Procjena Potencijala OIE u Crnoj Gori

Dok. Br. 06-407-H2 Rev. 0 – Februar 2007.g.

Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Procjena potencijala obnovljivih izvora energije

Sažeti prikaz procjene energetskog

u Republici Crnoj Gori potencijala vjetra, sunčevog

zračenja i biomase


Sva prava su zakonom zaštićena, uključujući i prevod ovog dokumenta. Nijedan dio ovog dokumenta ne može biti prenijet trećim licima,

za bilo koje potrebe osim prvobitne namjene, bez prethodnog pismenog odobrenja od strane konzorcijuma CETMA.

Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Procjena potencijala obnovljivih izvora energije

Sažeti prikaz procjene energetskog

u Republici Crnoj Gori potencijala vjetra, sunčevog

zračenja i biomase

Pripremili: Potpis Datum

Carlo Barbieri

05/02/2007

Gianluca Cassulo

05/02/2007

Kontrolisao: Potpis datum

Mario Lazzeri

05/02/2007

Odobrio Potpis Datum

Marco G. Cremonini

05/02/2007

Rev. Opis Pripremili Kontrolisao Odobrio Datum 0 First Issue CRB/GIC ML MGC 05/02/2007


Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori Sažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

PREDGOVOR U okvirima globalne ekonomije, kojom dominira trend brzih promjena, sposobnost samostalnog zadovoljavanja energetskih potreba ima značajnu ulogu pri planiranju budućnosti svake zemlje. Kako bi se smanjila zavisnost od fosilnih goriva i izvora energije iz inostranstva, mnoge zemlje su pokrenule programe istraživanja i razvoja u sektoru obnovljivih izvora energije.

Sagorijevanjem fosilnih goriva, prevashodno uglja, nafte i prirodnog gasa, oslobañaju se u atmosferu velike količine ugljen-dioksida (CO2) i drugih gasova sa efektom staklene bašte. Pomenuti proces je izmijenio sastav atmosfere, dovodeći do tzv. efekta staklene bašte i globalnog zagrijavanja.

Mada ne postoji jednostavno rješenje niti jednostavan način da se suočimo sa izazovima klimatskih promjena, široko je rasprostranjeno mišljenje da je smanjenje nivoa CO2 ključni preduslov za smanjenje štetnih uticaja globalnog zagrijavanja. Budući da proizvodnja energije predstavlja jedan od osnovnih izvora gasova sa efektom staklene bašte, obnovljivi izvori energije imaće značajnu ulogu u proizvodnji električne energije i toplote sa malo ili bez emisija CO2.

Meñunarodna zajednica je počela da se bavi temom klimatskih promjena kada je donijeta Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (engl. United Nation Framework Convention on Climate Change, UNFCCC), koja je usvojena 1992. godine sa ciljem da definiše opšti okvir meñuvladinih nastojanja na pronalaženju rješenja za problem klimatskih promjena. Ciljevi Okvirne konvencije Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama ojačani su usvajanjem Protokola iz Kjota (na 3. Konferenciji strana potpisnica Konvencije održanoj 1997. godine), koji je stupio na snagu 16. februara 2005. godine.

U ovom opštem kontekstu, crnogorsko Ministarstvo za zaštitu životne sredine i ureñenje prostora (sadašnji naziv: Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine), crnogorsko Ministarstvo ekonomije (sadašnji naziv: Ministarstvo za ekonomski razvoj) i italijansko Ministarstvo za zaštitu životne sredine i teritorije (sadašnji naziv: Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora, u daljem tekstu: IMELS, engl. Italian Ministry for the Environment, Land and Sea), dana 11. novembra 2004. godine, potpisali su Memorandum o razumijevanju o “Saradnji u oblasti zaštite životne sredine”.

Na osnovu svega navedenog, tokom sjednice Upravnog odbora koja je održana u Rimu 28. juna 2006. godine, italijansko ministarstvo i crnogorska ministarstva postigli su dogovor o izradi procjene potencijala obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori. IMELS je izradu studije povjerio konzorcijumu CETMA (CETMA), koji je radio u tijesnoj saradnji sa kolegama i ekspertima iz Crne Gore.

Tokom mjeseca jula i septembra 2006. godine, stručnjaci IMELS-a i CETMA-e održali su više tematskih sastanaka sa predstavnicima crnogorskog Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede, Ministarstva ekonomije i Hidrometeorološkog zavoda Crne Gore, kako bi definisali okvir istraživanja i prikupili neophodne podatke. Strane su se dogovorile da procjena potencijala obnovljivih izvora energije bude fokusirana na energiju vjetra, solarnu energiju i biomasu.

CETMA predstavlja konzorcijum sa sjedištem u Brindiziju (Italija) koji čine firma ENEA, Univerzitet u Lećeu i nekoliko drugih privatnih organizacija koje se bave istraživanjima, kao i nekolicina malih i srednjih preduzeća. CETMA nastoji da u Južnoj Italiji stvori prestižan centar za istraživanje i projekte na polju energetike, zaštite životne sredine i društvene ekonomije. Jednu od najznačajnijih uloga u okviru konzorcijuma CETMA ima društvo D’Appolonia S.p.A., jedna od vodećih italijanskih konsultantskih firmi u oblasti inženjeringa i zaštite životne sredine, sa sjedištem u ðenovi, u Italiji.

Izrada Procjene potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori ne bi bila moguća bez zajedničkih napora brojnih crnogorskih i italijanskih vladinih tijela i stručnih subjekata, meñu kojima posebno izdvajamo g. Miodraga Čanovića, pomoćnika ministra u Ministarstvu ekonomije RCG, zatim g. Radosava Nikčevića iz Ministarstva ekonomije RCG, g. Ranka Kankaraša, višeg savjetnika u Ministarstvu poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RCG, kao i g. Korada Klinija, generalnog direktora italijanskog Ministarstva za zaštitu životne sredine, kopna i mora.


Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori Sažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

Konzorcijum CETMA izražava duboku zahvalnost vladinim tijelima Republike Crne Gore za kontinuiranu pomoć i saradnju na ovom projektu. Posebnu zahvalnost dugujemo g. Radivoju Vučkoviću i g-ñi Mirjani Ivanov iz Republičkog Hidrometeorološkog zavoda Crne Gore. CETMA bi takoñe željela da izrazi svoju zahvalnost g. Robertu Aleksiću, rukovodiocu projekta GIS koji se sprovodi pod pokroviteljstvom UNDP-a, koji je omogućio pristup nekim dragocjenim kartografskim instrumentima, kao i g. Draganu Buzdovanu, tehničkom direktoru Montenegro Stars Hotel Group, na pomoći i saradnji prilikom prikupljanja podataka vezanih za potrošnju tople vode i električne energije u Crnoj Gori i u hotelima iz grupe Blue Star.

Tokom izrade navedenog projekta, g. Christian Melis, koordinator kancelarije IMELS-a u Podgorici, kao i čitav tim stručnjaka IMELS-a u Podgorici, svojim iskustvom na meñunarodnim projektima dali su značajan doprinos i pružili su dragocjenu podršku prilikom prikupljanja podataka vezanih za sam projekat.

Aktivnosti na izradi modela i procjeni potencijala energije vjetra sprovedene su uz neophodnu tehničku podršku od strane DIFI-a (Odsjeka za fiziku Univerziteta u ðenovi) i njihovog stručnog tima u sastavu: prof. Corrado Ratto, dr. Massimiliano Burlando i g. Luca Villa.

Analiza potencijala solarne energije i biomase izvršena je uz dragocjenu podršku od strane meñunarodnog tima Lahmeyer International GmbH, koji su činili g. Steffen Gruber i g. Mathieu Sarran.

U okviru tima CETMA, g. Marco Cremonini je bio zadužen za koordinaciju čitavog programa, g. Mario Lazzeri za superviziju projektnih aktivnosti, dok je g. Gianluca Cassulo načinio pregled projekta i koordinirao sa lokalnim stručnjacima. G. Carlo Barbieri, na poziciji menadžera projekta, predvodio je tim stručnjaka tokom svih faza rada na projektu, dok je g. Andrea Podestà izvršio procjenu potencijala obnovljivih izvora energije uz podršku Lahmeyer-a i DIFI-a, dok su g. Federico Breda i g-ña Roberta Piana pružili podršku GIS-a prilikom analize podataka.

Informacije za kontakt:

Predstavnik donatorske institucije: Dr. Corrado Clini – Generalni direktor Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republika Italija Via Cristoforo Colombo, 44 00147 Rome – Italija Tel.: +39 06 57228101 Fax +39 06 57228175

Osoba za kontakt: G-din Christian Melis Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republika Italija Task Force Central and Eastern Europe Rimski Trg 25 - Podgorica 81000 - Montenegro Tel: +381 81 205 891 Fax: +381 81 205 890 e-mail: [email protected]

Koordinator aktivnosti za Srbiju i Crnu Goru: G-din Gianluca Cassulo Via San Nazaro, 19 16145 Genoa - Italija Tel.: +39 010 3628148 Fax +39 010 3621078 e-mail: [email protected]

Koordinator programa: G-din Marco G. Cremonini Koordinator projekta: G-din Mario Lazzeri Menadžer projekta: G-din Carlo Barbieri


Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. i Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori Sažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

SADRŽAJ

Strana

1 UVOD 1

2 ENERGETSKI POTENCIJAL VJETRA 3

3 ENERGETSKI POTENCIJAL SUN ČEVOG ZRAČENJA 9

4 ENERGETSKI POTENCIJAL BIOMASE 11

5 ZAKLJU ČAK 15

LISTA SHEMATSKIH PRIKAZA

Strana

Slika 2.1 : Srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t. ................................................................................ 3

Slika 2.2 : Teorijski energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t...................................................... 4

Slika 2.3: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t. ........................................................ 4

Slika 2.4: Stvarna srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n.t. (uz relevantna ograničenja) ....................... 5

Slika 2.5: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/m2] na 50 m i.n.t. (uz relevantna ograničenja) ........... 6

Slika 2.6: Brzina vjetra – intervali faktora kapaciteta............................................................................... 7

Slika 3.1: Globalno sunčevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti na godišnjem nivou..................... 10

Slika 3.2: Globalno sunčevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti na mjesečnom nivou (za mjesec maj) ............................................................................................................................................... 10

Slika 4.1: Procjena energetskog potencijala biomase na osnovu kategorija korišćenja zemljišta........ 12

Slika 4.2: Poljoprivredno zemljište – proizvodne jedinice...................................................................... 12

Slika 4.3: Poreñenje zastupljenosti šuma naspram ratarskih površina................................................. 13


Consorzio CETMA

Cittadella della Ricerca S.S.7 Appia km 712+300 - 72100 BRINDISI

Tel. 0831/449111 Fax 0831/449120

PROCJENA POTENCIJALA OBNOVLJIVIH IZVORA ENERGIJE U REPUBLICI CRNOJ GORI

SAŽETI PRIKAZ PROCJENE ENERGETSKOG POTENCIJALA VJE TRA, SUNČEVOG ZRAČENJA I BIOMASE

1 UVOD

U okvirima globalne ekonomije, i u skladu sa dominantnim trendom brzih promjena, sposobnost samostalnog zadovoljavanja energetskih potreba ima značajnu ulogu prilikom planiranja budućnosti svake zemlje. Kako bi se smanjila zavisnost od fosilnih goriva i uvoza energenata, mnoge zemlje su pokrenule programe istraživanja i razvoja u oblasti obnovljivih izvora energije.

Sagorijevanjem fosilnih goriva, prevashodno uglja, nafte i prirodnog gasa, oslobañaju se u atmosferu velike količine ugljen-dioksida (CO2) i drugih gasova sa efektom staklene bašte. Pomenuti proces je izmijenio sastav atmosfere, dovodeći do tzv. efekta staklene bašte i do globalnog zagrijavanja.

Mada ne postoji jednostavno rešenje kao odgovor na izazov koji predstavljaju klimatske promjene, široko je raspostranjeno mišljenje da je smanjenje nivoa CO2 ključni preduslov za smanjenje štetnih uticaja globalnog zagrijavanja.

Budući da proizvodnja energije predstavlja jedan od osnovnih izvora emisija gasova sa efektom staklene bašte, obnovljivi izvori energije imaće značajnu ulogu u proizvodnji električne energije i toplote sa malo ili bez emisija CO2.

U ovom opštem kontekstu, u okviru “Saradnje u oblasti zaštite životne sredine”, crnogorsko Ministarstvo za zaštitu životne sredine i ureñenje prostora, crnogorsko Ministarstvo ekonomije i italijansko Ministarstvo za zaštitu životne sredine i teritorije usaglasili su se da izvrše procjenu potencijala obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori.

Osnovni cilj jeste da se sačini prva Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na sljedeća tri obnovljiva izvora energije: a) energija vjetra, b) solarna energija, i c) biomasa.

Pomenutu procjenu je izvršila kompanija CETMA, uz podršku italijanskog Ministarstva za zaštitu životne sredine, kopna i mora (IMELS), Specijalne jedinice - Task Force za Centralnu i Istočnu Evropu. Osnovna zamisao projekta jeste pružanje valjane podrške implementaciji inicijativa za proizvodnju energije u sektoru obnovljivih izvora energije na teritoriji Crne Gore.

U cilju izrade Procjene potencijala obnovljivih izvora energije, sprovedene su sljedeće aktivnosti:

• prikupljanje podataka;

• obrada i analiza podataka;

• procjena potencijala za razvoj svakog pojedinačnog izvora energije koji je obuhvaćen studijom.

U okviru pomenute studije, procjena energetskog potencijala vjetra u Republici Crnoj Gori skoro u potpunosti je zasnovana na metodologiji koja je već korišćena pri izradi italijanskog Atlasa vjetrova. Pomenuta metodologija zasniva se na kombinaciji trodimenzionalnih numeričkih simulacija polja vjetrova na čitavoj teritoriji obuhvaćenoj


Ministarstvo za zaštitu životne sredine, kopna i mora Republike Italije Str. 2 Procjena potencijala obnovljivih izvora energije u Republici Crnoj Gori Sažeti prikaz procjene energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase

istraživanjem, kao i na njihovom poreñenju sa rezultatima odgovarajućih zemaljskih mjerenja. Stoga treba uzeti u obzir dva osnovna aspekta nepouzdanosti podataka prilikom procjene tačnosti konačnih rezultata, a to su: a) nepouzdanost vezana za samu proceduru simulacije, koja obuhvata odgovarajuću primjenu simulacionog koda u skladu sa njegovom fizičkom formulacijom i načinom na koji je simulacija izvedena; i b) referentne vrijednosti izmjerenih brzina vjetra u zavisnosti od položaja anemometara u odnosu na okolne prepreke.

Što se tiče procjene potencijala solarne energije, istraživanje je bilo usredsreñeno na dva najperspektivnija sektora primjene solarne toplotne energije u Crnoj Gori, a to su domaćinstva i turistički sektor. U okviru procjene, izvršena je analiza podataka dobijenih zemaljskim mjerenjima i podataka dobijenih putem satelita, pri čemu nije uspostavljena uspješna korelacija izmeñu te dve serije podataka, usljed ograničene dostupnosti seta podataka dobijenih zemaljskim mjerenjima.

Kada je u pitanju procjena energetskog potencijala biomase, treba istaći nastojanja da se tokom istraživanja prevaziñe nepotpunost podataka korišćenih prilikom procjene. Naime, raspoloživi podaci bili su ograničeni na statističke podatke za čitavu nacionalnu teritoriju, kao i na podatke o globalnom vegetacionom pokrivaču koji su dostupni u specijalizovanim bazama podataka. Potencijali u sektoru šumarstva i u poljoprivrednim sistemima definisani su na četiri nivoa: a) teorijski; b) tehnički; c) ekonomski i d) mogućnost iskorišćenja / održivost.

Uobičajeno je da se raspoloživost obnovljivih izvora energije procjenjuje po hijerarhijskoj osnovi, pri čemu se maksimalna primjena svake pojedinačne tehnologije progresivno redukuje usljed postojanja fizičkih, infrastrukturnih, ekoloških i ekonomskih ograničenja, kao i drugih vidova istih.

U okviru studije, gdje god je to bilo moguće, analiza je dopunjena odgovarajućom preliminarnom procjenom investicionih mogućnosti, baziranoj na informacijama o najpogodnijim tehnologijama koje su dostupne na tržištu za svaki pojedinačni slučaj.

Pomenuti pristup varira u zavisnosti od tehnologije koja se razmatra, ali opšte definicije izvora korišćene su kako bi se razjasnio nivo do kojeg su obnovljivi izvori energije limitirani usljed primjene različitih vidova ograničenja, kao što su npr. kompleksnost lokacije i topografija, pristupačnost lokacije i mreža puteva, prisustvo parkova prirode, željezničkih pruga, električne mreže, ograničenja vezana za urbana naselja i životnu sredinu. Gdje god je to bilo moguće, lokalna mjerenja pri tlu korišćena su da bi se potvrdili i preciznije odredili preliminarni rezultati, i kako bi se došlo do finalne procjene godišnje proizvodnje energije, kalibrisane na osnovu podataka izmjerenih na terenu.

Kartografski prikaz i procjena podataka koji su predstavljeni u ovom izveštaju izvršeni su u skladu sa ciljem pomenutog istraživanja i podesni su za detaljan opis energetskog potencijala vjetra, sunčevog zračenja i biomase kao obnovljivih izvora energije na čitavoj teritoriji Crne Gore.

Analiza uslova i potencijala korišćenja obnovljivih izvora energije pokazuje da: a) Crna Gora ima solidan potencijal za razvoj energetskih sistema koji bi bili zasnovani na korišćenju svakog od tri navedena tipa obnovljivih izvora energije koji su razmatrani u okviru ovog istraživanja (vjetar, sunce i biomasa); i b) obnovljivi izvori energije mogu imati značajnu ulogu u energetskom bilansu Crne Gore.

Meñutim, takav perspektivni i pozitivni scenario treba da prevaziñe brojne prepreke koje onemogućavaju širu upotrebu obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, i u regionu Balkana uopšte, kao što su:



• veoma niske cijene tradicionalnih energenata;

• nedostatak finansijskih sredstava i odsustvo investitora zainteresovanih za ulaganja u pomenute tehnologije;

• nepostojanje potpune zakonodavne osnove neophodne za promovisanje upotrebe obnovljivih izvora energije;

• nepotpuno informisanje javnosti, koja nije na adekvatan način upoznata sa mogućnostima upotrebe obnovljivih izvora energije.

U narednom periodu, sa opštim ciljem da zemlji obezbijedi pouzdano snabdijevanje energijom iz raznovrsnih izvora, Vlada Republike Crne Gore trebalo bi da usmjeri dodatne napore ka stvaranju uslova za širu upotrebu obnovljivih izvora energije, na taj način što će za razvoj obnovljivih izvora energije pružiti odgovarajuće podsticaje, kako sa institucionalne tako i sa finansijske tačke gledišta. Nacionalna strategija treba da podrži istraživanja o mogućnostima upotrebe obnovljivih izvora energije, kao i da stvori preduslove za njihov razvoj na tržištu.

U gore opisanom procesu, tekuća saradnja na nivou Vlada Republike Italije i Republike Crne Gore predstavlja djelotvoran i dragocjen doprinos.

2 ENERGETSKI POTENCIJAL VJETRA

Prilikom analize energetskog potencijala vjetra za Crnu Goru, najprije je izvršena procjena energetskog potencijala vjetra za čitavu teritoriju Crne Gore, a rezultati su predstavljeni u vidu mape vjetrova za čitavu teritoriju Crne Gore. Mape prikazuju teorijsku srednju brzinu vjetra (Slika 2.1) i teorijski prosječni potencijal vjetra (Slika 2.2) na referentnoj visini od 50 metara iznad nivoa tla (50 m i.n.t.).

18.0 18.5 19.0 19.5 20.0 20.5 21.0

Longitude (deg)

41.5

42.0

42.5

43.0

43.5

44.0

Lat

itude

(de

g)

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13[m/s]

Slika 2.1: Srednja brzina vjetra [m/s] na 50 m i.n. t.



18.0 18.5 19.0 19.5 20.0 20.5 21.0

Longitude (deg)

41.5

42.0

42.5

43.0

43.5

44.0

Lat

itude

(de

g)

50

100

150

200

250

300

350

400

450

500

550

600

650

700

750

800

[W/m ]2

Slika 2.2: Teorijski energetski potencijal vjetra [ W/m2] na 50 m i.n.t.

Stvarna srednja brzina vjetra i stvarni prosječni potencijal vjetra u Crnoj Gori (na 50 m i.n.t) bili su procijenjeni uz upotrebu odgovarajućeg „korekcionog faktora“, koji predstavlja odnos izmeñu izmjerenih i simuliranih brzina vjetra (Slika 2.3).

Slika 2.3: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/ m2] na 50 m i.n.t.

18.0 18.5 19.0 19.5 20.0 20.5 21.0

Longitude (deg)

41.5

42.0

42.5

43.0

43.5

44.0

Lat

itude

(de

g)

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

1800

2000

2200

2400

2600

2800

3000[W/m ]2



Polazeći od kartografskog prikaza stvarnog prosječnog energetskog potencijala vjetra, izvršena je detaljnija stručna analiza koja obuhvata sva relevantna ograničenja koja bi mogla da utiču na smanjenje iskorišćenja energetskog potencijala vjetra. Posebno su razmatrani ključni faktori koji bi mogli da doprinesu značajnom smanjenju iskorišćavanja energije vjetra, kao što su kompleksna struktura i topografija lokaliteta, pristupačnost lokacije i putna mreža, blizina parkova prirode, željezničkih pruga, električne mreže, kao i blizina naseljenih mjesta i opšti ekološki kontekst. Data ograničenja su primijenjena na mape koje prikazuju stvarnu brzinu vjetra i stvarni energetski potencijal vjetra, na osnovu čega su dobijeni rezultati prikazani na Slici 2.4, odnosno na Slici 2.5 (na 50 m i.n.t.).

Slika 2.4: Stvarna srednja brzina vjetra [m/s] na 5 0 m i.n.t. (uz relevantna ograni čenja)

Na osnovu pomenutih aktivnosti kartografskog prikazivanja, došlo se do zaključka da Crna Gora ima značajan potencijal za korišćenje energije vjetra na pojedinim djelovima svoje teritorije.

Rezultati analiza pokazuju da je na većem dijelu teritorije Crne Gore brzina vjetra manja od 5 metara u sekundi, što je tipično i za region Sjeverne Italije i za Centralnu Evropu. Ipak, procijenjene vrijednosti se povećavaju do 5÷7 m/s krećući se ka primorju, dostižući vrijednosti od 7÷8 m/s u odreñenim područjima duž obale, gdje su zapažene vrijednosti koje su tipične i za Južnu Italiju, Grčku ili Španiju. Takoñe je interesantna oblast oko Nikšića sa prosječnim vrijednostima brzine vjetra u opsegu od 5.5÷6.5 metara u sekundi. Tipične vrijednosti stvarnog energetskog potencijala vjetra iznose 100÷300 W/m2, dok u



najvjetrovitijim područjima, na obroncima i vrhovima planinskih vijenaca, stvarni energetski potencijal vjetra dostiže vrijednosti od preko 400 W/m2.

Slika 2.5: Stvarni energetski potencijal vjetra [W/ m2] na 50 m i.n.t. (uz relevantna ograni čenja)

Analiza ukazuje da većina područja koja se nalaze u unutrašnjosti Crne Gore, a koja karakteriše velika brzina vjetra, gube na atraktivnosti zbog velike visine planinskih vijenaca koji dominiraju u datoj oblasti. Na preostalom dijelu teritorije, najvjetrovitija područja često se nalaze na obroncima planina i većina njih nije povezana sa postojećom putnom mrežom i infrastrukturom; u mnogim slučajevima je zapažena i značajna udaljenost ovih područja od električne mreže.

Pošto u priobalnom području i oko Nikšića postoji dobro razvijena mreža dalekovoda i puteva, procjenjuje se da upravo ta područja predstavljaju najinteresantnije lokacije za iskorišćavanje energetskog potencijala vjetra.

Od svih nacionalnih parkova u Crnoj Gori (Durmitor, Biogradska Gora, Skadarsko jezero, Lovćen), jedino bi nacionalni park Lovćen mogao predstavljati teorijski pogodnu oblast za iskorišćavanje energije vjetra, kako zbog velike brzine vjetra, tako i zbog dobro razvijene infrastrukture.

Da bi se omogućio transport djelova neophodnih za izgradnju polja vjetrogeneratora, u načelu bi bilo neophodno uložiti izvjesna sredstva radi poboljšanja saobraćajne infrastrukture (i radi povezivanja sa glavnom mrežom). To znači da bi (izuzev za nekoliko pogodnih lokacija) za većinu potencijalnih lokacija trebalo izabrati male turbine (od oko 750÷1000



kW), jer to podrazumijeva transport manjih djelova i opreme. Sa druge strane, veća polja vjetrogeneratora (koja se sastoje od deset ili više vjetrenjača) bila bi pogodnija od pojedinačnih vjetrogeneratora, jer bi se fiksni troškovi koji se odnose na infrastrukturu brže amortizovali (gotovo nezavisno od broja instaliranih vjetrogeneratora).

Najatraktivnije lokacije za iskorišćavanje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori jesu sljedeće:

• Priobalni pojas: najveće brzine vjetra u zemlji izmjerene su u oblasti Rumije, uzimajući u obzir tehnička, ekonomska i ekološka ograničenja. Još jedno interesantno područje su brda u zaleñu Petrovca (ovo područje se nalazi u blizini glavnih saobraćajnica i mreže od 220 kV). Ako se izuzme planina Lovćen, ostale pogodne lokacije mogle bi biti u planinskim zonama u zaleñu Herceg Novog i Orahovca. U svim ovim oblastima srednja brzina vjetra iznosi preko 6 m/s;

• Brda oko Nikšića: ovu oblast karakteriše srednja brzina vjetra u opsegu od 5.5-6.5 m/s. Pored toga, postojeća infrastruktura puteva i električne mreže obezbjeñuje dobru osnovu za razvoj projekata za korišćenje energetskog potencijala vjetra.

Osim navedenog, izvršena je i preliminarna analiza ekonomskih parametara za slučaj konkretne izgradnje vjetrogeneratora u Crnoj Gori. Tom prilikom su analizirani razni scenariji za različite faktore kapaciteta (20, 25 i 30%) koji odgovaraju različitim srednjim brzinama vjetra (6.1, 6.4 i 7 m/s), za vjetroturbine nominalne snage 850 kW. (Slika 2.6).

Slika 2.6: Brzina vjetra – intervali faktora kapaci teta



Uzimajući kao pretpostavku trenutne cijene na energetskom tržištu Crne Gore, a na osnovu pomenute preliminarne finansijske analize, ustanovljeno je da bi periodi povraćaja uloženih sredstava za privatne investitore bili atraktivni u sljedećim slučajevima: a) ako bi bio usvojen faktor kapaciteta od 30%; i b) ako bi došlo do uvoñenja odgovarajućeg podsticajnog mehanizma odnosno tarifnog sistema za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora uz subvenciju države.

Razmatrajući samo najpogodnije oblasti za instaliranje vjetrogeneratora (sa faktorima kapaciteta većim od 25%), zaključuje se da Republika Crna Gora raspolaže energetskim potencijalom vjetra od 100 MW računajući samo najvjetrovitija područja (gde su brzine vjetra iznad 7 m/s). Ukoliko se uzmu u obzir i zone sa srednjim potencijalom, ta vrijednost dostiže skoro 400 MW. Iskorišćenjem pomenutog energetskog potencijala u cilju proizvodnje električne energije moglo bi se obezbijediti 20-25% godišnje potrošnje energije u Crnoj Gori.

U narednom periodu bi trebalo realizovati brojne aktivnosti u cilju daljeg razvoja i unapredjenja analize koja se odnosi na korišćenje energetskog potencijala vjetra.

Na prvom mjestu, bilo bi poželjno izvršiti novu procjenu korekcionog faktora, putem poreñenja sa rezultatima obimnijih mjerenja brzine vjetra sa većeg broja mjernih stanica. Poreñenje rezultata simulacije sa rezultatima zemaljskih mjerenja u okviru ove studije moglo je dovesti do konzistentnog smanjenja vrijednosti rezultata kartografskih prikaza, u odnosu na realnu situaciju.

U tu svrhu, moguće je iskoristiti podatke koji su prikupljeni iz anemometarskih stanica na aerodromima. Podaci o brzini vjetra mjereni na aerodromima, ako su zabilježeni i dostupni u dovoljno dugom vremenskom periodu, obično su reprezentativni za prostrana područja na kojima nema prepreka (zone oko aerodroma), a treba naglasiti da se ove mjerne stanice pažljivo održavaju, uz redovnu kalibraciju mjernih instrumenata.

Pored toga, većoj pouzdanosti mapa vjetrova mogle bi doprinijeti i odgovarajuće serije mjerenja koje obuhvataju i instaliranje anemometara u zonama brzih vjetrova, budući da iste često nedovoljno precizno odreñuju dato polje vjetrova jer se kalibrišu na osnovu podataka dobijenih mjerenjima koja su izvršena u zonama manjih brzina vjetrova.

Zatim, trebalo bi izvršiti detaljniju karakterizaciju priobalnog pojasa i zone oko Nikšića, putem simulacija sa većom rezolucijom (do reda veličine od 100 m). Korak mreže definisan u kartografskom prikazivanju za Crnu Goru iznosi oko 1 km, što predstavlja vrijednost koja omogućava dobru procjenu regionalnog energetskog potencijala vjetra, ali je suviše visoka za preciznu lokaciju polja vjetrogeneratora.

Takoñe bi bilo preporučljivo da se uradi jedna ili više studija izvodljivosti za izgradnju konkretnog polja vjetrogeneratora na jednoj od pomenutih lokacija, koje bi bilo projektovano u skladu sa visokim stepenom efikasnosti i niskim stepenom uticaja na životnu sredinu.

Takvi pilot projekti koji bi imali za cilj izgradnju prvog postrojenja za proizvodnju električne energije iz energije vjetra u Crnoj Gori, bili bi korisni i stoga što bi ukazali na eventualne probleme koji nijesu uzeti u obzir prilikom ove procjene potencijala, kao što su npr. problemi vezani za logistiku, povezivanje mreže, uticaji na životnu sredinu i pejzaž. Pomenuti pilot projekti doprinijeli bi i usavršavanju lokalnih stručnjaka i jačanju lokalnih kapaciteta u oblasti korišćenja energije vjetra, što predstavlja jedan od osnovnih preduslova za razvoj i korišćenje energetskog potencijala vjetra u Crnoj Gori.



3 ENERGETSKI POTENCIJAL SUN ČEVOG ZRAČENJA

Procjena potencijala solarne energije po pravilu zahtijeva i zemaljska i satelitska mjerenja: precizni rezultati mjerenja na tlu interpoliraju se na osnovu podataka dobijenih satelitskim mjerenjima u širokom opsegu, u cilju što bolje procjene distribucije sunčevog zračenja na čitavoj teritoriji koja je predmet razmatranja (proces korelacije). U Crnoj Gori trenutno nijesu dostupni pouzdani podaci dobijeni mjerenjima na tlu, pa je stvaranje solarnih mapa zasnovano samo na satelitskim podacima.

Mape globalnog sunčevog zračenja za čitavu teritoriju Crne Gore urañene su sa vrijednostima globalnog zračenja na dnevnom nivou. Imajući u vidu činjenicu da bi bilo nemoguće uraditi mape za svaki dan posebno, kao i to da je cilj ove procjene da prikaže opšte trendove i opšte zaključke, urañeno je 13 mapa:

• jedna mapa (Slika 3.1) predstavlja prosječne dnevne vrijednosti sunčevog zračenja na godišnjem nivou (ova mapa omogućava korisniku da brzo sazna koja je prosječna dnevna vrijednost sunčevog zračenja za Crnu Goru);

• dvanaest mapa (pogledati Sliku 2.1 za primjer mape) predstavljaju prosječne dnevne vrijednosti sunčevog zračenja na mjesečnom nivou (ove mape omogućavaju opažanje sezonskih trendova, kao i minimalnih i maksimalnih vrijednosti).

Mape sunčevog zračenja pokazuju teorijski solarni potencijal odreñene zemlje, tj. globalno sunčevo zračenje na odreñenoj lokaciji tokom odreñenog vremenskog perioda (nijesu uzeta u obzir sva tehnička i ekonomska ograničenja).

Zbog relativno male površine teritorije Crne Gore, ne mogu se zapaziti velike razlike u prosječnim vrijednostima sunčevog zračenja. Crna Gora pokazuje veliki potencijal za uvoñenje sistema za korišćenje solarne energije, budući da broj časova sijanja sunca (insolacija) iznosi preko 2.000 časova godišnje za veći dio teritorije Crne Gore i više od 2.500 časova godišnje duž morske obale. Količina sunčevog zračenja u Crnoj Gori, posebno u priobalnom i centralnom području, može se uporediti sa količinom sunčevog zračenja u Grčkoj ili Južnoj Italiji. Tačnije, Podgorica ima veću godišnju količinu solarne energije (1602 kWh/m2) u odnosu na druge gradove Jugoistočne Evrope (kao što su Rim ili Atina).

Budući da rezultati kartografskog prikazivanja pokazuju da je čist solarni potencijal u priobalnom području i centralnim oblastima Crne Gore veoma visok, preporučuje se upotreba solarne toplotne energije u Crnoj Gori, prije svega uz pomoć pasivne solarne arhitekture i aktivne solarne arhitekture (solarni kolektori za zagrijavanje sanitarne vode i zagrijavanje prostorija u domaćinstvima i turističkim objektima).

U okviru studije izvršena je procjena energetskog potencijala sunčevog zračenja u dva najperspektivnija sektora, tj. korišćenje solarne energije za potrebe u domaćinstvima i za potrebe u turističkom sektoru.

Što se tiče korišćenja ove vrste energije u privatnim zgradama, procjena je izvršena na osnovu rezultata kartografskog prikazivanja i na osnovu procjene sezonske i godišnje potrošnje tople vode za tipična domaćinstva u priobalnom, centralnom i planinskom području. Uzeti su u obzir i specifični aspekti, kao što su investicije, operativni troškovi i troškovi održavanja.

Sličan pristup je usvojen i za sektor turizma, za koji se predviña brzi rast u narednom periodu, ali je uzeta u obzir drugačija i specifična sezonska potrošnja tople vode. Procjena je uglavnom fokusirana na priobalno područje, koje predstavlja oblast sa najvećim prilivom turista.



Slika 3.1: Globalno sun čevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti na godišnjem nivou

Slika 3.2: Globalno sun čevo zračenje – srednje dnevne vrijednosti na mjesečnom nivou (za mjesec maj)



Solarni sistemi bili su uporeñivani sa konvencionalnim sistemima za zagrijavanje sanitarne vode, kako sa aspekta investicija, tako i sa aspekta troškova instalacije i operativnih troškova (tipičan sistem za zagrijavanje sanitarne vode u crnogorskim domaćinstvima jeste električni bojler, dok se u hotelima u tu svrhu najčešće koriste kotlovi na mazut).

Kako bi se omogućila šira primjena solarnih toplotnih instalacija u domaćinstvima i u turističkim objektima, a uzimajući u obzir trenutne cijene na tržištu električne energije u Crnoj Gori, potrebno je obezbijediti odgovarajuće državne subvencije za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora.

Meñu brojnim naprednim tehnološkim rješenjima, ona koja su predložena za Crnu Goru slična su rješenjima tipičnim za tržišta mediteranskih zemalja, kao što su Grčka, Italija ili Kipar, gdje se zahtijevaju samo odgovarajuće performanse datih sistema (u smislu odreñenih sistema obloga, izolacije i regulacije). Intenzivno sunčevo zračenje sa jedne strane, i prihvatljivi troškovi sa druge, učinili bi solarne sisteme konkurentnijim na crnogorskom tržištu.

Ukoliko u budućnosti razvoj solarnih sistema postane jedna od ključnih aktivnosti Vlade u energetskom sektoru, biće neophodno da odgovorni subjekti obrate pažnju na najbolja tržišna i tehnološka rješenja, kako bi bio donijet odgovarajući niz propisa, zakona i pratećih shema. U tom smislu se preporučuje nastavak navedenih aktivnosti.

Trebalo bi najprije sprovesti sveobuhvatno istraživanje tržišta i datog sektora, kako bi se izvršila temeljna analiza energetskog potencijala sunčevog zračenja u Crnoj Gori, po svim relevantnim sektorima (domaćinstva, turistički objekti, industrijski objekti i javne zgrade) u smislu kvantiteta, kvaliteta i zakonske regulative. Pri tome treba voditi računa i o porijeklu i specifikaciji opreme koja je već instalirana. Pomenuta studija bi trebalo da se fokusira i na propise i na tržište EU, i da predstavi najbolja rješenja za Crnu Goru, u smislu zakonske regulative, subvencija i programa razvoja, kao i upoznavanja grañanstva sa datom tematikom.

Pored svega navedenog, trebalo bi realizovati i adekvatan ogledni projekat. Takav projekat, u kome bi bila primijenjena najmodernija tehnološka rješenja, uključujući zagrijavanje putem solarnog sistema, trebalo bi realizovati u odgovarajućoj javnoj zgradi koja bi bila otvorena za javnost, a u cilju širenja znanja o iskorišćavanju potencijala solarne energije u Crnoj Gori.

4 ENERGETSKI POTENCIJAL BIOMASE

Usljed potrošnje fosilnih goriva i uticaja emisija ugljen-dioksida (CO2) na globalno zagrijavanje, biomasa je pobudila novo interesovanje. Na svim nivoima, od proizvodnje biomase do tehnologija konverzije, dolazi se do novih otkrića.

Procjena energetskog potencijala biomase usmjerena je na šumska bogatstva, drvni otpad i poljoprivredu. Što se tiče šumarstva, procjena je zasnovana na podacima koje su obezbijedili kompetentni nadležni organi (institucije nadležne za sektor šumarstva, itd.). U pogledu drvnog otpada, procijenjeni su raspoloživi podaci vezani za sektor drvne industrije u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na sljedeće: a) karakterizaciju sektorskih aktivnosti na lokalnom nivou (pilane, drugi ogranci drvno-prerañivačke industrije itd.); b) procjenu proizvodnih sposobnosti i kapaciteta; i c) procjenu količine drvnog otpada koji je generisan na taj način. Kada je riječ o poljoprivredi, procjena je bila zasnovana na razmatranju mogućnosti za proizvodnju biogoriva.



Glavni izvori informacija tokom istraživanja bili su statistički podaci dostupni za čitavu nacionalnu teritoriju, kao i podaci o globalnom vegetacionom pokrivaču dostupni u specijalizovanim bazama podataka. Stvaranje mapa koje se odnose na globalni vegetacioni pokrivač otkrilo je heterogenu prirodu crnogorskog pejzaža. Prema razmatranoj klasifikaciji za procjenu energetskog potencijala biomase (Slika 4.1.), šume predstavljaju 36%, a ratarske površine 28%, dok 33% ukupne površine zemljišta predstavlja neodreñeni tip, tj. mješavinu izmeñu ratarskih površina i prirodne vegetacije. Samo naseljena urbana područja i nacionalni parkovi (ukupno 3%) nijesu uključeni u procjenu energetskog potencijala biomase.

Slika 4.1: Procjena energetskog potencijala biomase na osnovu kategorija koriš ćenja zemljišta

Distribucija zemljišta namijenjenog za poljoprivredne svrhe na čitavoj teritoriji Crne Gore prilično je neujednačena: od ukupno 21 opštine, na teritoriji 5 opština nalazi se više od 50% cjelokupnog poljoprivrednog zemljišta u Crnoj Gori. Najčešće zastupljeni tipovi poljoprivrednih oblasti (Slika 4.2) jesu zelene površine, trajni pašnjaci i livade, koji čine 87% od ukupnog poljoprivrednog zemljišta. Prosječna stopa iskorišćenosti zemljišta u poljoprivredne svrhe iznosi oko 12%.

Slika 4.2: Poljoprivredno zemljište – proizvodne je dinice



Prema gore navedenim rezultatima, Crna Gora ima veliki potencijal za korišćenje energetskog potencijala biomase, što se prevashodno odnosi na sektor šumarstva, a potom i na sektor poljoprivrede.

Sektor šumarstva je posebno značajan i interesantan za energetske sisteme koji koriste biomasu kao gorivo.

Slika 4.3: Pore ñenje zastupljenosti šuma naspram ratarskih površina

Potencijalno raspoloživa količina drveta iz šumskog fonda Crne Gore, na godišnjem nivou, procijenjena je na 2.6 m3/ha/god, dok trenutna stopa iskorišćenosti drveta iz šumskog fonda iznosi približno 1 m3/ha/god. Procijenjeno povećanje iznosi izmeñu 850,000 m3/god (izračunato u odnosu na ukupnu površinu pod šumama u Crnoj Gori) i 1,050,000 m3/god (što uključuje i prosječan udio od 30% otpada iz drvno-prerañivačke industrije).

Evidentno je da u Crnoj Gori postoje velike mogućnosti za poboljšanje i unapreñenje sektora šumarstva i sektora poljoprivrede: na osnovu raspoloživih podataka može se zaključiti da su prinosi u poljoprivredi, kao i u šumarstvu, znatno niži u odnosu na tipične vrijednosti u Centralnoj Evropi (čak 2 do 3 puta).

U oba navedena sektora postoji mogućnost poboljšanja prinosa. U sektoru poljoprivrede, preporučuje se upotreba modernih i naprednih tehnologija, kao što je korišćenje vještačkih ñubriva i efikasne tehnike navodnjavanja. Kako bi se olakšala primjena takvih poboljšanja, Vlada bi trebalo da obezbijedi odreñene subvencije, budući da poljoprivredni proizvoñači uglavnom ne posjeduju neophodna finansijska sredstva za primjenu savremenih tehnologija. U sektoru šumarstva teorijski postoji značajan potencijal, budući da su veliki djelovi teritorije Crne Gore prekriveni šumom. Jedno od najkorisnijih poboljšanja moglo bi biti pošumljavanje brzorastućim šumskim kulturama za proizvodnju drvne biomase, uz efikasnije upravljanje šumskim fondom. Prije nego što pošumljavanje brzorastućim šumskim



kulturama bude široko primjenljivo trebalo bi razmotriti brojna pitanja, odnosno treba imati u vidu mogući uticaj na biodiverzitet, arheološka nalazišta i okolinu, kao i visoku potrošnju vode koju neke vrste zahtijevaju.

Postoje izvjesne poteškoće prilikom procjene udjela drvnog otpada, zasnovane na trenutno raspoloživim podacima. Nakon mjerenja izvršenih u opštinama Rožaje, Berane i Andrijevica, gdje je najveća zastupljenost šuma u odnosu na ratarske površine (Slika 4.3), količine šumskog otpada za energetske potrebe procijenjene su na više od 30,000 m3/god na nacionalnom nivou, dok količine pilanskog otpada premašuju 33,000 m3/god, što ukupno čini približno 64,000 m3/god. Podaci dobijeni direktno iz opština ukazuju na ukupne količine drvne mase trenutno raspoložive za energetske potrebe od svega 32.000 m3/god. Ako bi se obračunao i udio iz opština Bijelo Polje i Plav, ukupan iznos bi bio uvećan do vrijednosti od približno 57.000 m3/god.

Na osnovu solidnog potencijala biomase iz šumarstva i drvne industrije, izvršena je preliminarna ekonomska analiza za tri scenarija koja se odnose na tri specifična proizvodna kapaciteta od 2 MW, 5 MW i 10 MW.

Rezultati preliminarnih analiza pokazali su da bi predloženi scenariji mogli predstavljati privlačnu investiciju samo u slučaju da trenutna cijena struje bude značajno uvećana, putem državnih subvencija za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora.

Izvjestan stepen nepouzdanosti tokom evaluacije povezan je sa procijenjenom jediničnom cijenom goriva (drvne biomase), budući da pojedine vrijednosti koje su naveli nadležni organi izgledaju precijenjene u poreñenju sa prosječnim cijenama koje vladaju na evropskom tržištu.

Kako bi se unaprijedila finansijska održivost postrojenja, potrebno je izvršiti analizu drugih alternativnih konfiguracija postrojenja, sa posebnim osvrtom na sljedeće:

• Ispitati mogućnosti upotrebe goriva proizvedenog iz otpada (u daljem tekstu RDF, engl. Refuse Derived Fuel), pomiješanog u izvjesnom procentu sa drvnom masom, kao pogonskog goriva u elektranama. Upotreba goriva proizvedenog iz otpada, kao pogonskog goriva, mogla bi predstavljati privlačnu opciju, ukoliko bi Vlada Crne Gore uvela državne subvencije (npr. proizvoñači električne energije mogli bi dobiti izvjesnu nadoknadu ukoliko koriste RDF kao pogonsko gorivo u elektranama);

• Razmotriti uvoñenje postrojenja za kombinovano generisanje toplote i električne energije (u daljem tekstu CHP, engl. Combined Heat and Power), kako bi se proizvedena toplotna energija mogla koristiti u industrijske svrhe (npr. industrija papira, gume, cementa) ili za grejne sisteme u urbanim zonama (npr. sistem daljinskog grijanja).

U cilju daljeg unapreñivanja iskorišćenja energetskog potencijala biomase u Crnoj Gori, planira se nastavak brojnih aktivnosti.

Najprije, kako bi se izvršila tačnija procjena ekonomske izvodljivosti uvoñenja energana na biomasu u Crnoj Gori, potrebno je sačiniti pouzdan inventar drvnog otpada, u tijesnoj saradnji sa nadležnim lokalnim institucijama.

Pored svega navedenog, trebalo bi izraditi odgovarajuće studije izvodljivosti, kako bi se utvrdile pogodne lokacije za izgradnju postrojenja za proizvodnju energije iz biomase. Trebalo bi izvršiti i procjenu optimalne veličine tih postrojenja, kao i procjenu optimalnog sastava mješavine goriva.



5 ZAKLJU ČAK

Analiza potencijala obnovljivih izvora energije pokazuje da obnovljivi izvori energije mogu imati značajnu ulogu u energetskom bilansu Crne Gore. Meñutim, postoji niz prepreka koje onemogućavaju širu upotrebu obnovljivih izvora energije u Crnoj Gori, npr. veoma niske cijene tradicionalnih energenata i goriva, nedovoljno investitora zainteresovanih za ulaganja u pomenute tehnologije, zatim nepostojanje sveobuhvatne zakonske osnove kako bi se promovisala upotreba obnovljivih izvora energije, i najzad nedovoljno informisanje javnosti koja nije upoznata sa mogućnostima korišćenja obnovljivih izvora energije. Sa aspekta povraćaja investiranih sredstava, zapaženo je da u ovom trenutku, usljed trenutne niske cijene električne energije, direktno poreñenje izmeñu konvencionalnih i obnovljivih tehnologija ne ide u prilog korišćenju obnovljivih izvora energije.

U uslovima u kojima su na snazi niske cijene električne energije, Vlada Republike Crne Gore trebalo bi da razvija programe za korišćenje pojedinačnih obnovljivih izvora energije (energija vjetra, solarna energija, biomasa) kao i sheme promovisanja upotrebe istih / subvencije kao podršku početnoj fazi implementacije programa; takoñe, trebalo bi da se angažuje na poboljšanju konkurentnosti sistema zasnovanih na upotrebi obnovljivih izvora energije.

U cilju razvoja i korišćenja energetskih potencijala vjetra i biomase, potrebno je načiniti studije izvodljivosti i izvršiti procjenu opravdanosti sprovoñenja specifičnih aktivnosti, kako sa tehničkog tako i sa ekonomskog aspekta. Budući da se u sektoru solarne energije očekuje uspostavljanje distributivnih sistema u domaćinstvima i u turističkim objektima, specifično ispitivanje tržišta i realizacija oglednog projekta mogli bi da potpomognu i ubrzaju aktivnosti svih odgovornih subjekata koji će donositi relevantne odluke u datom sektoru.

Documents

Procjena Potencijala OIE u Crnoj Gori