzaj absydy, czyli mihrab. Od strony północnej i zachodniej prowadzą do wnętrza meczetu dwie kruchty.

We wnętrzu zachowany jest tradycyjny podział, część północna przeznaczona dla kobiet. Wszyscy muzułmanie odbywają modły zwróceni twarzą w kierunku południowym – kierunek wskazany przez mihrab. Centralne miejsce świątyni zajmuje minbar – rodzaj kazalnicy, obok ułożone są księgi liturgiczne. Na ścianach rozwieszone są muhiry, czyli ozdobne tkaniny przedstawiające wersety z Koranu. Podłoga usłana jest kobiercami. Meczet stoi wśród drzew i otoczony jest murkiem z polnych kamieni. − Bohoniki były w posiadaniu żołnierzy z oddziałów rotmistrza Bogdana Kieńskiego, Gazy Sieleckiego i rotmistrza Olejowskiego.

Obecny meczet w Bohonikach został wybudowany w II połowie XIX wieku na planie


43

zbliżonym do kwadratu i nakryty czterospadowym dachem, który zwieńcza wieżyczka z kopułą i półksiężycem. Do wnętrza wchodzi się przez ganek. Wnętrze podzielone jest na część przeznaczoną dla mężczyzn i część przeznaczoną dla kobiet (mniejszą). Do obydwu prowadza osobne wejścia. Modlący się ustawiają obok siebie, na rozścielonych na podłodze kobiercach. Wszyscy twarzą na południe, ku Mekce. Kierunek wskazuje mihrab, którego rolę pełni sklepiona nisza z małym prostokątnym okienkiem. Na prawo od mihrabu stoi minbar – kazalnica. Wnętrze jest skromne, nie ma żadnej ornamentyki. Do cenniejszych zabytków we wnętrzu świątyni należy drewniana, stojąca półeczka pod Koran, ofiarowana meczetowi przez ks. arcybiskupa Henryka Romana Gulbinowicza.

Mizar, cmentarz muzułmański otoczony jest murem, a na jego teren można wejść przez okazałą bramę. Stare mogiły można rozpoznać po tym, ze mają dwa kamienie nagrobkowe: większy leżący u głowy zmarłego i mniejszy – u stóp. 4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie szlaki turystyczne prezentują dorobek kulturowy Polski? 2. Jakie miasta znajdują się na trasach Szlaku Piastowskiego, Orlich Gniazd,

Kopernikowskiego, Tatarskiego, Wielkich Jezior Mazurskich? 3. Jakie zainteresowania będą wykazywać turyści pragnący podróżować tymi szlakami? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Zaprezentuj na mapie fizycznej Polski, przebieg szlaków turystycznych: Szlaku Piastowskiego, Orlich Gniazd, Kopernikowskiego, Tatarskiego, Wielkich Jezior Mazurskich, wymieniając jedynie miejscowości położone na danym szlaku.


1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, 2) zgromadzić wiadomości dotyczące poszczególnych szlaków turystycznych, 3) wykorzystać wiadomości z pkt. 4.3. zawarte w poradniku, 4) wskazać na mapie kolejno miejscowości położone na danym szlaku i wymienić typ waloru,

będącego przedmiotem zainteresowania turystów, 5) dokonać oceny pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

− mapa fizyczna Polski, − mapa samochodowa Polski, − mapa turystyczna Polski, − mapy regionów. Ćwiczenie 2

Opracuj projekt pt.:„Prezentacja dorobku kulturowego Polski na trasie szlaku turystycznego”. Sformułowanie tematów projektu dla grup uczniowskich (grupy 3 lub 4 osobowe): Grupa I : Bezcenne zabytki na trasie Szlaku Piastowskiego”. Grupa II: Szlakiem ciekawych tworów przyrody i pozostałości starych zamków („orlich


44

gniazd”). Grupa III: Szlakiem naszego genialnego astronoma Mikołaja Kopernika. Grupa IV: 300-letnia historia osiedlenia Tatarów w Polsce – Szlak Tatarski na Podlasiu. Grupa V: Turystom – wodniakom polecamy Wielkie Jeziora Mazurskie. Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania oraz wskazaną literaturą, 2) zapoznać się z ramowym harmonogramem pracy nad projektem, 3) ustalić z nauczycielem wszystkie informacje niezbędne do wykonania pracy w tym: − cel projektu, − czas realizacji projektu (1 miesiąc), − zadania dla poszczególnych członków zespołu, − źródła informacji, − terminy konsultacji, − zawartość raportu (folder – informator krajoznawczy), − czas i sposoby prezentacji, − kryteria oceny. 4) zebrać literaturę, w tym wydawnictwa regionalne i sporządzić bibliografię, 5) przygotować mapy, które stanowią kanwę do zaprezentowania szlaku, 6) ustalić i scharakteryzować najciekawsze miejsca i obiekty, 7) przygotować folder krajoznawczy prezentujący omawiany szlak, 8) przygotować załączniki: mapy i plany, zdjęcia , slajdy, film, rocznik statystyczny, plakaty,

itp., 9) przygotować plan prezentacji ustalając: kolejność wystąpień, czas, formy i środki

audiowizualne, 10) dokonać prezentacji. Na prezentacji oprócz uczniów i nauczyciela może być obecny zaproszony pracownik biura podróży.

Wyposażenie stanowiska pracy: − mapa Polski, − mapa samochodowa Polski, − mapy turystyczne regionów, − przewodniki turystyczne − mapy turystyczne regionów, − projektor multimedialny, − komputer z oprogramowaniem, podłączony do Internetu, − odtwarzacz video, − projektor slajdów, − rzutnik foliogramów, − rocznik statystyczny, − plany miast.


45

4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) wymienić nazwy głównych szlaków turystycznych Polski? 2) wymienić miasta położone na trasie głównych szlaków turystycznych? 3) scharakteryzować obiekty w poszczególnych miejscowościach, będące

głównym celem zainteresowania turystów?

4) polecić turyście wycieczkę szlakiem, w taki sposób, aby wzbudzić jego zainteresowanie?


46

4.4. Centra turystyczne Polski i ich atrakcje 4.4.1. Materiał nauczania

Warszawa – to stolica Polski i jednocześnie największe miasto w kraju (1615 tys. mieszkańców). Jest ważnym ośrodkiem naukowym, kulturalnym, politycznym i gospodarczym kraju, siedzibą parlamentu, prezydenta i władz centralnych. Przed wojną była nazywana Paryżem Północy. W czasie II wojny światowej hitlerowcy zniszczyli miasto w 80%. Odbudowane z gruzów, częściowo straciło dawny urok. Warszawska Starówka – kolorowe kamienice, mury obronne i Zamek Królewski – została wpisana na listę UNESCO jako przykład wiernej rekonstrukcji z zachowaniem oryginalnych fragmentów zabudowy. Łazienki, XVIII-wieczny zespół architektoniczno-parkowy. Latem odbywają się w nim koncerty fortepianowe pod gołym niebem.

Pałac w Wilanowie – wraz z otaczającym go parkiem i zabudowaniami, który przetrwał czasy zaborów, wojen i okupacji, zachowując swe autentyczne walory historyczne i artystyczne, należy do najcenniejszych zabytków polskiej kultury narodowej. Cmentarz Powązkowski zwany też Starymi Powązkami to najbardziej znany i zabytkowy cmentarz Warszawy. Zajmuje 44ha, swoją wielkością odpowiada państwu Watykan. Jest on skarbnicą rzeźby i małej architektury.

Muzeum Narodowe w Warszawie – jedno z największych muzeów w Polsce. Zawiera bogate zbiory sztuki starożytnej (egipskiej, greckiej, rzymskiej), wielką galerię malarstwa polskiego od XIII wieku, a także galerię malarstwa obcego (włoskie, francuskie, holenderskie, niemieckie i rosyjskie), zbiory numizmatyczne i rzemiosła artystycznego

Kraków – miasto o tysiącletniej tradycji, przez kilkaset lat stolica Polski. Kraków to miasto

studentów – uczy się ich tu ponad 100 tysięcy na dwunastu wyższych uczelniach – przez co, to jedno z najstarszych miast w kraju jest jednocześnie najmłodsze duchem. Kraków, w odróżnieniu od Warszawy, nie został zniszczony w czasie II wojny światowej. W całości zachowała się historyczna zabudowa (niektóre budowle, np. maleńki kościółek św. Wojciecha na Rynku Głównym czy kościół św. Andrzeja przy ulicy Grodzkiej pochodzą z czasów wczesnego średniowiecza – X–XI w.). Wawel i krakowskie Stare Miasto znalazły się na stworzonej w 1978r. Liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Rynek Główny to największy ze średniowiecznych placów Europy (200 x 200m). Stanowi centrum życia miasta, będąc prawdziwym „salonem” kulturalnym, handlowym i turystycznym. Prawie wszystkie kamienice służą nie tylko celom mieszkalnym – są w nich kawiarnie, restauracje, puby, galerie, sklepy i muzea. Najbardziej znane budowle Rynku to Kościół Mariacki i Sukiennice. Kościół, gotycka bazylika z XIII–XV w., to największy i jeden z najpiękniejszych średniowiecznych ołtarzy w Europie, autorstwa Wita Stwosza. Ołtarz ma 13m wysokości i 11m szerokości. Doliczono się w nim 200 rzeźbionych figur mierzących od 3cm do 3m.

Wawel, położony nad Wisłą – zamek królewski i wawelska katedra, przebudowywane na przestrzeni setek lat, tworzą mieszaninę stylów: romańskiego, gotyckiego i renesansowego. Arcydziełem sztuki renesansowej jest kaplica Zygmuntowska z wieżą, gdzie króluje największy w Polsce dzwon Zygmunta, odlany z luf armatnich, przetopionych w 1520r. za pieniądze króla Zygmunta I Starego. Bije on tylko w najważniejsze święta państwowe. Mierzące 108m długości Sukiennice są najbardziej, obok Wawelu i Kościoła Mariackiego, znanym symbolem architektonicznym Krakowa. Od XIII w. były przede wszystkim centrum handlowym. Wewnątrz ciągną się kramy z pamiątkami, rękodziełem i biżuterią. Oprócz Sukiennic na płycie Rynku znajduje się XI-wieczny kościół św. Wojciecha i Wieża Ratuszowa


47

(ratusz, średniowieczną siedzibę władz miejskich, z powodu zniszczeń rozebrano na początku XIX w.).

Kazimierz, dzielnica żydowska, kiedyś osobne miasto założone w 1335r. przez Kazimierza Wielkiego (stąd nazwa), dziś część Krakowa. Są tu synagogi (najstarsza pochodzi z XV wieku), wąskie uliczki, małe domki i XVI-wieczny żydowski cmentarz.

Poznań – szczyci się piękną starówką i licznymi zabytkami, wśród których wyróżnia się

ratusz, pretendujący do miana najpiękniejszej świeckiej budowli renesansowej środkowej Europy. Tradycja Międzynarodowych Targów Poznańskich sięga 1921r. i obejmują kilkadziesiąt specjalistycznych imprez, niektóre z nich są zaliczane do czołówki europejskiej. W Poznaniu zaczyna się Szlak Piastowski, wędrujący przez miejsca, które przed tysiącem lat, w czasach pierwszej dynastii królów Polski, stanowiły najważniejsze ośrodki kraju, pełne historycznych pamiątek i cennych zabytków architektury.

Gdańsk – to jedno z najstarszych i najpiękniejszych polskich miast. Zachwyca architekturą

i sztuką będącą dziełem słynnych europejskich mistrzów – Abrahama van den Blocke`a, Willema van den Blocke`a, Jana Kramera, Antoniego van Obbergena, Jana Vredemana de Vriesa. To oni projektowali, budowali i zdobili gdańskie kamienice, kościoły i fortyfikacje, tworząc imponującą mieszaninę stylów.

Stare Miasto – tu skupiają się wszystkie najważniejsze zabytki Gdańska. XVI-wieczne bramy: Wyżynna i Złota otwierają historyczny trakt – Drogę Królewską. Można podziwiać wspaniałe budowle z pełnymi przepychu wnętrzami: gotycko-renesansowy Ratusz Głównego Miasta, XIV-wieczny Dwór Artusa czy najbardziej podziwianą ze wszystkich gdańskich domów Złotą Kamienicę. Tu stoi słynna fontanna z Neptunem – najbardziej wyrazisty symbol miasta. Najsłynniejszy zabytek – kościół Mariacki – największa gotycka ceglana świątynia świata. Do jej siedmiu bram wiedzie siedem ulic.

Oliwa, najładniejsza dzielnica Gdańska, mekka wielbicieli muzyki organowej. W XIV-wiecznej katedrze znajdują się rokokowe organy o ciekawym brzmieniu. Całe lato trwają w niej koncerty Oliwskiego Festiwalu Muzyki Organowej. Warto zobaczyć: twierdzę Wisłoujście – słynną morską warownię; Westerplatte – miejsce, w którym zaczęła się II wojna światowa.

Toruń – jest oryginalnym średniowiecznym zespołem architektonicznym, zachowanym

niemal w stanie nienaruszonym od czasów Kopernika. Posiada wiele zabytków klasy światowej, wśród których najceniejsze to: zespół gotyckiego budownictwa mieszczańskiego w postaci Ratusza Staromiejskiego, Dwór Bractwa św. Jerzego, kamienice, spichrze, mury obronne, baszty i bramy.

Tradycja Mikołaja Kopernika wielkiego i najsłynniejszego astronoma wszechczasów nadal jest żywa w jego rodzinnym mieście. Wędrówkę śladami uczonego należy rozpocząć od miejsca jego urodzenia: domu rodzinnego Koperników, następnie odwiedzić Kaplicę Kopernikowską w Katedrze Świętojańskiej z licznymi pamiątkami : chrzcielnicą, tablicą pamiątkową z 1589 roku, marmurowym popiersiem Kopernika z 1766 roku, będącym najstarszym Jego pomnikiem na świecie. Jednak najbardziej znany pomnik Mikołaja Kopernika stoi w centralnym miejscu w mieście – w Rynku Staromiejskim. Akcentem wielkiego kultu i tradycji Mikołaja Kopernika jest Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Mikołaja Kopernika (z jednym z największych na świecie radioteleskopów). Cennymi zabytkami Torunia są: − Kościół Mariacki – jedno z najwybitniejszych osiągnięć gotyckiego budownictwa

sakralnego kraju, zaliczany do trzech największych kościołów w północnej Polsce. Monumentalny kościół pofranciszkański, górujący nad północną częścią Starego Miasta, posiada zabytki cenne artystycznie i historycznie: m.in. gotyckie stalle i polichromie


48

ścienne, wielkie renesansowe organy, epitafia, mauzoleum królewny Anny Wazówny. − Kościół św. Jakuba – jest kolejnym przykładem gotyckiego budownictwa sakralnego. Ten

gotycki kościół wyróżnia się cechami architektonicznymi, które są charakterystyczne dla sakralnego budownictwa średniowiecznej Europy Zachodniej. Cennymi zabytkami wyposażenia są polichromie ścienne oraz liczne zabytki sztuki gotyckiej, m.in. krzyż Drzewo Życia, obraz Pasji Chrystusowej, liczne figury i rzeźby.

− Krzywa Wieża – to dawna baszta miejska, jakich w Toruniu było niegdyś 54, pochylona na skutek gliniastego, niestabilnego gruntu. Dziś zachowana w ciągu murów miejskich, stanowi atrakcję turystyczną Torunia i jest jego kolejnym symbolem.

− Dwór Artusa. Toruński i gdański Dwór Artusa to dziś jedyne takie obiekty na świecie. Obecna forma toruńskiego Dworu pochodzi z XIX wieku, to jednak bezpośrednio nawiązuje do dawnego z 1386 roku. Był siedzibą Bractwa św. Jerzego – ekskluzywnego stowarzyszenia kupców i bogatego patrycjatu Torunia – działającego w latach 1311–1842. Był miejscem wielu ważnych spotkań, spośród których najważniejsze to zawarcie w 1466 roku II pokoju toruńskiego kończącego trzynastoletnią wojnę polsko-krzyżacką i likwidującego państwo krzyżackie w dotychczasowej formie.

− Kamienica Pod Gwiazdą – jest jednym z najlepiej zachowanych barokowych domów mieszczańskich w środkowej i północnej Europie, jednym z sześciu toruńskich zabytków światowej klasy.

− Twierdza Toruń – około 150 zachowanych obiektów jednej z największych XIX-wiecznych twierdz obronnych w Europie, jaką zbudowali Prusacy. Składa się na nią 15 wielkich fortów, z których prawie wszystkie są zachowane w dobrym stanie.

− Park Etnograficzny – usytuowany w samym centrum Torunia stwarza okazję poznania dawnej wsi polskiej (a zwłaszcza kujawskiej, kaszubskiej, borowiackiej) i jej tradycji. Znajduje się tu architektura ludowa z kompletnie urządzonymi zagrodami. Muzeum Etnograficzne jest jednym z trzech samodzielnych i największych takich muzeów w Polsce. Wrocław – stolica Dolnego Śląska, jest jednym z najstarszych miast w Polsce. Położony

u podnóża Sudetów, nad rzeką Odrą, poprzecinany jej licznymi dopływami i kanałami, jest miastem 12 wysp i 112 mostów. Ze względu na nadrzeczne położenie i wielką liczbę mostów i kładek nad wodami nazywany jest „polską Wenecją”.

Czasy wczesnego średniowiecza przypomina Ostrów Tumski. Wrocławski Ratusz zaliczany jest do najwspanialszych budowli gotyckich w Europie Środkowej. We Wrocławiu można również obejrzeć największe w Polsce barokowe wnętrze, jest nim Aula Leopoldyńska, mieszcząca się w siedemnastowiecznym gmachu Uniwersytetu. W centrum miasta rozpościera się założony w XVIII wieku Park Szczytnicki, w którym rośnie ponad 370 gatunków drzew i krzewów oraz znajduje się oryginalny Ogród Japoński.

Kulturalną wizytówką miasta stały się festiwale muzyczne o międzynarodowym znaczeniu. Największy z nich to Międzynarodowy Festiwal „Wratislavia Cantans” – Muzyka i Sztuki Piękne. To właśnie we Wrocławiu odbywają się: Festiwal „Jazz nad Odrą", Dni Muzyki Starych Mistrzów, Przegląd Piosenki Aktorskiej, Międzynarodowe Zaduszki Jazzowe, Wrocławskie Spotkania Teatrów Jednego Aktora i Małych Form Teatralnych, Międzynarodowy Festiwal Dialog Wrocław. Słynne już w Europie stały się monumentalne przedstawienia operowe organizowane we wrocławskiej Hali Ludowej. Do atrakcji kulturalnych, należy niewątpliwie Panorama Racławicka – gigantyczna rotunda, w której mieści się panoramiczny obraz o wymiarach: 120x15 metrów, przedstawiający bitwę pod Racławicami z 4 kwietnia 1794 r.

Szczecin – jest miastem o ponad tysiącletniej tradycji i burzliwych dziejach oraz historyczną

stolicą Pomorza Zachodniego. Do najważniejszych zabytków Szczecina należą: Wały Chrobrego (tarasy widokowe mają 500 metrów długości i leżą 19 metrów nad poziomem brzegu


49

odrzańskiego), Zamek Książąt Pomorskich (XIV wiek) – po przeprowadzonej w drugiej połowie XX wieku odbudowie, przedstawia formę XVI-wieczną, prezentując zrekonstruowane renesansowe attyki i hełmy. Jest on współcześnie głównym ośrodkiem życia kulturalnego na Pomorzu Zachodnim. Często odbywają się tutaj koncerty muzyki klasycznej. Przy zamku działa Zespół Wokalistów i Instrumentalistów Camerata Nova, kameralne kino Zamek, Teatr Krypta, kabaret Piwnica Przy Krypcie; w jego pomieszczeniach organizowane są seminaria, spotkania naukowe, imprezy promocyjne itp. W skrzydłach południowym i północnym znajdują się dostępne do zwiedzania sale i komnaty, a także galerie wystaw artystycznych. W skrzydle wschodnim mieści się ekspozycja odnalezionych w 1946 sarkofagów m.in.: Bogusława XIV, Filipa II oraz Franciszka I. Można wspiąć się również na 60-metrową Wieżę Dzwonów z galerią widokową. Brama Portowa, dawniej Berlińska ( XVIII wiek) – stoi na miejscu dawnej średniowiecznej Bramy Nowej, która zamykała miasto od zachodu.

Lublin – jest największym ośrodkiem turystyki krajoznawczej we wschodniej Polsce. Stare

Miasto i Śródmieście spełniają funkcje głównie turystyczne, handlowe i usługowe. Najcenniejsze zabytki Lublina to: Muzeum Lubelskie na Zamku (kaplica Trójcy Świętej, galeria malarstwa polskiego), plac Po Farze, zespół kościelno-klasztorny Dominikanów, Rynek z ratuszem – Trybunałem Koronnym, archikatedra, Muzeum Historii Miasta Lublina, pomnik Unii Lubelskiej. Wycieczkę po Lublinie najlepiej rozpocząć na wzgórzu zamkowym, gdzie w XI wieku powstał gród obronny, zaś w XIII stuleciu rezydował już kasztelan. W historycznym sercu Lublina znajduje się rynek z dawnym ratuszem, później także Trybunałem Koronnym oraz zespół kościelno-klasztorny Dominikanów, którzy osiedli tu, gdy rodziło się miasto. Na przedmieściu Lublina znajdują się; ogród botaniczny i Muzeum Wsi Lubelskiej.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Które miasta Polski zasługują według Ciebie na określenie: międzynarodowe centrum

turystyczne? Odpowiedź swoją uzasadnij. 2. Określ atrakcje turystyczne miast będących centrami turystycznymi? 3. Jakie zabytki architektury symbolizują dane miasto, określ ich styl architektoniczny? 4. Jakie ciekawe trasy turystyczne można wyróżnić w obrębie danego miasta? 4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1

Przygotuj prezentacje ośmiu miast będących centrami turystycznymi w Polsce. Prezentacje wykonaj w czasie do 10 min.


1) zgromadzić informacje dotyczące miast będących centrami turystycznymi w Polsce, 2) wykorzystać wiadomości z pkt 4.4. poradnika, 3) opracować koncepcję prezentacji miast, 4) dobrać środki techniczne: film, komputer, przeźrocza, foliogramy, 5) zgromadzić rekwizyty symbolizujące dane miasto, 6) zorganizować prezentację z wykorzystaniem rekwizytów, 7) zaprezentować się na forum grupy, 8) dokonać oceny najciekawszej prezentacji po zakończeniu.


50

Wyposażenie stanowiska pracy: − projektor multimedialny, − komputer z oprogramowaniem, podłączony do Internetu, − mapa Polski, − foliogramy, przeźrocza, filmy CD dot. miast Polski, − rekwizyty, − przewodniki. Ćwiczenie 2

Dokonaj prezentacji trasy lub szlaku turystycznego położonego w miastach – centrach turystycznych. Grupa I – Warszawa, Toruń. Grupa II – Kraków, Gdańsk. Grupa III – Lublin, Szczecin. Grupa IV – Poznań, Wrocław. Prezentując trasy uwzględnij sławne postacie związane z danym miastem oraz style architektoniczne głównych zabytków.


1) zgromadzić informacje dotyczące tras turystycznych w miastach, 2) wykorzystać wiadomości zawarte w poradniku (pkt 4.4.), przewodnikach turystycznych

i innych źródłach informacji turystycznej, 3) zaprezentować dwie trasy z określonego miasta na forum grupy, 4) ocenić prezentację.

Wyposażenie stanowiska pracy: − mapa Polski, − przewodniki po miastach, − informatory turystyczne, albumy, − katalogi biur podróży, − literatura. Ćwiczenie 3

Sporządź trasę jednodniowej wycieczki do najbliżej położonego miasta. Przedstaw trasę na forum grupy, a następnie dokonajcie wspólnie wyboru najciekawszej trasy wycieczki, na którą udacie się całą grupą. Po przyjeździe z wycieczki dokonajcie jej oceny.

Sposób wykonani a ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zgromadzić informacje dotyczące tras turystycznych w miastach, 2) wykorzystać wiadomości z poprzednich ćwiczeń, przewodników turystycznych i innych

źródeł informacji turystycznej, 3) zaprezentować trasę z danego miasta na forum grupy, 4) dokonać wyboru najciekawszej trasy, 5) zaplanować wycieczkę,


51

6) wziąć udział w wycieczce, 7) dokonać ewaluacji wycieczki – czy dokonano dobrego wyboru, czy wycieczka nie była

nudna, co zapamiętałem z wycieczki?

Wyposażenie stanowiska pracy: − mapa Polski, − przewodniki po miastach, − informatory turystyczne, − katalogi biur podróży, − albumy, − literatura. 4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz:

Tak

Nie 1) określić atrakcje turystyczne miast będących centrami turystycznymi? 2) opisać ciekawą trasę (szlak) zlokalizowaną w obrębie miasta będącego

centrum turystycznym?

3) wskazać główne zabytki danego miasta wraz z określeniem stylu architektonicznego w jakim zostały wykonane?

4) zaplanować atrakcje turystyczne na wycieczkę jednodniową, dwudniową i trzydniową do danego miasta?

5) wymienić i scharakteryzować imprezy kulturalne odbywające się cyklicznie w danym mieście?


52

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ INSTRUKCJA DLA UCZNIA 1. Przeczytaj uważnie instrukcję. 2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi. 3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych. 4. Test zawiera 20 zadań dotyczących walorów antropogenicznych występujących w Polsce.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi: − w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź X (w przypadku

pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

− w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole na karcie odpowiedzi,

− w zadaniach , w których należy dopasować elementy odpowiedź zapisz posługując się oznaczeniami(np. 1A).

5. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania. 6. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie

na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. 7. Na rozwiązanie testu masz 60 min.

Powodzenia ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH 1. Na podstawie tekstu, rozpoznaj rodzaj stylu:

Zamiłowanie do dekoracji znajdowało wyraz nie tylko w ozdobnych oknach, troszczono się też o portale. Wysokość, lekkość żeber sklepiennych, smukłość okien, wieże, pinakle nadawały budowlom cechy dynamiki.

2. Rotundy to: a) obiekty budowane na planie koła, b) budowla na planie półkola przylegająca do prezbiterium kościoła, c) ozdobne wieże kościoła, d) okrągłe okno z kolorową mozaiką ze szkła.

3. Portal to: a) wewnętrzny balkon kościoła, b) ozdobne wejście do kościoła, c) frontowa elewacja budynku, d) rodzaj sklepienia.

4. Sklepienia krzyżowo żebrowe i ozdobne charakteryzują: a) styl barokowy, b) styl gotycki, c) styl romański, d) renesans

5. Hasło „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” wypowiedziane przez Terencjusza oddaje „ducha”: a) baroku, b) klasycyzmu, c) renesansu, d) gotyku.


53

6. Barbakany w Polsce maja następujące miasta: a) Kraków, Warszawa, b) Kraków, Warszawa, Gdańsk, c) Kraków, Warszawa, Poznań, d) Kraków, Warszawa, Toruń.

7. Zamek obronny Pieskowa Skała to przykład budowli: a) renesansowej, b) gotyckiej, c) klasycystycznej, d) barokowej

8. Folklor Kurpiów prezentuje park etnograficzny w: a) Olsztynku, b) Nowogrodzie, c) Ostrołęce, d) Myszyńcu.

9. Leży nad zalewem Wiślanym i ma piękną gotycką katedrę: a) Elbląg, b) Tolknicko, c) Frombork, d) Malbork.

10. Z jakim królem polskim związane jest założenie pałacu w warszawskich Łazienkach: a) Janem III Sobieskim, b) Stanisławem Augustem Poniatowskim, c) Augustem II Sasem, d) Janem Kazimierzem.

11. Przyporządkuj podanym poniżej regionom turystycznym odpowiednie obiekty antropogeniczne. Odpowiedź zapisz posługując się oznaczeniami.

1. Ewangelicki Kościół Pokoju w Świdnicy A. Karkonosze 2. Zamek Bonerów w Ogrodzieńcu B. Wyżyna Krakowsko – Częstochowska 3. Kościółek Wang w Karpaczu C. Kotlina Kłodzka 4. Zamek Chojnik w Sobieszowie D. Dolny Śląsk 5. Zamek Krzyżtopór w Ujeździe E. Region Świętokrzyski 6. Bazylika w Wambierzycach F. Kotlina Jeleniogórska

12. Podaj nazwy miast, w których znajdują się następujące obiekty o walorach turystycznych:

a) Bazylika archikatedralna, miejsce pochowania Dąbrówki i św. Wojciecha, b) Gotycki kościół N.M.P. z lat 1343–1502, największa w Polsce świątynia halowa, gotycki

Żuraw z XVw., c) Jedyny w Polsce renesansowy zespół architektoniczny i urbanistyczny zaplanowany

w całości przez B. Moranda (w latach 1579–1600), d) Zespół gotyckiego zamku, siedziba wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego z lat 1309–

1454. 13. Dopasuj miejscowości do postaci sławnych ludzi, w których powstały ich muzea

biograficzne. Odpowiedź zapisz posługując się oznaczeniami. 1. Jan Kochanowski A. Żelazowa Wola 2. Mikołaj Kopernik B. Oblęgorek 3. Henryk Sienkiewicz C. Nagłowice 4. Maria Konopnicka D. Flombork 5. Mikołaj Rej E. Żarnowiec 6. Fryderyk Chopin F. Czarnolas


54

14. W jakim mieście zwiedzisz następujące obiekty. Odpowiedź zapisz posługując się oznaczeniami.

1. Sztolnię Czarnego Pstrąga A. Wieliczka 2. Muzeum Żup Krakowskich B. Tarnowskie Góry 3. „Wilczy Szaniec” C. Kraków 4. Kopalnię Krzemienia Pasiastego D. Gierłoż 5. Collegium Maius E. Toruń 6. Kamienica pod Gwiazdą F. Krzemionki Opatowskie

15. W jakiej miejscowości odbywa się:

a) Festiwal Moniuszkowski, b) Festiwal Chopinowski?

16. Wymień cztery sanktuaria w Polsce o znaczeniu międzynarodowym. 17. Największym centrum pątniczym ludności wyznania prawosławnego w Polsce jest:

a) Gietrzwałd, b) Kodeń, c) Grabarka, d) Licheń.

18. Kto w Polsce zatwierdza i uznaje dany zabytek nieruchomy za Pomnik Historii? 19. Wymień miasta położone na szlaku Piastowskim. 20. Symbolem tego miasta są trykające się koziołki umieszczone w wieży Ratusza. Co to za

miasto?


55

KARTA ODPOWIEDZI Imię i nazwisko ……………………………………………………..

Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych Polski Zakreśl poprawną odpowiedź lub wpisz odpowiedzi na pytania zawarte w zadaniu:

Nr Zadania Odpowiedź Punkty

1 2 a b c d 3 a b c d 4 a b c d 5 a b c d 6 a b c d 7 a b c d 8 a b c d 9 a b c d 10 a b c d

11 1)…………………. 3)…………………. 5)…………………. 2)…………………. 4)…………………. 6)………………….

12 a)....................... b)...................... c)..................... d).......................

13 1)…………………. 3)…………………. 5)…………………. 2)…………………. 4)…………………. 6)………………….

14 1)…………………. 3)…………………. 5)…………………. 2)…………………. 4)…………………. 6)………………….

15 a).............................................b)............................................... 16 1) 2) 3) 4) 17 a b c d 18 a)....…........…. b)...............…... c)..……….…..... d)....…….......

19

....................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

20 Razem:


56

6. LITERATURA 1. Broniewski T.: Historia architektury dla wszystkich. Ossolineum, Wrocław 1990 2. Charytonow E.: Zarys historii architektury. WSP, Olsztyn 1988 3. Estreicher K.: Historia sztuki w zarysie. PWN, Warszawa 1990 4. Gordon A., Świątecki A., Wandowicz W.: Cudze chwalicie... Wybrane elementy geografii

turystycznej Polski. Agencja Wydawniczo-Reklamowa „Dino”, Warszawa 1994 5. Koch W.: Style w architekturze. Świat Książki 1996 6. Kruczek Z.: Polska. Geografia atrakcji turystycznych. Proksenia, Kraków 2005 7. Kruczek Z. (red.): Kompendium pilota wycieczek. Proksenia, Kraków 2006 8. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J.: Geografia turystyki Polski. PWE, Warszawa

2002 9. Największe atrakcje turystyczne Polski. Pascal, 2006 10. Przewodnik po Polsce. Sport i Turystyka, Warszawa1996 11. Słownik geograficzno-krajoznawczy Polski. PWN, Warszawa 1996 12. Czasopisma: Aura, Świat Podróży, Rynek Turystyczny, Poznaj Swój Kraj 13. Źródła z Internetu:

http://www.poland-tourism.pl http://www.culture.pl/pl/culture/architektura/zabytki http://www.turystyka.torun.pl http://www.opoka.org.pl

http://www.poland-tourism.pl

http://www.culture.pl/pl/culture/architektura/zabytki

http://www.turystyka.torun.pl

http://www.opoka.org.pl

Documents

Prezentowanie antropogenicznych walorów turystycznych ......programie nauczania dla zawodu technik obsługi turystycznej. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy