KONFERENCJA NAUKOWA

MONETA ZNAK KOMUNIKAT

PROGRAM I ABSTRAKTY REFERATÓWWrocław, 13 - 15 maja 2014 r.

www.numi.archeo.uni.wroc.pl

ORGANIZATORZY SPONSOR

www.delfa.pl

Nie od dziś wiadomo, że dawna moneta jest przedmiotem szczególnie obarczonym znaczenia-

mi i informacjami. Ich odczytanie jest głównym przedmiotem badań numizmatycznych od ich

zarania w XIV wieku. Właściwe wykonanie tego zadania decyduje o przydatności monety

jako źródła dla innych nauk.

Przewodnią myślą konferencji jest wprowadzenie teorii komunikacji do specjalistycznych

nauk historycznych. Numizmatyka nadaje się do tego szczególnie ze względu na złożoność

i wieloaspektowość monety jako znaku. Nasza dyscyplina może w ten sposób stać się mostem

łączącym badania historyczne z naukami o kulturze, dając interdyscyplinarną perspektywę

również innym naukom źródłoznawczym.

Organizatorzy

3

14.30 - 15.00 - Spotkanie organizacyjneOssolineum, Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 17

15.00 - 15.30 - Otwarcie konferencjiOssolineum, Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 17

15.30 - 16.15 - Referat inauguracyjny - prof. dr hab. Adam Nobis (Wrocław)Moneta w komunikacji międzykulturowej

16.15 - 16.45 - prof. dr hab. Borys Paszkiewicz (Wrocław)Fałszerstwo, naśladownictwo, znak wartości czy komunikat ideowy – o długim i szerokim trwaniu typów monetarnych

16.45 - 17.00 - Dyskusja

17.00 - 17.30 - dr Piotr Jaworski (Warszawa) Batti silphium. Starożytne godło monetarne, adagium Erazma z Rotterdamu i nowożytne korzenie numizmatyki antycznej Cyrenajki

17.30 - 17.45 - Dyskusja

17.45 - 18.15 - dr Eliza Walczak (Warszawa) Idea boskości władcy w ikonografii monet hellenistycznych

18.15 - 18.30 - Dyskusja

19.30 - Koncert zespołu CHRZAN Ossolineum, Refektarz, ul. Szewska 37

9.00 - 9.30 - mgr Justyna Szwed (Wrocław)Moneta jako źródło do badania kultury wizualnej celtyckich Bojów

9.30 - 9.45 - Dyskusja

9.45 - 10.15 - mgr Marcin Rudnicki (Warszawa)Znak wartości czy idei? Próba interpretacji typów pieniądza celtyckich Bojów

PROGRAM KONFERENCJIWtorek, 13 maja 2014

Środa, 14 maja 2014

4

10.15 - 10.30 - Dyskusja

10.30 - 11.00 - dr Przemysław Dulęba (Warszawa)Początki ikonografii triumfalnej w mennictwie celtyckim

11.00 - 11.15 - Dyskusja

11.15 - 11.45 - Przerwa kawowa

11.45 - 14.00 - Zwiedzanie zbiorów OssolineumZbiórka - Ossolineum, Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 171. Gabinet Numizmatyczno-Sfragistyczny - Pokaz numizmatów.2. Sala „Pod Kopułą” - Wystawa pt. „Znak i karabin do ręki bierzem. Powstanie Styczniowe i Rząd Narodowy 1863-1864.”

14.00 - 15.30 - Obiad - Kawiarnia „U Hrabiego”, Ossolineum, ul. Szewska 37

15.30 - 16.00 - mgr Kamil Kopij (Kraków)Teoria komunikacji a propaganda w numizmatyce rzymskiej

16.00 - 16.15 - Dyskusja

16.15 - 16.45 - prof. dr hab. Agata Kluczek (Katowice)Moneta - ślad zdarzenia i odbicie idei. Przykład z mennictwa rzymskiego drugiej połowy III w. n.e.

16.45 - 17.00 - Dyskusja

17.00 - 17.30 - mgr Zbigniew Bartkowiak (Poznań)Zastosowanie modelu Lasswella (uzupełnionego) w badaniach nad średniowiecznymi kwartnikami śląskimi

17.30 - 17.45 - Dyskusja

17.45 - 18.15 - prof. dr hab. Bogusław Czechowicz (Opole/Hradec Králové)Numizmatyka jako środek komunikacji między archeologią, historią i historią sztuki. Kilka uwag na marginesie badań nad historią i kulturą Korony Królestwa Czech w XIV-XVI wieku

18.15 - 18.30 - Dyskusja

20.00 - Uroczysta kolacja - restauracja „BRAJT”, ul. Odrzańska 18/19

>>>5

9.00 - 9.30 - dr Witold Garbaczewski (Poznań) Książę, król i cesarz. Denary Bolesława Kędzierzawego i Władysława II Przemyślidy z wizerunkiem Fryderyka Barbarossy

9.30 - 9.45 - Dyskusja

9.45 - 10.15 - prof. dr hab. Przemysław Wiszewski (Wrocław) Ikonografia średniowiecznych monet w infosferze władzy Piastów

10.15 - 10.30 - Dyskusja

10.30 - 11.00 - mgr Adam Żurek (Wrocław) Monety jako przypuszczalne źródło przedstawień herbów polskich w europejskich herbarzach XV i XVI wieku

11.00 - 11.15 - Dyskusja

11.15 - 11.45 - Przerwa kawowa

11.45 - 12.15 - mgr Michał Zawadzki (Warszawa) Uwagi o zmianach w ikonografii koronnych monet jagiellońskich

12.15 - 12.30 - Dyskusja

12.30 - 13.00 - dr Barbara Butent-Stefaniak (Wrocław)Monety pochodzące z wykopalisk archeologicznych w Ryczynie, gm. Oława, woj. dolnośląskie

13.00 - 13.15 - Dyskusja

13.15 - 13.45 - mgr Rafał Janke (Kraków)Monety z „kruszcu krajowego”

13.45 - 14.00 - Dyskusja

14.00 - 14.15 - Podsumowanie konferencji

14.15 - 14.30 - Zakończenie obrad

14.30 - 16.00 - Obiad - Kawiarnia „U Hrabiego”, Ossolineum, ul. Szewska 37

od 16.00Zwiedzanie Wrocławia Zbiórka - Kawiarnia „U Hrabiego”, Ossolineum, ul. Szewska 37

Czwartek, 15 maja 2014

6

ABSTRAKTY REFERATÓW (w porządku wystąpień)

8

Adam Nobis

Komunikacja międzykulturowa i pieniądz: dawniej i dziś

Problematyka komunikacji międzykulturowej analizowana jest na przykładzie solida.

To rzymska, następnie bizantyjska moneta, emitowana i wykorzystywana na terenie

Cesarstwa, a także rozprzestrzeniająca się daleko poza jego granice. Przemieszczające

się między społecznościami solidy przekraczały granice kulturowe i w odmiennych

kontekstach wykorzystywane były w odmiennych praktykach kulturowych, które

nadawały im odmienne znaczenia i wartości. Inne na terenie państwa rzymskiego,

inne w społecznościach koczowniczych stepów Eurazji. Jeszcze inne w państwach

Azji Centralnej czy w Chinach, do których monety te docierały po długiej podróży.

Jeśli potraktujemy tę międzykulturową wymianę dokonywaną za pomocą pieniądza

jako szczególny przykład międzykulturowej komunikacji, to warto zauważyć, że zna-

czenia i wartości solida w tej komunikacji nie były niezmienne. Przeciwnie – były

kształtowane w rozmaitych kulturowych praktykach w różnych społecznościach

w trakcie tej podróży.

9

Borys Paszkiewicz

Fałszerstwo, naśladownictwo, znak wartości czy komunikat ideowy –

o długim i szerokim trwaniu typów monetarnych

Nadzwyczajna trwałość niektórych motywów obrazowych na monetach – a także,

mniej może licznych, tekstów – została już dawno zaobserwowana przez numizma-

tyków. Interpretacja poszczególnych zjawisk tego rodzaju zazwyczaj jest prowadzona

wedle jednego z wymienionych w tytule modeli transmisyjnych: moneta naśladuje

inną, gdy jej emitent pragnie odwołać się – prawem lub lewem – do dobrej opinii,

jaką cieszy się wzorzec, poinformować użytkowników o nadanej monecie wartości

nominalnej lub nawet substancjalnej, czy wreszcie przedstawić swój świat wartości

jako zbieżny z już powszechnie uznanym. Rzecz ciekawa, że w obrębie numizmatycz-

nych szkół narodowych zwykle bierze się pod uwagę tylko niektóre z tych modeli.

Czy jednak do nich tylko ogranicza się cel i skutek powtarzalnych komunikatów mo-

net? Czy nie uda się uchwycić w nich modeli rytualnych – gromadzenia ludzi wokół

pewnych pojęć i znaczeń?

10

Piotr Jaworski

Batti silphium. Starożytne godło monetarne, adagium Erazma z Rotterdamu

i nowożytne korzenie numizmatyki antycznej Cyrenajki

Silfion (gr. σιλφίov, łac. silphium), roślina znana powszechnie w świecie greckim

jako doskonały medykament o wszechstronnym zastosowaniu, uprawiana była na

terytorium należącym do Kyrene pod ścisłą kontrolą państwową. Przez kilkaset lat,

począwszy od czasów Battosa, który przewodził wyprawie osadników z Thery ku afry-

kańskiemu wybrzeżu i został pierwszym władcą Kyrene, eksport tej rośliny stanowił

podstawę gospodarki i źródło bogactwa miasta. Nic zatem dziwnego, że obok wize-

runku Zeusa-Amona, libijskiego bóstwa w sposób szczególny czczonego w Cyrenajce,

to właśnie charakterystyczne przedstawienie silfionu umieszczano najczęściej na mo-

netach emitowanych przez mennicę działającą w Kyrene.

Niezwykle wartościowe, choć zapomniane dziś źródło dla poznania semantycznej

wymowy monetarnych przedstawień silfionu stanowi utwór Batti silphium, ułożony

przez wielkiego Erazma z Rotterdamu i włączony przezeń do ogromnego, bo liczącego

kilka tysięcy, zbioru adagiów – starożytnych wyrażeń przysłowiowych w erudycyjnej,

humanistycznej interpretacji. Adagium Erazma jest nie tylko ciekawym przeglądem

antycznych źródeł na temat silfionu i dziejów Kyrene, ale jako pierwsze w czasach

nowożytnych dostarcza informacji na temat monet wybitych w tym greckim mieście.

Utwór ten zapoczątkował zainteresowanie dziejami Cyrenajki w XVI w. i wywarł nie-

mały wpływ na sposób postrzegania starożytnego mennictwa na tym obszarze.

11

Eliza Walczak

Idea boskości władcy w ikonografii monet hellenistycznych

Kiedy młody następca tronu macedońskiego ruszał w 334 r. p.n.e. na wojnę prze-

ciw Persom, nikt chyba nie przypuszczał, że tym samym rozpoczyna się nowa epoka

w dziejach świata greckiego, która zmieni wiele również w światopoglądzie ludzi.

Pod wpływem świata wschodu ideę władcy absolutnego równego bogom Aleksan-

der chciał przenieść na grunt grecki, ale nie spotkało się to z akceptacją jako zbyt

barbarzyńskie i zupełnie niegreckie. Do dziś trwają spory wśród uczonych, czy głowa

Heraklesa w lwiej skórze na monetach Aleksandra to już jego idealizowany, zgodny

ze spójnym programem ikonograficznym, portret władcy, czy jeszcze tylko twarz he-

rosa jako symboliczne odwołanie się do boskiego pochodzenia Aleksandra.

Po śmierci Aleksandra Wielkiego jego następcy otwarcie już wybijali monety z wi-

zerunkiem zmarłego władcy, zaopatrzonego w atrybuty boskie, np. róg barani czy

piorun w ręku. Z czasem podobnego uznania diadochowie zapragnęli i dla siebie,

bynajmniej nie pośmiertnie. Oczywiście dużo łatwiej i szybciej idea boskości władzy

przyjęła się na terenach Egiptu i Wschodu, gdzie większość ludności była niehelleń-

ska i z dawna do tego przyzwyczajona (Persja Achemenidów, Egipt faraonów), trudno

zaś, czy w ogóle nie zyskała ona uznania na terenach Grecji właściwej i Macedonii,

przywiązanych do swych tradycji.

Moneta znakomicie nadawała się do propagowania nowych idei, kiedy więc Ptole-

meusz I Soter w 305 roku p.n.e. oficjalnie przyjął tytuł królewski, w ikonografii men-

nictwa helleńskiego rozpoczęła się nowa era. Na awersie złotych staterów z mennicy

w zależnej wówczas od Egiptu Cyrenajce, miejsce tradycyjnej głowy Ateny zajął reali-

styczny portret żyjącego władcy, rzecz dotychczas niespotykana. Poza tym został wypo-

sażony w boskie atrybuty, bowiem na szyi Ptolemeusza zawiązana jest Zeusowa egida.

W podobnym kierunku zmierzały wizerunki panujących na monetach Syrii, później

12

także Pontu, Pergamonu czy państewek jeszcze dalej wysuniętych na wschód - Baktrii,

Kommagene. Niekiedy wzbogacano je ponadto stosownymi tytułami w legendzie.

Taki wizerunek władców, szybko przyjęty w innych państwach powstałych na gruzach

imperium macedońskiego, kontynuowany będzie na monetach hellenistycznych

aż po kres samodzielności świata greckiego, zakończony aneksją Egiptu przez Rzym

w 30 r. p.n.e.

13

Justyna Szwed

Moneta jako źródło do badania kultury wizualnej Bojów

Badania nad kulturą wizualną społeczności pradziejowych spotykają się często z kryty-

ką i wątpliwościami badaczy. Wartym zastanowienia jest zatem to, jak należy rozumieć

pojęcie „kultury wizualnej” w odniesieniu do kultur niepiśmiennych, słabo oświetlo-

nych poprzez antyczne źródła pisane. Wydaje się bowiem, że tylko wyraźne określenie

możliwości i ograniczeń pozwoli na prowadzenie kreatywnych badań w tej dziedzinie.

Odznaczają się one bowiem dużym ryzykiem błędu, a stawiane tezy są tu jedynie przy-

puszczeniami. Niemniej, dzięki zastosowaniu właściwej metody można w interesujący

sposób osadzić poddawane analizie przedstawienie w realiach kultury i prześledzić

przybliżony sposób obrazowania pewnych treści, który jak się okazuje, posiada niekie-

dy ponadkulturowy charakter. Bezsprzecznym jest bowiem, że zawieranie informacji

w formie wizualnej zawsze miało dla człowieka określony, komunikatywny cel oraz sens.

Społeczności celtyckie i ich kultura materialna znane są przede wszystkim z licznych

źródeł archeologicznych. Obraz ten uzupełniają jednak przekazy starożytnych pisa-

rzy oraz źródła ikonograficzne. Dodatkowe możliwości badawcze stwarza zachowana

na Wyspach Brytyjskich średniowieczna literatura tradycyjna – podania, mity oraz

legendy. Opowieści te w pewnym stopniu łączą się z zabytkami archeologicznymi

pochodzącymi z pierwszych wieków przed naszą erą. Zjawisko to stanowi furtkę dla

badań nad sposobem przekazywania przez Celtów treści za pomocą obrazów. Jedną

z kategorii zabytków szczególnie predestynowanych do tego rodzaju pracy są monety.

Cechą ich jest to, że umieszczone na awersach i rewersach przedstawienia realizowały

pewien program ideowy. W przypadku Celtów, szczególnie wyraźnie widoczne jest to

na monetach, których ikonografia nie jest zapożyczona w sposób bezpośredni z monet

antycznych, lecz jest wytworem tradycji rodzimej. Do monet takich należy m.in. wybi-

jana na przełomie III i II w. a.C., seria monet pobocznych mennictwa bojskiego, której

centrum obiegu wiąże się z obszarem dzisiejszej Republiki Czeskiej.

14

Marcin Rudnicki

Znak wartości czy idei? Próba interpretacji typów pieniądza celtyckich Bojów

Mennictwo jest jednym z bardziej niezwykłych osiągnięć „barbarzyńskiej” cywiliza-

cji, stworzonej przez Celtów. Na rozległych obszarach Europy rozwinęli oni systemy

monetarne, różniące się pod względem poziomu skomplikowania, szerokiej gamy

nominałów, wybijanych ze złota, srebra i stopów miedzi. Istnieje coraz więcej dowo-

dów na to, że monety celtyckie pełniły nie tylko funkcję znaków prestiżu, ale także

odgrywały pewną rolę ekonomiczną. Wskazują na to takie zjawiska jak masowość

produkcji – zwłaszcza drobnych nominałów, a także dewaluacja monet wykonanych

z metali szlachetnych, czy emisje subaeratów – monet z rdzeniem z brązu pokrytego

złotem lub srebrem.

Wydaje się niemal pewne, że początkowy etap rozwoju mennictwa Celtów był ściśle

związany z aktywnością militarną tego ludu. Pieniądz kruszcowy służył bowiem po-

wszechnie jako środek wynagrodzenia dla najemników. Wraz z upływem czasu rola

wojen i przemocy w życiu gospodarczo-społecznym Celtów malała, czemu na pewnych

obszarach towarzyszyło prawdopodobnie ściślejsze powiązanie mennictwa z „cywilny-

mi” sferami życia. W tym kontekście rodzi się pytanie, jak interpretować poszczególne

typy monetarne, uwzględniając ich zróżnicowanie pod względem kruszcowym, nomi-

nałowym, a także ikonograficznym? Czy zróżnicowanie to w większym stopniu, jeśli

w ogóle, stanowi komunikat o charakterze ideowym, czy ekonomicznym?

Prezentowana w referacie próba rozwikłania opisywanych dylematów opiera się na

analizie znalezisk numizmatycznych z Europy Środkowej – związanych z tak zwanym

mennictwem bojskim (od nazwy plemienia Bojów). Jego integralną część stanowi-

ła działalność mennicza Celtów na ziemiach leżących na północ od Karpat i Sude-

tów, która swoimi początkami sięga co najmniej III wieku przed Chr. Rejestrowany

w ostatnich latach, olbrzymi dopływ nowych znalezisk numizmatycznych związanych

z kręgiem bojskim, otwiera nowe możliwości interpretacyjne.

15

Przemysław Dulęba

Początki ikonografii triumfalnej w mennictwie celtyckim

Rozwinięta ikonografia na monetach celtyckich pojawiła się w momencie, gdy

ekspansja Celtów zakończyła się i zaczął się okres rozkwitu gospodarczego, nazywa-

ny okresem „cywilizacji oppidów”. Temu procesowi towarzyszyło stopniowe prze-

kształcenia luźnych struktur plemiennych w bardziej złożone organizmy polityczne.

Wewnątrz arystokracji celtyckiej pojawiły się pierwsze jednostki o ponadregionalnych

aspiracjach, dążące do stworzenia silnej władzy królewskiej. Jednym z najlepszych

materialnych śladów tych aspiracji są monety i widniejące na nich przedstawienia.

Wtedy to pojawiają się wyobrażenia insygniów wojennych – karnyksów i zoomor-

ficznych znaków bojowych, pełniące ważną funkcję reprezentacyjną i prestiżową.

Na monetach pojawiają się również przedstawienia związane z ideologią wojowniczą,

tak silnie obecną w sztuce celtyckiej. Możemy dostrzec plemiona, które odgrywały

decydującą rolę w tych procesach. W zachodniej Celtyce są to niewątpliwie Edu-

owie, a na wschodzie zaś Bojowie, których ikonografia triumfalna prezentuje typy

najbardziej złożone. Można zaryzykować stwierdzenie, że gdyby nie upadek kultury

celtyckiej związany z ekspansją Rzymu, plemion germańskich i dackich, ikonogra-

fia numizmatyczna ewoluowałaby w kierunku zaawansowanych motywów, znanych

z numizmatyki rzymskiej.

16

Kamil Kopij

Teoria komunikacji a propaganda w numizmatyce rzymskiej

W numizmatyce na przestrzeni ponad 40 lat miała miejsce długa i burzliwa dysku-

sja na temat propagandowej wartości monet rzymskich (m.in. Jones 1956; Grant

1957; Sutherland 1959, 1983; Buttrey 1972; Belloni 1974, 1976; Morawiecki 1980;

Crawford 1983; Newman 1990; Kunisz 1993). Na łamach cenionych czasopism licz-

ni autorzy przerzucali się wymyślnymi argumentami. Większość z nich nie odniosła

się jednak w żaden sposób do współczesnych badań nad zjawiskiem propagandy.

Co więcej, rozważania nad teorią propagandy rzadko są przedmiotem zainteresowa-

nia badaczy antycznej propagandy w ogóle. Zazwyczaj bazują oni na intuicyjnym zro-

zumieniu tematu, często zresztą błędnym.

W swoim wystąpieniu chciałbym nie tylko przedstawić pokrótce główne argumenty,

które pojawiły się we wspomnianej wyżej dyskusji, ale również pokazać, że bez zapo-

znania się z badaniami nad współczesną propagandą i jej teorią nie da się właściwie

zrozumieć jej starożytnego odpowiednika. Już sama znajomość licznych definicji tego

fenomenu pomóc może w określeniu, co jest propagandą, a co nią nie jest. Dalej,

poznanie różnych typów tego zjawiska prowadzić może do lepszej kategoryzacji tego,

z czym mamy do czynienia, i jego właściwego sklasyfikowania. Ponadto dzięki teorii

propagandy znaleźć możemy konceptualne modele samego sposobu badania tego

zjawiska. W swoim wystąpieniu chciałbym przedstawić jeden z nich, autorstwa G.

Jowetta i V. O’Donnell. Składa się on z szeregu pytań badawczych, na które należy

znaleźć odpowiedź chcąc opisać kampanię propagandową. W swoim wystąpieniu

przedstawię także kilka krytycznych uwag dotyczących dostosowania modelu Jowetta

i O’Donnell do analizy antycznej propagandy, w tym tej namonetarnej.

Ponadto w swoim referacie przedstawię, w jaki sposób rozważania nad teorią komu-

nikacji i wynikające z niej modele komunikacyjne wpływają na nasze rozumienie mo-

net jako środków przekazu, w tym mediów propagandy. W wystąpieniu skupię się na

17

kilku podstawowych modelach, takich jak: model transmisyjny Shannona-Weavera,

model aktu perswazyjnego Lasswella, kołowy model Osgooda-Schramma, konceptu-

alny model komunikacji Westleya i MacLeana, rytualny model komunikacji Careya

oraz semiotyczny model komunikacji Eco.

18

Agata A. Kluczek

Moneta – ślad zdarzenia i odbicie idei.

Przykład z mennictwa rzymskiego drugiej połowy III w. n.e.

Oryginalne treściowo medaliony i monety władców rzymskich Numeriana i Karynu-

sa, powstałe w mennicy w Siscii (283), dają nam możliwość zweryfikowania, a także

uzupełnienia czasem szczegółowych, czasem nader lakonicznych przekazów autorów

starożytnych o wydarzeniach mających miejsce w dobie panowania przedstawicieli

ostatniej dynastii okresu zwanego kryzysem III wieku (235–284).

Przykład dostarczony przez numizmaty z Siscii stanie się elementem bardziej ogól-

nych rozważań nad naturą źródła numizmatycznego. Będą one dotyczyć monety

w jej roli dostarczyciela danych dokumentujących zdarzenia i umożliwiających ich

rekonstrukcję oraz przekaziciela tematów bardziej abstrakcyjnych, a także aktual-

nych w szerszym czasie, czyli odnoszących się do różnych sytuacji i zdarzeń. Refleksja

skupiona na ikonografii oraz napisach monetarnych będzie dotykać zagadnień:

oryginalności motywu ikonograficznego i jego powtarzania w mennictwie •

różnych władców,

pojemności znaczeniowej motywu ikonograficznego,•

korelacji semantycznej między napisem i obrazem.•

19

Zbigniew Bartkowiak

Zastosowanie modelu Lasswella (uzupełnionego)

w badaniach nad średniowiecznymi kwartnikami śląskimi

Poznanie podstawowych składników procesu komunikacji pozwoliło stworzyć jego

model. Autor modelu, H.D. Lasswell, uprościł go, pozostawiając niezbędne elemen-

ty komunikowania, dzięki czemu nadał modelowi zasadniczą cechę, jaką jest możli-

wość powszechnego zastosowania. Potraktowanie monety jako komunikatu pozwala

na aplikację modelu w numizmatyce i stworzenie spójnej analizy jego poszczególnych

elementów od nadawcy do efektu działania wywołanego u odbiorcy. Niektóre z uzu-

pełnień modelu są jednocześnie podstawowymi dla poznania niektórych gatunków

monet. Jednocześnie model wskazuje nowe obszary w badaniach numizmatycznych.

Jego zastosowanie do analizy kwartników śląskich jest, zdaniem autora, wyjątkowo

dobrze uzasadnione.

20

Bogusław Czechowicz

Numizmatyka jako środek komunikacji między archeologią, historią i historią sztuki.

Uwagi na marginesie badań nad historią i kulturą Korony Królestwa Czech

w XIV-XVI wieku

W referacie prześledzono kilka przykładów stosowania monet jako środka komuni-

kacji. Zwrócono przede wszystkim uwagę na konieczność całościowego postrzegania

państwa czeskiego w kształcie, w jakim ono istniało od połowy XIV wieku. Treści wie-

lu monet, jak w przypadku florenów Wacława I legnickiego z osobliwą „przywódczą”

tytulaturą księcia, znajdują adresatów nie tylko wśród książąt śląskich, ale i suwerena

– Karola IV. Jeszcze bardziej dotyczy to czasów, gdy Korona Czeska miała dwóch kró-

lów czeskich jednocześnie (1469-1490). Emisja groszy praskich króla Jerzego z 1469

roku jawi się jako reakcja na elekcję „antykróla” Macieja, a śląskie numizmaty tego

ostatniego eksponują jego osobę jako władcę czeskiego (nie węgierskiego!) i jako takie

stają się nośnikiem ideologii politycznej nadodrzańskiego kraju koronnego (zwłasz-

cza Wrocławia), po swojemu definiującego własne miejsce w Koronie Czeskiej.

Moneta postrzegana jako komunikat ma szansą stać się przedmiotem badań nie tylko

archeologii i historii, ale także historii sztuki. Dyscyplina ta ma przeważnie problem

z uznaniem dla dokonań nie mających wyraźnych znamion kreacji artystycznej. Ale

badania zjawisk artystycznych wspomagane recepcją numizmatów dostarcza ważnej

z wielu powodów kategorii źródeł. Przy próbach tworzenia panoramy zjawisk arty-

stycznych ich pomijanie jest poważnym błędem metodologicznym.

21

Witold Garbaczewski

Książę, król i cesarz. Denary Bolesława Kędzierzawego i Władysława II

Przemyślidy z wizerunkiem Fryderyka Barbarossy

Wśród monet piastowskich okresu denarowego, jako całość bardzo interesujących

pod względem przekazywanych treści, trafiają się niekiedy przykłady, które wyraźnie

wyłamują się z ustalonych tradycji epigraficzno-obrazowych, charakteryzując się pew-

ną liczbą anomalii ikonograficznych, nad którymi trudno przejść do porządku dzien-

nego. Do grupy tej należy denar Bolesława Kędzierzawego, określany powszechnie

w literaturze numizmatycznej jako „cesarski”. Dosyć zdecydowane opinie, które po-

jawiły się ostatnio w publikacjach historycznych, przeciwstawiające się niekwestio-

nowanej dotąd w zasadzie hipotezie numizmatyków, zgodnie z którą na stemplu

wyobrażony został cesarz Fryderyk Barbarossa, skłaniają do bliższego przyjrzenia się

rzeczonej monecie w próbie odpowiedzi na pytanie, czy możemy z dużą dozą prawdo-

podobieństwa zidentyfikować postać na stemplu, a jeśli tak, to co z tej identyfikacji

może wynikać, szczególnie w odniesieniu do rozważań historyków dotyczących hołdu

w Krzyszkowie. Pomocnym w interpretacji będzie denar Władysława II Przemyślidy,

na którym również wyobrażony został Fryderyk Barbarossa w momencie przekazy-

wania korony czeskiemu władcy. Kilka słów poświęconych będzie także oryginalnej

formie zapisu imienia księcia i św. Wojciecha na awersie monety Bolesława Kędzie-

rzawego, która również, jak należy przypuszczać, wprowadzona została na stempel

świadomie i uzupełniała przekaz zawarty na stronie odwrotnej.

22

Adam Żurek

Monety jako przypuszczalne źródło przedstawień herbów polskich

w europejskich herbarzach XV i XVI wieku

W zachodnioeuropejskich herbarzach z XV i XVI wieku pojawiają się błędy w od-

niesieniu do herbów z obszarów szeroko pojętych ziem polskich. Zapewne niektóre

z owych błędów powstały w związku z wykorzystaniem przez heroldów monet jako

jednego ze źródeł informacji. Monochromatyczny obraz o niezbyt dużej precyzji do-

prowadzał do nieporozumień. Te błędne odczyty były następnie powielane w kolej-

nych herbarzach (tak rękopiśmiennych, jak i drukowanych). Niniejsze wystąpienie

jest przyczynkiem do rozpoznania dalekosiężnych kontaktów na przełomie średnio-

wiecza i nowożytności, a także obrazu świata w ówczesnych kręgach elitarnych.

23

Michał Zawadzki

Uwagi o zmianach w ikonografii koronnych monet jagiellońskich

Piętnastowieczne monety jagiellońskie charakteryzują się niezwykle ograniczonym

zasobem użytych na nich przedstawień głównych – były to: Orzeł, korona oraz po-

dwójny krzyż. Wizerunki te, zwłaszcza Orzeł oraz korona, w praktycznie niezmienio-

nej konfiguracji stanowiły główny składnik ikonografii półgroszy oraz denarów ja-

giellońskich aż do reformy monetarnej Zygmunta I Starego. Niewielki zakres, czasem

nawet niekonsekwentnych zmian, którym podlegały, nie zmienia ich ogólnego cha-

rakteru monety o zimmobilizowanym stemplu. Drugorzędny zestaw symboli umiesz-

czanych na monetach jagiellońskich, jak na przykład znaków menniczych, również

ulegał przemianom, ale ich charakter i zakres był z oczywistych przyczyn zupełnie od-

mienny od zasadniczej treści stempla.

Celem referatu będzie opis niektórych aspektów tych zmian, a także ich porówna-

nie z procesami zachodzącymi w państwach ościennych. Spróbujemy również pod-

dać analizie przeobrażenia symboliki, jakim poddano stemple monet jagiellońskich

w czasie reform monetarnych początku szesnastego wieku, których próby podejmo-

wał już Aleksander, a w pełni zrealizował jego następca na polskim tronie. Reforma

Zygmunta I Starego na wiele lat utrwaliła wzorce wyglądu monet polskich.

24

Barbara Butent-Stefaniak

Monety pochodzące z wykopalisk archeologicznych w Ryczynie,

gm. Oława, woj. dolnośląskie

Wczesnośredniowieczne grodziska ryczyńskie od dawna cieszyły się ogromnym zaintere-

sowaniem wielu historyków oraz archeologów. Ryczyn był zawsze postrzegany jako jeden

z ważniejszych grodów państwa wczesnopiastowskiego na Śląsku, a tradycja wiązała to

miejsce z siedzibą biskupów wrocławskich w XI w., w okresie rebelii pogańskiej.

Obecnie na kompleks Ryczyn składają się następujące obiekty: grodzisko pierście-

niowate, gródek stożkowaty, trzy osady otwarte oraz cmentarzysko. Systematyczne

badania wykopaliskowe na tym obszarze przeprowadziło w latach 1958-1962 Mu-

zeum Archeologiczne we Wrocławiu, a w okresie 2004-2008 r. Instytut Archeologii

i Etnologii PAN we Wrocławiu.

W trakcie badań odkryto na obszarze grodu 21 monet datowanych od pierwszej po-

łowy XI do końca XII w. Wśród nich wyróżniono: dziewięć denarów krzyżowych,

dwa denary Bolesława II Śmiałego (1058-1079/80), jeden Władysława II Wygnań-

ca (1138-1146), sześć monet Bolesława IV Kędzierzawego (1146-1173) oraz trzy

nieokreślone fragmenty.

Na terenie cmentarzyska zidentyfikowano 38 monet oraz jedno naśladownictwo mo-

nety. Najstarszy z nich jest denar krzyżowy z 2. połowy XI w.; młodsze mennictwo re-

prezentuje siedem brakteatów datowanych na XIV i XV w. Bardzo interesujący jest

zbiór 24 halerzy śląskich, pochodzących z okresu od XIV do początków XVI w.: siedem

egzemplarzy legnicko-brzeskich, jeden nyski biskupa Konrada Oleśnickiego (1417-

1447), dwa halerze kłodzkie z okresu rządów Jerzego z Podiebradu (1458-1471) oraz 15

wrocławskich. Najstarsze halerze wrocławskie wybito za panowania Karola IV (1346-

1378) i Wacława IV (1378-1419), kolejne reprezentują mennictwo Zygmunta Luksem-

burskiego (1419-1437), a dwa najmłodsze Władysława II Jagiellończyka (1471-1516).

25

Rafał Janke

Monety z kruszcu krajowego

Najczęściej przyczyną otwierania nowych mennic był łatwy dostęp do kruszców,

z których wybijano monety – pozyskiwano je na kilka sposobów: z handlu z cudzo-

ziemcami lub bogatymi mieszkańcami miasta i okolic (np. Gdańsk, Elbląg); łatwy

dostęp komunikacyjny do złóż kruszcowych (Kraków) oraz w okolicach kopalń,

w których wydobywano srebro lub miedź (Olkusz). Dla każdego państwa było rzeczą

dość istotną, aby posiadać własne zasoby złota, srebra i miedzi. Krajowe kopalnie po-

wodowały wzbogacenie szkatuły królewskiej, a co w związku z tym idzie całego kraju.

Jedną z najbardziej znanych mennic usytuowanych przy kopalni jest mennica w Kut-

nej Horze (Czechy) gdzie od samego początku XIV wieku założono mennicę i wy-

bijano w niej do kilkunastu milionów groszy rocznie. W Polsce, w okolicy Olkusza

już we wczesnym średniowieczu rozwinęło się górnictwo, ze względu na znalezienie

płytko położonych pokładów srebra. W XV wieku wybudowano sztolnie umożliwia-

jące wydobywanie kruszcu na znacznie większych głębokościach. W 1551 r. Zygmunt

August ustanowił statut kopalń w okolicach Olkusza. Trochę ponad ćwierć wieku

później bo w 1579 roku na rynku olkuskim otworzono mennicę królewską, która

działała do końca XVI wieku. Wybijano w niej głównie talary, trojaki, grosze i szelągi.

Z początkiem XVII wieku złoża kruszców uległy wyczerpaniu i z braku odpowiedniej

ilości miejscowego srebra mennica musiała zostać zamknięta. Potop szwedzki oraz

klęski żywiołowe, które przetoczyły się przez miasto spowodowały całkowite zanie-

chanie eksploatacji złóż. Brak własnych kopalń spowodował powolne zamykanie

rodzimych mennic (gdzie na początku panowania Zygmunta III Wazy działało ich

aż 7) i dewaluację pieniądza. W późniejszych latach szlachta przy wyborze nowego

króla domagała się w Pactach Conventach punktu dotyczącego otwarcia własnych

kopalń dających bogactwo kraju i mennic produkujących monetę z kruszcu krajowe-

go. Dopiero Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu udało się zrealizować przyrze-

26

czenia zawarte w Pactach Conventach a dotyczące otworzenia kopalń i wydobywania

kruszcu, który posłuży mennicy na wybijanie monet. Fakt ten uwiecznił na trojakach

i groszach kładąc na nich napis „Z MIEDZI KRAIOWEY”. W ten sposób chciał po-

kazać narodowi, że Polacy także mają swoje kopalnie, powraca świetność i bogactwo

z lat panowania Stefana Batorego. Droga do realizacji złożonego przyrzeczenia była

żmudna i ciernista, jednakże król nie bacząc na napotkane przeszkody uparcie dążył

do celu nie bacząc na koszty z tym związane. Ściągnął do Polski najlepszych uczonych

w dziedzinie górnictwa, którzy przez lata podróżowali po kraju, w celu znalezienia

złóż kruszcu, sprawdzając stare kopalnie i miejsca, w których istnieje możliwość ich

założenia. W 1782 roku powołał Komisję Kruszcową, której celem było znalezienia

kruszcu, niezbędnego do utrzymania mennicy i po ponad dwudziestu latach pano-

wania z mennicy wyszły monety z „MIEDZI KRAIOWEY”, wydobytej w Miedzianej

Górze pod Kielcami…

27

Chrzan to zespół trzech młodych wrocławian łączących folkowe melodie, jazzowe

rytmy i brzmienie akustycznych instrumentów, takich jak gitara klasyczna, skrzypce

i różnorodne perkusjonalia.

Początki zespołu sięgają 2010 roku, gdy niezależnie od siebie poznali się wszyscy człon-

kowie zespołu. W następnych latach kilkakrotnie grywali razem, lecz trwała współ-

praca nawiązała się dopiero w połowie 2013 roku, gdy perkusista Dawid Piątkowski

oficjalnie dołączył do grupy. Zespół ma za sobą występy na międzynarodowych festi-

walach i na salach koncertowych w kraju jak i zagranicą. Występowali m.in. w mu-

rach dawnego klasztoru cystersów w Lubiążu, pod murami goerlitzkiej katedry czy na

wrocławskim Ostrowie Tumskim.

Igor Niwiński - autor poetyckich tekstów, wokalista, skrzypek i kompozytor. Jest

studentem Politechniki Wrocławskiej oraz uczniem Państwowej Szkoły Muzycznej

II stopnia im. Ryszarda Bukowskiego we Wrocławiu. Jest laureatem Złotego Tukana

Przeglądu Piosenki Aktorskiej 2010.

Adrian Szwed - gitarzysta, kompozytor i producent muzyczny, uczeń PSM II st. im.

Ryszarda Bukowskiego we Wrocławiu. Wielokrotny uczestnik międzynarodowych

warsztatów muzycznych Lanterna Futuri w niemieckim Grosshennersdorfie.

Dawid Piątkowski - perkusista, uczęszczał do Wrocławskiej Szkoły Jazzu i Muzyki

Rozrywkowej, perkusista zespołu uwielbieniowego „Wrocław Dla Jezusa”. Student

Politechniki Wrocławskiej na Wydziale Elektroniki.

ZESPÓŁ MUZYCZNY„CHRZAN”

28

29

Uczestników konferencji zapraszamy serdecznie na uroczystą kolację, która odbędzie

się 14 maja o godz. 20.00 w klimatycznej restauracji „Brajt” zlokalizowanej na wro-

cławski Starym Mieście. Pragniemy ugościć Państwa w miejscu znanym z wyjątkowo

smacznych dań i atmosfery sprzyjającej spotkaniom towarzyskim.

Prosimy o potwierdzenie udziału w kolacji.

Wrocław, ul. Odrzańska 18/19

RESTAURACJA „BRAJT”

30

Sekretarz Konferencji:Justyna Szwed

justyna.szwed3@gmail.com

DANE DO FAKTUR:

Uniwersytet Wrocławski, pl. Uniwersytecki 1,

50-137 Wrocław

NIP 896-000-54-08

RYNEK

MIEJSCE KONFERENCJI: 1.

Zakład Narodowy im. Ossolińskich „OSSOLINEUM”

Stara Plebania, pl. Biskupa Nankiera 17

NOCLEGI: 2.

Muzeum Miejskie Wrocławia, Arsenał, ul. A. Cieszyńskiego 9

NOCLEGI: 3.

Instytut Archeologii i Etnologii PAN, ul. Więzienna 6

Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego 4.

ul. Szewska 48

RESTAURACJA „BRAJT”: 5.

ul. Odrzańska 18/19