Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika, na osnovu člana V stav 4. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i člana 36. stav (1) Poslovnika o radu Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika (”Službeni glasnik BiH”, broj 47/16), na sjednici održanoj --. --. 2019. godine, donijela je

PRIJEDLOG

ODLUKU

o proglašenju Historijskog gradskog područja Trebinja, grad Trebinje nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine

Član 1. (Predmet zaštite i prostorni obuhvat)

(1) Historijsko gradsko područje Trebinja, grad Trebinje proglašava se nacionalnim spomenikom Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: nacionalni spomenik). (2) Nacionalni spomenik se nalazi na teritoriji grada Trebinja, Republika Srpska, Bosna i Hercegovina i obuhvata tri (3) zone u ukupnoj površini od ___ ha, i to:

a) Stari Grad obuhvata dijelove katastarskih općina: K.O. Trebinje I ( 4 ha), b) Naselje Krš (Omanovića mahala) obuhvata dijelove katastarskih općina: KO

Trebinje I ( __ ha), c) zona užeg centra grada obuhvata dijelove katastarskih općina: KO Trebinje I (

__ ha), Popis katastarskih čestica u obuhvatu nacionalnog spomenika, po katastarskoj

općini, dat je u Prilogu 1. ove odluke i čini njen sastavni dio. (3) Granica nacionalnog spomenika urađena je na osnovu katastarskih podloga novog premjera i prikazana je na karti u Prilogu 2. ove odluke i čini njen sastavni dio. (4) Na nacionalni spomenik primjenjuju se mjere zaštite utvrđene ovom odlukom, a u skladu sa Zakonom o sprovođenju odluka Povjerenstva za zaštitu nacionalnih spomenika, ustanovljene u skladu sa Aneksom 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini (“Službeni glasnik Republike Srpske”, br. 9/02, 70/06 i 64/08). (5) U skladu sa Pravilnikom o kriterijima vrednovanja dobara, podjeli po predmetu pravne zaštite i postupku kategorizacije nacionalnih spomenika („Službeni glasnik BiH“ broj 47/18), dobro je svrstano u kategoriju „nacionalni spomenik od izuzetnog značaja za Bosnu i Hercegovinu“.

Član 2. (Nadležnost za osiguranje mjera zaštite)

(1) Republika Srpska, kroz svoje nadležne organe, ulaže sve napore da

poduzme odgovarajuće pravne, naučne, tehničke, administrativne i finansijske mjere neophodne za zaštitu, konzervaciju i prezentaciju nacionalnog spomenika.

(2) Komisija za očuvanje nacionalnih spomenika (u daljnjem tekstu: Komisija) utvrdit će tehničke uvjete za izradu i postavljanje informacione ploče sa osnovnim podacima o spomeniku i odluci o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom.

Član 3. (Mjere zaštite nacionalnog spomenika)

(1) Na cjelokupnoj površini nacionalnog spomenika utvrđuju se opće i posebne

mjere zaštite.

(2) Opće mjere zaštite:

a) dozvoljeni su istraživački radovi, radovi sanacije, konzervacije i restauracije, radovi tekućeg održavanja objekata i radovi na prezentaciji nacionalnog spomenika;

b) za sve radove, izuzev radova tekućeg održavanja, potrebno je dobiti odobrenje nadležnog ministarstva za prostorno uređenje u Republici Srpskoj (u daljem tekstu: nadležno ministarstvo) i izvoditi ih uz stručni nadzor nadležne službe zaštite naslijeđa na nivou Republike Srpske (u daljem tekstu: nadležna služba zaštite);

c) sve intervencije trebaju biti usklađene sa karakterom i vrijednostima nacionalnog spomenika uz poštivanje svih historijskih slojeva;

d) prilikom izvođenja radova sanacije, konzervacije i restauracije potrebno je primjenjivati izvorne materijale i tehnike u mjeri u kojoj je to moguće,

e) u slučaju upotrebe drugačijih materijala i tehnika, oni ne smiju ugroziti karakter nacionalnog spomenika,

f) u slučaju kada se prilikom izvođenja radova pronađu ostaci nekog starijeg objekta, arheološki nalazi ili slično, potrebno je obustaviti izvođenje radova i o tome obavijestiti i angažovati nadležnu službu zaštite,

g) nije dopuštena izgradnja struktura ili objekata koji bi mogli izgledom, veličinom, upotrebljenim materijalima ili arhitektonskim elementima ugroziti karakter nacionalnog spomenika,

h) dozvoljena je adaptacija enterijera objekata i uvođenje instalacija u cilju prilagođavanja suvremenim potrebama stanovanja i rada pod uslovom da se sačuvaju stilske karakteristike objekata;

i) dozvoljeno je korištenje objekata u stambene, ugostiteljske, zanatske, poslovne, obrazovne i kulturne svrhe, odnosno na način koji neće ugroziti integritet objekata i njihovo značenje u strukturi grada, a u skladu sa Zakonom o zaštiti životne sredine (''Službeni gl. RS'', br: 53/02 i 109/05);

j) reklamna tijela, oglasi i druge oznake trebaju biti prilagođeni karakteru ambijenta i postavljeni na način koji neće ugroziti vizure i zaklanjati objekte;

k) Nije dopušteno postavljanje informacionih tabli bez saglasnosti nadležne službe zaštite naslijeđa na sadržaj teksta, dizajn table i poziciju na koju će se postaviti. Ova mjera zaštite ne odnosi se na informativnu tablu iz člana 2. stav (2) ove odluke;

l) ulične vodove instalacija gradske infrastrukture (elektrika, vodovod, kanalizacija, ptt i internet komunikacija i dr) voditi isključivo podzemnim putem;

m) rasvjetna tijela i urbani mobilijar trebaju biti prilagođeni karakteru ambijenta i zadovoljavati funkcije suvremenog prometa, rada i života;

n) postojeća rasvjetna tijela zamijeniti suvremenijim i ekonomičnijim u pogledu potrošnje električne energije. Uvesti i reflektorsku rasvjetu za sve pojedinačne arhitektonski značajne objekte i prostore;

o) osigurati izradu plana upravljanja nacionalnim spomenikom, uključujući planove konzervacije i održavanja i sa definiranim nosiocima realizacije plana, a u skladu sa metodologijom za provedbu Konvencije o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine;

p) uraditi elaborat za zaštitu nacionalnog spomenika sa procjenom ugroženosti na rizike od požara i drugih nepogoda i sa mjerama za otklanjanje rizika;

q) u sklopu detaljnih urbanističkih planova i plana upravljanja, utvrditi uvjete za očuvanje i promoviranje kulturnih i historijskih vrijednosti, kako materijalnih, tako i njihovih nematerijalnih komponenti – starih zanata i djelatnosti, tradicionalnih festivala i običaja koji su vezani za područje nacionalnog spomenika;

r) osigurati izradu izmjena i dopuna regulacionih planova za Stari Grad, Sjeverni Logor, Centar, Bregovi 2 i Bregovi u skladu sa Odlukom Komisije i elaboratima o otklanjanju ili ublažavanju negativnih utjecaja izvršenih intervencija.

(3) Posebne mjere zaštite primjenjuju se, pored općih, na tri cjeline iz člana 1. stav (2) odluke.

(4) Na prostoru Starog grada, određenom u članu 1. stav (2) tačka a) ove odluke primjenjuju se i posebne mjere zaštite:

a) prilikom radova na restauraciji objekata neophodno je sačuvati ili vratiti njihove

izvorne gabarite (horizontalne i vertikalne, oblik i nagib krovnih ploha, pokrov kamenim pločama, dekorativne elemente dimnjaka), izvorni izgled i materijalizaciju vanjskih zidova i stepeništa (kamen i drvo). Izmjene u postojećem stanju su dozvoljene jedino u slučaju vraćanja autentičnih elemenata;

b) provesti hitne mjere zaštite na objektima u lošem konstruktivnom stanju, obilježeni brojevima: 57, 59, 62, 105 na Karti 1 i 3. Hitne mjere zaštite uključuju: postavljanje zaštitne ograde oko objekta do njegove najviše kote, čišćenje od samoniklog rastinja i otpada, konstruktivnu stabilizaciju objekta, a na osnovu elaborata odobrenog od nadležnog ministarstva. Izvršiti restauraciju navedenih

objekata i privođenje izvornoj namjeni ili ugostiteljskoj, kulturnoj, zanatskoj ili trgovačkoj;

c) postojeće ograde i zidovi, izgrađeni u tradicionalnom stilu mogu se zadržati. Postojeće ograde i zidovi koje ne odgovaraju karakteru ambijenta moraju se preoblikovati ili ukloniti ako izlaze izvan izvornog profila uličnog fronta;

d) izvršiti konzervaciju i restauraciju zidova tvrđave. Potrebna je rekonstrukcija hendeka oko zidine Starog grada i pješačkog mosta preko hendeka do ulazne kapije. Ukloniti parking uz zidine zbog rekonstrukcije hendeka;

e) izvršiti nastavak arheoloških istraživanja na prostoru oko Muzeja Hercegovine uz konzervaciju i prezentaciju nalaza;

f) prostor Starog Grada zadržava se i uređuje kao prostor pješaka. Postojeća mreža historijskih ulica i trgova zadržava se u cijelosti;

g) izvršiti popločanje ulica lokalnim kamenom; h) dozvoljeno je uvođenje pergola i sjenila u ulicama na sjevernoj strani, koje trebaju

biti u skladu sa ambijentalnim vrijednostima prostora; i) dozvoljen je prolaz isključivo samo za servisna vozila, vozila za snabdjevanje

robom i vozila hitnih intervencija (hitna pomoć, vatrogasna kola), visine manje od 250 cm;

j) potrebno je napraviti i provesti plan hortikulturnog uređenja uz očuvanje postojećeg dendromaterijala te popunu sa autohtonim vrstama, na javnim površinama, avlijama i terasama.

k) dio obale zadržati pod prirodnom vegetacijom. Nije dozvoljeno proširivanje objekata prema obali i ograđivanje obala i izlaza na rijeku;

l) dozvoljena je prenamjena objekata u skladu sa pravilnikom o djelatnostima koje se smatraju starim i umjetničkim zanatima i domaćom radinosti (Službeni gl. RS br. 70/12), ili ugostiteljsku namjenu;

m) za sve građevinske, infrastrukturne, hortikulturne i druge radove koji nisu u skladu s karakterom ambijenta uraditi Elaborat o otklanjanju ili ublažavanju negativnog utjecaja izvršenih intervencija. Elaborat treba biti urađen na osnovi stručnih analiza i obuhvatiti: trenutno stanje prostorne cjeline, identifikaciju, pravni status, informaciju o tome da li su radovi izvedeni sa odobrenjem za građenje, kvalifikaciju i opis intervencija, informacije o vlasništvu i investitoru, utjecaj neplanskih intervencija (interpolacija novih objekata, dogradnje nadogradnje, izmjena na objektima i u prostorima koje obuhvataju materijale, boje, tehnike i tehnologije na autentičnost i integralnost Starog grada; rizike i dosadašnje posljedice nepogoda, prirodnih i tehničkih katastrofa, stepen očuvanosti nematerijalne komponente nacionalnog spomenika (zastupljenost i autentičnost starih zanata, običaja, festivala i sl.). Elaborat treba utvrditi prijedlog mjera za umanjivanje ili otklanjanje negativnog utjecaja na autentičnost i integritet Starog Grada: parcijalno uklanjanje dijelova objekta u skladu sa značajem historijskog objekta i ambijentalne cjeline, preoblikovanje pojedinih dijelova objekta, a koje se mogu odnositi na izmjenu dimenzija i materijalizacije prozora i portala,

preoblikovanje krovova i fasada koje su urađene u suprotnosti sa ambijentom, uklanjanje ili preoblikovanje reklamnih i drugih panoa.

(5) Na prostoru Krša, određenom u članu 1. stav (2) tačka b) ove odluke primjenjuju se i posebne mjere zaštite:

a) potrebno je očuvati postojeću plansku osnovu; b) prilikom radova na restauraciji objekata neophodno je sačuvati ili vratiti njihove

izvorne gabarite (horizontalne i vertikalne, oblik i nagib krovnih ploha, pokrov kamenim pločama, dekorativne elemente dimnjaka), izvorni izgled i materijalizaciju vanjskih zidova i stepeništa (kamen i drvo). Izmjene u postojećem stanju su dozvoljene jedino u slučaju vraćanja autentičnih elemenata;

c) provesti hitne mjere zaštite na objektima u lošem konstruktivnom stanju, nalaze se na k.č. ________. Hitne mjere zaštite uključuju: postavljanje zaštitne ograde oko objekta do njegove najviše kote, čišćenje od samoniklog rastinja i otpada, konstruktivnu stabilizaciju objekta, a na osnovu elaborata odobrenog od nadležnog ministarstva. Izvršiti djelomičnu rekonstrukciju navedenih objekata i vraćanje izvornoj namjeni ili izvršiti prenamjenu objekata;

d) dozvoljena je prenamjena objekata u skladu sa pravilnikom o djelatnostima koje se smatraju starim i umjetničkim zanatima i domaćom radinosti (Službeni gl. RS br. 70/12), ili ugostiteljsku namjenu;

e) izvršiti popločanje ulica i stepenica lokalnim kamenom.

(6) Na prostoru užeg centra grada, određenom u članu 1. stav (3) tačka c) ove odluke primjenjuju se i posebne mjere zaštite:

a) potrebno je očuvati postojeću plansku osnovu i prostornu organizaciju uz

zadržavanje namjena objekata sa centralnim sadržajima: poslovni, stambeni, stambeno-poslovni, vjerski, kulturno-obrazovni;

b) na graditeljsku cjelinu – Katedralna crkva posvećena Rođenju Blažene Djevice Marije – Mala Gospa u Trebinju primjenjuju se mjere zaštite utvrđene u Odluci o proglašenju nacionalnim spomenikom („Službeni glasnik BiH”, broj 42/06,48/13);

c) na graditeljskoj cjelini - Saborni hram Preobraženja gospodnjeg, Eparhijskom domu i biblioteci dozvoljeni su isključivo konzervatorsko-restauratorski radovi, radovi tekućeg održavanja i oni čiji je cilj prezentacija;

d) potrebno je zadržati izgled fasada objekata sa historicističkim obilježjima i onih sa ambijentalnim vrijednostima, sačuvati ili vratiti autentične arhitektonske elemente (veličinu i raspored otvora, tretman i stilske elemente na fasadama, oblik, nagib krovova i vrstu pokrova). Prilikom restauracije zamijeniti eloksiranu bravariju i PVC prozore i portale, drvenim. Nije dozvoljeno otvaranje novih otvora na fasadama;

e) ukloniti klima uređaje, tende i konzolne reklame sa uličnih fasada koje narušavaju karakter ambijenta. Klima uređaje treba sistemski rješavati za objekte ili formirati odgovarajuće maske koje odgovaraju karakteru fasada;

f) moguće su adaptacije potkrovlja za potrebe stanovanja bez mijenjanja visine vijenaca, a uz mogućnost postavljanja badža;

g) na objektima višim od P+ 2 etaže dozvoljava se postavljanje solarnih crijepova ili solarnih ploča u cilju postizanja veće energetske efikasnosti;

h) na fasadama objekata u nizu uz ulice V. Gojinovića i Desanke Maksimović potrebno je izvršiti djelomičnu rekonstrukciju fasada uz preoblikovanje dograđenih dijelova na način da odgovaraju stilskim karakteristikama objekata (kamen i drvo);

i) ulica Jovana Dučića, trg Slobode i Njegošev trg zadržavaju se i uređuju kao prostori za pješake. Sezonsko postavljanje ljetnih bašta i sjenila mora biti u skladu sa ambijentom tako da svojim izgledom ne narušavaju ambijentalne vrijednosti prostora;

j) sačuvati namjenu Trga Slobode za dnevnu pijacu, uz postavljanje mobilnih štandova i sjenila koji odgovaraju karakteru ambijenta;

k) na Trgu Slobode izvršiti restauraciju postojećih prizemnih poslovnih struktura između dvije kule u sklopu objekta gradske tržnice „Markthalle“ i njihovu adaptaciju za potrebe suvremenih standarda gradske pijace. U slučaju da adaptacija ovih struktura nije izvodljiva, moguća je i interpolacija poslovnog objekta između dvije kule isključivo prizemne etaže za potrebe gradske tržnice;

l) izvršiti restauraciju i adaptaciju javnog WC-a da zadovolji suvremene standarde;

m) rasvjeta na trgovima treba biti postavljena do 3 metra visine, kako krošnje drveća ne bi umanjile osvjetljenje i na način da ne ometaju kretanje pješaka;

n) stabla platana na trgovima potrebno je zaštiti i konzervirati prema prethodno urađenom elaboratu. U slučaju potrebe zamijene bolesnih stabala, osigurati odrasle sadnice platana;

o) potrebno je napraviti i provesti plan hortikulturnog uređenja Gradskog parka uz očuvanje postojećeg dendromaterijala te popunu sa autohtonim vrstama;

p) napraviti stepenice i pješačku rampu na kutu ulica Kralja Petra I Oslobodioca i Svetozara Ćorovića kojom će se riješiti denivelacija ulica.

(7) U cilju trajne zaštite nacionalnog spomenika utvrđuje se zaštitni pojas, koji obuhvata dijelove katastarskih općina: KO ____ ( __ ha), u ukupnoj površini od ___ ha.

Popis katastarskih čestica u obuhvatu zaštitnog pojasa nacionalnog spomenika,

po katastarskim općinama, dat je u Prilogu 1. ove odluke i čini njen sastavni dio.

(8) Granica zaštitnog pojasa nacionalnog spomenika urađena je na osnovu katastarskih podloga novog premjera i prikazana je na karti u Prilogu 2. ove odluke i čini njen sastavni dio.

(9) U zaštitnom pojasu primjenjuju se sljedeće mjere zaštite:

a) na historijskim objektima sa ambijentalnim vrijednostima, označeni brojevima:

5,8,9,10,12,14,15,25,26,49,50,52,54,55 na Karti 1, a nalaze se u ulicama Kralja

Petra I Oslobodioca, Vuka Karadžića i Vojvode Stepe Stepanovića, provesti konzervatorsko-restauratorske radove, radove tekućeg održavanja i radove kojima je cilj prezentacija arhitektonskih vrijednosti objekata uz dozvoljenu reflektorsku iluminaciju;

b) dozvoljena je interpolacija novih objekata, rekonstrukcija i nadogradnja postojećih

objekata, gdje je to konstruktivno, prostorno i funkcionalno moguće. Novim intervencijama se ne smiju ugroziti vizure na nacionalni spomenik, niti standard stanovanja u susjednim objektima, naročito uslovi osunčanja, provjetrenosti, oticanje atmosferskih voda sa krovnih površina i terasa, kao ni privatnost nekretnine i vidik. Pažnju posvetiti usaglašavanju sa susjednim objektima, a naročito usaglašavanje krovnih i katnih vijenaca, veličine otvora, materijalizacije fasade i krovnog pokrivača. Oblikovanje interpoliranih objekata treba biti suvremenog iskaza i izvedeno suvremenim materijalima uz usklađivanje horizontalnih i vertikalnih gabarita sa izgrađenom fizičkom strukturom. U tom smislu potrebno je za svaku intervenciju uraditi elaborate procijene utjecaja na nacionalni spomenik i usaglašenosti sa okolinom;

c) potrebno je zamijeniti postojeće kioske projektovanjem tipskog montažno-

demontažnog objekta oblikovanog u skladu sa karakterom ambijenta; d) osigurati širenje centralnih gradskih funkcija, poboljšanje kvaliteta i nivoa

saobraćajnih usluga i rješenje nedostatka parking prostora. Potrebno je formiranje parking prostora u profilima ulica, gdje je to moguće;

e) moguće je probijanje kolsko-pješačke komunikacije od ulice Vojvode Stepe Stepanovića do ulice Vojvode Luke Petkovića radi otvaranja vizura, uređenja površina za potrebe mirujućeg saobraćaja i hortikulturnog uređenja;

f) unutrašnja dvorišta treba parterno i hortikulturno urediti. Poželjno je uklanjanje gospodarskih objekata privremenog karaktera;

g) osigurati održavanje postojećih drvoreda i podizanje novih uz saobraćajnice i parking prostore;

h) na obali rijeke Trebišnjice na sjeveroistočnom dijelu zaštitnog pojasa, planirati pješačke staze, odmorišta i hortikulturno uređenje prostora. Za potrebe rekreativnih funkcija i pejzažnih vrijednosti, planirati nasade visokog dendrofonda autohtonih vrsta na terenu sa izraženim nagibom koji se spušta na magistralnu saobraćajnicu i na rijeku.

i) na objektima u nizu podignutim uz rijeku Trebišnjicu na sjeveroistočnoj strani zaštitnog pojasa, izvršiti djelomičnu rekonstrukciju na način da se sve intervencije međusobno usaglase. U prizemlju ovih objekata moguće je uvođenje ugostiteljske namjene;

j) na jugozapadnom dijelu zaštitnog pojasa, na prostoru ograničenom ulicama

Preobraženska, Desanke Maksimović, zidinama Starog Grada i obalom rijeke, potrebno je ukloniti objekte izgrađene u neposrednoj blizini Starog Grada, a koji su u neskladu sa ambijentalnim vrijednostima nacionalnog spomenika. Uz prethodno pribavljanje mišljenja nadležne službe zaštite moguće je dozvoliti njihovo preoblikovanje uz smanjivanje vertikalnih gabarita i upotrebu autohtonih

materijala (kamen i drvo). U tom prostoru potrebno je ukidanje parking prostora zbog potrebe rekonstrukcije hendeka i izmještanje benzinske pumpe izvan zaštitnog pojasa.

Član 4.

(Mjere zaštite za pokretne nalaze) (1) Svi pokretni nalazi, koji u toku arheološkog istraživanja budu nađeni, bit će pohranjeni u J.U. Muzej Hercegovine u Trebinju, obrađeni i prezentirani na odgovarajući način.

(2)Sav pokretni i nepokretni arheološki materijal koji bude nađen u toku arheoloških istraživanja neophodno je stručno obraditi.

(3) Arheolog – voditelj arheoloških istraživanja dužan je nakon izvršenih arheoloških radova podnijeti izvještaj Komisiji i instituciji koja je obavila istraživanja.

(4) Arheolog – voditelj arheoloških istraživanja mora imati na raspolaganju sav pronađeni pokretni i nepokretni arheološki materijal dok traje istraživanje i dok ne završi izvještaj, a najduže za period od tri godine.

(5) Paralelno s izvođenjem arheoloških istraživanja, neophodna je sukcesivna konzervacija nepokretnih nalaza na lokalitetu i konzervacija pokretnog arheološkog materijala i njegovo pohranjivanje u odgovarajuće prostore (depoe).

(6) Nakon dostavljanja izvještaja o provedenom istraživanju, Komisija će utvrditi pokretne nalaze na koje će biti primjenjivane mjere zaštite koje Komisija utvrđuje.

(7) Iznošenje pokretnih nalaza iz stava 1. ove tačke iz Bosne i Hercegovine nije dopušteno.

(8) Izuzetno od odredbe stava 7. ove tačke, ukoliko voditelj istraživanja utvrdi da je neophodna obrada nekog nalaza van zemlje, dokaze o tome prezentirat će Komisiji, koja može dopustiti privremeno iznošenje nalaza iz zemlje pod detaljno utvrđenim uvjetima njegovog iznošenja, postupanja s njim u toku boravka van zemlje i njegovog povrata u Bosnu i Hercegovinu.

Član 5.

(Stavljanje van snage provedbenih akata)

Stavljaju se van snage svi provedbeni i razvojni prostorno-planski akti u dijelu u kojem su suprotni odredbama ove odluke.

Član 6.

(Suzdržavanje od preduzimanja radnji) Svatko, a posebice nadležni organi Republike Srpske, gradske i općinske službe,

suzdržat će se od poduzimanja bilo kakvih radnji koje mogu oštetiti nacionalni spomenik ili dovesti u pitanje njegovu zaštitu.

Član 7.

(Dostavljanje odluke nadležnom sudu)

Ova odluka dostavit će se nadležnom općinskom sudu radi upisa u zemlјišne knjige.

Član 8. (Sastavni dio odluke)

Sastavni dio ove odluke je obrazloženje sa pratećom dokumentacijom, koje je

dostupno na uvid zainteresiranim licima u prostorijama i na web-stranici Povjerenstva (http://www.kons.gov.ba).

Član 9.

(Konačnost odluke) Prema članu V stav 4 Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i

Hercegovini, odluke Povjerenstva su konačne.

Član 10. (Brisanje sa Privremene liste nacionalnih spomenika)

Danom donošenja ove odluke, sa Privremene liste nacionalnih spomenika Bosne

i Hercegovine (“Službeni glasnik BiH”, broj 33/02, “Službeni glasnik Republike Srpske”, broj 79/02, “Službene novine Federacije BiH”, broj 59/02 i “Službeni glasnik Brčko Distrikta BiH”, broj 4/03) briše se nacionalni spomenik upisan pod rednim brojem 662.

Član 11.

(Stupanje na snagu) Ova odluka stupa na snagu narednog dana od dana objavljivanja u "Službenom

glasniku BiH". Ovu odluku Povjerenstvo je donijela u sljedećem sastavu: prof.dr. Amir Pašić,

Goran Milojević i Radoje Vidović.

Predsjedavajući Komisije

Prof.dr.Amir Pašić Broj: 04.2. __.__. 2019. godine Sarajevo

http://www.kons.gov.ba/

O b r a z l o ž e n j e

I – UVOD Na osnovi članka 2. stavak 1. Zakona o provođenju odluka Povjerenstva za

očuvanje nacionalnih spomenika, uspostavljene prema Aneksu 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini ("Službeni glasnik Republike Srpske", br. 9/02, 70/06 i 64/08) "nacionalni spomenik" je dobro koje je Povjerenstvo za očuvanje nacionalnih spomenika proglasila nacionalnim spomenikom u skladu sa čl. V i VI Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini, kao i dobra upisana na Privremenu listu nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine ("Službeni glasnik BiH", broj 33/02), sve dok Povjerenstvo ne donese konačnu odluku o njihovom statusu, a za što ne postoji vremensko ograničenje i bez obzira da li je za navedeno dobro podnesen zahtjev.

Na Privremenoj listi nacionalnih spomenika upisano je Trebinje pod rednim brojem 662 (“Službeni glasnik BiH”, broj 33/02).

U skladu sa odredbama Zakona, a na osnovi člana V stavak 4. Aneksa 8. i člana 36. stav (1) Poslovnika o radu Povjerenstva za očuvanje nacionalnih spomenika, Povjerenstvo je pristupilo provedbi postupka za donošenje konačne odluke za proglašenje dobra nacionalnim spomenikom. Izjava o značaju dobra

Trebinje je grad u kojem su na hronološki način, prije svega u gradskoj strukturi i arhitekturi, čitljivi utjecaji različitih kulturnih krugova koji mogu biti označeni kao mediteranski, osmanski i srednjoevropski. Historija ga je postavila kao vojno-strateško mjesto na periferiji imperija osmanske i austrougarske, što je utjecalo na njegovu fizionomiju utvrđenog grada i vojnog logora. Promjene historijskih perioda prepoznatljive su u njegovoj urbanoj strukturi i stilu građenja. Osmanska vojska zauzima Trebinje 1466. godine. Osmanska vlast je veliku pažnju posvetila izgradnji tvrđave Kastel koristeći je za vojne potrebe, a nakon završetka utvrđenja počela je izgradnja unutrašnjosti grada, kao orijentalnog sa nepravilnom mrežom ulica i usitnjenom strukturom objekata, gdje je poseban akcent stavljen na džamije Osman-paše Resulbegovića i Carevu. Stari Grad se može klasificirati kao tip zatvorenog grada nastao unutar utvrđenja, prema Vojislavu Koraču nastao na osnovama srednjovjekovnog naselja preoblikovanog u osmanskom periodu u orijentalni grad. Nakon pada Herceg Novog pod Mlečane 1687. godine, u Trebinje se doseljavaju muslimanske izbjeglice kada se intenzivira urbani razvoj. Van zidina Kastela formira se čaršija i naselje Krš na padini sa uskim, strmim i kaldrmisanim ulicama u kojima su obitavali mnogi zanati, te zbijenim kućama. Trebinje od vojnog utvrđenja počinje da se razvija kao trgovački centar. Najveću ulogu je imala saobraćajna veza sa Dubrovnikom koja je preko Trebinja povezivala trgovačke pravce u unutrašnjosti i do Carigrada. Sa austrougarskom upravom od 1878. godine konture orijentalnog grada počinju da se gube sa izgradnjom nove urbane matrice. Grad počinje da se širi na neizgrađenim površinama uz gradske bedeme. Nove ulice su široke, pravilne sa blokovskom gradnjom objekata većih gabarita, u historicističkom stilu. Prvobitna fizionomija zatvorenog

utvrđenog grada, biva, u austrougarskom periodu i nakon njega, umekšana otvorenim javnim prostorima i zelenilom, tvoreći novu sliku Trebinja kao grada zelenila, u kontrastu sa okolnim hercegovačkim kamenom. Prostrani trgovi – Trg Slobode sa dnevnom pijacom u hladu monumentalnih platana, zasađenih 1905. godine, uokviren prvim hotelom u Trebinju (hotel Platani), javnim objektima, Njegošev trg i zelenilo Gradskog parka, koji nosi naziv po pjesniku i diplomati Jovanu Dučiću, smještenom između Katoličke crkve Blažene Djevice Marije (1880.- 1884.) i pravoslavnog Sabornog hrama Preobraženja gospodnjeg (1888. -1908.), sa eparhijskim domom i bibliotekom u nekadašnjoj Srpskoj školi, čini sintezu projektirane prirode i arhitekture. Prema periodu nastanka, urbanoj matrici i graditeljskim stilovima izdvajaju se tri prostorne cjeline: Stari Grad unutar zidina Kastela (od 15.st), naselje Krš ili Omanovića mahala na padinama sjeverno od Starog Grada (od 18. st) i zona užeg gradskog centra zapadno i južno od Starog Grada (od kraja 19. st) Historijsko gradsko područje Trebinja je nacionalni spomenik od izuzetnog značaja, rijetko očuvan i reprezentativan primjer urbanog naselja, koji je u dovoljnoj mjeri sačuvao atribute autentičnosti i integralnosti, koje nose njegove historijske, umjetničke i estetske, dokumentarne, društvene i ambijentalne vrijednosti. II – PRETHODNI POSTUPAK

U toku vođenja postupka izvršen je uvid u:

podatke o sadašnjem stanju i namjeni dobra, uključujući opis, arhitektonski snimak i fotografije;

uvid u sadašnje stanje dobra;

kopije katastarskog plana;

zemljišno-knjižne izvadke;

posjedovne listove

povijesnu, arhitektonsku ili drugu dokumentarnu građu o dobru, koja je data u popisu korištene dokumentacije u okviru ove odluke

važeću prostorno- plansku dokumentaciju: - Projekat revitalizacije Stari Grad iz 1986 godine - Urbanistički plan Trebinje 2000, (1975). Sarajevo: Urbanistički Zavod Bosne i

Hercegovine

- Urbanistički plan grada Trebinja 2002−2016, (2002). Banjaluka: Urbanistički

zavod Republike Srpske a. d.

- Regulacioni plan Stari Grad (2007). Banjaluka: Urbanistički zavod Republike Srpske a. d.

- Regulacioni plan „Centar“ (2007). Trebinje: Put inženjering d.o.o.

- Regulacioni plan „Bregovi“ (2007). Trebinje: Put inženjering d.o.o

- Izmjena Regulacionog plana „Bregovi 2“ (2011). Banjaluka: Projekt a.d.

- Regulacioni plan „Sjeverni logor“ (2012). Banjaluka: Projekt a.d.

- Strategija razvoja opštine Trebinje 2009–2018, (2009). Trebinje: Razvojna

agencija EDA;

- Zakon o Gradu Trebinje, (2012). Službeni glasnik Republike Srpske br. 70/12

Prema odredbi člana V stav 2. Aneksa 8. Općeg okvirnog sporazuma za mir u

Bosni i Hercegovini i člana 37. Poslovnika o radu Povjerenstva, prije donošenja konačne odluke o proglašenju dobra nacionalnim spomenikom, Povjerenstvo će pružiti mogućnost vlasniku predloženog nacionalnog spomenika, podnosiocu peticije, institucijama nadležnim za očuvanje naslijeđa, stručnim i naučnim institucijama, stručnjacima i naučnicima, kao i drugim zainteresiranim licima da iznesu svoje stavove.

U skladu s tim, Komisija je dopisom br. 07.8-35.2-5/2017-50 od 12.07.2017.

godine zatražila dostavljanje dokumentacije i stavova u vezi sa proglašenjem gradskog područja Trebinja nacionalnim spomenikom od: Grada Trebinje (Gradonačelnik; Služba za poslove urbanizma i katastra); Arhiva BiH; Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju Republike Srpske; Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Republike Srpske; Zavoda za zaštitu spomenika Federalnog ministarstva kulture i sporta; Muzeja Hercegovine, Trebinje.

Komisija je dopisom br. 07.8-35.2-5/2017-52 od 13.07.2017. godine zatražila dostavljanje dokumentacije i stavova u vezi sa proglašenjem gradskog područja Trebinja nacionalnim spomenikom od: Arhiva Republike Srpske, Banja Luka.

Komisija je dopisom br. 07.8-35.2-5/2017-53 od 13.07.2017. godine zatražila

dostavljanje dokumentacije i stavova u vezi sa proglašenjem gradskog područja Trebinja nacionalnim spomenikom od JU Arhiv Hercegovine, Trebinje.

Komisija je dopisom br. 07.8-35.2-5/2017-62 od 28.07.2017. godine dostavila Gradu Trebinje, Odjeljenju za prostorno uređenje, informaciju o obuhvatu gradske ambijentalne cjeline Trebinje, kao odgovor na njihov dopis broj: 07.8-35.2-5/2017-61 od 27.07.2017 godine u kojem traže preciziranje obuhvata Gradske ambijentalne cjeline Trebinje radi dostave dokumentacije.

Predstavnici Komisije su održali nekoliko sastanaka tokom 2017. godine i 2018. godine sa predstavnicima Grada Trebinja radi razmijene informacija, dokumentacije i usaglašavanja stavova.

U "Službenom glasniku BiH", broj 81/17 od 10.11.2017. godine, objavljeno je Obavještenje o pokretanju postupka proglašenja Historijskog gradskog područja Trebinja nacionalnim spomenikom, te poziv vlasnicima i drugim zainteresiranim fizičkim i pravnim licima, tijelima i institucijama da u roku od 30 dana dostave Povjerenstvu svoja stajališta u vezi sa proglašenjem dobra nacionalnim spomenikom. Do donošenja odluke, Komisiji je dostavljena sljedeća dokumentacija: - Zavod za zaštitu spomenika Federalnog ministarstva kulture i sporta dopisom broj 07.8-35.2-5/2017-80 od 04.09.2017. godine obavjestio je Komisiju da je Stari Grad Banvir bio zaštićen od strane Zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog naslijeđa Bosne i Hercegovine, da Rješenje iz 1951. godine nije sačuvano. U prilogu dostavljaju evidencioni karton sa brojem i godinom zaštite: 918/51. Dostavljaju i izvod iz knjige II – Zaštićena graditeljska baština Jugoslavije (1982), Saveta za čovekovu sredinu i prostorno uređenje, Odbor za zaštitu i uređenje prirodne i graditeljske bašine, Komisija

za graditeljsko nasleđe, Savezni zavod za statistiku, u kojem su navedena dobra pod zaštitom: Osman pašina džamija zaštićena Odlukom o registraciji 1950; Resulbegovića kuća zaštićena Odlukom o registraciji 1950.; Stari Grad Banvir zaštićen Odlukom o registraciji 1952. i Manastirska crkva sv. Vavedenije Odlukom o registraciji 1971. - Grad Trebinje, Odjeljenje za prostorno uređenje, je na sastancima tokom 2017. i 2018. godine dostavilo Komisiji u elektronskoj formi regulacione planove za Stari Grad, Sjeverni Logor, Centar i Izmjene regulacionog plana Bregovi 2.

Na osnovi uvida u prikupljenu dokumentaciju i raspoloživu pisanu građu (navedenu u popisu literature), te uvida u stanje predloženog dobra, utvrđeno je sljedeće:

1. Podaci o dobru Lokacija

Trebinje je grad i sjedište istoimene općine na krajnjem jugu Republike Srpske i Bosne i Hercegovine, u Hercegovini. Nalazi se u dolini rijeke Trebišnjice, u podnožju planine Leotar, na obodu Trebinjskog polja. Njegov geografski položaj pripada jadranskoj Hercegovini u zaleđu Dubrovačke regije. Nalazi se na 42° 42′ 32″ sjeverne geografske širine, a na 18° 19′ 18″ istočne geografske dužine i na 275 m nadmorske visine. Od jadranskog mora je udaljen oko 19 km1. Trebinje pripada kraškoj oblasti kroz koju protiče jedna od najvećih ponornica na svijetu rijeka Trebišnjica. Klima u Trebinju je mediteranska (sredozemna) sa kratkim blagim zimama i dugim žarkim ljetima. Pored Neuma i Mostara jedan je od najtoplijh gradova u Bosni i Hercegovini. Prosječna godišnja temperatura zraka u gradu je 16,6 °C (1981–2012), prosječna januarska temperatura je 8,3 °C, a julska 26,5 °C. Ljeti se temperature često penju i iznad 38 °C, a zimi se se ponekad spuste i ispod 0 °C. Grad ima oko 260

sunčanih dana u godini. Klima je pogodna za uzgoj južnog voća.2

Veoma važna karaktersitika grada kroz historiju je njegova vojno- strateška pozicija na presjeku tri oblasti- Hercegovine, Crne Gore i primorja.3 Trebinje se nalazi na raskrsnici važnih puteva od koji se izdvajaju magistralni pravci prema Nikšiću (70 km) i Dubrovniku (27km) i regionalni put koji vodi do Herceg Novog (38km). U unutrašnjosti Bosne i Hercegovine, prometno je spojen sa Ljubinjem (55km), Mostarom (110km), Bilećom (30km). Važna karakteristika Trebinja je blizina mora i turističkih dentinacija Dubrovnika i Herceg Novog. Dubrovnik je kroz historiju imao veliki uticaj na privredni i kulturni razvoj Trebinja. Historijski podaci

1 https://bs.wikipedia.org/wiki/Trebinje 2 ibid 3 Urbanistički plan Trebinja 2002-2015,

Strategija razvoja grada Trebinja 2018-2027,

Pojedini historičari su pokušali da daju odgovore na pitanje naseljenosti prostora područja Trebinja u Ilirsko doba, međutim kako nisu vršena značajnija arheološka istraživanja sve je ostalo u domeni teorija. Vojislav Korać u knjizi Trebinje-Istorijiski pregled navodi da način ilirskog života nije dozvoljavao stvaranje jednog većeg i organizovanijeg naselja na mjestu današnjeg Trebinja. Ovu teoriju Korać potkrepljuje činjenicom da na ovom području nisu vršena arheološka istraživanja ali i da sam način života Ilira te geografski položaj Trebinja nije bio pogodan za nastanak naselja. S druge strane, ne može se zaobići činjenica da Iliri nisu iskorištavali plodnost polja koje je natapala Trebišnjica, a da je potencialno naselje bilo locirano na nekoj uzvisini radi lakše odbrane. U prilog ovome idu i gomile kojih nalazimo na Mosku, Krtinju, uz Arslanagića most te u Raptima i Gomiljanima.4 O ilirskim plemenima koja su naseljavala ovaj prostor vođene su brojne rasprave. Antički pisci Livije, Strabon, Plinije i drugi u svojim djelima navode veći broj ilirskih plemena koja su naseljavala ovo područje. Rasprave među historičarima uglavnom su vođene oko geografskog smještaja određenih plemena. Ivo Bojanovski navodi da su prema navodima Plinija, ovaj prostor naseljavala ilirska plemena Plereji i Daorsi.5 Ove navode kao i navode drugih stručnjaka treba uzeti sa rezervom s obzirom da nisu rađena značajnija arheološka istraživanja koja bi dokazala ili opovrgnula ove navode. Dolaskom Rimljana na prostore BiH dolazi do značajnih društveno-ekonomskih promjena. Rimljani uvode nove upravne jedinice, grade infrastrukturu te vrše eksploataciju prirodnih bogastava. Dolazak Rimljana svakako je značajno uticao i na razvoj područja današnjeg Trebinja. Kao i za predhodni period usljed nedostatka arheoloških istraživanja, nije moguće pratiti razvoj trebinjskog područja. Pojedini historičari baveći se istraživanjem prije svega razvoja rimskih cesta, pokušali su da utvrde nastanak i razvoj naselja na trebinjskom području. Esad Pašalić je pokušao da utvrdi pravac rimske ceste Narona-Adzizio-Leusinium. Prema njegovim istraživanjima cesta je imala pravac od Narone na Crniće i Čapljinu odakle je prelazila u Hutovo, a zatim je produžavala na istok uz Popovo do stanice Leusinium (današnje Trebinje).6 Ipak stvarni pravac ove ceste još nije utvrđen. Sergejevski je mišljenja da cesta Narona-Leusinium-Scodra nije uopšte doticala Trebinje. Za razvoj naselja na području Trebinja zanimljivija su istraživanja Sergejevskog vezana za cestu koja je preko Dživara povezivala Cavtat i Trebinje. Istraživanjem ove trase puta bavio se i Evans koji na mjesto današnjeg Trebinja stavlja stanicu Tabule Asamo.7 Iz svega navedenog može se zaključiti da je u Rimskom periodu na lijevoj obali Trebišnjice postojalo naselje o čemu svjedoče i brojni odlomci cigle i antičkog crijepa. Tu je kako navodi Sergejevski cesta prelazila Trebišnjicu najvjerovatnije u mjestu zvanom Mostište.8

Strategija razvoja grada Trebinja 2018-2027, 4 V.J.Korać, Trebinje, Istorijiski pregled, str. 21. 5 I.Bojanovski, Tribunia, 9-1985, str. 8-9. 6 E.Pašalić, Antička naselja i komunikacije u BiH, str. 62. 7 D.Sergejevski, Rimska cesta od Epidaura do Anderbe, GZM, 1962, str. 78. 8 Ibid, str. 78.

O samom privrednom razvoju malo je podataka, s obzirom na činjenicu da je ovaj prostor oskudjevao prirodnim resursima, može se pretpostaviti da je na području Trebinja kao i u ostatku Hercegovine prije svega bila razvijena poljoprivreda, vinogradarstvo te stočarstvo. Dolazak Slavena na ove prostore je u potpunosti promijenio društveno-ekonomske prilike. Proces naseljavanja Slavena je započeo u 6 st. i trajao je sve do stvaranja prvih političko-teritorijalnih jedinica (župa) od kojih su za uži prostor istočne Hercegovine najzanimljivije Duklja, Zahumlje i Travunija. O samom vremenu nastanka župe Travunije nema nikakvih pisanih izvora. O razvoju ove župe njenom teritorijalnom širenju kao i o porijeklu imena najznačajniji izvor je Bizantski car Konstantin Porfirogenit. Na osnovu Porfirogenitovih pisanja o Travuniji, historičari su uspjeli da daju dosta precizne granice ove župe. Prema teritoriju koji je ova župa zauzimala može se reći da je Travunija ulazila u red većih župa na ovom prostoru. Kako navodi pop Dukljanin, Travunija je bila podjeljena na župe: Libomir, Vetanica, Rudina, Cruseuica, Urmo, Resena, Draceviza, Canale, Gernouiza i Trebinje. Sjedište župana je bilo u Trebinju. Vrlo malo se zna o unutrašnjem uređenju Travunije i društveno-ekonomskim odnosima u njoj. Svakako da se još uvjek ne može govoriti o nekom ustrojstvu državne uprave, pa prema tome ni o Travuniji kao organizovanoj državi.9 Govoreći o gradovima ovog perioda Brašnić navodi da su Slaveni dizali gradove na mjestima po prirodi učvršćenim, ili tamo gdje se rijeke stiču. Kao utvrđena mjesta u Travuniji se spominju: Trebinje, Urmo, Risan, Lukavete i Zetlivi.10 Tačnu lokaciju Slavenske utvrde u Trebinju teško je utvrditi. Pojedini historičari su mišljenja da se to Trebinje razvijalo na lijevoj obali Trebišnjice, međutim većina historičara smatra da se Trebinje razvilo na mjestu današnjeg Starog Grada, gdje se po svemu sudeći nalazila crkva sv. Mihaila u kojoj su ukopani Travunjski knezovi Pavlimir i Tješimir. I jedno i drugo mišljenje treba uzeti sa rezervom, obzirom da na tom prostoru nisu vršena arheološka istraživanja. Sa 10 st. započinje izuzetno turbulentan period kako za Travuniju, tako i za čitav prostor Balkana. Jačanjem Duklje koja je bila smještena na južnim granicama Travunije ova oblast je početkom 10 st. ušla u sastav Duklje. Sa ovim je Travunija izgubila položaj kakav je imala u ranijim periodima. Turbulencije koje su zahvatile prostor Balkana potrajaće naredna dva stoljeća. U ovom periodu Travunija je pored ustanaka lokalnog stanovništva, često bila pod udarom susjednih država. Pored Duklje, Travunija je tokom 10 st. bila osvajana od strane Vizantije, a nešto kasnije Travunija je ušla u sastav Raške. U sastavu Raške, Travunija će sa kraćim prekidima (ustancima domaćeg stanovništva, jačanjem Bosne na sjeveru i sve češćim upadima na prostore Travunije) ostati sve do 1377. godine kada Travunija, odnosno župa Trebinje postaje sastavni dio Bosanske države.11 U ovom periodu društveno-politički položaj Trebinja nije se značajnije promjenio u odnosu na period kada je ovaj prostor bio pod vlašću Duklje te kasnije Raške. Historiju Trebinja od 1377. godine do dolaska Osmanlija obilježiće stalna borba dvije velikaške porodice Pavlovića i Kosača oko prevlasti nad ovim područjem.

9 V.J.Korać, Trebinje, Istorijiski pregled, str. 57. 10 M. Brašnić, Župe u hrvatskoj državi, JAZU XXV, 1873, str. 33. 11D.Kovačević-Kojić, Gradska naselja srednjovjekovne bosanske države, str.117.

Razvoj Trebinja u ovom periodu bio je direktno vezan za razvoj trgovačkih odnosa Bosne i Dubrovačke republike. Trebinje se u dubrovačkim izvorima spominje u više navrata. Prvi spomen Trebinja u dubrovačkim izvorima je iz 1435. godine. U jednoj ispravi Dubrovačka vlada donosi odluku da piše hercegu Stjepanu i traži ukidanje carinarnice u Trebinju. Naredni spomen Trebinja odnosi se na 1436. godinu gdje se dubrovčani ponovno žale na carinarnicu. U ovoj žalbi se spominje podgrađe Mičevca kod Trebinja.12 Pored ovih isprava, dubrovački izvori nam daju i dosta jasnu sliku trgovačkog razvoja Trebinja. Ovo se posebno odnosi za period od 1426. do 1463. godine. U dubrovačkim knjigama zaduženja, može se pratiti porast zaduženja domaćih trgovaca koji je direktno vezan sa porastom obima trgovine. Tako iz ovih izvora doznajemo da su najveća zaduženja trgovaca iz Trebinja bila u periodu od 1444. do 1447. godine.13 Dolaskom Osmanlija na teritoriju Bosne i Hercegovine, položaj Trebinja i njegove okoline nije se značajnije promijenio u odnosu na ranije periode. Trebinje je sve do Kandijskog rata između Osmanskog carstva i Mletačke republike(1645.-1669) bilo malo mjesto u zaleđu, u koje su povremeno svraćali dubrovački trgovci. U ranijem periodu je najvjerojatnije postojala manja utvrda u izvorima zvana Ban-Vir u kojoj su Osmanlije imale manju vojnu posadu. Ova utvrda je najvjerojatnije nastala na temeljima neke ranije utvrde. Status Trebinja će se značajno promijeniti nakon Morejskog rata (1684-1699) u kojem je Mletačka republika zauzela Peloponez, a što je značajnije za Trebinje Mlečani su 1687. godine zauzeli Herceg Novi. U novonastaloj situaciji Trebinje se od malog mjesta u zaleđu našlo na granici Osmanskog carstva. Zbog ovoga Osmanlije su bile prinuđene poduzeti hitne mjere i osigurati južnu granicu carstva. U tu svrhu od 1696. godine započela je izgradnja trebinjske tvrđave. Nova tvrđava poznatija pod imenom Ban-Vir, odnosno po nazivu mjesta na kojem je Trebišnjica najdublja, izgrađena je do 1706. godine. Građena je po direktnom naređenju sultana, sultan Abdurrahman (1659-1706), koji je za izvršenje odluke odredio trebinjskog komandanta Kasum-pašu i Ahmed-agu, ćehaju bosanskog vezira.14 Tvrđava je zvanično izgrađena 1706. godine, a radovi su potrajali sve do 1721. godine. Iako je Kasum-paša započeo gradnju tvrđave, najviše zasluge za gradnju i njeno dovršenje imao je Osman-paša, osnivač porodice Resulbegovića. Sama izgradnja tvrđave potrajala je sve do 1721. godine, a već od 1711. godine može se kazati da je tvrđava bila potpuno funkcionalna. Ovome u prilog govori i pismo pukovnika Miloradovića upućeno vladici Ljubibratiću o dućanima Mustafe-age Ćatovića u Trebinju.15 Od naknadnih intervencija na tvrđavi, valja izdvojiti zidanje hendeka koje je najvjerovatnije započelo 1715. godine. Zidanje hendeka je svakako bilo jedna od najvećih intervencija na već izgrađenoj tvrđavi. Koliko je trajala gradnja hendeka nije

12 ibid, str. 119. 13 ibid, str. 168-170. 14 H.Kreševljaković, H.Kapidžić, Stari hercegovaćki gradovi, Naše starine II, 1954, str.16. 15 V.J.Korać, Trebinje, Istorijiski pregled II, str. 212.

poznato, najvjerojatnije je hendek izgrađen do kraja 1715. godine i u njega je puštena voda iz Trebišnjice.16 Osim same tvrđave, a kako navode neki izvori, u unutrašnjosti tvrđave su u ovom periodu građeni i drugi objekti. Prema izvorima 1719. godine je započela izgradnja Careve džamje, u istom periodu ili nešto kasnije Osman-paša je izgradio konak, divanhanu, medresu, mekteb, dershanu, menzilhanu, sahat kulu, dvije kule... 17 Posljednji radovi na tvrđavi obavljeni su 1721. godine kada je završen bedem. Nakon 1721. godine iz izvora se može saznati da su rađeni još neki dodatni radovi. 1729. godine je izgrađena nova džamija. U Trebinjskom gradu je bio centar cjelokupnog vojničkog aparata uže Trebinjske oblasti kao i Trebinjske krajine. U njemu je bilo sjedište paše, počevši s Osman-pašom stalno iz porodice Resulbegovića, kapetana i njegova zamjenika, opet iz iste porodice, zatim dizdara, aga i nefera. U Trebinjskom gradu je bilo, uglavnom, četiri roda osmanske vojske: pješaci, konjanici, tobdžije i martolosi sa njihovim agama. U gradu su važnu funkciju imali dizdari, kojih je nekada bilo i dvojica.18 Slabljenje Osmanskog carstva koje je započelo krajem 18 st., a nastavilo se i u 19 st. značajno je uticalo na političko-društvena zbivanja na ovom prostoru. Slabljenje carstva se na neki način događalo u isto vrijeme kada jačaju nacionalni pokreti koji su se iz zapadne Evrope proširili na Balkan. Jačanje nacionalnih pokreta, ustanci i stalna uplitanja susjednih zemalja obilježila su i historiju Trebinjskog područja sve do dolaska Austro-Ugarske monarhije.. Period prije održavanja Berlinskog kongresa (1878.) obilježili su ustanak u BiH (1875-1878) te rat između Crne Gore i Osmanskog carstva (1876-1878). Najveći ustanci u Hercegovini su vođeni pod vođstvom Luke Vukalovića u periodu od 1875. do 1878. godine. Ova događanja su značajno uticala i na prostor Trebinja. Prodor crnogoraca u Hercegovinu i njihovo osvajanje Bileće (1877.) te prodor prema Stocu i Mostaru izazvali su strah lokalnog stanovništva koje je u velkom broju napustilo svoje domove i spas potražilo u Trebinju. Dolazak velikog broja izbjeglica na području Trebinja prouzrokovao je glad koja će potrajati kroz čitavu 1878. godinu. Kao i svaki vojni sukob i ovaj je u svakom pogledu devastirao područje Trebinja. Ekonomski razvoj je upotpunosti zaustavljen, poljoprivredna aktivnost i stočni fond skoro da su nestali. Ovakvo stanje će ostati sve do kraja 1878. godine, odnosno do održavanja Berlinskog kongresa čije će odluke značajno uticati na ekonomsko-političke prilike na Balkanskom poluostrvu. Odlukom Berlinskog kongresa 1878. kada je Austrougarska monarhija preuzevši upravu nad Bosnom i Hercegovinom, označila je kraj višestoljetne osmanske vladavine na ovim prostorima. Već podkraj 1878. godine Austro-Ugarske snage su ušle u BiH, što je izazvalo snažan otpor domaćeg stanovništva. Bune protiv Austro-Ugarske vojske trajale su do kraja 1878. godine. Na području Trebinja, najsnažniji otpor Austrijancima je pružen na području Korjenića. Nakon dva poraza, general Jovanović je poduzeo završne operacije sa mnogo jačim snagama. Pobunjeni Trebinjci i Korjenićani su se

16 H.Kreševljaković, H.Kapidžić, Stari hercegovaćki gradovi, Naše starine II, 1954, str.16. 17 V.J.Korać, Trebinje, Istorijiski pregled II, str. 215. 18 H.Kreševljaković, H.Kapidžić, Stari hercegovaćki gradovi, Naše starine II, 1954, str.17.

povukli u Klobuku kojem su pružali otpor do kraja septembra 1878. godine.19 Do kraja 1878. godine Austro-Ugarska je uspostavila svoju vlast na području Trebinja. Odmah po uspostavljanju vlasti Austrijanci su uveli kontribucije, ograničili slobodu kretanja i uveli kuluk. Krajem 1878. godine Austro-Ugarska je objavila amnestiju i pozvala izbjeglice da se vrate na svoja staništa.20 Nakon uspostavljanja austrougarske, izvršene su određene intervencije na trvđavi, tvrđava je popravljena i pretvorena u vojni logor. Pored ovoga, a u svrhu lakše odbrane izgrađen je i čitav niz utvrda (fortica) na okolnim brdima.21 U periodu Austro-Ugarske vladavine Trebinje je zbog svog geografskog položaja postalo važan vojni centar. U ovom periodu na prostoru Trebinja izgrađen je više upravnih zgrada, kasarni, škola i drugih javnih objekata. Do kraja Austro-Ugarske vladavine Trebinje će ostati jedan od važnijih gradski centara u širem području Hercegovine. U periodu od 1898. do 1901. godine izgrađena je i skupa mreža strateških željezničkih pruga među kojima je bila i pruga Gabela-Hum-Trebinje sa krakovima prema Dubrovniku i Bileći. Ova pruga je puštena u rad 1901. godine. Do početka Prvog svjetskog rata prostor Trebinja će ostati važan vojni centar o čemu svjedoči i činjenica da je Austo-Ugarska Monarhija 1895. godine u Trebinju imala 1674 vojnih lica, a do 1910. godine taj broj je porastao na 2861 vojno lice.22 Gomilanje snaga na granici prema Srbiji i Crnoj Gori bila je najava onoga što će uslijediti u periodu od 1914. do 1918. godine. Na početku Prvog svjetskog rata BiH je bila frontalno područje sa čijeg je teritorija monarhija vodila sva ofanzivna dejstva. U ovakvoj situaciji pogranični djelovi BiH su do kraja 1915. godine, odnosno do početka „Makenzenove ofanzive“ u kojoj je osvojena Srbija a Crna Gora potpisala kapitulaciju, teško stradali. U toku prve godine rata iz pograničnih područja BiH je protjerano oko 50.000 lica. Gradovi su teško devastirani. Industrijska i poljoprivredna proizvodnja usljed mobilizacije je gotovo prestala da postoji. Iako je BiH nakon 1915. godine postala ratno zaleđe, nedostatak hrane, suša i španska groznica su desetkovali stanovništvo. Do kraja Prvog svjetskog rata demografski gubitak u BiH bio je oko 300.000 lica, a ratna šteta je procijenjena na 2.5 milijarde zlatnih franaka. Kao i ostale pogranične oblasti i Trebinje je teško stradalo u toku Prvog svjetskog rata. Grad je pretrpio velika razaranja, poljoprivredni i stočni fond su uništeni, a broj stanovnika prepolovljen. Kraj Prvog svjetskog rata na prostoru BiH ozvaničen je u novembru 1918. godine kada su jedinice Druge srpske armije ušle u Sarajevo. Do kraja godine srpske snage su ušle i u druga mjesta širom BiH. Ovaj period je obilježenj bezvlašćem, progonima stanovništva i pobunama kmetova. 1. decembra 1918. godine formirana je nova država Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Nova država je podijeljena na 33 oblasti od kojih je 6 bilo na prostoru BiH. Prostor Trebinja je ušao u sastav mostarske oblasti. BiH je u novonastaloj državi formalno zadržala svoj teritorijalni integritet. Ovakvo stanje je potrajalo do 1929. godine, do formiranja Kraljevine Jugoslavije koja je bila sastavljena od 9 banovina. Širi prostor Trebinja je postao dio

19 E.Arnautović, Austrougarska okupacija Trebinja, Tribunia, 1984, str.46. 20 ibid, str.49. 21 H.Kreševljaković, H.Kapidžić, Stari hercegovaćki gradovi, Naše starine II, 1954, str.17. 22 Grupa autora, Bosna i Hercegovina od najstarijih vremena do kraja Drugog svjetskog rata, 1998, str 245.

Zetske banovine u kojoj će ostati do 1941. godine i početka Drugog svjetskog rata na prostoru Kraljevine Jugoslavije.

2. Opis dobra Urbani razvoj Trebinja Struktura historijskog jezgra grada Trebinja, koja je prepoznatljivo do današnjih dana, formirana je u 17 stoljeću, kada počinje njegov urbani razvoj. Osmanska vojska zauzima Trebinje 1466. godine, a nakon pada Herceg Novog 1482. godine i čitavu Hercegovinu. Dolaskom Osmanlija mijenjaju se društveno – ekonomski odnosi, što povoljno utiče na razvoj grada Trebinja. U početku osmanske vladavine, Trebinje je bilo manje naselje koje kasnije, zbog pada Herceg Novog pod Mlečane, postaje pogranično utvrđenje. Razvoju Trebinja doprinosi njegov položaj na glavnom trgovačkom putu, koji je povezivao Dubrovnik sa unutrašnjošću, doprinosi jačanju veza između ova dva grada. Roba sa sjevera dopremala se ovim putem do Dubrovnika a dalje morem u ostale krajeve svijeta.23 U prva dva stoljeća osmanske vladavine, u periodu od 1466. do 1687. godine centar trebinjske oblasti bio je Herceg Novi. Trebinje je u tom periodu usko povezano sa Herceg Novim pod zajedničkom upravom. Osvajanjem Herceg Novog i Risna, 1687. godine, od strane Mlečana, osmanska uprava je primorana da se povuče u Trebinje. Ovaj događaj postaje presudan za urbani razvoj Trebinja, jer je osmanska vlast bila primorana da podigne vojno utvrđenje i da u Trebinju organizuje odstupnicu prema Hercegovini. Na prostoru Starog grada (Kastela) u Trebinju postojalo je osmansko utvrđenje koje nije bilo veliko i smatralo se da je imalo jednu kulu. Ostaci ovog utvrđenja nisu sačuvani, a prema Koraću ono je nastalo na temeljima starog srednjovekovnog grada. On smatra da je Trebinje izgrađeno daleko ranije i da je razrušeno osmanskim osvajanjima i da je potom prilagođeno njihovim potrebama. Srednjovekovno Trebinje je, prema autoru bila mala utvrda i nerazvijeno naselje u pozadini jakog osmanskog utvrđenja u Herceg Novom. O tome da je postojalo manje utvrđenje govori i činjenica da je Trebinje postalo kapetanija prije 1664., godine a to se nije moglo desiti bez utvrđenja i vojničke posade.24 Kada je ovo utvrđenje, čak i da je bilo dograđeno postalo nedovoljno, pristupilo se izgradnji veće i jače tvrđave. Prvo utvrđenje je bilo malo i slabo zato Osman–paša Resulbegović podiže prostranije utvrđenje 1706. godine, poznatije kao Ban–vir sa četiri jake kule.25 Novo utvrđenje je prošireno sa jakim i debljim bedemom. Glavni ulaz u tvrđavu je sa zapadne strane nad

23 Magistarski rad „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada

Magistarski rad „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada

Trebinja“ autor J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu

Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine 24 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo, 1971. str.207. 25 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo, 1971. str.218

čijim ulazom je bila kula Hadžismajlovića Selimage, a ostale tri kule ili tabije branile su prilaz tvrđavi iz topova i hendekom.26 Oko tvrđave je izgrađen hendek, pretpostavlja se 1715. godine u koji je preusmjerena voda iz Trebišnjice27. Grad je konačno završen 1721. godine sa tri tabije. Salihovića tabija na sjeveru, Landrovića tabija prema jugu, Ćalovića tabija prema Trebišnjici, a četiri gradske kule su bile Državna, H.Hasanovića, Saradžića i Selima-age Hadžismajlovića. Pod Lendrićevom tabijom nalazila se tamnica, a u neposrednoj blizini se nalazila baruthana. Grad je imao četiri ulaza, kod glavnog ulaza bio je i pokretni most, kao i Hadžismajlovića kula iznad njega, koji je služio za prelaz preko hendeka. Tvrđava je imala dva izlaza prema Trebišnjici koji su služili kao pristanište za čamce i skele. Za odbranu napominje Roganović služila su i dva po 20 metara duboka ćemera. Sa ovom gradnjom završena je izgradnja vojnog utvrđenja gradova zatvorenog tipa. (Slika 1. Skica Ban vira u Trebinju) (Slika 2. Skica Ban vira u Trebinju sa izgrađenom strukturom iz 1706. godine)

Osmanlije su veliku pažnju posvetili izgradnji tvrđave koristeći je za vojne potrebe, proširujući i prilagođavajući novoj namjeni. Grad nije bio samo vojno središte i lokalne uprave već je pripadao jednoj široj vojničkoj oblasti kojoj su pripadali gradovi Ban- Vir, Klobuk, Ključ i Onogošt.28 Nakon perioda gradnje utvrđenja oni su stabilizovali upravu i razvijali naselje. Nakon završetka utvrđenja počela je izgradnja unutrašnjosti grada. Na rekonstrukciji koja je napravljena u tom periodu možemo vidjeti proces urbanizacije Trebinja kao orijentalnog grada. U prostornoj kompoziciji Kastela akcenat je stavljen na džamije koje su imale najveću vrijednost u gradskom tkivu. Osman paša Resulbegović je prvo sagradio Carevu džamiju 1719, godine, a Nova dzamija je sagrađena već 1729. godine. Careva ili Stara džamija posvećena je sultanu Ahmedu III, a zadužbina je Osman –paše Resulbegovića. Gradili su je dubrovački majstori, sagrađena je od kamena bez karakterističnih detalja.29 Osman –pašina ili Nova džamija je zadužbina Osman paše Resulbegovića, koja je bila daleko raskošnija, a njena unutrašnjost ukrašena neobičnim crtežima.30 Zadužbine i vakufe su podizali bogatiji ugledni sloj stanovništva i trgovci. Osim džamija u unutrašnjosti grada su sagrađene i druge građevine kao što su mektebi, medrese, divan-hane, menzil-hane, sahat –kula, konak i dvije kule.31 Ova cjelina počela je da poprima obilježje ekonomskog života grada orijentalnog tipa sa koncentracijom trgovačkih i javnih objekata. Osim pomenutih džamija izgrađena je Sahat kula kao reper u izgrađenom tkivu a o njenoj gradnji nema podataka. Dućani su bile najzastupljenije građevine unutar utvrđenja. Pored glavnog ulaza u utvrđenje bio je formiran otvoren trg kao i ispred druge džamije za okupljanje stanovništva. Komunikacija unutar grada je formirana sa uličnom mrežom koja je nepravilna i proizvoljna, ali dosljedna, tako da je i

26 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo, 1971. str.49 27 Hendek je zatrpan u periodu od 1914. do 1932. godine iz higijenskih razloga

. 28 Kreševljaković, Hamdija, Kapidžić, Hamdija, Stari hercegovaćki gradovi, Naše starine II, Sarajevo, 1954.str.16) 29 Roganović,V., Neka pitanja zaštite i revitalizacije Starog grada, Tribunia, 1975, str. 272 30 Roganović,V., Neka pitanja zaštite i revitalizacije Starog grada, Tribunia, 1975, str. 272 31 Roganović,V., Neka pitanja zaštite i revitalizacije Starog grada, Tribunia, 1975, str. 272

najmanja urbana jedinica unutar cjeline imala izlaz na ulicu. Šire komunikacije su bile koje vode do cjelina sa džamijama ili većim javnim objektima. Neke ulice su imale natkrivene lučne prolaze od kojih su neki sačuvani do današnjeg dana. Svi elementi graditeljstva bili su bazirani na mediteranskoj klimi i potrebama orijentalnog grada. Kuće su bile kamene pokrivene kamenim pločama. Parcele su bile relativno male mnogi objekti su direktno izlazili na ulicu. Centralnu gradsku zonu činile su zanatski i trgovački sadržaji – dućani. Prema podacima koji nam govore na osnovu putopisaca koji su posjetili Trebinje čaršiju unutrašnjeg grada su činili mnogobrojni dućani, javni objekti i džamije. (Slika 3. izgrađena urbana struktura Banvira u osmanskom periodu 19 st.)

Trebinje polako od vojnog utvrđenja počinje da se razvija kao trgovački centar. Najveću ulogu je imala saobraćajna veza sa Dubrovnikom koja je preko Trebinja povezivala trgovačke pravce sve do Carigrada.32 Na osnovu oskudno dostupne građe može se pretpostaviti da se Trebinje razvijalo po uzoru na gradove orijentalnog tipa. Oko Kastela se počelo formirati najstarije i malo trgovačko naselje kao predgrađe. Dućani nisu bili u samom gradu, već i izvan njega.33 Putopisci opisuju Trebinje kao malo naselje na rijeci Trebišnjici, u samom gradu Kastelu je bilo izgrađenih dućana, a izvan grada se razvijala čaršija. U čaršijama se razvijao privredni život grada a bila je građena po lokalnoj tradiciji. Mahale su bile odvojene od čaršija sa zaklonjenim dvorištima uz maksimalno poštovanje privatnosti. Na osnovu pisanja ruskog konzula Giljferdinga Trebinje je tad imalo sledeće mahale: Grad, Hrupjela, Krš, Mostaći, Police, Varoš i Zasad. 34 Ono što znamo da je čaršija u predgrađu izvan bedema imala dućane koji su građeni naslonjeni na tvrđavu, sa prostranim trgovačkim magazama i sa kućama trgovaca. Ova čaršija nosila je naziv Gornja čaršija.35 Nakon osvajanja Herceg Novog od strane Mlečana 1687. godine, mnoge muslimanske porodice su se preselile u okolinu Trebinja formirajući stambeno naselje Omanovića mahalu, danas poznatu kao Krš. Naselje Krš se spontano razvilo na padinama, iznad Trebinjske tvrđave, smješteno na strmim padinama, sa uskim, strmim i kaldrmisanim ulicama u kojima su obitavali mnogi zanati, te kućama koje su često potpuno pokrivale parcelu i direktno izlazile na ulicu, činile su ovo naselje vrijednim i zanimljivim.36 Uz stanovanje razvijani su zanati, a naselje se naslanjalo na zanatsko- trgovačku zonu Gornju čaršiju. Nakon Omanovića mahale razvilo se naselje Bregovi a zadnje su se izgradile Gornje i Donje Police. Dolazak novog stanovništva i razvoj privrede i zanatstva

32 Мagistarski rad , neobjavljen „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada Trebinja“ autor

J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine agistarski rad , neobjavljen „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada Trebinja“ autor J.

Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine 33 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo 1971. str. 212 34 Magistarski rad , neobjavljen „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada Trebinja“ autor

J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine

35 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo 1971. str. 388 36 Cvijić,S.,Guzijan,J. Urban regeneration as an instrument of identity preservation: A case study of Trebinje̕ s Krš

district, Archices for technical Sciences, 14(1), 2016, pp.19-27

u Trebinju se formira građanski sloj društva. Posljednji popis iz osmanskog perioda u Bosni i Hercegovini potvrdio je da su gradove u pogledu socijalne strukture činili stanovnici koji su se bavili gradskom privredom – zanatlije, trgovci i radnici. Ekonomski prosperitet grada i širenje gradske čaršije zavisili su prevashodno od razvoja zanatstva i trgovine. 37 Zbog razvoja trgovine razvija se infrastruktura, grade se putevi, kasnije karavansaraji, hanovi i mostovi, od kojih je najpoznatiji Arslanagića most izgrađen u istoimenom selu Arslanagića. Osmanska vlast počinje da slabi tokom 19. stoljeća kada počinju sve češće bune i ustanci. Odlukom Berlinskog kongresa 1878. Austrougarska monarhija je preuzela upravu nad Bosnom i Hercegovinom, što je označila kraj višestoljetne osmanske vladavine na ovim prostorima. Dolaskom nove vlasti Trebinje doživljava novi urbani razvoj po uzoru na srednjoevropske gradove. Industrijalizacija i razvoj željezničkog i drumskog saobraćaja su najvažnije komponente urbanog razvoja evropskih gradova. Usljed ovih promjena urbana jezgra evropskih gradova doživljavaju velike transformacije polovinom 19 stoljeća. Dolaskom Autrougraske vlasti na ovim prostorima mijenja se način života, društveno uređenje, kao i način gradnje koji je bio potpuno različit od zatečenih gradova orijentalnog tipa. Na urbanim matricama zatečenih gradova u Bosni i Hercegovini javljaju se promjene u smislu ispravljanja krivudavih ulica, poprečne ulice se postavljaju pod pravim uglom u odnosu na podužne, profil ulice se mijenja, nastaju pravilni ulični blokovi.38 U Bosni i Hercegovini dolaze inžinjeri i kadar za planiranje gradova, donose se tehnički propisi i zakoni o gradnji. Prioritet nove vlasti je modernizacija saobraćajne mreže, izgradnja železničkog saobraćaja, vojnih i administrativnih objekata. Geostrateški položaj Trebinja kao pograničnog grada prema Crnoj Gori dodjeljuje mu ulogu utvrđenog vojnog logora. Priliv stanovništva prije svega vojnog kadra je intenziviran u periodu od 1878.-1910. godine. Prvih godina dolaska nove vlasti grad se prilagođava prije svega smještaju nove administracije i vojske. Za potrebe vojnih garnizona počinje da se mijenja gradska struktura prema drugačijim potrebama i načinu svakodnevnog života što je dovelo do prekrajanja urbane strukture grada Trebinja. Dolaskom Austrougarske mijenjao se način života ali i principi uređenja gradova u skladu sa modernim urbanizmom. Ovi principi su također primijenjeni u razvoju Trebinja kao modernog evropskog grada. Gradsku strukturu u Trebinju koje zatiče austrougarska vlast je bila zatvoreno historijsko jezgro Stari grad (Kastel, Ban Vir), Gornja čaršija i naselje Krš. Okolo su bile slobodne površine i muslimanska groblja –mezarja. Prve intervencije u Starom gradu (Kastelu) bila je prenamjena prostora, uvedene su nove funkcije za potrebe vojske (pošta, komandna stanica, telegraf). Van zidina Starog grada sagrađena je bolnica.

37 Магистарски рад , необјављен „Урбана обнова градова до 30.000 становника у БиХ- пример града

Требиња“ аутор Ј. Гузијан, одбрањен на Архитектонско- грађевинском факултету Универзитета у Бањој

Луци 2010. Године, стр. 36 38 Magistarski rad , neobjavljen „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada Trebinja“ autor J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. Godine, str.

41

(Slika 4. – Trebinje nakon osmanske uprave krajem 19. stoljeća, Arhiv BIH)

U odnosu na drugačiji način života nastaje prekrajanje i transformacija zatečenog gradskog tkiva u Trebinju. Austrougarska vlast u Trebinju nije zadirala u postojeću izgrađenu strukturu, osim nekih tačkastih intervencija kao što je gradnja kasarne u Starom gradu. Razvoj grada se odvijao na slobodnim površinama. Grad počinje da se širi na neizgrađenim površinama uz gradske bedeme. Počelo se sa izgradnjom kasarne kao i utvrđenja na okolnim brdima takozvanih fortica. Nove ulice su široke, pravilne sa ivičnom gradnjom objekta, većih horizontalnih gabarita. Ulična mreža je ortogonalna formirajući pravilne blokove i javne trgove i otvorene prostore pravilnih formi. U samom središtu novog centra grada podignute su javne građevine sa trgovima, ulicama i parkovima. Parkovi su formirani na muslimanskim grobljima koja su okruživale bedeme starog grada. Mnogi objekti i javni prostori današnjeg grada potiču iz tog perioda intenzivne gradnje. Od važnih saobraćajnica bile su izgrađene za Bileću i Dubrovnik. Poslovni centar grada se izmješta iz Gornje Čaršije u novoformirani gradski centar u dolini. Za potrebe mnogobrojne vojne snage, koje su činile većinu stanovnika tadašnjeg Trebinja, gradile su se upravne zgrade, vojne institucije, škole, sud, apoteke i ostali prateći sadržaji. U ovom periodu počinje i razvoj privrede izgradnjom objekata prije svega trgovine i zanata koji su trebali da zadovolje potrebe vojske ali i stanovnika. Formirana su i privredna društva, banke, poštanske štedionice i vinogradarska društva. Kasarne koje su bile izgrađene u samom gradu su bile Sjeverni i Južni logor. Oko novoizgrađenog grada podignute su dvije kapije na važnim saobraćajnim pravcima, Bilećka i Dubrovačka. U samom središtu Starog grada izgrađena je kasarna uz Sahat kulu koja dominira velikim vertikalnim gabaritom u sitnozrnoj urbanoj strukturi. Formirana je glavna ulica u Trebinju, Kralja Petra I Oslobodioca (nekadašnja Maršala Tita) ivičnom izgradnjom objekata, katnosti P+2. Potez od platana do Bilećke kapije bio je trgovačko – zanatski centar grada, poznata kao Bilećka ulica „Bazargese“. Bila je formirana od trgovačkih, zanatskih radnji i kafana i na koje se nadovezivalo naselje Krš i koja je predstavljala središte života tadašnjeg grada. U Gornjoj čaršiji su proširene ulice koje su bile jako uske. Centralni dio grada dobija moderne objekte javne namjene i hotele oko kojih počinju centralna zbivanja u gradu.39 Gradski park je izgrađen između pravoslavne i katoličke crkve koje su sagrađene u bliskom periodu. Pravoslavna crkva Preobraženja Gospodnjeg je građena u periodu od 1888. -1908. godine. U okviru iste prostorne cjeline bila je formirana Srpska škola. Katedralna crkva Blažene Djevice Marije je bila izgrađena u periodu 1880.- 1884. godine. Formirani trg (današnji Trg Slobode) je predstavljao središte okupljanja i gradsku pijacu. Mnoge građevine izgrađene ovom periodu nisu bile u skladu i mjerilima postojećeg okruženja onih urbanističkih i arhitektonskih oblika formiranih na principima orijentalnog grada. Stambena grаdnja počinje da se razvija kada se završila gradnja za smještaj vojske i administracije.

Magistarski rad , neobjavljen „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada Trebinja“ autor

J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. Godine, str. 41 39 Magistarski rad , neobjavljen „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada Trebinja“

autor J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine,

Austrougarska vladavina intenzivno gradi i infrastrukturne objekte u Trebinju. Izgradnjom željeznog mosta povezuju se lijeva i desna strana prije svega naselja Police sa centralnim gradskim jezgrom. Veliki značaj za saobraćajnu povezanost grada ima izgradnja željezničke pruge 1901. godine koja se nadovezuje na prugu Sarajevo – Metković. Urbani razvoj Trebinja između dva svjetska rata nije bio značajan i on u tom periodu stagnira. Jedan od razloga je što gubi geostrateški položaj graničnog grada jer je u tom periodu pripao Zetskoj banovini sa sjedištem u Cetinju. Trebinje je sa ostalim dijelom Zetske banovine povezano željezničkom prugom koja je izgrađena prema Nikšiću. (Slika 5. Trebinje između dva svjetska rata)

Trebinje nakon Drugog svjetskog rata nastavlja svoj urbani razvoj na principima socijalističkog planiranja. Novi način planiranja je koncipiran na principima javnog vlasništva koje je imalo prioritet nad privatnim. Promjene društveno – ekonomskih odnosa mijenja i principe urbanizma. Migracije stanovništva i njihov smeštaj stvarao je prioritete razvoja gradova u ovom periodu. Prioritet gradnje u socijalističkom periodu bila je stambena gradnja individulanih naselja i više porodično stanovanje. Prvo stambeno naselje koje je izgrađeno nakon rata su Bregovi prema nacrtu prof. Jurija Najdharta. Naselje Police koje je nekada bilo predgrađe u kome je bila smještena željeznička stanica postaje novo stambeno naselje. Naselje Abazovina je planirano kao grad –bašta sa povratkom urbanističkim vrijednostima. Gradska naselja su građena na osnovu regulacionih planova. Grad počinje da se širi po slobodnim površinama gradeći naselja, industrijske objekte i infrastrukturu. Izgradnjom fabrike industrije alata, 1953. godine, počinje razvoj industrije u Trebinju. Također, veliki poduhvat koji je imao uticaj na ekološki, urbani i ekonomski razvoj grada je izgradnja hidroelektrane, brane na Trebišnjici sa akumulacionim jezerima. Ova gradnja je promijenila prirodni tok rijeke Trebišnjice i dovela do izmještanja dva vrijedna kulturno –historijska objekta manastir Dobrićevo i Arslanagića most. Таkоđе, izmještanje pruge Trebinje – Bileća van grada je bila posljedica izgradnje hidroelektrane. Urbana gradska struktura počinje da se obogaćuje novim javnim objektima sa arhitekturom koja je pratila socijalistički period. Izgrađeni su novi mostovi, ulice, osnovna infrastruktura. Izgradnja puta za Dubrovnik značajna je zbog razvoja turizma i povezanosti ova dva grada. U ovom periodu je došlo do promjena u urbanoj matrici grada Trebinja. Izgradnjom novog gradskog mosta porušen je dio Starog grada, Bilećka kapija, i dio čaršije. Ova intervencija je bila završni čin u izumiranju Gornje čaršije koja je već počela da propada izmještanjem gradskog centra. Stari grad je bio zaštićen kao ambijentalna cjelina još 1951. godine. Nemaran odnos prema starom urbanom jezgru u periodu socijalizma je doprinio da mnogi gradovi u nepovrat izgube vrijedne ambijentalne cjeline. Trebinje je izbjegao veće intervencije i rušenja u centru grada. Unutar samog Staroga Grada nije bilo većih intervencija osim dogradnje ili nadogradnje objekata, spoljnjeg stepeništa, promjene na fasadama. Mnogim objektima unutar bedema je narušen autentičan izgled i umanjena vrijednost upotrebom neprimjerenih materijala prilikom intervencija. Dio grada koji je izgrađen u austrougarskom periodu nije trpio velike promjene a novi objekti koji su

građeni unutar gradskog tkiva na pojedinim slobodnim parcelama, poštovali su građevinsku liniju i vertikalne gabarite. Gornja čaršija, koja je bila glavna poslovna zona, polako počinje da izumire. U ovom periodu, trgovačko –poslovni centar je potpuno izmješten u dolinu. U drugoj polovini prošlog stoljeća dolazi do devastacije cijele mahale, kada je dio čaršije porušen a zbog nekvalitetnog života i nedostatka osnovne infrastrukture veći dio naselja je napušten, tako da sjaj nekadašnje Gornje čaršije i naselja Krš sada teško može prepoznati. Nekadašnje kafane i zanatske radnje počinju da se zatvaraju, a nakon izgradnje saobraćajnice za Dubrovnik, dio čaršije i Bilećka kapija su porušeni. To je nanijelo nenadoknadivu štetu ovoj vrijednoj kulturno – historijskoj cjelini. Bilo je mnogo apela stanovništva naselja Krš krajem prošlog stoljeća da se izradi dokument o oživljavanju starih zanata i vraćanju života čaršiji. Krš je nekada privlačio turiste osim autentičnim kućama i razvijenim starim zanatima (kovači, obućari, pekari, sarači, krojači za izradu starih nošnji i dr.). Danas je naselje Krš isključivo stambena zona.40 Slika, struktura i oblik Trebinje je grad u kojem su na hronološki način, prije svega u gradskoj strukturi i arhitekturi, čitljivi utjecaji različitih kulturnih krugova koji mogu biti označeni kao mediteranski, osmanski, srednjevropski. Historija ga je postavila kao vojno-strateško mjesto na granici imperija osmanske i austro-ugarske, što je utjecalo na njegovu fizionomiju utvrđenog grada i vojnog logora. Promjene historijskih perioda prepoznatljive su u njegovoj urbanoj strukturi41 i stilu građenja. Stari Grad se može klasificirati kao tip zatvorenog grada nastao unutar utvrđenja sa nepravilnom mrežom uskih ulica, prema Vojislavu Koraču nastao na osnovama srednjevjekovnog naselja42 preoblikovanog u osmanskom periodu u orijentalni grad; dalje se širi u osmanskom periodu izvan bedema, kada se razvija i naselje Krš sa organičkom strukturom, dok se u austrougraskom periodu nastavlja u Centar i Sjeverni logor (vojne kasarne) sa geometrijskom strukturom i projektiranim objektima. Ova pluralnost u urbanoj strukturi i arhitektonskom oblikovanju, nastala kao posljedica historijskih mijena i razmijene ljudskih vrijednosti, sačuvana u pučkoj arhitekturi kuća i dućana u Starom gradu i naselju Krš i projektiranoj arhitekturi objekata historicističkog iskaza, egzistirajući jedna pored druge tvore harmoničnu sliku grada. U toj slici grada snažne komponente čine: rijeka Trebišnjica u kojoj se zrcali istočni blok objekata, bedemi utvrđenja sa ulaznom kulom, visinski akcenti munara džamija i sahat-kule, sve u bojama sivkastog kamena uličnih fasada uokvirenih crvenkastim tonovima kamenih bedema Starog Grada. Slika dalje prelazi u sintezu projektirane prirode i arhitekture - u prostrani trg - pijacu sa monumentalnim platanima uokviren javnim objektima i zelenilo gradskog parka između

Magistarski rad , neobjavljen „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada Trebinja“ autor

J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine, 40 Cvijić,S.,Guzijan,J. Urban regeneration as an instrument of identity preservation: A case study of Trebinje̕ s Krš

district, Archices for technical Sciences, 14(1), 2016, pp.21

41 Prema Kevinu Lynchu struktura nije samo planska osnova nego i raspored značenja u gradu 42 Nepravilna planska osnova uskih ulica i pojedini očuvani elementi objekata mogu upućivati na srednjevjekovnu

osnovu naselja, ali takvu Koračevu tvrdnju treba potvrditi arheološkim i arhivskim istraživanjima

katoličke i pravoslavne crkve. Prvobitna fizionomija zatvorenog utvrđenog grada, biva, u austrougarskom periodu i nakon njega, umekšana otvorenim javnim prostorima i zelenilom, tvoreći novu sliku Trebinja kao grada zelenila, u kontrastu sa okolnim hercegovačkim kamenom. Na osnovu sadašnjeg stanja, a prema vremenu nastanka, po urbanoj strukturi, prostornoj fizionomiji i organizaciji razlikuju se tri zone u prostornom obuhvatu nacionalnog spomenika:

1) Stari grad (Kastel), opasan bedemima dok sa istočne strane izlazi na rijeku Trebišnjicu. Površina ove zone iznosi 4,2 ha.

2) Naselje Krš (Omanovića mahala), formira se od 17 stoljeća na padinama iznad Starog Grada. Zona je uokvirena ulicama Druge dalmatinske brigade, Štrosmajerovom ulicom, Vladimira Gojinovića i zauzima površinu od __ ha.

3) Zona užeg gradskog Centra, izgrađena na neizgrađenim površinama uz bedeme Starog Grada u austrougraskom periodu. Sjevernu granicu ove zone čini Ulica Kralja Petra I Oslobodioca, na zapadu ulice Cara Lazara i carice Milice do Njegoševe ulice, na južnoj strani uključuje park Jovana Dučića i graditeljsku cjelinu Sabornog hrama Preobraženja gospodnjeg i na istočnoj strani granicu zatvara ulica Desanke Maksimović i nastavlja u ulicu Svetozara Ćorovića do ugla sa ulicom Maršala Tita. Zauzima površinu __ha.

Sve tri zone se nastavljaju jedna na drugu, razvijene oko najstarijeg područja Starog Grada i nastale kao potreba razvoja života grada izvan bedema.

1) Stari Grad.

Stari grad (Kastel), formira se od 17 stoljeća unutar bedema, na istočnoj strani izlazi na rijeku Trebišnjicu, a sa ostalih strana bedemi su bili uokvireni hendekom u koji je voda dovedena iz Trebišnjice. Glavni ulaz u Stari grad je sa zapadne strane nad čijim ulazom je kula Hadžismajlovića Selimage, a pristupalo se preko drvenog mosta nad hendekom. U 20. stoljeću hendek je zatrpan. Danas vanjske strane bedema oivičavaju ulice Svetozara Ćorovića, Desanke Maksimović i Dositeja Obradovića. Stari Grad se može klasificirati kao „grad zatvorenog tipa“ razvijen unutar vojnog utvrđenja. Struktura grada naslijeđena iz osmanskog perioda u većoj mjeri je očuvana, sa nepravilnom uličnom mrežom, parcele objekata su usitnjene, objekti su grupisani u nepravilne blokove, a svaka jedinica ima izlaz na ulicu. U vrijeme austro-ugarske uprave urbana struktura nije mijenjana izuzev izgradnje kasarne (danas Muzej Hercegovine) uz sahat-kulu i uvođenja namjena za vojsku: pošta, telegraf, komandna stanica. Šire ulice vode do džamija ili većih javnih objekata. Širine ulica prilagođene su za prolaz pješaka i konja. U pojedinim ulicama su očuvani lučno nadsvedeni prolazi. Trgovi su formirani ispred glavnog ulaza u Stari Grad i ispred džamija. Ulice i trgovi su različito obrađeni, negdje su to kamene ploče nepravilnih oblika crvenkastog tona, zatim kaldrma, asfalt, a u ulici koja vodi do Muzeja Hercegovine postavljene su nove kamene ploče, kvadratnog oblika i bijele boje. Ulice Starog grada izvorno nisu bile ni

popločavane ni kaldrmisane, već su bile nasute šljunkom, te kao takve predstavljale splet makadamskih površina43. Prema evropskoj pojednostavljenoj klasifikaciji Stari Grad ima obilježja „orijentalnog“ tipa. Prema podacima putopisaca koji su posjetili Trebinje, čaršiju unutrašnjeg grada su činili mnogobrojni dućani, javni objekti i džamije. Dućani su se nalazi i izvan gradskih bedema, u podgrađu, gdje se razvijala čaršija. Unutar bedema izgrađeni su javni objekti: mektebi, medrese, divan-hane, menzil-hanesahat –kule, konak i dvije kule44. Izuzev sahat-kule, mekteba i konaka, drugi javni objekti nisu sačuvani ili su promijenili namjenu. Dok su trgovke bile najzastupljenije unutar utvrđenja, to su danas stambeni i ugostiteljski objekti. U prostornoj kompoziciji dominiraju Careva i Nova džamija, oko kojih su formirani trgovi nepravilnog oblika, sa javnim česmama ispred džamija i oplemenjeni drvećem. Pored autohtonih vrsta uvedene su i druge biljne vrste. Gradsko tkivo čine gusto zbijeni objekti, koji u većini slučajeva pokrivaju cijelu parcelu, uglavnom jednokatni ili prizemni, građeni na način karakterističan za mediteransko geografsko područje. Fasade su kamene, od pravilno klesanog ili lomljenog kamena, ili malterisane, sa pravougaonim ili lučno završenim otvorima i natkriveni kosim krovovima. Tradicionalni pokrov krovova od kamenih ploča je u većini slučajeva zamijenjen crijepom. Ako objekti imaju dvorišta, dvorišta su ograđena kamenim zidovima, tako da ulični frontovi nisu prekinuti. Osnovni arhitektonski modul je očuvan kod objekata u nizu čija ulična fasada ima širinu oko 6 m, prizemni objekti imaju visinu do strehe krova oko 3 m, dok su jednokatni visine oko 6 m do strehe krova, odnosno oko 8 m do sljemena dvovodnog krova. Prema Regulacionom planu Stari Grad (2009) unutar bedema se nalazi 136 objekata, za stanovanje se koristi 51 objekat, za stanovanje i poslovnu djelatnost 44 objekta, za poslovnu djelatnost 37 objekata, 3 objekta pripadaju islamskoj zajednici a 2 objekta imaju javnu namjenu. Poslovni prostori su uglavnom ugostiteljski, smješteni u prizemlju objekata. Trg Travunija (raniji naziv Osma-paša Resulbegović) koristi se kao ljetna bašta okolnih ugostiteljskih objekata. Prema anketiranju i snimanju objekata, koje je provela Komisija tokom 2017 i 2018 godine, unutar bedema se nalaze 152 objekta, od toga broja 58 objekata ima stambenu namjenu. 18 objekata su mješovite stambeno-ugostiteljske namjene i 13 objekata stambeno-trgovačke namjene, gdje se kat koristi za stanovanje. Objekti sa isključivo trgovačkom djelatnosti su manje zastupljeni, njih 8 i uglavnom su prizemni. Džamije Careva i Nova, imamska kuća i konak pripadaju islamskoj zajednici. Javni objekti: Muzej Hercegovine, nekadašnja austro-ugarska kasarna, rekonstruisani objekat stanice golubova pismonoša i sahat-kula su na krajnjem sjevernom dijelu Starog Grada. 10 objekata je napušteno zbog lošeg konstruktivnog stanja. Iz razlike u broju, namjeni i katnosti objekata između RP i kasnijeg anketiranja može se zaključiti: -novi objekti izgrađeni su na praznim prostorima ili u dvorištima;

43 https://trebinjelive.info/2017/07/17/ninoslav-ilic-predstavio-prvu-fazu-revitalizacije-starog-grada-fotovideo/ 44 Roganović,V., Neka pitanja zaštite i revitalizacije Starog grada, Tribunia, 1975, str. 272

-povećana je katnost pojedinim objektima izvedena prema RP, u prizemlje su uvedeni ugostiteljski sadržaji dok je kat dobio stambenu namjenu. Objekti koji su sačuvali visoku ambijentalnu vrijednost čine 60% građevnog fonda. 1.1. Značajniji objekti u Starom Gradu 1.1.1 Kastel (Stari Grad, Banvir) Na prostoru Starog grada (Kastela) u Trebinju postojalo je osmansko utvrđenje koje nije bilo veliko i smatralo se da je imalo jednu kulu. Podignuto je na mjestu Ben Vir gdje je Trebišnjica najdublja. Ostaci ovog utvrđenja nisu sačuvani, a prema Koraću ono je nastalo na temeljima srednjovjekovnog grada. O tome da je postojalo manje utvrđenje govori i činjenica da je Trebinje postalo kapetanija prije 1664., godine a to se nije moglo desiti bez utvrđenja i vojničke posade.45 Kastel je današnje obrise dobio 1706. godine kada Osman–paša Resulbegović podiže prostranije utvrđenje sa četiri jake kule.46 Novo utvrđenje je prošireno sa jakim i debljim bedemom. Radovi su se povremeno odvijali i tokom 1710.,1711., 1714., 1719., 1721. godine. Glavni ulaz u tvrđavu je sa zapadne strane nad čijim ulazom je bila kula Hadžismajlovića Selimage, a ostale tri kule ili tabije branile su prilaz tvrđavi iz topova i hendekom.47 Oko tvrđave je izgrađen hendek, pretpostavlja se 1715. godine u koji je preusmjerena voda iz Trebišnjice48. Grad je konačno završen 1721. godine sa tri tabije. Salihovića tabija na sjeveru, Landrovića tabija prema jugu, Ćalovića tabija prema Trebišnjici, a četiri gradske kule su bile Državna, Hasanovića, Saradžića i Hadžismajlovića. Grad je imao četiri izlaza, kod glavnog ulaza bio je i pokretni most, kao Hadžismajlovića kula iznad njega, koji je služio za prelaz preko hendeka. Za odbranu napominje Roganović služila su i dva po 20 metara duboka ćemera. Na mjestu gdje se sa južne strane danas ulazi u Stari grad bila su dva mala otvora sa vratima na kojima je stajala straža, ali kojima se spolja nije moglo prići. Ispod Landrovića tabije je bila tamnica, a u neposrednoj blizini bila je i baruthana. Kastel je imao i dva manja otvora prema rijeci Trebišnjici i služila su za pristupanje čamaca i skela.

Spomenik Jelene Anžujske nalazi se na zidinama Kastela, poklon Jovana Dučića rodnom gradu49. Spomenik u kamenu, predstavlja ženu ogrnutu plaštom a u ruci drži knjigu, vjerovatno molitvenik. Ispod spomenika je kamena ploča sa uklesanim natpisom štampanim slovima na ćirilici: „ U slavu svete jelene Anžujske Kraljice srpske – Stefana Uroša i Supruge – a majke kraljeva

Magistarski rad „Urbana obnova gradova do 30.000 stanovnika u BiH- primer grada

Trebinja“ autor J. Guzijan, odbranjen na Arhitektonsko- građevinskom fakultetu

Univerziteta u Banjoj Luci 2010. godine 45 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo, 1971. str.207. 46 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo, 1971. str.218 47 Korać, Vojislav, Trebinje, Istorijiski pregled II, Sarajevo, 1971. str.49 48 Хендек је затрпан у периоду од 1914. до 1932. године из хигијенских разлога. 49 http://www.gradtrebinje.com/sta-vidjeti-trebinje/kulturno-istorijski-spomenici

Dragutina i Milutina – za pobožnu Uspomenu na njene česte Boravke u svome dvoru u Trebinju“ 1.1.2 Džamija Osman paše Resulbegovića (Pašina ili Nova džamija)50 Nalazi se u Starom Gradu, nedaleko od glavne, zapadne, kapije i gradskih bedema, na prostoru označenom kao k.č. 2002, zk uložak broj 298/1, ukupne površine 408 m2. Ograđena je haremskim zidom a ulaz je sa