İSLÂM TARİHÇİLERİ DERNEĞİŞANLIURFA ŞUBESİ ŞANLIURFA İL MÜFTÜLÜĞÜ

Prof. Dr. Mehmet Şeker

Şanlıurfa Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal işler Müdürlüğü Kültür Yayınlan No: 2 -Bilim 2.

İslam Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa Sempozyıımu Tebliğleri: -II­ISBN: 978-975-8168-20-9 Talrun Numarası: 978-975-8165-18-6 Mizanpaj/Kapak: Gelişim Ofset - Şanlıurfu Baskı: Semih Ofset Matbaacılık- Ankara Ocak 2017 - İlaveli 2. Baskı Kapak:ta bulunan ve sempozyum için hazırlanan Arapça logo Hattat Mustafa Kaçar'a aittir. Açılımı: İsiilm Tarihi ve Medeniyetinde Şanlıurfa

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

227

Urfa Yusuf Paşa Camü Haziresindeki Mezartaşlan Gül Güler*

Özet Bu çalışmada, Uıfa Yusuf Paşa Camii Haziresi içerisiude bulunau 53 mezar taşı

incelenip değerlendirilmiştir Yusuf Paşa Camii Haziresindeki mezartaşlan, Urfa'daki tarihi mezar taşlarının büyük

çoğunluğu gibi, genellikle 19.ve 20.yüzyıla aittir. Hııziredeki en erken tarihli mezar, H.1229-M.1814, 19.yüzyıla tarihlenen, el-Eşref Hacı Hasan Efendi'ye ait mezar taşıdır.

Çalışma kapsamında Yusuf Paşa Camii Haziresindeki mezar taşlarının mezar taşı

tipleri, malzemesi, süslemesi, yazı tipleri, başlıkları ve tarihleri incelenmiş ve Urfa' daki diğer tarihi mezarlıklardaki mezar taşları ile karşılaştırılarak değerlendinnesi yapılmıştır.

Bu değerlendirmeler sonucunda, Urfa Yusuf Paşa Camii haziresindeki mezar taşlarının, Urfa' daki tarihi mezar taşlan içerisindeki yeri ve önemi ortaya konmaya çalışılmıştır.

Gravestones of Yusuf Pasha Camii Cemetery in Urfa Abstract in this study, 53 grave stones located in Yusuf Pasha Camii Cemetery in Uıfa are

analysed. Likc many othcr historical gravcstoncs in Urfa, thosc locatcd in Yusuf Pasha Camii

Cemetery date also back to 19. and 20. centuries. The earliest dated gravestone in the cemetery belongs to el-EsrefHacı Hasan Efendi (A.D. 1814).

Types, material, omament, type font, head and dates of ali grave stones in Yusuf Pasha Camii Cemetery are examined and They are also compared with the other historical gravestones in Urfa within this study.

in conclusion, grave stones located in Yusuf Pasha Camii Cemetery are aualysed to examine their place and importance in historical gravestones located in Uıfa.

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeld Mezartıışlan Urfa Yusuf Paşa Camii, şehir merkezindeki tarihi doku içerisinde bulunmaktadır.

18.yüzyılm başına tarihlenen1 camii, ibadet mekanı-harim ve bunun kuzeyinde yer alan avludan oluşmuştur. Yusuf Paşa Cami avlusunun güneybatısında, batı harim duvarının hemen yanında yer alan hazirede2, bugün toplam 53 mezar bulunmaktadır. Mezar ve mezar taşlan günümüze genel olarak sağlam ulaşmıştır (fot. no.1-2, çiz.1).

Bu çalışma kapsamında Yusuf Paşa Camii Hazircsindcki tarihi mezar taşlarının tespiti, envanter çalışmalarının yapılıuası, mezar taşı tipi, malzemesi, süslemesi, yazı karakteri, mezarların tarihi ve şehirdeki diğer tarihi mezarlıklardaki mezar taşlarıyla benzerlik ve farklılıklarının incelenip değerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Yusuf Paşa Camii Haziresinde mezar taşlarının tespit edilebilmesi için, ilk aşamada haziredeki mezarlar sistematik olarak nun:ıaralandınlmıştır. Haziredeki mezarlar numaralandınlırken, hazirenin bugünkü durumu ile İslfu:n dininin ölü gömmeyle ilgili kuralları esas alınmıştır. İslfu:n dinine göre Müslümanlar, mezarlara baş kısmı batıya, ayak kısmı doğuya ve yüz güneye gelecek şekilde konulmaktadır. Bu nedenle hazire mümkün olduğu kadar, kuzeyden başlayarak güneye doğru ve ölülerin gömülüş yönüne göre doğudan batıya doğru

* Yrd. Doç. Dr. Harran Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi öğretim üyesi.

l Alper M, 1987, 32. 2 Tarihi Urfu. camii lmzinılerinıle bulımım ınezıır taşlan, tarafumzdan 2011-2012 yılları arasında "Tarihi Urla Camilerinin Hıızirelerindeki Mezar T8'ları" adlı bir Tübitak projesi ile çalışilimştır. l'raje kııpsammılıı, illu Camii, Hekim Dede Camii, Yusuf Paşa Camii, Halilüm.ıhman Camii, Dmgih Camii hazireleri incelemniş ve ilk defa bu hazirelerdeld mezarların tespit ve envanterleri yapılarak, Çağdaş.1 Osmanlı mezar t.aşlanyla değerlendirilmesi yapılmıştır.

Urfa’da MimariOn Üçüncü Bölüm

228

numaralandırılmıştır. Hazirenin vaziyet planı çizilerek, mezar numaraları vaziyet planına işlenmiştir. Çalışmanın tamamında bu numıı:rıılar esas alınarak tesbit ve tasnifler yapılmıştır. Mezarların ve mezar taşlarının tamamı fotoğraflanmış, rölöveleri alınarak çizimleri yapılmıştır. Mezar taşlarındaki yazılar okunmuş ve günümüz Türkçesine çevrilmiştir.

Her mezarın kataloğu hazırlanmıştır. Her mezar için yapılan katalogda, mezar gövdesi tipleri, baş ve ayak taşı tipleri, başlık tipleri, süslemeleri, yazıları, malzeme ve teknik özellikleri belirtilerek, mezarda yatan kişilerin ölüm tarihleri, cinsiyetleri, meslekleri ve mezara kaç gömü yapıldığı belirlenmiştir. Aynca taşların üzerindeki yazılar okunmuş ve süslemeler de tasnif edilmiştir.

Değerlendirilmesi aşamasında, öncelikle hazire kendi içerisinde, mezar gövdesi tipi, mezar taşı- baş ve ayak taşı tipi, başlık tipleri, süsleme çeşitleri, mezarda yatanların cinsiyeti, meslek ve ünvaı:ılan, akrabalık ilişkileri, tarih ve yüzyılları, kullanılan malzeme ve teknikleri, yazı türü ve tiplerine göre tasnif edilerek değerlendirilmiştir.

Bu değerlendirmelerin sonucunda, Yusuf Paşa Cami haziresindeki mezar taşlan,

Urfa' daki diğer tarihi mezar taşları ile karşılaştırmalı olarak incelenmiş ve değerlendirilmiştir. Yapılan bu tespit ve tasnifler sonucunda, Yusuf Paşa Camii Haziresinde bugün toplam 53 mezar bulunduğu, mezar ve mezar taşlarının günümüze genel olarak sağlam ulaştığı tespit edilmiştir. Ancak bazı mezarların baş ve ayak taşlarında bazı tahribatların olduğu da görülmektedir3.

Haziredeki mezarlar, mezar tipine göre incelendiğinde dikdörtgen gövdeli mezar, sandık mezar ve çocuk beşiği şeklinde mezar olmak üzere üç farklı tipin olduğu görülmektedir4.

Dikdörtgen gövdeli mezarların üç farklı şekli vardır. İlk grupta mezar gövdesi sadece dikdörtgen tek bir taştan oluşmaktadır ve taşın iki ucunda baş ve ayak taşı

bulıınrnaktadır(fot.no.3). İkinci grupta mezar gövdesi iki kademeden oluşmaktadır, alttaki kaide kısmı biraz daha geniş üstteki kapak kısmı ise daha dardır(fot.no.4). Üçüncü grupta ise mezar gövdesi üç kademeden meydana gelmektedir ve aşağıdan yukarıya doğru daralarak kademelenmektedir(fot.no.5). Haziredeki 49 mezar, dikdörtgen gövdeli mezar tipinde yapılmış olup, bunlardan 34 tanesi tek gövdeli, 14 tanesi iki kademeli, 1 tanesi de üç kademelidir.

Sandık gövdeli mezarlar, üstünde kapak taşı bulunan lahit biçiminde yapılmışlardır. Bu tipin iki şekli vardır. İlk grupta dikdörtgen lahit biçimindeki mezarın en üstünde yine dikdörtgen bir kapak taşı ve bunun iki ucunda baş ve ayak taşı yer almaktadır. (fot.no.5) İkinci grupta ise dikdörtgen gövde köşelerinin yuvarlatılmasıyla oval biçimde yapılmıştır. En altta dikdörtgen bir kaide kısmı, bunun üstünde oval taştan yapılmış kapak taşı bulunmaktadır. Kapak taşının iki ucunda baş ve ayak taşı yer almıştır (fot.no.8). Haziredeki 2 mezar, sandık mezar tipinde yapılmıştır.

Çocuk beşiği şeklinde mezarlar, ince dikdörtgen gövdenin üstü yuvarlak kemer sırtı şeklinde yapılmıştır. Taşın iki ucunda gövdeye bitişik baş ve ayak taşı bulunmaktadır. (fot.no.6).

M . 1 . ezar tip. erı ve mezar numar al an: Mezar tipleri Mezar Numaralan Toplam

Dikdörtgen gövdeli 1,3,5,6, 7 ,8,9,10,11, 12, 13,14, 15, ı 6,17, ı 8,19,20,2 ı ,22,23,24,25,26,28,29, 49 ı:m:zıır 30,3132,33,34,35,36,37,38,39,40,41,42,43,44,45,46,47 ,48,49,50,51,52. Sandık mezar 2,4. 2 Çocuk beşiği şeklinde 27,53. 2 mezar

3 Mezarlıuın üç tanesinin ayak taşmın(22, 29, 52 numamlı mezarlar), bir tanesinin baş taşının (52numa:ralı mezar) kırık olduğu ve bir baş taşının da(49 numaralı mezar), bugün mevcut olmadığı görülmektedir.

4öıü insan bedenin yatınlarak gömülebilmesi için dar uzun bir dikdörtgen alan gerektiğinden, mezar gövdelerinin tamamı dikdörtgendir. Müslümanlar, doğu-batı istikametinde, baş kısmı batı., ayak: kısmı ise doğu tarafta olacak ve yüzü güneye bakacak şekilde gömüldüğünden, mezar gövdeleri de dar~uzun, enine dikdörtgen şeklindedir.

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

229

Haziredeki mezarlar, mezar taşı tipine göre incelendiğinde, yarım ongen prizma, yanın silindirik kesitli, dikdörtgen gövdeli, sekizgen gövdeli ve damla formuna benzeyen olmak üzere beş farklı tipin olduğu görülmektedir.

Yarım ongen prizma şeklindeki mezar taşlan, bir ongen prizmanın ortadan dikey olarak ikiye bölünmesiyle oluşmaktadır(fot.no.7). Hazirede bu mezar taşlanmn, yarım ongen prizma şeklinde, sivri kemerli-başlıklı ve yarım ongen prizma şeklinde, sivri kemerli-başlıksız olmak üzere iki tipi görülmektedir. Mezarların 28 tanesinin baş taşında, 29 tanesinin ayak taşında, yarım ongen prizma şeklinde mezar taşı bulunmaktadır.

Yarım silindirik kesitli mezar taşları, silindirik bir gövdenin ortadan dikey olarak ikiye bölünmesiyle meydana gelmektedir(fot.no.5-17). Bu mezar taşlarının yarım silindirik gövdeli, sivri kemerli-başlıklı ve yarım silindirik gövdeli, sivri kemerli-başlıksız olmak üzere iki tipi görülmektedir. Mezarların 16 tanesinin baş taşında, 15 tanesinin ayak taşında yarım silindirik kesitli mezar taşı yer almaktadır.

Dikdörtgen yatay kesitli mezar taşlarının üç farklı tipi vardır. Bunlar dikdörtgen yatay kesitli-sivri kemerli, dikdörtgen yatay kesitli-yuvarlak kemerli ve dikdörtgen yatay kesitli­başlıklı mezar taşlandır(fot.no.4). Mezarların 7 tanesinin baş taşında, 5 tanesinin ayak taşında dikdörtgen gövdeli mezar taşı, bnlunmaktadır.

Sekizgen gövdeli mezar taşı tipi, silindirik bir gövdenin dik olarak sekiz kısma bölünmesi ve aşağıdan yukarıya doğru genişlemesiyle oluşmaktadır(fot.no.3-8). Mezarların 1 tanesinin ayak taşında, sekizgen gövdeli mezar taşı görülmektedir.

Damla formuna benzeyen mezar taşı tipi, oval (elips) şeklinde yapılmıştır(fot.no.9). Mezarların 1 tanesinin baş taşında, 1 tanesinin de ayak taşında vardır.

Mezar taşı tipleri ve mezar numaraları:

Mezar taşı tipleri Mezar Numaralan toplam

Yarım ongen prizma Baş taşı: Baş:28

2,3,5,6, 7,9 ,1o,1 1, 12, 14, 15, 18,20,24,25,28,29 ,32,33,36,3 8,4 0,43,45,47,48,50,51. Ayak taşı:

2,3,5, 7,9, 10, 11, 12, 14, 15, 18,20,24,25,28,29,32,33,36,38,39. Ayak:29 40,43,45,47,48,49, 50,51.

Yarım silindirik Baş taşı: 4,8,17,19,21,22,23,26,30,34,35,39,41,42,44, 46 Baş:16

kesitli Ayak taşı: 4,8,17,19,21,22,23,26,30,34,35,39,41,42,44 Avak:l5 Dikdörtgen gövdeli Baş taşı: 1,13,16,27,37,52,53 Baş:7

Ayak ıa.,: 13,16,27,37,52 Ayak:5 Sekizgen gövdeli Ayak tası:l Avakl Damla formuna Baş taşı:31 Baş:!

benzeyen Ayak tası:31 Ayak:l

Hııziredeld mezarlar, başlık tipine göre incelendiğinde, fes, sarık ve kavuk olmak üzere üç fiı.rklı başlık görülmektedir. Başlıklar erkek mezar taşlarına aittir, kadın mezar taşlarında başlık tespit edilememiştir.

Fes tipi başlıklar, Hamidiye ve sarıklı fes olarak iki farklı şekilde yapılmışlardır. Mezar taşlarından 15 tanesinde fes tipi başlık görülmektedir. Hamidiye fesinde başlık, yukarıdan aşağıya doğru genişleyerek inmektedir ve başlığın alt çapı ile üst çapı arasında fark vardır ve bazı feslerin arka kısımlarında püskül bulunmaktadır (fot.no.10-17). Mezar taşlannm 14 tanesinde Hamidiye tipinde yapılmış fes bulunmaktadır. Sarıklı fes tipinde ise uzun bir fesin alt kısmında bir sarığın fesi çevrelediği görülmektedir. Mezar taşlarından 1 tanesi sarıklı fes tipinde yapılmıştır.

Urfa’da MimariOn Üçüncü Bölüm

230

Sarık şeklindeki başlıklarda, uzun sarık ve iki yana taşkın sarık olmak üzere iki farklı tip görülmektedir(fot.no. 7-12-13). Mezar taşlarının 5 tanesinde sarık tipinde başlık bulunmaktadır.

Kavuk şeklindeki başlıklarda ise iki farklı tip vardır. Kavuk-sank karması

başlık(fot.no.15) ve kallavi kavuk(fot.no.14) başlık olarak yapılmıştır. Mezar taşlarının 2 tanesinde kavuk tipinde başlık yer almaktadır.

B hkti 1 . aş ıııı en ve mezar mını.ııra arı: Başlık Mezar Numarası -Kataloğ no Toplam Tioleri Fes 4,8,14,15,17 ,20,22,23,34,35,42,44,46,47 ,50. 15 Sarık 19,25,28,36,45. 5 Kavuk 1,6. 2

Haziredeld mezarlar süslemeye göre incelendiğinde, geometrik, bitkisel, mimari ve nesneli ohnak üzere dört farklı süsleme çeşidi görülmektedir.

Geometrik süslemede yarım daire, zincir kompozisyonu, mezar taşlarının 3 tanesinde(fot.nol0-11), bitkisel süslemede, palmet kompozisyonu(fot.no.5-11), mezar taşlarının 5 tanesinde, mimari süslemede silıne, kabara düzenlemesi(fot.no.5), mezar taşlanmn 15 tanesinde, ve nesneli süslemede de ay-yıldız(fot.no.10-18), mezar taşlarının 4 tanesinde görülmektedir.

Süslemeler ve mezar numaraları: Süslemeler Mezar Numarası -Kataloğ no Toplam Geometrik {yarım daire,zincir 35,42,50, 3 kompozisyonu) Bitkisel foalmet, ) 4, 14,42,46,50, 5 Mimari(silme, kabara) 4,8, 17, 19,21,22,23,30,34,35,39,41,42,44,46 15

Nesneli süsleme (ay-vıldız) 8,35,44,46 4

Haziredeki mezarlar gömü sayısı ve cinsiyet bakımından incelendiğinde, hazirede bazı mezarlarda birden fazla gömü olduğu için ölü, sayılan ile mezar sayıları arasında

farklılıkların oluştuğu görülmektedir. Mezarlardan 30 tanesinde toplam 45 erkek, 30 tanesinde de toplam 42 kadın gömülüdür.

al C" . t an: msıye ve mezar numar Cinsiy Mezar Numarası Toplam et Kadın 1,2,3,4,5,6, 7,9,10,11, 12,13,17, 18,24,26,27,29,30,31,33,37, 30

38,39,40,41,43,47,48,51 Erkek 1,6,8, 13, 14, 15' 16, 17'19,20,21,22,23,24,25,27 ,28,32,34,35 ,36,37 ,42,43 ,4 30

4,45,46,47,48,50.

Haziredeki mezarlardan bazılarında, aynı mezara farklı tarihlerde ikinci, üçüncü, dördüncü hatta beşinci ölünün gömüldüğü tespit edilmiştir.

Hazirede tek gömü 23 mezarda, iki gömü 20 mezarda, üç gömü 5 mezarda, dört gömü 1 mezarda ve beş gömü 1 mezarda yapılmıştır. Ayıu mezara ayıu aileden farklı kimselerin belli bir zaman geçtikten sonra gömülmesi, Urfa'daki hazirclcrde yaygın olarak görülen bir özelliktir. Mezarlarda birden fuzla gömünün yapıldığı, taşların genellikle arka, bazen de yan yüzlerindeki diğer kişi veya kişilere ait kimlik bilgilerinden anlaşılınaktadır.

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

231

Haziredeki gömü sayıları ve mezar numaraları:

Gömü savısı Kataloil; no- Mezar Numarası Tonlam Tek gömü 3,5, 7,9, 10,12,14, 19,21,23,26,29,31,32,34,35,36,39,40,41,45,46,5 23

o. İki gömü 1,2,4,8, l 1' 15, 16, 18,20,25,27 ,28,30,33,3 7 ,38,43,4 7,48,51. 20 Üç gömü 6,13,17,42, 44. 5 Dördüncü 22. 1 gömü Beşinci 24. 1 gömü

Hazirede aynı mezarda yatan kişilerin akrabalık-yakmhk durumları

incelendiğinde, kardeş, karı-koca, anne ve çocukları gibi akrabalık ilişkilerinin olduğu

görülmektedir.

Hazirede aynı mezarlarda yatan kişilerin akrabalık-yakınlık durumları ve mezar numaraları:

Akrabalık durumları Kardeş Kan-Koca Anne ve Çocukları Mezar numaralan 6,44 4 24

Yusuf Paşa Camii Haziresindeki mezarlarda metfun olan kişilerin meslek ve unvanlan incelendiğinde, mezarların 11 tanesinde meslek ve unvan tespit edilmiştir. Mezarlarda 1 müftü, 1 müezzin, 2 katip, 1 telgraf müdürü, 1 miralay (albay), 1 askeri bölük emini (sorumlusu), 1 çavuş, 1 tüccar gömülüdür. Aynca 2 mezarda seyit dini unvanına sahip olan kişiler bulunımıktadır.

M iki 1 1 ese er veya unvan ar ve mezar numara arı: Meslekler Müftü Müezzin Kil.tip Telgraf Miralay Askeri bölük Çavuş Tüccar Seyyid

veya müdürü (albay) emini Unvanlar (sorumlusu) Mezar 25 28 4,22 43 44 23 17 28 1,36 Numara sı

Haziredeki mezarlar tarihlerine göre incelendij:!inde; Yusuf Paşa Camii Haziresindeki mezarların çoğunun 19. yy. sonu ve 20.yüzyılm başına

ait olduğu görülmektedir. 19. yy'a ait 17 mezar, 20. yy'a ait 42 mezar bulunmaktadır. Haziredeki en erken tarihli mezar, H.1229- M.1814 tarihlidir. 45 nuınaralı bu mezarda el-Eşref Hacı Hasan Efendi yatmaktadır.

Hazirede tarihi belirlenebilen mezarlar ve tarihleri:

Tarihler 19.y.y. 20.y.y

Mezar 6,13,15,16,17,18,20,22,28,30 1,2,3,4,5,6, 7,8, 9,10,11, 12,13,14,15,16,17,19,21,22,2 mıınarala ,33,3436,37 ,44,45,47 3,24,25,26,29,30,31,32,33,34,37,38,40,41,42,43,44, rı 46,47,48,50,51

Urfa’da MimariOn Üçüncü Bölüm

232

Mezarları malzeme olarak incelediğimizde, mezarlarda bu bölgeye ait olan nahit taşı kullanıldığı görülmektedir. Mezar ve mezar taşlarındaki yazılar ve süslemeler incelendiğinde, yazıların ve süslemelerin alçak kabartma tekniğinde yapıldığı tespit edilmiştir(fot.no.1-13-16).

Mezar taşlıırındaki yazılar incelendiğinde, mezar taşlarında, celi sülüs ve talik, olmak üzere iki farklı yazı tipi olduğu görülmektedir. Haziredeki mezar taşlarından, 46 tanesi celi sülüs, 17 tanesi talik yazı ile yazılmıştır.

Yazı tipleri ve mezar numaralan:

Yazı Celi Sülüs Talik tirıleri

Mezar 1,2,3,4,5, 7 ,8, 9,10,11,12,13,14, 15, 16,17, 18, 19,20,21,2 4,6, 7 ,8,14,17 ,20,23,25,27,28, nwnaral 2,23,24,25, 30,37,39,42,44,48 arı 26,27 ,29 ,30,32,33,34,35 ,36,38,40,41,42,43,44,45,46,

47,48,49,50, 51.

Yazılar genellikle yatay dikdörtgen çerçeveler içerisinde ve her bir çerçeveye bir satır gelecek şekilde düzenlenmiştir. Y azılann bir kısmı da sekizgen çerçeveler içerisinde yer almaktadır.

Mezar taşlarındaki yazılarda genellikle, başlangıç ifadesi (serlevha) ve Allah'tan istek içeren, iki ana gurup yazı bulunmaktadır.

Haziredeki mezar taşlarının 47 tanesinde ''başlangıç ifadesi" (serlevha) vardır.

Başlangıç ifadelerinden 1 tanesinde "Ah mine'l-mevt (Ah ölümden!)", 35 tanesinde "el­Fatiha", 1 tanesinde "Haza-kabru'l-merhum" (Bu, merhum/ merhume ... kabridir), l tanesinde "Hüve'l-Hayyü'l Bala"' (Allah sonsuzdur), 3 tanesinde "Lô, ilahe illallah Muhammedü'r­Resiilullah", 1 tanesinde "Lillahi'l-Fatiha" (Allah için Fatiha), 4 tanesinde "Rız/ien Lillahi'l­Fatiha" (Allah rızası için Fatiha), 1 tanesinde "Şefaat Ya Muhammed'' yazılıdır.

Mezar taşlarının 3 tanesinde "Allah'tan istek'' tespit edilmiştir. Allah'tan istek olarak 1 tanesinde "İrhı:ım hali", 2 tanesinde de "Rahmetullahi 'aleyh8/'aleyhi" yazılıdır.

Mezar taşlarında bulunan yazılardaki ifadeler:

Başlangıç İfadesi (Serlevha) Mezar numaralan

Ah mine'l-mevt 37 el-Fatiha 1, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 19, 21, 22, 23, 24, 25,

26,27,29,30,32,33,34,38,40,41,42,43,45,47,48,50, 51

Haza kabru'l-merhum 46 Hüve'l-Havvü'l-Balri 18 La ilahe illallah Muhammedü'r- 20,28,36 Resfilullah Lillahi'l-Fatiha 14 Rlzilen Lillahi'l-Fatiha 2,6, 17,44 Sefaat Ya Muhammed 35

Allah'tan istek Mezar numaralan İrham hfili 14 Rııhrnetı.ıllahi 'alevhil/' aleyhi 41, 46

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

233

Yusuf Paşa Camii Haziresindeki mezar taşlarım değerlendirdiğimizde; Yusuf Paşa Camii hazire si, Urfa' daki tarihi camii hazireleri içerisinde mezar sayısı bakımından en büyük üçüncü haziredir.

Hazirede mezar tipi olarak en çok "dikdörtgen gövdeli mezarlar" görülmektedir. Genellikle ortada bir açıklığı bulurum kapak taşı ve alt kısmı kademeli yapılan bu tip, haziredeki 53 mezardan 49 tanesinde görülmektedir.

Haziredeki mezar taşlarının hemen hepsinde baş ve ayak taşı bulunmaktadır. "yarım ongen prizma" şeklindeki mezar taşı tipinin hazirede, en çok kullanılan taş tipi olduğu görülmektedir. Bir ongen prizmanın ortadan düşey olarak ikiye bölünmesiyle oluşan mezar taşı lıaziredeki 28 baş, 29 ayak taşında bulunmaktadır.

Haziredeki başlıklı mezar taşlarının tamamı erkek mezar taşlarıdır, kadın mezar taşlarında başlık bulunmamaktadır. Hazirede en yaygın görülen başlık tipi "festir'' ve 15 baş taşında yer almıştır.

Haziredeki mezar ve mezar taşlarında, süslemenin fazla yer almadığı görülmektedir. Üzerinde süsleme bulunan taşlarda ise süsleme, basit birer bitkisel ya da geometrik motif veya mimııri süsleme olarak yer almaktadır.

Mezarların büyük bir kısmında birden fazla gömü yapıldığı tespit edilmiştir. Ayın mezara, aynı aileden farklı kimselerin belli bir zaman geçtikten sonra gömülmesi, Urfa'da günümüzde bile yaygın olarak görülen bir özellik olduğıından haziredeki aynı mezara farklı tarihlerde ikinci, üçüncü, dördüncü ve beşinci definin yapıldığı görülmektedir. Böylece mezarlıktaki mezar sayısından daha çok ölü sayısı oluşmaktadır.

Aynca haziredeki mezarların büyük bir kısmında mezarda yatan kişilerin cinsiyeti de belirlenebilmiştir. Mezarlardan 30 tanesinde toplam 45 erkek, 30 tanesinde de toplam 42 kadın gömülüdür.

Hazirelerdeki toplam 4 mezarda, ayııı mezara değişik tarihlerde birbirleriyle akrabalık ilişkisi olan kardeşler, kan-koca, anne ve çocukları gibi kişilerin gömüldüğü tespit edilmiştir.

Haziredeki mezarlarda metfun olan kişilerden 11 tanesinin meslek ve unvanı

belirlenmiştir. Bunların genellikle din görevlisi, memur, asker ve tüccar olduğu görülmektedir. Aynca seyit, dini unvanına sahip kişilerde haziredeki mezarlardan ikisinde metfundur.

Hazircdcki mezarların gcııellildc 19. ve 20 yy. ait olduğu görülmektedir. 19. yy'a ait 17 mezar, 20. yy'a ait 42 mezar bulunmaktadır. Haziredeki en erken taribli mezar, H.1229- M.1814 tarihlidir. 45 numaralı bu mezarda el-Eşref Hacı Hasan Efendi yatmaktadır.

Yusuf Paşa Camii 18.yüzyıla tarihlenmektedir, haziredeki en erken tarihli mezar ise 19.yüzyıla aittir. Bu nedenle hazirenin, camiden daha sonra oluşmaya başladığı anlaşılmaktadır.

Ynsuf Paşa Camii Haziresindeki mezar taşlarım, Urfa'daki diğer tarihi mezar taşlarıyla karşılaştırdığımızda;

Urfa' daki tarihi camiler içerisinde, ı:nu Camii, Hekim Dede Camii, Yusuf Paşa Camii, Halilürrahman Camii ve Dergfilı(Mevlidi Halil) Cami'nde, birer hazire bulunmaktadır. Urfa'da günümüze ulaşabilen tarihi müstakil mezarlık alanı Bediüzaman, Hamınkapı ve Çift Kubbedir. Bu mezarlıklarda bugüne kadar mezarlıkların tamamını kapsayan ciddi ve detaylı bir envanter çalışması yapılmamıştır.'

Ancak Urfa'daki tarihi mezarlıklar ve mezar taşlan genel olarak incelendiğinde; Mezar gövdelerinde en çok dikdörtgen gövdeli mezarların görüldüğü, mezar taşlarında yarım ongen prizma ve yanın silindirik gövdeli mezar taşlarının bulunduğu, süslemenin fazla görülmediği, mezarların büyük bir kısmında birden fazla gömü yapıldığı, mezar tarihlerinin

5 Mozıırlıklıır Çal, H., 2006 ve Karakaş, M., 2011 tarafmdım im:elmımiştir. Ancak bu çalışmalımla ı:w=rlıkhn!Oll seçki yııpılmışm. Dolayunyla bu üç mC?..arhktaki mezar sayılan, kaç tanesinin yeni ve eski olduğu., gövde tipleri ve sayılan, mezar tipleri ve sayılan, başlık şekilleri, mezarlarda metfun ol.anl.arın cinsiyeti, ölüm tarilıleri, akrabalık ilişkileri, yazıların içeriği ve niteliği bilinmemektedir. Bu nedenlerle de haz:ireler ile bu mezarlıkları kıyaslayacak sayısal veriler mevcut değildir.

Urfa’da MimariOn Üçüncü Bölüm

234

genellikle 19. ve 20 yy. ait olduğu, malzeme olarak, nahit taşının kullanıldığı ve mezarların baş ve ayak taşlarında yazının yoğıın olarak görüldüğü söylenebilir.

Bu nedenlerle de, Urfa'daki tarihi mezar taşlan ile Yusuf Paşa Camii haziresindeki mezar taşlan arasında, mezar gövdesi, mezar taşı tipi, başlık tipi, yazı ve süsleme özellikleri, birden fazla gömü, dönem, malzeme, yazı ve süsleme tekniği olarak genel bir benzerliğin olduğu görülmektedir.

Sonuç olarak; Urfa' da tarihi Yusuf Paşa Camii Haziresinde büyük bir kısmı 19.ve 20. yy'a tarihlenen toplam 53 mezar bulunmaktadır. Haziredeki en erken tarih, H.1229- M.1814, 19.yüzyıla tarihlenen, el-Eşref Hacı Hasan Efendi'ye ait mezar taşındadır.

Yusuf Paşa Camii Haziresindeki mezar taşları, Urfa'daki tarihi mezar taşlan ile mezar gövdeleri, mezar taşı tipleri, başlıkları, dönemleri, birden fazla gömü, malzemesi, yazı ve süsleme özellikleri bakımından genel bir benzerlik göstermektedir.

Yusuf Paşa Camii Haziresindeki, mezar gövdeleri, mezar taşı tipleri, başlıkları,

dönemleri, yazı tipleri ve çeşitleri, Osmanlının diğer bölgelerindeki mezar ve mezar taşlarının ana özelliklerine ana hatlarıyla benzerlik göstermektedir. Ancak haziredeki mezar taşlarında, süslemenin az, yazının çok yer kaplaması, aynı mezara birden fazla gömünün yapılması, yanın silindirik kesitli mezar taşı tipi ve malzeme olarak nahit taşı kullanımı, haziredeki mezar taşlarında bu bölgeye ait farklı birtakım özellikleri göstermektedir.

Kaynaklar Alper, M., Urfa'nın Mek!lnsal Yapısı Türk İslam Mimarisindeki Yeri ve Önemi,

(Doktora tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (1987). Atasoy, N., Derviş Çeyizi Türkiye'de Tarikat Giyim Kuşam Tarihi, İstanbul, (2000). Bakııcı, N., Mevlevi Mezar Taşlan, İstanbul, (2005). Çal, H., İstanbul Eyüp'teki Erkek Mezar Taşlarında Başlıklar, Tarihi Kültürü ve

Sanatıyla m. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler, İstanbul, (1999), 206-225 . ......... .,Urfa Şehri Mezar, Mezar Taşlan, 15. Türk Tarih Kongresi 11-15 Eylül,

(Yayınlanmıı.mış Bildiri), Ankara (2006) . . . . . . . . . . ., Çal, Ö., Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar

Taşlan, Ankara, (2008). Çal, H. - İltar, G., Giresun İli Osmanlı Mezar Taşlan, Ankara, (2011 ). Gmınmont,B., Laqueur, H., Vatın, N., Tarihsel Kaynak Olarak Osmanlı Mezarlıkları,

Uygulanan Yöntemler ve Bilgisayarda Yapılabilecek İşlemler, Erdem, 6,16, Ankara, (1990), 210-214.

(1997).

İşli, N., Osmanlı Serpuş lan, İstanbul, (2010) Kara, H., Danışık, Ş., Konya Mezarlıkları ve Mezar Taşlan, Konya, (2005). Karakaş, M., Şanlıurfa Mezar Taşlan, Konya, (2012). Kanımıı.ğaralı, B., Ahlat Mezar Taşlan, Ankara, (1992). Laqueur, H., Huve'l-Baki İstanbul' da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşlan, İstanbul,

Özcan, A., Fatih Külliyesi II Hazire, İstanbul, (2007). Pektaş, K., Bitlis Tarihi Mezarlıkları ve Mezar Taşlan, Ankara, (2001). Tunçel, G., Batı Anadolu Bölgesinde Cami Tasvirli Mezar Taşlan, Ankara, (1997).

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

235

ızım ve o ıgr~ ar ç . fi to~ afi

1 1 49

1 50

1 1 1 51

-1

46 1 1

47 1 C48:J

[ 1 1 44

1 ı 43 45 1

J, ~ 4 1 1

1 40 1

1 37

1 1 38

1 ~ -1 \ J 35 [ 36

1 33

\

1 1 34 -

~ı 1 0 30

QIJ~ cm

J 1 25 I~ D1J

1 28

ı 20 1 1

2 1 il 22 1 1

23 R2

1 24

1 ·-·s: ~ ~I 17 11

18 1 1

19 <( u <(

1 / I 1 13 14

1 ıs <fi'

<( a. u..

1 11 1

::::ı 11 12 <il ::::ı

>-ı ı 1 1

9 10

1

7 ı ı 8 1

c=J ı 6 1

1 4

\

1 3 ı

1 2

1 1 1 ı~=

) I~ --GIRIŞ

$ K

AVLU YUSUF PAŞA CAM it HAZTRESt

Çizim: 1 Yusuf Paşa Camii Haziresi Vaziyet Planı

Urfa’da MimariOn Üçüncü Bölüm

236

Fotoğraf Do. 1. Yusuf Paşa Cam.il Haziresi - genel

Fotoğraf DO. 2. Yusuf Paşa Camii Huireıd- genel

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

237

Fotoğraf no. 3. (1 numaralı mezar)

Fotoğraf no. 3. (13 numaralı mezar) Fotoğraf.no. 4. (4 numaralı mezar)

Urfa’da MimariOn Üçüncü Bölüm

238

Fotoğraf no. 5. (27 numaralı mezar)

Fotoğraf.no. 6. (25 numaralı mezar) Fotoğrafno. 7. (1 numaralı mezar)

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

239

Fotoğraf no.8. (31 numaralı mezar) Fotoğraf no. 9. (35 numaralı mezar)

Fotoğraf no. 10. (50 numaralı mezar) Fotoğraf no. 11. (19 numaralı mezar)

Urfa’da MimariOn Üçüncü Bölüm

240

Fotoğraf no. 12. (36 numarah mezar) Fotoğraf no. 13. (1 numaralı mezar)

Fotoğrafno. 14. (6 numaralı mezar) Fotoğraf no. 15. (34 numarah mezar)

Urfa Yusuf Paşa Camii Haziresindeki Mezar Taşları

241

Fotoğraf no. 16. (44 numarah mezar) Fotoğrafno.17 .. (44 numarah mezar)