Crna Gora

OPŠTINA DANILOVGRAD ________________________________________________________________

SEKRETARIJAT ZA UPRAVU I DRUŠTVENE DJELATNOSTI

N A C R T

PROGRAM RAZVOJA KULTURE OPŠTINE DANILOVGRAD ZA PERIOD 2016-2020. GOD.

Danilovgrad, novembar 2015.godine.

2

Crna Gora

OPŠTINA DANILOVGRAD ________________________________________________________________

SEKRETARIJAT ZA UPRAVU I DRUŠTVENE DJELATNOSTI

SADRŽAJ

UVOD .................................................................................................................................. 4 1. Normativni okvir izrade Programa ............................................................................. 4

2. Trendovi u lokalnoj kulturnoj politici i kulturna raznolikost .................................... 6 2.1.Istorijski pregled ............................................................................................................ 6 2.2. Savremeni trendovi (period od 2006 – 2015) ............................................................... 7 2.3. Kulturna raznolikost ...................................................................................................... 8 3. Danilovgrad kroz istoriju ............................................................................................ 9 4. Opština Danilovgrad, istorija, resursi i potencijali ................................................. 23 4.1. Položaj ....................................................................................................................... 23 4.2. Reljef .......................................................................................................................... 24 4.3. Klima .......................................................................................................................... 24 4.4. Ljudski resursi – stanovništvo .................................................................................... 24 4.5. Kulturno istorijsko nasleđe ......................................................................................... 25 4.6. Potencijali Opštine ...................................................................................................... 25 5. Institucionalni okvir – akteri u kulturnom životu Opštine Danilovgrad ................ 31 5.1. Institucionalni okvir ..................................................................................................... 31 5.1.1. Sekretarijat za upravu i društvene djelatnosti .......................................................... 31 5.1.2. Savjet za kulturu Opštine Danilovgrad .................................................................... 32 5.1.3. Opštinske javne ustanove kulture ............................................................................ 33 5.2. Ostali akteri kulture ..................................................................................................... 35 5.2.1. Civilni sektor – Nevladine organizacije iz oblasti kulture ......................................... 39 6. Kulturna baština Opštine i spomenici sakralne arhitekture .................................. 43 6.1. Nepokretni zaštićeni spomenici kulture ...................................................................... 43 6.2. Manastiri i crkve na području Opštine Danilovgrad .................................................... 54 6.3. Kulturno istorijski spomenici novijeg datuma .............................................................. 60 6.4. Kapele – objekti za komemoracije .............................................................................. 60

3

7. Tradicionalne kulturne manifestacije i kulturna ponuda ....................................... 61 8. Zaštita, očuvanje i valorizacija kulturnih dobara .................................................... 63 8.1. Prostori za koje je neophodno preduzeti mjere zaštite ............................................... 63 8.2. Očuvanje i valorizacija kulturnih dobara ..................................................................... 66 9. Kulturne potrebe građana ........................................................................................ 67 9.1. Specifičnost kulturnih potreba građana ...................................................................... 67 9.2. Rezultati sprovedene ankete o kulturnim potrebama građana ................................... 70 10. Dosadašnja finansijska ulaganja u oblasti kulture ................................................. 73 10.1. Finansijska ulaganja u oblasti kulture u periodu 2011 – 2015. godine ..................... 75 11. Rezultati analize – SWOT analiza ............................................................................. 77 12. Plan razvoja kulture Opštine za period 2016 – 2020.godine .................................. 78 12.1. Metodološki pristup .................................................................................................. 78 12.2. Vizija razvoja kulture Opštine ................................................................................... 79 12.3. Strateški ciljevi, prioriteti i mjere ............................................................................... 80 12.4. Posebni aspekti razvoja kulture ................................................................................ 87 12.4.1. Kulturni turizam ..................................................................................................... 87 12.4.2. Kultura i mediji ....................................................................................................... 88 13. Finansije ..................................................................................................................... 91 14. Monitoring i evoulacija ............................................................................................. 91 PROGRAM JAVNE RASPRAVE ............................................................................... 95 ZAKLJUČAK ............................................................................................................. 96

4

UVOD Kulturna baština koja je vjekovima stvarana na ovom prostoru, te stvaralaštvo u svim segmentima, predstavljaju neiscrpan potencijal koji svjedoči o življenju na ovom prostoru, a istovremeno potencijal koji treba čuvati, obogaćivati i na pravi način valorizovati. To su u suštini osnovne odrednice misije ovog programa, koji istovremeno nalazi čvrsta uporišta u Nacionalnom programu razvoja kulture i međunarodnim stremljenjima valorizacije kulturnih dobara i kulturnog stvaralaštva u cilju očuvanja i unapređenja sopstvene prepoznatljivosti. Metodologija pripreme ovog programa zasniva se na analizi svih segmenata kulture počev od načela na kojim se razvijaju djelatnosti u kulturi do tehničke i institucionalne potpore njenom unapređenju. Na taj način željelo se ukazati na probleme i izazove sa kojima se susrijeću institucije i pojedinci, što čini osnov za utvrđivanje petogodišnjih strateških prioriteta kulturne politike opštine u narednih pet godina. Ključni izazovi su pokretanje i postizanje ravnomjernog razvoja svih oblasti kulture na lokalnom nivou, za jačanje institucionalne podrške i kadrovskih kapaciteta. Formiranje Opštinskog savjeta za kulturu je prvi u nizu daljih koraka koje treba permanentno nadograđivati. Spoj tradicionalnog i savremenog jačanjem dijaloga nosilaca aktivnosti u ovoj oblasti u cilju poboljšanja sistemskih okvira, izgradnje novog pristupa kulturnoj baštini i unapređenja kulturnog stvaralaštva su osnovni principi na kojima se zasniva ovaj Program. Slijedeći takvo državno opredeljenje lokalne samouprave će podsticati i pomagati: razvoj kulturno-umjetničkog stvaralaštva, zaštitu i očuvanje kulturne baštine; ravnomjerno čuvanje kulturnih indentiteta i poštovanje kulturne različitosti; izgrađivanje međunarodnih standarda, a posebno standarda Evropske unije; efikasno, racionalno i kreativno upravljanje kulturom; trasparentno djelovanje; zaštitu autorskih i srodnih prava; demokratizaciju kulture i decentralizaciju organizovanja i finansiranja kulture. Javni interes, održivi kulturni razvoj i poštovanje evropske politike koja je započeta Mastritskim ugovorom iz 1992.godine, su temeljne odrednice na kojima je projektovan razvoj kulture kako na nacionalnom tako i na lokalnom nivou.

1. NORMATIVNI OKVIR IZRADE PROGRAMA

Izrada programa razvoja kulture u opštinama definisana je članovima 6 i 10 Zakona o kulturi („Službeni list CG“, broj 49/08 od 15.08.2008.god., 16/11 od 22.03.2011. god. i 40/11 od 08.08.2011. god.). U članu 6 navodi se da „ostvarivanje javnog interesa u kulturi obezbjeđuju Crna Gora i lokalna samouprava“, a da se „način i mjere ostvarivanja javnog interesa utvrđuju Nacionalnim programom razvoja kulture i programima razvoja kulture u opštinama“.

Prema članu 10, opštinski program za kulturu treba da sadrži „dugoročne potrebe lokalnog stanovništva i subjekata iz oblasti kulture, razvojne prioritete, dinamiku realizacije i organizacione, finansijske i administrativne mjere za njegovo ostvarivanje“. Ovaj program „donosi skupština opštine, u skladu sa Nacionalnim programom, za period od pet godina“.

5

Normativni okvir za razvoj opštinskih programa razvoja kulture dat je u Ustavu Crne Gore („Sl. list CG“, broj 01/07 od 25.10.2007.god.) koji u članovima 76, 77 i 78 propisuje slobodu naučnog, kulturnog i umjetničkog stvaralaštva; obavezu države da podstiče i pomaže razvoj prosvjete, nauke, kulture, umjetnosti, sporta, fizičke i tehničke kulture i da štiti naučne, kulturne, umjetničke i istorijske vrijednosti; te propisuje dužnost svakoga da čuva prirodnu i kulturnu baštinu od opšteg interesa, kao i obavezu države da je štiti. Predložena rješenja u ovom opštinskom programu slijede zakonska rješenja u setu zakona koji uređuju ovu oblast: Zakona o kulturi („Službeni list CG“, broj 49/08 od 15.08.2008.god., 16/11 od 22.03.2011. god. i 40/11 od 08.08.2011. god.); Zakona o pozorišnoj djelatnosti („Službeni list RCG“, broj 60/01 od 18.12.2001.god, 75/10 od 21.12.2010.god.,40/11 od 08.08.2011. god.); Zakona o izdavaštvu („Službeni list RCG“, broj 20/95, 22/95, 64/02); Zakona o zaštiti kulturnih dobara („Službeni list CG“, broj 49/10 od 13.08.2010. god., 40/11 od 08.08.2011. god); Zakona o muzejskoj djelatnosti („Službeni list CG“,broj 49/10 od 13.08.2010. god., 40/11 od 08.08.2011. god); Zakona o bibliotečkoj djelatnosti („Službeni list CG“, broj 49/10 od 13.08.2010. god., 40/11 od 08.08.2011. god) i Zakona o arhivskoj djelatnosti („Službeni list CG“, broj 49/10 od 13.08.2010. god., 40/11 od 08.08.2011. god).

Kako je Crna Gora, odredbom člana 9 Ustava, utvrdila da su potvrđeni i objavljeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava sastavni dio unutrašnjeg pravnog poretka i da imaju primat nad domaćim zakonodavstvom, to u normativni okvir koji određuje kulturne djelatnosti na lokalnom nivou spada i čitav niz međunarodnih dokumenata, među kojima su najvažniji Povelja Ujedinjenih nacija (1945); Univerzalna deklaracija o ljudskim pravima (1948); Međunarodni pakt o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (1966); Univerzalna konvencija o autorskim pravima (1971); Konvencija o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine (1972); Univerzalna deklaracija o kulturnoj raznolikosti (2001); Konvencija o zaštiti nematerijalne kulturne baštine (2003); Konvencija o zaštiti i promociji raznolikosti kulturnih izraza (2005. godine); Evropska konvencija o kulturi (1954); Evropska konvencija za zaštitu arhitektonskog nasljeđa Evrope (1985); Evropska konvencija o zaštiti arheološke baštine (1992); Okvirna konvencija Savjeta Evrope o vrijednosti kulturne baštine za društvo (2005. godine).

Tokom izrade ovog plana razvoja kulture imali smo u vidu i dokumenta kao što su

Ugovor o funkcionisanju Evropske unije – konsolidovana verzija Sporazuma o Evropskoj uniji i Osnivačkog sporazuma Evropske unije (2006); Evropska agenda za kulturu u globalizujućem svijetu (2007); Strategija „Evropa 2020“ (2010) i Agenda 21 za kulturu (2004).

A od domaćih dokumenata oslanjali smo se na stavove iz Nacionalne strategije održivog razvoja Crne Gore (usvojena na sjednici Vlade Crne Gore 05.04.2007. god.) i revidirani akcioni plan ove strategije (2011), Nacionalni program razvoja kulture (usvojen na sjednici Vlade Crne Gore 24.03.2011. god.).

U Nacionalnom programu razvoja kulture je navedeno da će unapređivanje i razvoj kulture u opštinama biti predmet pojedinačnih programa razvoja kulture sa godišnjim akcionim planovima, koje će crnogorske opštine donositi u skladu sa Zakonom o kulturi. Definisano je i da opštinski programi razvoja kulture treba da sadrže: · analizu stanja i potreba u kulturi; · utvrđivanje izvora finansiranja; · evidenciju subjekata kulture; · evidenciju stanja infrastrukture potrebne za realizaciju projekata u kulturi;

6

· valorizaciju kulturne baštine; · mjere koje podstiču unapređivanje sektora kulture; · mjere koje stimulišu nezavisnu kulturnu scenu i kulturu mladih; · mjere koje afirmišu princip rodne ravnopravnosti; · mjere koje će kulturu učiniti dostupnijom osobama sa invaliditetom, · i drugo, što je od značaja za razvoj kulture u opštinama. Kao osnova pri analizi stanja u kulturnom polju opštine Danilovgrad, a posebno pri projekciji strateških pravaca razvoja kulture Opštine korišćeni su i trendovi u savremenoj kulturnoj politici gradova i opština, u Crnoj Gori i šire.

2. TRENDOVI U LOKALNOJ KULTURNOJ POLITICI I KULTURNA RAZNOLIKOST

2.1. Istoriski pregled Period do 1945 god

Prve aktivnosti vezane za razvoj masovne kulture u Opštini Danilovgrad vezuju se za okupljanje mladeži Bjelopavlicke i njihovo kulturno uzdizanje na Rsojevici 1907.godine. Kasnije, osnivaju se kulturno umjetnička društva, čime se počinje uobličavati lokalna kulturna politika: -„Jedinstvo“-Pjevačko društvo (1908-1914.godine); -„Abrašević“-Pjevačka družina (1927.godine); -„Jedinstvo“- Kulturno-umjetničko društvo (1935.godine); - 1919.godine osniva se Učiteljska škola koja je imala prosvjetni karakter a kroz prosvjetni pravac razvijana je i opšta kultura. Period od 1945 do 2006 godine -1947.godine osniva se bioskop Zeta koji vrši projekcije filmova i razvija filmsku kulturu; -1965.godine osniva se Centar za kulturu, za koji se veže najveci dio aktivnosti iz oblasti razvoja kulturnih organizacija i manifestacija u opštini; -1972.godine osniva se Umjetnička kolonija, koja ima za cilj razvoj vajarstva; -1987.osniva se Gradska biblioteka koja je smjestena u prostorijama stare Učiteljske škole; -1995.godine osniva se Radio Danilovgrad. koji se bavi emitovanjem programa kulturno/prosvjetnog sadrzaja i programom za hendikepirana lica. Emituje cjelodnevni program.

Razvoj kulture u toku 20-tog vijeka odvijao se u skladu sa realnim potebama većine stanovništva i sa trendovima koji su dolazili iz upravnih organizacija razvoja kulturnih politika sve tri Jugoslavije.

Evidentno je da je u periodu do drugog svjetskog rata dominirala organizacija i osnivanje društava koja su se bavila kulturno-umjetničkim radom( hor, pjevačko društvo), što je direktno uticalo na razvoj kulture.

U periodu poslije drugog svjetskog rata više pažnje se posvećuje institucionalnom obliku razvoja culture (Bioskop, Umjetnička kolonija) što je imalo indirektnog uticaja na

7

razvoj kulturne svijesti a manje uticaja na razvoj kulturno-umjetničkog stvaralaštva kod većinskog stanovništva, pa su do izražaja dolazili jedino pojedinci koji su se bavili odredjenim granama umjetnosti(slikari, pjevači), a većina stanovništva nije imala priliku da se bavi organizovanim oblicima kulturno-umjetničkog stvaralaštva. U periodu prvih decenija poslije drugog svjetskog rata bioskop je bio izuzetno posjećen, a glavno upražnjavanje kulturnih potreba i umjetničke rekreacije je bilo na igrankama po mjesnim zajednicama. Poslednjih decenija 20-tog vijeka igranke po mjesnim zajednicama su isčezle a takozvana „disko kultura“ je zaživjela u urbanim centima. 2.2. Savremeni trendovi (Period od 2006 do 2015.godine)

Od 2006.godine možemo reći da je razvoj kulturnih organizacija i manifestacija uzeo jak zamah. Mogucnost osnivanja nevladinih organizacija uslovila je razvoj samostalnih drustava koja se bave raznim vidovima kulture. Lokalna kulturna politika koju vode NVO i pojedinci zasniva se na organizaciji društava koja se bave izučavanjem, očuvanjem i prezentacijom različitih vidova umjetnosti, i okupljanjem velikog broja omladine:

- Nvo F.A: Oro : Osnovana 2006.godine, registrovana 2008.godine, bavi se kulturno -

umjetničkim radom iz oblasti etnologije i folklora;

- Nvo F.A. Danilovgrad : Osnovan 2010 godine, počeo sa radom 2010 godine, bavi se

kulturno-umjetničkim radom iz oblasti folklora;

- Nvo Matriks: bavi se edukacijom plesne kulture;

- Razne periodične škole plesa, glume i dr..

Lokalna kulturna politika koju vodi Opština Danilovgrad odnosi se na razvoj institucija koje se bave razvojem kulture i podrške NVO koje se bave kulturnim djelatnostima kao i podrškom pojedinaca koji se bave individualnim kulturnim djelatnostima.

U Opštini okosnicu razvoja kulturnih akcija čini Centar za kulturu koji podržava organizaciju različitih manifestacija(Rijekom Zetom, Festival folklora, Spuško ljeto, Prvi maj na Ždrebaoniku, Ilindan na Sinjajevini), omogućava obavljanje redovnih aktivnosti (proba, koncerata) folklornim društvima, plesnim školama i sl.. Takodje omogućava održavanje prezentacija umjetničkih dostignuća (izložbe, književne i umjetničke večeri, koncerti i sl.).

U periodu od 2006.godine u Danilovgradu počinje se razvijati nova kulturna politika što od strane nevladinih organizacia što od strane Lokalne uprave. Sve je više mladih koji se bave kulturnom produkcijom i recepcijom, o čemu govore podaci članstvu u folklornim društavima, školama plesa, lokalnim manifestacija i slično. Medjutim na ovom polju treba intezivno raditi u cilju unapredjenja postojećeg stanja. 2.3. Kulturna raznolikost Kulturnu baštinu bilo na lokalnom, državnom ili nekom drugom nivou čine; *Nepokretna kulturna baština (kulturno-istorijski spomenici i građevine; arheološka nalazišta; speleološka nalazišta i dr);

8

*Pokretna kulturna baština; *Nematerijalna kulturna baština (jezik, govor, predanje, izvođačka umjetnost, običaj, obred, svečanosti i dr); *Muzejska djelatnost; *Bibliotečka djelatnost; *Arhivska djelatnost; *Kinotečka djelatnost; *Kulturno-umjetničko stvaralaštvo, i to: - pozorišna umjestnost, - likovna umjetnost, - Muzička i muzičko scenska djelatnost, - Izdavačka djelatnost, - Vajarstvo, - Kinematografija, - Manifestacije i festivali, - Amaterska djelatnost. Raznolikost kulturne baštine uz specifičnosti koje su posebno izražene na nivou jedinica lokalne samouprave iziskuju poseban i vrlo odgovoran odnos svih subjekata koji se bave ili treba da se bave ovog problematikom kako u fazi sagledavanja postojećeg stanja tako i u fazi projektovanja budućih kretanja. Takav odnos treba da dođe do izražaja ako se imaju u vidu kulturni trendovi tokom devedesetih godina dvadesetog i početkom dvadesetprvog vijeka. Naime, tokom devedesetih godina XX vijeka pojavile su se koncepcije urbane regeneracije – uloge kulture i razvoju identiteta gradova, doprinosa kulture razvoju građanskog ponosa, privlačenja poslova i turista u grad. Ovaj period obilježava razvoj kulturnog turizma i kulturnih industrija; Početkom XXI vijeka ključni principi kulturne politike vezani su za principe kulturne raznolikosti i za koncept kreativnih gradova. U ovom period akcenat je stavljen na interkulturalnost i koegzistenciju različitih kultura u gradu. Njega još karakteriše fokus na strateške planove kulturnog razvoja i obnovljeni interes za kulturnu produkciju. Dvije paradigme koje ostvaruju najznačajniji uticaj na kulturne politike gradova u savremenom svijetu jesu program “urbane regeneracije” koji se vezuje za pojam i praksu tzv. “kreativnih gradova” i paradigma kulturnih prava i kulturne raznolikosti koju su afirmisali dokumenti poput UNESCO-ve “Univerzalne deklaracije o kulturnoj raznolikosti” (2001); “Konvencije o zaštiti i promociji raznolikosti kulturnih izraza” (2005) i Agende 21 za kulturu (2004) Ujedinjenih gradova i lokalnih samouprava.

3. DANILOVGRAD KROZ ISTORIJU

Tragovi praistorije Ovaj prostor je odvajkada prestavljao prirodnu saobraćajnu komunikaciju. Prirodne odlike u dalekoj prošlosti nijesu se bitnije razlikovale od današnjih, zbog čega ovaj prostor karakteriše dugotrajna naseljenost, o čemu svjedoče brojni arheološki tragovi.

9

Prva stjecišta ljudskih grupa su najčešće bila pored pećina i dubljih i plićih podkapina. Ta mjesta su bila pogodna za skloništa ljudi u praistoriji. Najviše ih ima na potezu od Ostroškog masiva, pa dalje prema Šobajićima, Gostilju Martinićkom, Glizici, Spužu i Piperima, ali i Garču, Pješivcima i drugim mjestima. Tu zatim dolaze okapine u Visočici, Maljatu, Oberu, Malom i Velikom Mertu. Karakteristična su pećina Nazbroj u Podvraću (nalaz kamene sjekire iz neolita), i Gornji Frutak (zemljeni tulumi). Dosadašnja zapažanja arheologa ukazuju da najstariji ostaci kulture na ovom području pripadaju mlađem neolitu i da su oni vidni u jednoj pećini koja se nalazi u Šobajićima. U neolitu, mlađem kamenom dobu, u kojem je čovjek ovladao izradom oruđa i oružja od glačanog kamena, proizvodnjom grnčarije, pripitomio životinje, počeo uzgoj žitarica i počeo stvarati prva stalna naselja oko 8000 godina prije nove ere – ljudi su naseljavali dolinu Zete i okolne prostore. Humke, tumuli su praistorijske grobnice, karakteristične su od ranog bronzanog doba. Nalazimo ih na više lokaliteta u Crnoj Gori. Formirane su od materijala koji je postojao na licu mjesta – od zemlje ili od kamena. Na području opštine Danilovgrad zastupljena su oba tipa tumula: u ravnici od zemlje, a u brdskom području od kamena. Na lokalitetu Frutak nalazi se grupisano više manjih i većih zemljanih tumula. Iliri Smatra se da su Iliri naselili prostor Balkanskog poluostrva krajem II milenijuma prije nove ere u okviru svojih plemenskih zajednica, kasnije ilirske države kao saveza plemena i opstali su sve do dolaska Rimljana, pred kraj II vijeka prije nove ere, kada su definitivno bili pokoreni i potom u dugotrajnom vremenskom procesu izloženi romanizaciji. Prostor doline Zete, uključujući i prostor oko današnje Podgorice i neposrednog planinskog zaleđa na istoku i zapadu, naseljavalo je ilirsko pleme Dokleata, po kome je i kasniji rimski grad Doklea (Dioklia, Duklja) dobio ime. I teritorija naše opštine krije ostatke ilirske kulture: 1. Tragovi o Ilirima na našem području pojavljuju u obliku bezbrojnih humki i mogila, kao najkarakterističnijoj formi tadašnjeg sahranjivanja, u dolini rijeke Zete i u pojasu Mosora i drugim krajevima današnje teritorije naše opštine. 2. Na teritoriji današnje opštine Danilovgrad ostali su tragovi nekoliko ilirskih gradina kao što su Gradac Bobičića i Gradac Jovanovića. 3. Metalna ilirska koplja su pronađena na više lokaliteta na teritoriji opštine Danilovgrad. Tragovi Rimske države Rimska osvajanja prostora današnje Crne Gore, pa samim tim i prostora danilovgradske opštine, okončana su poslije dugih i teških ratova konačnim razbijanjem ilirskog plemenskog saveza i formiranjem rimske provincije Ilirik, kojoj je pripadalo i područje današnje Crne Gore. Kasnija rimska administrativna ustrojstva su ovaj prostor uključivala u tzv. „carsku provinciju“ Dalmaciju, što je ukazivalo na njegov privredni, strategijski i svaki drugi značaj. To potvrđuju izgradnja i postojanje značajnih putnih pravaca upravo dolinom Zete, među kojima je glavni kontinentalni pravac išao od Narone (Metković) prema Anderbi (Nikšić) dolinom Zete pored današnjeg Spuža (moguća Alata) prema Birziminijumu (Podgorica) i dalje obalom Skadarskog jezera prema Scodri (Skadar). Krajem III vijeka

10

prostor današnje Crne Gore je izdvojen iz Dalmacije u posebnu rimsku provinciju Prevalitanu (Prevalis) u okviru prefekture Ilirik.U vrijeme diobe Rimskog carstva na Zapadno i Istočno (u istoriografiji kasnije poznatije pod imenom Vizantija) oko 395. godine, prostor današnje Crne Gore je pripao Istočnom rimskom carstvu. Tokom V vijeka ovaj će prostor pustošiti Goti, najprije Vizigoti, a kasnije Ostrogoti, koji će kratkotrajno i ovladati njime. U VI vijeku biće obnovljena vizantijska vlast, da bi početkom VII vijeka došlo do pljačkaških upada Avara i Slovena, a potom i do trajnog naseljavanja Slovena na ovom području koji će formirati sopstvenu slovensku državicu/sklaviniju Duklju. Dolazak Slovena Sloveni se trajno naseljavaju na teritoriju današnje danilovgradske opštine početkom VII vijeka. Naseliće se na prostoru današnje Bjelopavlićke ravnice oko rijeke Zete, koji je do tada u političkom smislu pripadao Vizantiji (“Romejskom carstvu”). Na ovom prostoru će zateći starosjedioce – potomke romanizovanih i neromanizovanih Ilira, kao i nešto Rimljana (potomaka rimskih kolonista) i Grka. Uslijed prodora Slovena u ovaj kraj, starosjedilaca stanovništvo će se povući u nepristupačnije brdske i planinske krajeve naše opštine. Njihov odnos će u početku biti neprijateljski i pun nepovjerenja. Ali vremenom, novodoseljeni Sloveni i starosjedioci će početi najprije da međusobno trguju, a onda će početi i da se postepeno prožimaju. Tako će vremenom u jednom dugotrajnom i neujednačenom procesu doći do slavizacije dijela starosjedilačkog stanovništva od strane doseljenih Slovena u VII vijeku. Slovenska država – Duklja - Zeta Sloveni će na ovom prostoru stvoriti svoju državu – Duklju. Dukljom će tokom XI i XII vijeka vladati dinastija Vojislavljevića, a 1077. godine ona će postati kraljevina (Mihailo Vojilsavljević će dobiti krunu od pape). Teritorija naše opštine će ući u sastav Luške župe koja je zahvatala prostor izmađu današnje Podgorice i Danilovgrada. Spominje se u Ljetopisu popa Dukljanina (XII vijek). Nemanjići Teritorija naše opštine je bila u sastavu Duklje sve do oko 1183. godine kada je raški (srpski) veliki župan Stefan Nemanja pokorio Duklju/Zetu i uključio je u sastav svoje države Raške. Ipak, u okviru nje će Duklja/Zeta sačuvati znatnu autonomiju. Njom je najprije upravljao Vukan, najstariji sin raškog župana Stefana Nemanje, potom Vukanovi potomci, kraljica Jelena Anžujska, prestolonasljednici srpske nemanjićke države (“mladi kraljevi” – Stefan Dečanski i Dušan) i u doba cara Dušana njegovi namjesnici – “kefalije”. Balšići Propašću nemanjićke srpske srednjovjekovne države, Zeta (u okviru koje je bila i teritorija današnje danilovgradske opštine) će se osamostaliti pod vlašću Balšića koji su njom vladali od 1360-1421. godine. Poslednji Balšić, Balša III nije imao muških potomaka, pa će pred smrt Zetu ostaviti na upravu svom ujaku, srpskom despotu Stefanu Lazareviću.

11

Srpska Despotovina Od 1421. godine Zeta, a u okviru nje i teritorija našaga kraja, dolazi pod vlast Srpske Despotovine, najprije pod vlast Stefana Lazarevića do 1427. godine, a potom njegovog nasljednika Đurđa Brankovića. U okviru Despotovine Zeta je imala poseban status. Teritorija našeg kraja je bila pod vlašću Đurđa Brankovića sve do 1452. godine, kada će se ratničke družine Gornje Zete - Bjelopavlići, Lužani, Malonšići i Pješivci priključiti Stefanici Crnojeviću u borbi protiv vojske srpskog despota. Crnojevići i njihov pad pod Osmansku vlast Od 1452. do 1473. godine kompletna teritorija naše opštine će biti u u okviru Zete pod vlašću Stefanice i kasnije njegovog sina Ivana Crnojevića. 1473. godine Osmanlije (Turci) osvajaju teritoriju današnje danilovgradske opštine sa lijeve strane rijeke Zete na kojoj se tada nalazilo pleme Bjelopavlića koje će u osmanskom popisu iz 1477. godine biti popisano kao “dio nahije Zete”. Područje sa desne strane rijeke Zete ostaje u sastavu Zete pod vlašću Ivana Crnojevića (1464-1490.) i njegovog sina Đurđa (1490-1496.), sve do 1496. godine, kada će kompletna Zeta, to jeste Crna Gora (koja je predstavljala “ostatak ostataka Zete”), pasti pod osmansku vlast. Srednji vijek Najstariji stanovnici na teritoriji naše opštine su bili Iliri. Najveći dio Ilira na našem području je po dolasku Rimljana po svemu sudeći bio romanizovan. Sem potomaka Ilira na teritoriji našega kraja živjeli su u nešto manjem broju i Rimljani i Grci. Novodoseljeni Sloveni, koji se naseljavaju na ove prostore početkom VII vijeka, sve zatečene romanizovane stanovnike Balkana koji su živjeli po planinsko-brdskim predjelima i pretežno se bavili stočarstvom nazvali su opštim imenom – Vlasi. Neromanizovani starosjedioci će biti poznati pod imenom - Arbanasi. Ipak, postojali su i uži nazivi za Vlahe, to jest romanizovane potomke Ilira. Tako će doseljeni Sloveni na teritoriji naše opštine u vidu narodnog predanja pamtiti stari narod Španje, a u okviru njih Jaudije, Demune i Malonšiće. Španji su po predanju bili najstarija i najmnogobrojnija skupina na ovim prostorima prije dolaska Slovena. Predstavljali su romanizovane Ilire. Po nekim tumačenjima ime Španji potiče od grčke riječi “spanos”, u značenju ćosav, bezbrad čovjek, što bi ukazivalo na razlike u fizičkim karakteristikama između ilirskog spram doseljenog slovenskog stanovništva u VII vijeku. Narodno predanje pamti da su živjeli na teritoriji današnje danilovgradske opštine, ali i dijelovima podgoričke, nikšićke i cetinjske opštine. Puno toponima, grobalja, kućišta, gradina, naročito u visočijim bjelopavlićkim selima, u narodu se smatraju španjskim, mada ih neki smatraju grčkim ili rimskim. Tako se u narodu smatralo da se Spuška glavica nekad zvala “Španjska gradina” koju je držao neki Španj koji se zvao

12

Labrov, a u Karkovoj luci, u današnjem Kosovom Lugu, u narodu su ostaci jednog starog groblja poznati kao “španjsko groblje”. Jaudiji su bili potomci Ilira koji su po narodnom predanju boravili po gradovima i predstavljali su dio Španja. Nisu bili naročito brojni i najvjerovatnije su predstavljali manju ilirsku rodovsku zajednicu koja se rano romanizovala i asimilirala u kategoriju punopravnih rimskih građana koji su živjeli kao privilegovani sloj društva u naseljenim mjestima u predjelu Jelenka (Sige i Zidanice), Martinića (Martinićka Gradina) i Spuža (naselje Anderba).

Demuni su predstavljali brojno veću ilirsku rodovsku organizaciju koja je vjerovatno naseljavala područje između brda Taraš i sela Slatine i Sretnje. Oni su izgleda duže zadržali ilirsko obilježje. Narodno predanje ih takođe poistovjećuje sa Španjima. Malonšići su bili jedno staro pleme koje je živjelo na prostoru današnjih Zagarča, Komana i Bjelopavlića sa desne strane rijeke Zete. Ime ovog izumrlog plemena je sačuvano u nazivu današnjeg zagaračkog sela Malenza. Vjeruje se da su Malonšići bili samo plemenski izdanak Španja. Za razliku od ostalih Španja na prostoru našeg kraja (Jauidija i Demuna) koji će biti asimilirani od Slovena-Lužana u ranom srednjem vijeku, Malonšići se javljaju kao pleme i u poznom srednjem vijeku, iako će u međuvremenu biti slavizirani. Lužani je naziv za prve slovenske doseljenike na području današnje danilovgradske i dijelova podgoričke i nikšićke opštine. Vremenom će asimilirati dio starosjedelačkog stanovništva (djelove Španja - Demune i Jaudije), a one koje nisu asimilirali uglavnom će potisnuti u okolne nepristupačne planinske dijelove naše opštine (izuzev Malonšića). Bili su veoma jako pleme. Počeli su slabiti sa dolaskom Dukađinaca-Bjelopavlića u drugoj polovini XIII vijeka, kada je po predanju Bijeli Pavle stigao u ovaj kraj. U našem kraju je ostalo na više mjesta tragova o njima: gradina, ostaci starih kuća, raznih gomila i ruševina, grobalja itd. Lužani su u našem kraju kasnije asimilirani od strane plemena Bjelopavlića.

dokument iz 1411. godine koji se čuva u dubrovačkom

arhivu

prikaz rasprostiranja Španja i Lužana

spomen Bjelopavlića i Malonšića

„Narodna predanja o starom

stanovnistvu u dinarskim krajevima“,

Glasnik Zemaljskog muzeja Bosne i

Hercegovine u Sarajevu,

Sarajevo, 1966, str. 23.)

13

Bjelopavlići po predanju potiču od Bijelog Pavla, koji je prema legendi doselio iz Dukađina, oblasti iz Metohije. O tome postoje razna predanja ali su najeralnije pretpostavke da su Bjelopavlići po svemu sudeći najvjerovatnije bili jedna od tadašnjih brojnih ratničko-stočarskih družina u Zeti na čijem je čelu najvjerovatnije bio neki Pavle (vjerovatno svijetle puti), koja je na ovaj prostor došla u XIII ili XIV vijeku negdje sa prostora današnje sjeverne Albanije ili Metohije. Prvi sačuvani pomen o Bjelopavlićima je iz 1411. a dokument o tome je nastao u Dubrovniku. Bjelopavlići se dijele na Vražegrmce, Petrušinoviće, Pavkoviće i Martiniće. Bjelopavlići će u novom vijeku asimilirati Lužane i Malonšiće koje će uključiti u svoj sastav. Svi će oni krajem srednjeg vijeka govoriti slovenskim jezikom zbog čega će tada biti smatrani Slovenima, iako su zapravo predstavljali mješavinu Slovena pridošlih u VII vijeku i starosjedilačkog predslovenskog stanovništva.

Hrišćanstvo tokom srednjeg vijeka Po naseljavanju Slovena na teritoriju Balkana oni su dugo zadržali vjerovanje u svoje bogove. Starosjedilačko stanovništvo koje su Sloveni zatekli na ovom prostoru (romanizovani Iliri, Rimljani i Grci) je bilo hrišćansko, a teritorija rimske provincije Prevalitane kojoj je pripadao prostor današnje Crne Gore je u vjerskom pogledu bilo pod jurisdikcijom rimskog pape. Na teritoriji opštine imamo ostatke ranohrišćanske bazilike iz V ili VI vijeka na lokalitetu Šipkova Glavica u današnjim Martinićima. Po svemu sudeći bio je u pitanju značajan i raskošno građen hram. Prodorom Slovena hrišćanska crkvena organizacija na ovim prostorima će biti uništena. Međutim tokom IX vijeka, hrišćanstvo će se širiti i na balkanske Slovene iz susjednih država – u našem kraju iz Rima i Vizantije. Za vrijeme slovenske države Duklje imamo značajan ostatak hrišćanskog hrama u vidu trobrodne bazilike sa tri oltara iz IX vijeka u Martinićkoj Gradini. Po građevinskim karakteristikama i organizaciji unutrašnjeg prostora ona pripada predromaničkoj arhitekturi. Nesumnjivo je da je u jednom periodu tu bilo sjedište Dukljanske crkve. U tipološko-arhitektonskom smislu ova bazilika je slična ranovizantijskim katedralama u Dubrovniku i Kotoru koje su predstavljale episkopska sjedišta. Na taj način će postepeno i na prostoru današnje danilovgradske opštine stanovništvo u periodu od XIII do XVII vijeka napustiti rimokatoličanstvo i prihvatiti pravoslavlje koje je bilo favorizovano u okviru države Nemanjića. Najstariji spomenik pravoslavlja na području opštine Danilovgrad nalazi se u selu Slatina, crkva Sveti Vračevi. Na sadašnjoj građevini čiji je krov urušen, vidljivi su tragovi ranijih intervencija i crkva je izgubila prvobitni krstoliki oblik iz srednjeg vijeka, a veoma vrijedan životopis s kraja XIV vijeka, kojom je bila ukrašena čitava unutrašnjost crkve – u cjelini je uništen. Sačuvani su samo pojedini fragmenti životopisa koji su slučajno otkriveni u

14

ruševinama napuklih zidova. O vrhunskom umijeću fresco-slikara govori nam izražajno lice nekog svetitelja ili anđela. Istorijski izvori nam ukazuju da je crkva Svetog Nikole u Jelenku postojala u srednjem vijeku, ali svakako ne u današnjem obliku koji je iz 1906. godine. Narodna predanja smještaju i nastanak manastira Ždrebaonik kraj Danilovgrada u XIII vijek, ali ne postoje nikakvi istorijski dokazi koji bi nam to potvrdili. Naselja na teritoriji našega kraja od dolaska Slovena do kraja srednjeg vijeka Martinićka Gradina Ostaci antičke kulture na području danilovgradske opštine mogu se pratiti i na Gradini (u Martinićima). Zna se da je Gradinu sredinom X vijeka registrovao vizantijski car Konstantin Porfirogenit pod nazivom Lontodokla ili Gradete. Gradinu je najvjerovatnije podiglo romansko stanovništvo iz Duklje, u vrijeme kada su Avari i Sloveni počeli da upadaju u ove krajeve početkom VII vijeka. Cijela Gradina je opasana debelim zidom sa velikom gradskom kapijom. Utvrđenje je podjeljeno u dva djela: nešto viši, sa trobrodnom crkvom, i malo niži, gdje se nazire trg (forum). Na Gradini se pojavljuju fragmenti obrađenih djelova arhitektonske plastike (stubovi, ploče i sl.) veoma slični onima iz Duklje. Prvi spomen Spuža Najstariji spomen Spuža je u jednoj povelji iz 1379. godine, kada je bosanski kralj Tvrtko sredinom septembra te godine boravio “pod Spužom u Zeti”, prilkom vojnog pohoda protiv zetskih velikaša Balšića. Na teritoriji današnje danilovgradske opštine u XV vijeku u istorijskim izvorima srijećemo i spomene sledećih lokaliteta: 1431. godina - selo Gradac sjeveroistočno od današnjeg Danilovgrada; 1444. godina - utvrđenje Ostrog, danas razvaline kod manastira Ostrog; 1455. godina - selo Podi (danas zaselak sela Jelenka); 1484. godina - sela Brijestovo, Topolovo, Bovan, Galići, planine Studeno i Prijekornica; 1485. godina - sela Martinići i Vražegrmci; 1492. godina - sela Markovina, Gornji Zagarač, Ćurilac, planina Garač; 1494. godina - sela Komani, Đeđeze, Kosić, Starosalići i Brine. Otomanska vladavina Od 1496. godine kompletna teritorija naše današnje opštine je bila pod osmanskom vlašću. U drugoj polovini XVI vijeka cijela teritorija će se konačno administrativno ustaliti u okvirima Skadarskog sandžakata, ali su ipak i u okviru njega prepoznavane dvije oblasti:

1. Oblast Crne Gore (“ostatak ostataka Zete”), nekadašnje države Đurđa Crnojevića prije pada pod osmansku vlast, koja će u periodu 1513-1530. biti izdvojena u

15

poseban sandžak. Njoj su pripadale do kraja XVI vijeka teritorije sa desne strane rijeke Zete, da bi se tokom XVII vijeka pomjerila južnije na brdsko planinske oblasti sa te strane te rijeke. U administrativnom pogledu u XVI vijeku ta teritorija je u okviru Crne Gore pripadala nahiji Malonšići, a oblast Komana Lješanskoj nahiji. Početkom XVII vijeka nestaje nahija Malonšići, tako što njeni brdsko-planinski krajevi pripali novoj nahiji Katuni (Katunska nahija), a u ravničarske je prodrlo pleme Bjelopavlića, a u toku tog vijeka i oblast Komana (sa Bandićima) će postati dio Katunske nahije.

2. Oblast brdskog plemena Bjelopavlića će do kraja XVI vijeka obuhvatati krajeve sa lijeve strane rijeke Zete, a krajem tog vijeka ona će se proširiti i na ravničarske krajeve sa njene desne strane.

Hrišćansko stanovništvo brdskih predjela u oba kraja je uživalo filuridžijski status, a tokom XVI vijeka doći će i do islamizacije manjeg dijela stanovništva. U predjelima Crne Gore stanovništvo je dobilo i neke dodatne privilegije od sultana (u rat su išli samo po ličnom pozivu sultana i to isključivo u okvirima tadašnje Crne Gore). Ipak privilegije hrišćanskog stanovništva su nerijetko kršene od lokalnih osmanskih vlasti, pa je dolazilo do konstantnih pobuna i sukoba. U toku Morejskog rata (1683-1699.) Crnogorci su odlučili da više ne priznaju vrhovnu osmansku vlast i ubuduće ne plaćaju porez i ispunjavaju ostale obaveze prema njoj. Od tada su osmanske vlasti porez od Crnogoraca pokušavale naplaćivati silom uz pomoć vojnih ekspedicija ili otimanjem taoca. Crna Gora je od tada faktički bila nezavisna oblast u odnosu na Osmansko carstvo, koja će postepeno vremenom dobijati i obrise prave nezavisne države. Upravo tim povodom su osmanske vlasti na samom početku XVIII vijeka utvrdile čitav niz “gradova” oko Crne Gore, a među njima je bio i Spuž. U ove gradove će se sem vojnih postaja naseljavati i islamizirano stanovništvo iz crnogorskih, brdskih, hercegovačkih i sjevernoalbanskih plemena Osnivanje Danilovgrada – period 1976 - 1918 Poslije bitaka na Martinićima i Krusima 1796. godine, kada je crnogorsku vojsku predvodio Petar I Petrović Njegoš, brdska plemena Bjelopavlići i Piperi postaju sastavni dio crnogorske države. Od tada je skoro cijela teritorija naše današnje opštine bila u sastavu Crne Gore i Brda pod vlašću Petrović-Njegoša. Pod osmanskom vlašću je ostao samo Spuž i neposredna ravničarska oblast oko njega. Tridesetih godina XIX vijeka učvršćuje se crnogorska vlast i u Morači i Rovcima, djelu Kuča i Bratonožića, a uticaj Crne Gore jača i u Vasojevićima i durmitorskom kraju. Sve to iziskuje potrebu za što čvršćim povezivanjem “stare Crne Gore” i teritorije brdskih plemena. Spona između između ove dvije oblasti je bio prostor Bjelopavlićke ravnice. Zato će taj prostor biti strateška tačka prodora osmanske vojske tokom I Omer-pašine vojne (1852./53.; “Ostroški zatvor”), II Omer-pašine vojne (1862.; “Zatvor u Martinićima”), “Veljeg rata” (1876-1878; “devet krvavih dana”-1877.) Zbog takvog geostrateškog položaja postepeno se javila i ideja da se negdje u Bjelopavlićima osnuje varoš koja je trebala da igra veoma važnu ulogu u ekonomskom i političkom životu Crne Gore. Na ideju da se u Bjelopavlićima osnuje varoš prvi je došao vladika Petar II Petrović Njegoš. Ipak za ostvarenje te ideje crnogorska državna blagajna tada nije imala sredstava. A po

16

objašnjenjima koja je ostavio Jeremija Gagić, ruski konzul u Dubrovniku, crnogorski glavari su predočili Petru II da su tada turski gradovi Spuž, Podgorica i Nikšić preblizu Bjelopavlićima i da za to varoš nikad ne bi bila bezbjedna od Turaka. Ideju o osnivanju varoši u Bjelopavlićima je prihvatio Njegošev nasljednik knjaz Danilo Petrović Njegoš, po kome će buduća varoš i dobiti ime. On je smatrao da bi bilo od naročite važnosti osnovati jednu varoš u Bjelopavlićima koja bi bila od velikog značaja za jačanje političkog uticaja Crne Gore na susjedne krajeve. S proljeća 1856. godine knjaz Danilo pristupa izgradnji svoje kuće na Orjoj Luci. Tu je namjeravao da osnuje i novi grad i već je u aprilu 1856. godine imao gotove planove za njega. Ovaj plan je bio izradio knjažev seretar Jan Vaclik, koji je po narodnosti bio Čeh. Knjaz Danilo je čak kupio nešto zemljišta i davao ga je uz određene nagrade svima onima koji su bili spremni da tu podignu kuće. Naredne 1857. godine osnovao je i Osnovnu školu na Orjoj Luci. Ipak, tadašnje nestabilne političke prilike nisu dozvolile da tada dođe do podizanja nove varoši. S jeseni 1859. godine knjaz Danilo je ponovo preduzeo akciju u cilju osnivanja novog grada u Bjelopavlićima, u kojem je htio sa Cetinja da prenese i prijestonicu Crne Gore. To se vidi u jednom pismu koje je uputio 9. decembra 1859. godine ruskom konzulu u Dubrovniku Konstantinu Petkoviću, u kojem uostalom rusku vladu moli i da mu pošalju jednog inžinjera koji bi izgradio plan grada i rukovodio radovima na njegovom podizanju. U novinskim vijestima iz onog vremena taj zamišljeni grad je već nazivan Danilovgrad ili Danilovac. Ruska vlada nije ukazala finansijsku pomoć za podizanje novog grada, a Crna Gora za to sama tada nije imala sredstava. Međutim ubzro nakon toga knjaz Danilo je ubijen, a na početku vladavine knjaza Nikole Crna Gora je ušla 1862. godine u rat sa Osmanskim Carstvom (Druga Omer-pašina vojna). Odredbe mira po kojoj je ovaj rat zaključen su bile veoma nepogodne za Crnu Goru, jer Osmansko Carstvo između ostalom dobilo pravo da zaposjedne put Nikšić-Podgorica i duž njega izgradi karaule. Crna Gora se uprkos potpisanim odredbama o miru, energično protivila izgradnji osmanskih karaula na njenoj teritorijii i zahvaljujući podršci Rusije, Osmansko carstvo je 1865. godine odustalo od gradnje novih karaula, a neke već izgrađene je porušila. Tako su u periodu 1860-1865. godine okolnosti bile još nepovoljnije za izgradnju varoši u Bjelopavlićima, nego u vrijeme knjaza Danila. Knjaz Nikola je kuću na Orjoj Luci koju je izgradio njegov stric Danilo, poklonio 1867. godine za školsku zgradu. Ipak, poslije 1862. godine na mjestu ispred današnje zgrade Opštine gdje je danas trg sa spomenikom, postepeno se formira pazarište, gdje trgovci izgrađuju drvene baračice, nadstrešnice, imoprovizovane tezge. Lagani razvitak tog pazarišta će pojačati potrebu da se baš na tom mjestu formira grad. Tim tragom ide i nalog Senata o premještanju pazara sa Prentine Glavice na Ćeranića Glavicu – 1863. godine. Tako knjaz Nikola rješava da 1869. da na Zeti kod Ćeranića Glavice podigne drveni most u spomen na svog oca velikog vojvodu Mirka, koji je umro dvije godine ranije. Most je podignut na devet stubova, dugačak 96, a širok 10 metara. Premda svi radovi nisu bili završeni, on je bio u upotrebi krajem 1869. godine, da bi svečano bio otvoren 16. septembra 1870. godine. Na mostu se nastavio rad i narednih godina i decenija da bi “1893. godine most kamenom dovršen na svodovima”.

17

Izgradnja ovog mosta podstakla je promet na pazarištu na Ćeranića Glavici. To ubrzava i potrebu izgradnje varoši na tom mjestu. Tu je svakako bilo i povoljnije podići varoš jer se jedan dio prostora mogao uzeti od imanja koja su pripadala crkvi Svete Ćekle. Knjaz Nikola odlučuje da se novi grad bude izgrađen po ondašnjim urbanističkim pravilima, ali problem je bio u tome što Crna Gora tada nije imala nijednog inžinjera ili arhitekte sposobnog za projektovanje novog grada. Zato je knjaz Nikola zamolio srpsku vladu da mu pošelje jednog arhitektu sposobnog za projektovanje novog grada na Ćeranića Glavici. Srpska vlada se odazvala toj molbi i u Crnu Goru je uputila Dragutina (Dragišu) Milutinovića, sina čuvenog pjesnika i Njegoševog učitelja, Sime Milutinovića – Sarajlije. Inžinjer Milutinović je doputovao na Cetinje 14. oktobra 1869. godine. U decembru iste godine je premjerio zemljište na Ćeranića Glavici, da bi prvih dana januara 1870. godine završio skicu nove varoši. Kako se knjazu Nikoli dopala skica novog naselja, on je Milutinovića angažovao da mu izradi i planove za nove zgrade koje bi se tamo gradile od kojih treba spomenuti: knjažev dvor, zgradu Senata, školu, crkvu, zatvorsku zgradu, kule za odbranu mosta itd. Milutinović je plan grada završio 2. avgusta 1870. godine. U tom urbanističkom planu Milutinović je definisao i uređenje korita Zete, pravce glavnih saobraćajnica i kapacitete širenja i modernizacije trgovine. U tekstualnom dijelu plana jasno je naglašeno da nova varoš na Ćeranića Glavici ima kapacitet od 15 000 žitelja i da joj je namijenjeno mjesto glavnog privrednog centra Crne Gore. Glavnu ulicu u gradu je postavio u smjeru sjever-jug, kako bi se ista nadovezivala na novoizgrađeni most, dok je drugu ulicu preko varoškog trga postavio u smjeru istok-zapad, jer je tim smjerom išao trgovački promet od Albanije ka Hercegovini. Na mjestu ukrštanja ova dva saobraćajna smjera isplanirao je pijacu, takozvani “veliki pazar”. Po planu “veliki pazar” je sa tri strane bio oivičen kućama, a sa četvrte strane prema Zeti je ostao otvoren. Ulice su bile projektovane na širinu od 10, 15 i 20 metara širine, a oko cijele varoši je trebao da se proteže bulevar širine 25-30 metara. Sa obje strane ulice je trebalo zasaditi drveće. Čitavo zemljište za novi grad je bilo izdjeljeno na 918 placeva gdje su se trebale sagraditi kuće. 1869. godine je na Orjoj Luci podignuta telegrafska stanica, jedna od tri tada podignute u Crnoj Gori. Sledeće 1870. godine telegrafska veza je produžena do Osnovne škole u Ždrebaoniku i Ostrogu, a 1872. godine i do Rsojevića. U jesen 1870. godine prišlo se i izgradnji prvih kuća u Danilovgradu, po projektu inžinjera Milutinovića. Crnogorska vlada je prve placeve davala besplatno onima koji su htjeli podići kuće u novoj varoši. Već 1871. godine Danilovgrad postaje administrativni i trgovački centar Bjelopavlića. U njemu te godine postoji Okružno načelstvo. Od 1872. godine u Danilovgradu je u određeno vrijeme godine u Danilovgradu zasjedao i Vrhovni crnogorski sud, da ne bi ljudi iz sjevernih crnogorskih krajeva radi sporova morali ići čak do Cetinja. Organizuje se i varoška služba. Na Zeti, pod samim mostom izrađen je dobar mlin koji su držala braća Šobajić.

18

Krajem 1872. godine Danilovgrad je imao 20-ak kuća sa oko 80 stanovnika, da bi se poslije par godina broj žitelja već učetvorostručio. Radi poređenja treba istaći da je Cetinje tada imalo oko 115 kuća sa oko 500 stanovnika, a u to vrijeme glavni crnogorski Pazar Rijeka Crnojevića je imala 331 stanovnika. 1873./74. godine sagrađen je i knjažev dvor – današnji Zavičajni Muzej i Gradska biblioteka. Pred “Velji rat” 1876. godine su u glavnoj danilovgradskoj sagradili lijepe i dosta velike kuće neki crnogorski državni funkcioneri, jer su računali da će Danilovgrad postati crnogorska prijestonica. Kuće su u Danilovgradu sagradili predsjednik crnogorskog senata Božo Petrović, ministar unutrašnjih djela Mašo Vrbica i još niz drugih istaknutih glavara. Većina kuća u Danilovgradu je bila na sprat. U prizemlju većine kuća na sprat, nalazili su se dućani sa robom za svakodnevne potrebe, kafane, krojačke i druge zanatlijske radnje. Na spratovima su bili stanovi. U takvom stanju Danilovgrad je dočekao crnogorsko-osmanski rat 1876-1878 godine. U toku tog rata Danilovgrad je bio centar crnogorske Južne vojske. U njemu je bila jedna od najvažnijih bolnica. Po završetku tog rata Crna Gora je znatno proširena. Proširenjem Crne Gore poslije Berlinskog kongresa Danilovgrad gubi svoju atraktivnost, pa se ovaj progresivni zamah izgradnje Danilovgrada usporava i seli u gradove koji su do 1878. godine bili pod turskom vlašću - Podgoricu, Nikšić, Kolašin, Bar i Ulcinj. 12. jula 1897. godine svečano je otvoren i prvi vodovod za novo naselje. Kaptirani su izvori u selu Slatini i izrađen sistem od gusanih cijevi do Danilovgrada, što je za ono vrijeme ogroman poduhvat finansirao doktor Grigorij Antonovič Zaharin, profesor Medicinskog fakulteta Univerziteta u Moskvi. O visini sredstava tog velikodušnog poklona postoje dva izvora. Prema P.A. Kovinskom prilog je iznosio 15.000 rubalja, a prema M.Šobajiću 18.000 rubalja. Namjena zacrtana u urbanističkom planu Dragiše Milutinovića kao budućeg ekonomskog i političkog centra Crne Gore, u Danilovgradu nije ostvarena. Od tada projektovanih 15.000 stanovnika u Danilovgradu po popisu iz 1991. godine živi 4.427 stanovnika. U osnovi Danilovgrad je i danas zadržao konture stare varoši i vremena svog nastanka što predstavlja posebnu kulturološku vrijednost. Period između dva svjetska rata Poslije dvogodišnje austro-ugarske okupacije (1916-1918.) u Prvom svjetskom ratu, crnogorski komiti su sami oslobodili danilovgradski kraj. Međutim uskoro su bili razoružani a Crne Gora je okupirana od savezničkih trupa od kojih su bile najbrojnije srpske. Poslije održavanja nelegalne i nelegitimne tzv. “Podgoričke skupštine” koja je bila paravan za aneksiju Crne Gore od strane Kraljevine Srbije, naš kraj se od 1918. godine našao u sastavu nove države Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (od 1931. godine preimenovana u

19

Kraljevinu Jugoslaviju). Danilovgradski srez se našao najprije u okviru podgoričkog okruga u sastavu Zetske oblasti (1922.), a potom Zetske banovine (od 1929.). U ovom periodu u Danilovgradu je radila Učiteljska škola u zgradi nekadašnjeg knjaževog dvorca (zgrada današnjeg Muzeja) u periodu 1919-1929. godine koja je iznjedrila veliki broj učitelja iz našeg kraja. Iste 1919. godine, nešto poslije osnivanja Učiteljske škole (maj 1919.) u ljeto će početi da radi i niža realna gimnazija, najprije kao privatna, a u septembru će steći državni status i biće četvorogodišnja. U tom periodu na području danilovgradskog sreza radiće i 12 četvororazrednih škola i niža ženska zanatska škola. Poslije vojnog sloma Kraljevine Jugoslavije, jugoslovenska vlada je 15. aprila 1941. godine napustila zemlju a Vrhovna komanda je 17. aprila potpisala bezuslovnu kapitulaciju jugoslovenske vojske. Poslije poraza vojske Kraljevine Jugoslavije, Jugoslavija je rasparčana na osnovu Privremenih smjernica za njenu podjelu koje je izdao Adolf Hitler, vođa Njemačkog Rajha. Područje Crne Gore najprije su sredinom aprila 1941. godine okupirale jedinice njemačke i italijanske armije, da bi njemačke jedinice početkom maja napustile ovo područje, a okupaciju Crne Gore prepustili Italijanima. Ukupna jačina italijanskih okupacionih snaga u Crnoj Gori iznosila je oko 18 hiljada ljudi. U Crnoj Gori je postojala jedna grupa ljudi, koja je italijansku okupaciju htjela da iskoristi za obnavljanje nezavisne crnogorske države. Sa druge strane te ljude je koristio italijanski okupator za ostvarivanje svojih planova. Tako je na Cetinju 12. jula održan pod italijanskim organizacijom Petrovdanski sabor, na kojem je ova grupa ljudi proglasila obnovu ”nezavisne Crne Gore”. Ali takva Crna Gora nije bila nezavisna, već je bila u službi fašističke Italije koja je anektirala Boku Kotorsku, a dobar dio teritorija Crne Gore je pripojila Velikoj Albaniji, takođe političkoj tvorevini pod njenim pokroviteljstvom. Jedina stvarna snaga koja se pripremala za otpor neprijatelju bila je KPJ. Ona je 4. jula donijela odluku o pokretanju oružane borbe protiv okupatora i pozvala je narod da joj se priključi Pripreme za borbu vršila je i partijska organizacija KPJ i u Crnoj Gori. 10. jula 1941. godine u Stijeni Piperskoj uz prisustvo delegata Centralnog komiteta, održan je sastanak Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru na kojemu je donesena odluka o otpočinjanju oružane borbe protiv okupatora u Crnoj Gori. Ustanak protiv okupatora otpočeo je 13. jula 1941. godine u barskom i cetinjskom srezu, da bi potom zahvatio čitavu Crnu Goru. Bio je to prvi masovni ustanak protiv fažizma u porobljenoj Evropi koji je poprimio opštenarodni karakter. Poslije opsežnih priprema došlo je do narodnog ustanka protiv fašističkog okupatora u danilovgradskom kraju u noći između 14. i 15. jula. Poslije početnih uspjeha i oslobođenja cijelog danilovgradskog kraja do 20. jula kada je zauzeta od neprijatelja Bralenovica, došlo je do neprijateljske kontraofanzive u kojoj je učestvovalo preko 80 hiljada vojnika. Ustanak je poslije represalija ugušen, a od ustaničkih bataljona su ostale samo grupice od kojih su tokom avgusta 1941. godine stvorene nove vojne jedinice koje su vršile najprije manje akcije i diverzije da bi krajem oktobra te partizanske jedinice postale realna snaga

20

sposobna da se odupre okupatoru. Tada je okupator ponovo potisnut u Danilovgrad i držao je samo uski pojas duž puteva prema Podgorici i Nikšiću, na kojima su ustanici i dalje izvodili diverzije i prepade. 29. novembra 1941. godine, reorganizovan je tadašnji Zetski NO odred, tako što je iz njega u Dolovima Kovačkim formiran odred “Bijeli Pavle” koji je objedinjavao sve jedinice na području danilovgradskog sreza. Odlukom Glavnog štaba formiran je Crnogorski NOP odred za operacije u Sandžaku u koji je ušao i bataljon “Bijeli Pavle” iz danilovgradskog sreza sa svojih 480 boraca, koji su učestvovali u napadu na Pljevlja gdje su pokazali izvanrednu hrabrost – jedini su od partizanskih odreda probili neprijateljsku liniju tako što su zauzeli Mali Bogiševac. - Oko 20. septembra je u Gostilju Martinićkom održana partijska konferencija za srez danilovgradski na kojoj su prisustvovala 25 delegata. Na njoj je između ostalog izabran i Mjesni komitet KPJ za danilovgradski srez sa Blažom Mrakovićem na čelu - Na seoskim skupovima su birani, učvršćivani i proširivani Narodnooslobodilački odbori koji su rješavali sve seoske sporove, organizovali obrađivanje zemljišta, skupljanje ljetine, razvijali borbeno raspoloženje u narodu i pružali značajnu pomoć partizanskoj vojsci. - Početkom novembra u selu Krvavču održan je sastanak 75 predstavnika svih opštinskih NO odbora danilovgradskog sreza na kojemu je izabran Sreski Narodnooslobodilački odbor za Danilovgrad. - Novembra 1941 u Podvraću u Vrežegrmcima, formirana je prva pionirska organizacija u Jugoslaviji, koja je imala značajnu ulogu u pomaganju NOV i narodnim odborima. - Na teritoriji danilovgradskog sreza je u to vrijeme bilo i sjedište Glavnog štaba Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda za Crnu Goru i Boku, u mjestu Gostilju. - 8. februara 1942. godine u Ostrogu, na teritoriji danilovgradskog sreza, sastala se Skupština od 65 rodoljuba, delegata iz raznih krajeva Crne Gore koji su izabrali Narodnooslobodilački odbor (NOO) za Crnu Goru i Boku. Narod je taj NOO zvao “prva vlada Crne Gore i Boke”. Ova Ostroška skupština je predstavljala značajan korak ka obnavljanju izgubljene državnosti Crne Gore. Krajem ljeta i početkom jeseni 1944. godine jedinice II udarnog korpusa otpočele su ofanzivne operacije u raznim krajevima Crne Gore u cilju konačnog oslobođenja Crne Gore. Oslobođeni su svi krajevi koji su ranije bili slobodni u središnjem dijelu Crne Gore i u dolini Lima. 18. septembra oslobođen je Nikšić. Danilovgrad je bio u opsadi, funkcionisala je samo komunikacija Danilovgrad - Podgorica. Njemačka komanda je u novembru 1944. godine odlučila da svoje snage iz Albanije izvlači preko Crne Gore, pravcem Podgorica - Danilovgrad - Nikšić za Hercegovinu. Tako će od 13. do 22. novembra doći do pokušaja prodora Njemaca i četnika od Danilovgrada ka Nikšiću, uslijed čega će doći do teških borbi sa jedinicama Narodnooslobodilačke partizanske vojske. U tim borbama Njemci i četnici su doživjeli potpuni neuspjeh - izbačeno je iz stroja oko 3.000 njemačkih vojnika, pa su njemačke snage i crnogorski četnici bili primorani da odrede novi pravac svog povlačenja – od Podgorice ka Kolašinu. Ali, žestoke borbe u danilovgradskom srezu su i dalje vođene sve do 9. decembra, kada su djelovi Prve bokeljske i Desete crnogorske brigade ušli u Danilovgrad. Taj dan – 9. decembar, dan oslobođenja Danilovgrada danas proslavljamo kao dan naše opštine.

21

Uoči II svjetskog rata Danilovgradski srez je imao oko 21 hiljadu stanovnika. U II svjetskom ratu poginulo je više od 2.000 stanovnika, ili oko 10% predratnog stanovništva. Danilovgradski srez, sadašnja opština, i u oslobodilačkoj borbi 1941-1945, u borbi protiv okupatora i svih njihovih slugu - dao je ogroman doprinos:

- po stratištima sreza, Crne Gore, Jugoslavije i širom Evrope zauvijek je ostalo 1345 poginulih boraca NOR-a i žrtava fašističkog terora iz danilovgradskoga sreza, a od toga 236 žena;

- na teritoriji ovog sreza, u borbi protiv okupatorsko-četničkih snaga i na stratištima, poginulo je oko 300 građana iz drugih sredina,

- danilovgradski srez je dao 35 narodnih heroja; - danilovgradski srez je dao 341 nosioca “Partizanske spomenice” 1941. godine, od

toga 81 ženu. Duga i bogata istorija ovoga prostora ostavila je za sobom brojne i raznovrsne tragove sabrane u bogatoj kulturnoj baštini koja se sažeto može izraziti kroz brojne oblike nepokretne, pokretne i nematerijalne kulturne baštine, kroz sačuvanu muzejsku bibliotečku arhivsku i konotečku građu i kroz bogate kulturno-umjetničko stvaralaštvo u svim oblastima umjetnosti (pozorišnu, likovnu, muzičku i muzičko scensku, izdavačku i vajarsku djelatnost, manifestacija i festival, te bogatu i raznovstvnu amatersku djelatnost). Dakle, tragovi prošlosti postoje svuda i u svemu, što otvara prostor i nameće obavezu čuvanja, vrednovanja, unapređivanja i valorizacije u vremenu koje je pred nama, a što je obaveza sadašnjih i budućih generacija.

4. OPŠTINA DANILOVGRAD DANAS RESURSI I POTENCIJALI 4.1. Položaj Geografski položaj opštine se može ocijeniti kao vrlo povoljan. Teritoriju opštine Danilovgrad čine Bjelopavlićka ravnica u dolini rijeke Zete i njenih pritoka, prostor ruralnog brdovitog područja i prostor visokih šumskih kompleksa i visokih planina. Opština Danilovgrad se nalazi u središnjem dijelu Crne Gore na prostoru 18˚56˚ i 19˚18˚istočne geografske dužine i 42˚18˚ i 42˚45˚ sjeverne geografske širine. Nadmorska visina se kreće od 30m u dolini Mareze, 60m kod Glave Zete, preko 880m na Malom Garču, 1436m na Veljem Garču (vrh Milunova Bobija), 1927m na Prekornici (vrh Kula) i do preko 2100 m na južnim prostorima Maganika. Vazdušna udaljenost krajnjih tačaka je 33 km sjever – jug i 29 km istok – zapad. Graniči se sa: glavnim gradom Podgoricom (60 km), prijestonicom Cetinje (16 km), opštinom Nikšić (64 km) i opštinom Kolašin (15 km). Ukupna dužina granica je 155 km. Saobraćajno je dobro povezana preko aerodroma Golubovci (35 km udaljenosti), željezničke pruge Podgorica – Nikšić, magistralnog puta M-18 i regionalnog puta R-23.

22

4.2. Reljef Opština Danilovgrad spada u red opština srednje veličine. Ukupna površina prostora je 501 km2, a čine ga: - Bjelopavlićka ravnica do 200 mnv, 140.5 km2. Karakterističan je po okruženju rijeke Zete koja ga simetrično dijeli i njenih pritoka Sušice, Gračanice, Morave, Rimanić potoka, kao i Kulendrije i Matice i po brdima Kurilo, Kujava, Glavica, Maljat, Visočica, Spuška glavica i Komunica; - Brdsko područje do 600-650 mnv, 81 km2. Zahvata prostore Bandići, Zagarač, Zagreda, Pješivci, Vražegrmci, Pavkovići, Slatina, Glizica i obodom prema jugu do Pipera; - Planinska područja na istoku i zapadu – 279.5 km2. Karakteristične planine su Veliki i Mali Garač (najviši vrh Milunova Bobija 1436 mnv), Prekornica i Ponikvica (najviši vrh Kula 1927 mnv) i Maganik (vrh Žuta greda 2100 mnv). Po geološkim i geomorfološkim karakteristikama prostor je najvećim dijelom izgrađen od mezozojskih karbonata. Značajne površine pripadaju paleogenim i kvartarnim sedimentima. Teritorija pripada tektonski predisponiranom terenu. Na seizmičnost ovog terena utiču seizmogene zone crnogorskog primorja. Teren u uslovima srednjeg tla pripada zoni 7˚ i 8˚MCS skale. 4.3. Klima Na klimatska kretanja u opštini Danilovgrad, pored geografske širine, utiču blizina mora i nadmorska visina. U najnižim djelovima (Bjelopavlićka ravnica) zastupljena je izmijenjeno submediteranska klima koju karakterišu duga, suva i topla ljeta i blage i vlažne zime. S povećanjem nadmorske visine klima postepeno prelazi u umjereno kontinentalnu, koja je karakteristična za brdska područja. U najvišim predjelima zastupljena je planinska klima koju karakteriše nešto više padavina netipičnih za ovaj klimat. Srednja godišnja temperatura za Danilovgrad je 15˚C, dok je na planinama Maganika 4˚C. Najtopliji je mjesec jul sa srednjom temperaturom 24.2˚C, a najhladniji januar sa srednjom temperaturom 4.3˚C. Godišnje se izluči oko 2000 mm padavina. Prosječna relativna vlažnost je 71%. Najzastupljeniji su jugoistočni i sjeverozapadni vjetrovi čija se brzina kreće od 20-30 km na čas. Povremeno se javljaju i ekstremne temperature za pojedina godišnja doba. 4.4. Ljudski resursi - stanovništvo Ukupan broj stanovnika, po popisu iz 2011. godine, je 18.472, ili 12% više u odnosu na popis iz 2003. što čini 2,7% ukupnog broja stanovnika Crne Gore. Ukupan broj domaćinstava je 5,497, smještenih u 91 naselje.

23

Aktivno stanovništvo, MONSTAT

Godine Ukupno %

2003. 6889 41.69

2011. 11 500 62.25

4.5. KULTURNO ISTORISKO NASLEĐE

o Prvi urbanistički plan u Crnoj Gori – 1869. godine; o Prva poljoprivredna škola u Crnoj Gori – 1875. godine; o Prvi vodovod u Crnoj Gori – 1897. godine (donacija doktora ; Zaharina) – podignuta spomen ploča 2009.godine; o Prva učiteljska škola u Crnoj Gori – 1919.godine; o Umjetnička kolonija osnovana 1976.godine; o Bogato kulturno-istorijsko nasleđe (manastir Ostrog, Ždrebaonik, Spuška tvrđava…); o Brojna arheološko-speleološka nalazišta (Gradina, Furtak, Crkvine, pećine – Studendula, Čaja, Patalina, Nezbroj…); o Bogato kulturno umjetničko stvaralaštvo u svim umjetničkim oblastima; o Sačuvane muzejsko arhivska bibliotečka i kinotečka građa i još mnogo toga.

4.6. POTENCIJALI OPŠTINE

Razvojne strategije i planovi

Opština Danilovgrad je 2011. godine donijela lokalnu Stateriju održivog razvoja (donacija holandske Vlade), 2012.godine, donijela je Strateški plan razvoja opštine Danilovgrad za period 2012.-2018.. sa Akcionim planovima za implementaciju ovih dokumenata za isti period. Donijela je Strategiju razvoja turizma, Višegodišnje investicione planove za period 2005.-2009.godine i 2010-2014. godine, i 2015-2019. godina, kao i nizg drugih pojedinačnih i specifičnih razvojnih programa za pojedine ovlasti.

24

Poseban značaj ima donošenje planske dokumentacije. Krajem marta 2014. usvojen je Prostorno urbanistički plan Opštine Danilovgrad a 2015.godine, doneseni su Detaljni urbanistički planovi Danilovgrad “Centar”, “Spuž”, I “Ostrog – Glava Zete”. Prostorno – urbanističkim Planom Opštine Danilovgrad jasno su utvrđene privredne (industrijske) zone i zone razvoja turizma. Privredne (industrijske) zone

Prostorno-urbanističkim planom opštine Danilovgrad iz 2014.godine, definisane su sledeće privredne zone, koje se nalaze uz magistralni put M-18 Podgorica – Nikšić, lokacije uz lokalni put (Stari put) Danilovgrad – Stologlav – KP Dom, Lokacije u užem dijelu Željezničke stanice u Danilovgradu, lokacije sa desne strane Starog magistralnog puta Podgorica – Nikšić od Benzinske pumpe Pažići do granice sa opštinom Nikšić i lokacije u blizini Spuža gdje su već izgrađeni ili se grade industrijski i agro-prerađivački pogoni. Zone razvoja turizma o Glava zete – Manastir Ostrog; o Danilovgrad o Martinići o Bandići o Studeno o Gostilje o Vukotica o Ponikvica. Svaka od ovih privrednih zona raspolaže sa djelovima kulturne baštine koju u okrivu istih treba na odgovarajući način sačuvati i valorizovati. Državne institucije o Glavni vojni centar sa savremenim sportskim terenima; o Policijska akademija sa sporetskom dvoranom i streljanom; o Forenzički centar; o Centar za azilante; o Dom za izbjeglice; o ZIKS o ReSPA – prva EU institucija sa sjedištem u Crnoj Gori o Uspješna saradnja sa Zajednicom Opština Crne Gore. Prirodni resursi

Poljoprivredno zemljište: oko 17.302 ha, od togha su 38% obradive površine, a ostalo pašnjaci id r. Stočni fond preko 200.000 grla svih vrsta.

Šume: šumski kompleksi Studeno, Ponikvica, Prekornica, Štitovo, Garač. Godišnji etat sječe oko 14.000 m3 bruto drvne mase.

25

Arhitektonsko – građevinski kamen – Nalazišta su: Maljat, Vinići, Visočica, Klikovače, Suk, Jovanovići, Slatina id r. U eksploataciji su: Maljat, Klikovače, Suk, Vinići i Visočica.

Vode: Rijeka Zeta sa pritokama: Sušica, Morava, Gračanica, Kulendrija, Matica i Rimanići potok. Kaptirana vodoizvorišta su: Mareza, Oraška jama, Tunjevo, Žarića Jama, Brajovića jama, Slatina, Viško vrelo, Vučiji sudenac, Košćelovac i Smokovac.

Lov i ribolov: Prirodne karakteristike područja obezbedjuju uslove za uzgoj i lov divljači i riba.

INFRASTRUKTURA Saobraćaj o Željeznička pruga Podgorica-DG-Nikšić, elektrificirana u družini 31,5 km preko teritorije

opštine; o Putevi

- Magistralni put M-18, 22 km preko teritorije opštine; - Regionalni put R-23, 14 km preko naše teritorije; - Stari put – budući regionalni Glava Zete – KPD, u dužini od 29 km; - Lokalni putevi u družini od oko 90 km; - Nekategorisani putevi preko 250 km; - Ostala putna infrastruktura.

Hidro tehnička infrastruktura o Vodovodni sistem sa sedam vodoizvorišta, preko 500 km primarne i sekundarne mreže i ostalom hidrotehničkom infrastrukturom; o Seoski vodovodi Bandići, Zagarač, Martiniči, Vrežegrmci i o Seoske bistijerne. Elektro infrastruktura o HE Slap i Glava Zete; o TS 110/35 Danilovgrad; o TS 35/10 Danilovgrad, Podanje i Glava Zete; o Viskonaponski i nisko naponski vodovi u dužini od blizu 1000 km. Telekomunikacije o Telekom o Pošta o Repetitori Kurilo i Gostilje o Prijemnici i ostalo

26

OSTALA KOMUNALNA INFRASTRUKTURA o Trgovi “9 decembar”, Golootočkih žrtava; o Bulevar sa kružnim tokom; o Gradske ulice, trotoari i parkovi; o Stadion, “Braća Velašević”, Stadion u Spužu; o Stadioni malih sportova na više lokaliteta; o Park Grbe; o Obale Zete u Danilovgradu i Spužu; CIVILNI SEKTOR Obrazovanje o Gimnazija “Petar I Petrović Njegoš” sa oko 400 učenika; o Osnovne škole

- “Vuko Jovović” – Danilovgrad; - “Njegoš” – Spuž; - “Miroslav Koljenšić” – Slap; - “Blažo Mraković – Zagarač”

Škole pohadja oko 2600 učenika; o Predškolske ustanove “Irena Radović” sa područnim odeljenjima; o Policijska Akademija; o Niža muzička škola u sastavu Muzičke škole “Vaso Pavić” Podgorica. Zdravstvo o Dom zdravlja “Dimitrije Dika Marenić” sa ambulantama u mjesnim centrima; o Hitna pomoć u sastavu Hitne pomoći Podgorica. NVO Na području opštine registovano je preko 40 NVO organizacija od kojih kulturom se bave 6. Sportska društva Na području Opštine funkcioniše 12 sportskih društava: o Fudbalski klub “Iskra” osnovana 1920.godine, o Košarkaški klub “Danilovgrad” osnovan 1975.godine, o Muški rukometni klub “Danilovgrad” osnovan 2005.godine, o Fudbalski klub “Zora” Spuž” osnovan 1950.godine, o Šahovski klub “Danilovgrad-Talj” osnovan 1980.godine, o Karate klub “Nord/Iskra” osnovan o Tekvondo klub “Danilovgrad, o Sportsko Ribolovni Klub “TRABUCCO”, o “Power lifting” Body bilding Klub,

27

o Džudo klub “Šaolin” osnovan 2009.godine, o Ž.R.K. “Danilovgrad” osnovan 1972.godine, o Atletski klub “Garač”. Ova sportska društva okupljaju blizu 1000 članova i preko 1500 simpatizera. RASPOLOŽIVI PRIVREDNI KAPACITETI Nakon izvršene tranzicije privrednih subjekata na području opštine formirana je sledeća privredna struktura, koju u 2015.godini karakteriše sledeće:

. Registrovani aktivni subjekti:

- Broj registrovanih preduzeća (AD, DOO) 402 - Broj registrovanih preduzetnika 112 - Broj javnih preduzeća i ustanova 28 - Broj ortačkih društva, NVO i udruženja 47

. Struktura privrednih društava Struktura preduzetnika je:

- Proizvodnja 59 - Proizvodnja 5 - Trgovina 171 - Trgovina 57 - Ugostiteljstvo 18 - Ugostiteljstvo 21 - Usluge 154 - Usluge 29

____________ __________ UKUPNO 402 UKUPNO 112 Ukupan broj zaposlenih je oko 4.300 (decembar 2015.god.) i to:

- Privredna društva 2.388 - Preduzetnici 262 - Javne ustanove 1.598 - OD, NVO i udruženja 48

Nezaposlenih lica je oko 885 (decembar 2015.god.), odnosno na nivou stope od oko 12,28% i ispod je državnog prosjeka oko 2%. . Turizam sa potencijalnim mogućnostima kulturnog (vjerskog) turizma, planinskog i tranzitnog turizma, lovom, ribolovom, raftingom Zetom itd. . Dostignuti nivo razvijenosti, konkurentnosti i zaposlenosti u 2014. godini ilustruju sledeći grafikoni:

28

. SARADNJA SA MEĐUNARODNIM INSTITUCIJAMA o Međunarodna saradnja je šansa ali i obaveza da pokažemo spremnost, ozbiljnost i

profesionalizam o Evropska komisija uložila u Danilovgrad preko 11 miliona eura od 2006.godine.

o IPA projekti:

- Unapređenje upravljanja otpadom – 1.019.000 € (savremena komunalna vozila i oprema, nova upravna zgrada Komunalnog preduzeća i izgrađen savremeni objekat recilažnog dvorišta)

- Rekonstrukcija Centra za kulturu – 300.000 € (geotermalna energija) - Revitalizacija Sinjajevine – 290.000 € (projekat rekonstrukcije puteva, promocija

poljoprivrede i turizma, proglašenje parka prirode – nosilac Opština Mojkovac) - Izgradnja Parka prijateljstva u Grbama – saradnja sa Ambasadom Ujedinjenih

Arapskih Emirata – 100.000 €.

29

o Partneri: Evropska banka za obnovu i razvoj (vodovodi i otpadne vode), Vlade Republike Češke i Njemačke (eksperna podrška) i Holandije (održivi razvoj), Svjetska banka (prostorni planovi) USAID (Centar za kulturu, Dom omladine, trafostanice, vodovod Tunjevo, turistički info punktovi).

5. INSTITUCIONALNI OKVIR - AKTERI U KULTURNOM ŽIVOTU OPŠTINE DANILOVGRAD

5.1. INSTITUCIJE KULTURE 5.1.1. Sekretarijat za upravu i društvene djelatnosti

Nadležnosti i djelokrug rada Sekretarijata za upravu i društvene djelatnosti definisani su članom 7. Odluke o organizaciji i načinu rada lokalne uprave Danilovgrad. Dio koji se odnosi na oblast kulture glasi: “usmjeravanje, praćenje i stvaranje uslova za razvoj unapređenja kulture, umjetničko stvaralaštvo, kulturne manifestacije, kulturni amaterizam i ostvarivanje svih vidova saradnje u oblasti kulture, vrši upravni nadzor u vezi sa ostvarivanjem prava osnivača prema javnim ustanovama iz oblasti kulture, - vođenje registra spomen obilježja, preduzimanje mjere zaštite spomen - obilježja, kao i izradu programa za podizanje spomen obilježja, - praćenje, stvaranje uslova podsticaja razvoja i unapređivanje bibliotečke i muzejske djelatnosti, praćenje i obezbjeđivanje ostvarivanja javnog interesa u oblasti informisanja posebno elektronskih medija odnosno lokalnog javnog emitera, - razvoj i unapređenje sporta, djece, omladine i građana, organizovanje sportskih manifestacija međuopštinskog i šireg značaja, razvoj i unapređivanje dječjeg i omladinskog sporta i masovne fizičke kulture, dodjeljivanje nagrada i priznanja u oblasti sporta i fizičke kulture, program finansiranja aktivnosti u ovoj oblasti, - izradu planskih akata za ostvarivanje rodne ravnopravnosti, - izradu planskih akata za rješavanje potreba mladih, - saradnju sa nevladinim organizacijama, - izradu i monitoring planskih dokumenata iz svoje nadležnosti”. 5.1.2. Savjet za kulturu Opštine Danilovgrad

Savjet za kulturu Opštine Danilovgrad je stručno i savjetodavno tijelo za praćenje

stanja u pojedinim oblastima i djelatnostima kulture iz nadležnosti Opštine. Opštinski Savjet za kulturu ima predsjednika i jedanaest članova. Predsjednik opštine i članovi Savjeta imenuju na period od četiri godine. Opštinski savjet:

30

- prati i analizira stanje kulture u Opštini,

- daje sugestije za kreiranje i utvrđivanje kulturne politike,

- daje prijedloge za razvoj i unapređivanje pojedinih oblasti i djelatnosti kulture,

- daje mišljenja, primjedbe i sugestije na strateška dokumenta i programe razvoja kulture,

- predlaže mjere za unapređivanje, međuresorne saradnje.

Opštinski savjet radi na sjednicama. Za razmatranje pojedinih pitanja opštinski Savjet može obrazovati ekspertske timove.

Član espertskog tima ne mora biti iz reda opštinskog Savjeta. Prilikom razmatranja određenih pitanja ili radnih materijala opštinski Savjet može tražiti dodatne informacije i objašnjenja od nadležnih organa i državnih institucija. Opštinski Savjet svoje stavove, mišljenja, prijedloge i sugestije dostavlja predsjedniku Opštine u pisanoj formi.

Predsjednik ili član opštinskog Savjeta može zastupati radne materijale opštinskog Savjeta prilikom njihovog razmatranja, na sjednici kolegijuma kod predsjednika ili na drugim radnim tijelima.

Administrativno – tehničke poslove za potrebe opštinskog Savjeta obavlja Sekretarijat za upravu i društvene djelatnosti. 5.1.3. Opštinske Javne ustanove kulture a) Centar za kulturu

Najveći dio kulturnih aktivnosti vezan je za Centar za kulturu, koji je kao Javna ustanova osnovan 1965. godine. U sastavu Centra za kulturu posluju radne jedinice - RJ Prikazivačko-scenska djelatnost, RJ Muzej, RJ Biblioteka i RJ za fizičku kulturu sport i rekreaciju. U najznačajnije projekte radne jedinice prikazivačko scenske djelatnosti ubrajaju se: književne manifestacije, festivali, promocija knjiga, književne večeri, tribine i predavanja, dokumentarne večeri, pozorišne predstave za djecu i odrasle, koncerti i zabavno artistički program. Bioskop »Zeta« radi u okviru Centra za kulturu. Osnovan je 1947. godine i prikazuje filmove raznih žanrova najaktuelnijih filmskih ostvarenja domaće i strane produkcije. Zavičajni muzej i Gradska biblioteka smješteni su u zgradi starog Knjaževog dvora izgrađenog 1873/74. godine i prve Učiteljske škole u Crnoj Gori (1919-1929). Knjižni fond biblioteke »Mihailo-Miho Vuković« iznosi 12.500 knjiga. Legat biblioteka koja je osnovana 1987. godine raspolaže knjižnim fondom od 4.500 knjiga. Legat biblioteka posjeduje i 100 knjiga koje su stare 100 i više godina i podliježu propisima kod Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore, pa se svaka od njih evidentira kao muzejski eksponat. Muzej tipološki pripada kompleksnim muzejima i kao jedina institucija za čuvanje i staranje o našem kulturnom nasljeđu sadrži sedam predmetnih zbirki i 2400 eksponata. U zgradi Muzeja se takođe nalazi rekonstrukcija oltarskog dijela srednjeg broda bazilike sa Gradine martinićke.

JU Centar za kulturu ima 18 zaposlenih (16 na neodređeno i 2 na određeno vrijeme) i to po stručnoj spremi: Magistar 1, VSS 3, VŠS 5, SSS 7, KV 1, NKV 1.

SO Danilovgrad je na osnovu novog Zakona o kulturi donijela Odluku o organizovanju JU Centar za kulturu 30.3.2012.godine. JU Centar za kulturu ima Savjet od 5

31

članova koji je imenovala SO Danilovgrad 30.5.2012.godine. Savjet JU imenuje direktora JU, uz saglasnost predsjednika Opštine.JU Centar za kulturu finansira se najvećim dijelom iz Budžeta Opštine Danilovgrad, zatim od izdavanja u zakup prostorija, a dio manifestacija i od sponzorstava.Od prostorno – tehničkih kapaciteta posjeduje Dom Kulture površine oko 1350 m2, Muzej, Biblioteku, galerijski prostor površine 200m2, ljetnju pozornicu, sportsku salu.

Zavičajni muzej

Smješten je u ljetnjikovcu knjaza Nikole Petrovića, sagrađenom između 1873 i 1893. godine, a nalazi se u sastavu Centra za kulturu-Danilovgrad.

Zavičajni muzej u Danilovgradu osnovan je 1960. godine. Do 1965. godine, kada je otvoren za javnost služio je isključivo kao depo za čuvanje muzejskih predmeta. Sadrži vrijedne eksponate narodne nošnje, razne vrste oružja (iz različitog vremenskog perioda), odlikovanja, grbove, fotografije i dokumenta vezane za prošlost danilovgradskog kraja. Dio materijala je nabavljen otkupom, a veći dio fonda čine pokloni.

Kulturno-istorijska slika danilovgradskog kraja predstavljena je stalnom muzejskom postavkom, smještenom na spratu pomenutog zdanja (cca 231,75 m2). Na prizemnom prostoru muzeja rekonstruisan je oltar centralnog broda trihonkosa sa Gradine martinićke(cca 39,00m2). Na prizemlju je smještena Legat biblioteka (cca 38,28cm2) i Gradska biblioteka (cca 38,28 m2).

Muzej tipološki pripada kompleksnim muzejima. Muzejski predmeti su sistematizovani u zbirke: arheološka, numizmatička, etnografska, zbirka oružja i opreme, odlikovanja, grbova, fotografija i dokumenata. Najvažnije aktivnosti koje će se realizovati u Zavičajni muzeju u 2015. godine su: - prezentacija završetka oltarskog prostora srednjovjeko-vnog hrama (Gradina Martinićka); - naučni skup povodom prvog pisanog pomena Bjelopavlića ( 17. avgust 1411. godine); - izložba fotografija sa tematikom „Projekti i realizacija privrednih i infrastrukturnih objekata poslije Drugog svjetskog rata u Danilovgradu; - saradnja sa arhivom Valtazara Bogišića u Cavtatu i Zavičajnim muzejom Herceg Novi; - promocija publikacija iz istorije, arheologije itd.

Biblioteka “Mihailo Miho Vuković”

Prva pisana vijest, za koju znamo o ovoj djelatnosti, nalazimo u „Prosvjeti“- listu za crkvu i školu Ministarstva prosvjete i crkvenih djela. Knjaževstva crnogorskog, sveska VII, od 15. jula 1889.godine str.245. Vijest se odnosi na osnivanje čitaonice u Danilovgradu, a godišnja članarina u ovoj čitaonici je iznosila tri fiorina.

Narodna biblioteka „Mihailo Miho Vuković“ osnovana je 1946. godine. Biblioteka nikada nije bila samostalna, uvijek je bila sastavni dio Doma kulture, Narodnog univerziteta ili Centra za kulturu, u čijem se sastavu i danas nalazi. Korisnici usluge su uglavnom učenici, koji u njoj uglavnom nalaze lektiru predviđenu školskim programom.

32

Biblioteka je do 1996. godine bila smještena u potkrovlju Centra za kulturu, a od te godine ona je premještena u Muzej. Koristi prostor od (cca 38,28 m2), što ne zadovoljava standarde o bibliotekama. Prema zakonu o bibliotečkoj djelatnosti potrebno je 200 m2. prostora.

Knjižni fond biblioteke iznosi 10 500 naslova, a najviše je koriste učenici osnovnih škola, srednje škole i studenti.

Biblioteka svoj fond popunjava poklonima pojedinaca i od pojedinih izdavača. Pored prostorije u kojoj su smještene knjige(50m2), biblioteka koristi i prostoriju za čitanje(koju biblioteka ne posjeduje), koja se povremeno koristi za književne večeri i druge manifestacije, a sastavni je dio Muzeja.

b) JU Umjetnička kolonija

Umjetnička kolonija Danilovgrad od 1972. godine okuplja poznate vajare. Kolonija obezbjeđuje finansijska sredstva, određuje termine održavanja simpozijuma, poziva umjetnike, čuva djela i organizuje njihovu prezentaciju i afirmaciju u zemlji i svijetu. Već od svojih pionirskih koraka, tačnije od 1972. godine kada je i osnovana pri Centru za kulturu Danilovgrad, Umjetnička kolonija izlazi iz opštinskih okvira i poprima republički i savezni karakter. U 1974. godini posjećuju je prvi inostrani umjetnici posredstvom Crnogorske akademije nauka i umjetnosti. Kolonija je godinu dana radila pod patronatom fabrike "Mermer" iz Danilovgrada. Nakon godinu dana Umjetnička kolonija je vraćena Centru za kulturu Danilovgrad. Organizovanošću i kvalitetom rada izborila se za svoje najveće priznanje - da bude uvršćena u međunarodne institucije. Već dugi niz godina posjećuju je mnogi umjetnici iz inostranstva, a, po osnovu reciprociteta, Kolonija upućuje na stvaralački rad umjetnike iz Crne Gore u inostrane kolonije. Umjetnička kolonija Danilovgrad začetnik je njegovanja, ostvarivanja i izvođenja skulptura za slobodan prostor, pa je kao takva jedinstvena i veoma značajna za razvoj likovne kulture na ovim prostorima. Danilovgrad je trenutno jedan od rijetkih gradova na prostoru bivše Jugoslavije, a jedini u Crnoj Gori, sa galerijom u slobodnom prostoru, sa više od sto skulptura galerijskog i prostornog formata. Odlukom osnivača i Upravnog odbora Umjetničke kolonije Danilovgrad od 01.07.1999. godine počinje sa radom kao samostalna institucija težeći kao takva da ponovo nade svoje mjesto na internacionalnoj kulturnoj sceni. -Tradicionalna izložba - Umjetnici zavičaju -Savremena crnogorska skulptura -Internacionalni simpozijum skulpture.

c) Državne kulturne institucije Matica crnogorska – ogranak Danilovgrad Matica crnogorska od njenog osnivanja 19. maja 2009.godine, vrši djelatnost od javnog interesa kao samostalna organizacija u oblasti kulture iima za cilj da afirmiše kulturu I nacionalni indentitet Crnogorskog naroda, promoviše i razvija multi-etnički karakter Crne Gore.

33

Ogranak Matice Crnogorske u Danilovgradu pored njegovanja kulturnog indetiteta Opštine, učestvuje sa ostalim institucijama kulture na valorizaciji kulturne vrijednosti opštine Danilovgrad i Crne Gore, te sarađuje sa: Centrom za kulturu, Umjetničkom kolonijom Danilovgrad, Muzejom Danilovgrad kao i lokalnom upravom Opštine, te davanju inicijativa medijskim kućama za obradu i snimanje pojedinih zanimljivosti iz opštine, popisuje kulturno istorijsko blago, podstiče izrade monografije mjesta, organizuje povezivanje instititucija te povezivanje sa iseljenicima iz Opštine i podstrekavanje inicijativa. Državni Arhiv Crne Gore – Odsjek Danilovgrad U sistemu rada DACG-e oranihzovan su arhivska odjeljenja u većim gradovima i kancelarijama u manjim, koje su pripadale arhivskim odjeljenjima po teritorijalnom principu, arhivska služba u Danilovgradu je imala status kancelarije Arhivskog odjeljenja Podgorica. U službi u Danilovgradu su radili dvoje arhivista jedan za spoljnu službu i jedan za unutrašnje popisivanje arhivske građe i dva arhivska referenta. Stranke, pravna i fizička lica koji su tražili bilo koji dokumenat iz preuzete arhivske građe, morao se nositi u Podgoricu na ovjeravanje i zavođenje u djelovodnik. Takav rad je odugovlačio postupak i uvećavao troškove, što nije bilo racionalno. Te poslove obavljao je arhivista za kontrolu i zaštitu arhivske građe dugo vremena. Nakon toga uslijedile su aktivnosti od strane Opštinskog suda i Glavnog administratora u Lokalnoj upravi nakon čega se formira Arhivsko odeljenje Danilovgrad koje kao takvo funkcioniše.

5.2. OSTALI AKTERI KULTURE

Kulturno obrazovanje predstavlja izgradnju ličnosti primjenom sistema ponašanja ili

primjenom neke umjetnosti. Kulturno obrazovanje može biti lično, odnosno prestavljati

proces kada pojedinac želi da se kulturno uzdigne, baveći se umjetnošću ili drugim

vidovima kulture a može biti i plansko kada obrazovanje iz oblasti kulture, djece, omladine

ili starijih, planski organizuje i usmjerava lokalna zajednica ili se ono odvija na nacionalnom

nivou. Kulturno obrazovanje je intelektualno obrazovanje.

Akteri kulturnog obrazovanja su:

- Roditelji su ti od kojih počinje kulturno obrazovanje. Roditelji su dužni da svoje

dijete nauče kulturi govora, kulturi lijepog ponašanja i po mogućnosti da ga usmjere ka

nekoj kulturno-umjetničkoj vještini.

34

- Škole i ostale prosvjetne ustanove služe da se osnovno kulturno ponašanje

koje se stiče u porodici unaprijedi, kroz razne programe rada i interesovanja djece i

omladine. Od posvećenosti prosvjetnog kadra zavisi i stepen razvitka kulture.

- Organizacije za promociju, edukaciju i prezentaciju kulturno-umjetničkog

stvaralaštva su važan faktor razvoja kulture kod gradjanstva i imaju veliku moralnu

odgovornost u kulturnom uzdizanju svojih članova.

- Pojedinci koji se bave kulturnim radom mogu biti kvalitetan uzor, mladjim

generacijama i savremenicima, kako se treba ponašati i na koji način treba voditi kvalitetan

život.

- Lokalne zajednice, Ministarstva i Vlada donose programe razvoja kulture i

kulturnog obrazovanja, kao i metode primjene kulture i kulturnog obrazovanja.

- U sistemu usmjerenog obrazovanja na teritoriji Opštine Danilovgrad glavnu ulogu čine Javne ustanove: Vrtić, Osnovne škole, Gimnazija i policijska Akademija. U ovim ustanovama vrše se procesi obrazovanja iz raznih naučnih oblasti kao i opšte vaspitanje kulturnog ponašanja i obrazovanje iz muzičke, likovne i fizičke kulture. Sistem obrazovanja kulturnih elemenata je konceptiran na način da se djeca kulturno obrazuju od predškolskih dana do punoljetstva, što predstavlja dobar sistem. Najveći problem predstavlja aktuelni trend primjene ružnog govora, nekulturnog ponašanja, nezainteresovanosti za obrazovanje i kulturu, bezvoljnost i nezaiteresovanost za napredak u opšte, kod velikog dijela djece i omladine. 1. Procesi tranzicije od tradicionalnih vrijednosti do savremenog sistema vrijednosti, nijesu omugućili sprovodjenje kvalitetnog kulturnog obrazovanja djece i omladine, prvoshodno od strane porodice, kao osnovne organizacije do organizacija koje se time profesijonalno bave, što znači da savremena djeca i omladina u najvećem broju, nemaju kulturne manire lijepog ponašanja, govora, a i smanjena je njihova potreba za kulturnom produkcijom. 2. U procesima tranzicije, roditelji, kao osnovni akteri kulturnog obrazovanja, nesvjesno su izgubili kontrolu nad djecom iz dva razloga: - prvi: provodjenje više vremena na poslu, a indirektno nedostatak vremena za vaspitanje djece; - drugo: vecina roditelja rodjena je i vaspitana u patijahalnim uslovima bez savremenih sredstava komunikacija i informacija, što je izazvalo njihovo nedovoljno informisanje o savremenim trendovima kulture i nekulture u svijetu, koji su se pojavili kod nas u poslednjih 30 godina. Iz tog razloga roditelji se nijesu umjeli snaći oko kvalitetnog usmjeravanja djece i omladine( što svjesno a više podsvjesno), što je izazvalo „nekultivisanje” djece i omladine i njihovim „zatrpavanjem” produktima kič i šund oblika kulture. 3. Pored roditelja veliku ulogu u kulturnom ne-obrazovanju imaju i činioci javnih ustanova i NVO organizacija koji se ovim poslom bave, prije svega što primjenjuju zaostalo i nesvrsishodno poimanje kulture, kao i ne posjeduju vještine za kulturno obrazovanje. Iz ovih, kao i sličnih razloga kulturni duh, kulturni život i kulturno obrazovanje na teritoriji Opštine je siromašno.

35

Moguća rešenja treba prioritetno tražiti. Prije svega što naša zajednica nije prva koja se susreće sa ovim procesima. Problem treba sagledati i rešavati ga „iz korijena”. Problem treba takodje sagledati multidisciplinarno i odraditi svrsishodnu „Strategiju kulturnog obrazovanja”, koja će adekvatnom i potpunom primjenom riješiti aktuelne probleme. Osnovni „embrion” obrazovanja i kulture je porodica što predstavlja „korijen” problema, pa školske ustanove i na kraju državne službe. Državne službe treba da obezbijede kvalitetan stručni kadar koji će raditi kao savjetodavno tijelo za potrebe savjetovanja porodica odnosno roditelja, zatim školovan i odgovoran stručni kadar koji će raditi kao prosvjetni kadar u školama i na kraju školovan i odgovoran stručni kadar koji će raditi u javnim ustnovam za kulturu, kako bi se planski i usmjereno razvila nova kultura ponašanja, umjetnosti, civilizaciskih trendova skromnosti, poštovanja i ljudskosti i na kraju nacionalna kultura identiteta.

Predviđena teza iz ponuđenog Programa razvoja koja je uzeta u razradu, a odnosi se na kulturu i obrazovanje je oblast koja iziskuje kontinuiran, dugoročan, sistematski i koordinisan rada. Kultura i obrazovanje su oblasti koje se niti mogu niti smiju posmatrati odvojeno, jer jedna proističe iz druge i tako se prožimaju da ih je zaista nemoguće odvojeno tumačiti. Sistem obrazovanja u Crnoj Gori, predviđen poslednjom reformom, zahtijeva da svi nastavni predmeti 10% planiranog programa prilagode potrebama lokalne zajednice i da je usaglase sa njenim radom. To je put koji je prepoznalo resorno ministatvo da se učenicima od najranijeg uzrasta i do kraja gimnazijskog školovanja približe one vrijednosti koje postoje u opštinama. Koliko se to zaista i realizuje u praksi je pitanje za obrazovne ustanove koje imaju uvid u realizaciju predviđenih programa. Obrazovne ustanove koje se nalaze u našoj Opštini su ustanove sa tradicijom i svaka ponaosob postiže značajne uspjehe u Crnoj Gori na svom nivou. Evidentan je potencijal koje obrazovne ustanove imaju što se tiče kadra i prostora, a ono što bi Planom trebao predvidjeti kao imperativ je njihova čvršća povezanost i zajednički, timski rad na pospješivanju kulturnih aktivnosti Danilovgrada. Opština Danilovgrad nalazi se na prostoru između Podgorice i Nikšića što je u postojećim uslovima na planu kulture čini neravnopravnom, ali treba se zalagati da to u stvari bude naša prednost i izvor iz koga bi se crpile vrijednosti koje bi zadovoljile kulturne potrebe većeg broja građana. Blizina Podgorice i brojna svakodnevna komunikacija učenika, studenata i prosvjetnih radnika je prednost koju moramo koristiti da bi se kulturne vrijednosti Danilovgrada prvo njima približile, da bi ih što bolje upoznali i da im one budu inspiracija za ideje koje bi doprinijele jačanju izgradnje kulturnog identiteta grada. Priliv stanovništva iz drugih krajeva Crne Gore u našu Opštinu je evidentan što takođe mora biti iskorišteno kao prednost, jer više iskustava, kulturnih potreba i odgovara na te potrebe

36

je pravi put da kulturni pečat naše Opštine bude prepoznat, čemu uveliko mogu doprinijeti i obrazovne ustanove. Postojeće vaspitno obrazovne ustanove u Danilovgradu, predškolske ustanove, osnovne škole, gimnazija, muzička škola i policijska akademija su dobra baza za realizaciju dobijanja tog kulturnog pečata. I do sada su navedene ustanove radile i rade na kvalitetan način, onoliko koliko im to vrijeme i uslovi dozvoljavaju, a taj rad i postignuti uspjesi su prije svega rezultat entuzijazma i želje da pokaću svoja postignuća, a ne novčani dobitak, što smatram da bi dalje bio pravi putokaz našeg grada. Navedene obrazovne ustanove trebalo bi da funkcionišu kao “sistem spojenih sudova”, što prije svega znači njihovu što tješnju saradnju na čelu sa Centrom za kulturu. Bitna stavka ove teze bi bila i što veća transparentnost rada obrazovnih ustanova i rad na njihovoj popularizaciji. Mora se istaći da su do sada ove ustanove sarađivale i sarađuju, ali ne na nivou koji je predviđao zajedničke projekte zajedno sa Turističkom organizacijom Danilovgrada i Centrom za kulturu. Školska populacija je zainteresovana za danas i te kako na globavlnom nivou popularan volonterizam i tu se mora prepoznati značajna snaga koju treba koristiti. Gimnazija “Petar I Petrović Njegoš” svake godine učenicima ponudi veći broj izbornih predmeta koji se na pravi način mogu usaglasiti sa potrebama brojnih kulturnih dešavanja u gradu, kao što su sportske i muzičke manifestacije (izborni predmeti – Sportske igre, Muzika moj jezik i Umjetnost i vizuelna komunikacija). Postojeća ustanova u gradu koja takođe može usaglasiti rad sa izbornim predmetima naše gimnazije je Turistička organizacija (izborni predmet-Turistička geografija). Evidentno je svake godine sve veće interesovanje učenika za ove izborne predmete i to treba iskoristiti sve u cilju da sadašnji naši učenici uđu spremni u poslove od opšteg interesa za naš grad, a opet sve bez novčanih nadokanada. Ovakvi procesi su spori, dugi i samo upornost i volja da se učvrsti svijest građana pripadnosti ovom gradu daće zadovoljavajuće rezultate. Za realizaciju ovih smjernica treba uzeti četiri standardna i često korišćena pitanja koja moraju biti uvijek prisutna u realizaciji ovakvih planova. To su: “KO SMO MI?” – na pravi način očuvati identitet i prepoznatljivost kulture i tradicije; “GDJE SMO? - trenutno stanje kulture, kulturnih vrijednosti; “GDJE ŽELIMO DA STIGNEMO?” – vizija koja mora biti predviđena izradom ovog Programa; “KAKO STIĆI DO TOG CILJA?” – pratiti i ocjenjivati ostvarivanje Plana razvoja. Svi zacrtani planovi koji budu postavljeni kao prioriteti imaće podršku svih obrazovnih ustanova. Preporuka za uspješnu realizaciju ovog Plana je da svaka obrazovna ustanova ima koordinatora koji bi planove rada svoje ustanove na godišnjem nivou dostavljao Centru za kulturu, a da Centar za kulturu bude ta snaga koja će usaglašavati dobijene planove, procjenjivati ih, davati prioritete i sugestije, a sve u dobrobit kulturnog razvoja zajednice.

37

Obrazovne ustanove treba posmatrati kao SNAGU koja do sada nije na pravi način valorizovana, i kao PRILIKU koju treba koristiti za dobro svih građana Opštine, da bi od najranijeg uzrasta ovdašnja populacija tražila, vidjela i našla svoje mjesto u Danilovgradu.

5.2.1. Civilni sektor – Nevladine organizacije iz oblasti kulture

Nevladine organizacije su specifična forma organizovanja građana. Pored termina „nevladine organizacije koristi se i termin „udruženje građana“.Termin se masovno koristi poslednjih dvadesetak godina i usko je povezan sa pojmom civilnog društva.Jedna korisna definicija civilnog društva je ono da je ono „Sfera institucija, organizacija i pojedinaca lociranih između porodice, države i tržišta u kojoj ljudi učestvuju volonterski da unaprijede zajedničke interese“. Uspostavljanje saradnje nevladinih organizacija i lokalnih vlasti u Crnoj Gori počinju „Deklaracijom o principima i prioritetima saradnje nevladinih organizacija i lokalnih vlasti“ koju je predložio CRNVO 2002 godine.Najveći dio Deklaracije našao se u novom Zakonu o lokalnoj samoupravi 2003 godine.Od tada kako u čitavoj Crnoj Gori tako i u Danilovgradu postoji jedan broj nevladinih organizacija koji su uzeli učešće iz oblasti kulture i kulturnih dešavanja i veoma aktivno doprinosili i doprinose razvoju kulture u našoj opštini. Na osnovu članova 14 i 19 Zakona o nevladinim organizacijama („Sl.List CG“br.39/11) koje su upisane u Registar nevladinih udruženja predstavićemo nekoliko njih koje su svojim realizovanim projektima uticale na razvoj kuture odnosno kulturnih dešavanja u opštini Danilovgrad. -Nevladino udruženje „Spomenik učitelju“, je jedna od najmlađih nevladinih organizacija sa teritorije opštine Danilovgrada koju su u cilju zaštite i višeg vrednovanja obrazovno-vaspitne profesije osnovali generacije učitelja iz svih opština Crne Gore, kao i javni i kulturni radnici.Za sada ovo nevladino udruženje je realizovalo jedan ali ne mali projekat „Spomenik učitelju“. Ideja o izgradnji Spomenika učitelju nametnula se na proslavi pedesetogodišnjice mature redovno svršenih učitelja školske 1951/52. godine u Nikšiću.Ova generacija učitelja na skupu u Danilovgradu održanom 21. juna 2003. godine potpisuje jednoglasno „Povelju o trajnom njegovanju tradicija uzvišenog učiteljskog poziva“ sa inicijativom da se Spomenik učitelju izgradi u Danilovgradu. Motiva za podizanje ovakvog spomenika je bilo mnogo.Tu je u prvom planu i tradicija ovog prostora sa poznatim afinitetom prema učiteljskom pozivu jer je učitelj osoba koja ostavlja najduži i najupečatljiviji trag kod đaka.Uvijek je učitelj predstavljao vječiti svjetionik koji osvjetljava i širi prostore znanja , čineći od djece bolje ljude a samim tim i bolje društvo.Učitelji su uvijek bili moralna i duhovna snaga u svom kraju.Osvjedočeni humanisti koji su svoj posao radili u mnogo težim uslovima u odnosu na mnoge druge sredine i radili su ga sa velikim zanosom , optimizmom , voljom i svakako ljubavlju. Bjelopavlici i Danilovgrad zaista imaju bogatu tradiciju u oblasti prosvjete.Učenost je na ovim prostorima uvijek bila na visokoj cijeni. Žiri za odabir idejnog rješenja za Spomenik učitelju jednoglasno se opredijelio za rješenje akademskog vajara Nenada Šoškića koje predstavlja stilizovani krug.Krug je prva karika u lancu života.Krug je kao sunce izvor života.Krug ne počinje i ne završava , on jednostavno traje i to je prepoznato kao simbolika između kruga i poziva učitelja.Spomenik učitelju je otvoren 2014 godine na zelenoj površini između osnovne I srednje škole na samom ulazu u Danilovgrad.Figura stilizovani krug prečnika 360 cm, jedinstvena je u Crnoj Gori ,jer ideja

38

transparentnosti skulpture , kroz koju se može prolaziti i neposredno komunicirati predstavlja novo iskustvo na ovim prostorima. -Nevladino udruženje Kulturno-kreativni centar „Matrix“, je organizacija koja je posvećena kulturnom razvitku mladih kroz ples i igru, dokazana više puta kako u našoj opštini tako i u Crnoj Gori,regionu i Evropi o čemu svjedoče mnoge zlatne medalje i prva mjesta na međunarodnim takmičenjima(Italija,Francuska, Češka, Srbija,BiH itd.).

„Balkan etno open kup“ je poslednji u nizu projekata koji je realizovala ova nevladina organizacija 2014.godine.Cilj projekta je razvoj kulture, umjetnosti i sporta u Danilovgradu sa tendencijom uključivanja što većeg broja mladih ljudi i obogaćivanje kulturne ponude našeg grada.„Balkan etno open kup“ je međunarodni kup i okupio je oko 500 učesnika iz zemlje i regiona koji su u takmičarskom dijelu prikazali svoje umjeće u Etno disciplinama.U okviru projekta organizovan je i Seminar kroz rad sa eminentnim stručnjacima koji su upoznali učesnike sa najnovijim dešavanjima u četiri ob plesa (Šou Dens, Hip Hop, Disko Dens i Street Dance).

Ciljna grupa ovog projekta su bili omladina Danilovgrada, Crne Gore kao i okruženja koji imaju talenat za ples, glumu i manekenstvo i vjerujemo da je ovaj projekat još jedna uzlazna stepenica u razvoju plesa u Crnoj Gori. - Nevladino udruženje „Zavičaj“, je jedno od najaktivnijih nevladinih organizacija iz naše opštine. Aktivni su već više od deset godina na teritoriji opštine Danilovgrad i Crne Gore. Udruženje ”Zavičaj” svoju misiju temelji na programskim aktivnostima, prije svih na unapređenju i izgradnji civilnog društva, njegovom podsticaju realizacijom projekata održivog razvoja, izradi stručnih knjiga i publikacija, organizacijom skupova, tribina, prezentacija i dr. Misija udruženje ima za primarni cilj afirmaciju kulturno-istorijskih, privredno-ekonomskih, društvenih sportskih, turističkih, i drugih vrijednosti Danilovgrada i Crne Gore, kao jedinstvenog prepoznatljivog prostora u regionu i u procesu integracija. Akcenat stavljaju na istraživačku aktivnost koja se sastoji od istraživačkog rada, izdavanja knjiga i publikacija iz oblasti kulture, ekologije, prostornog planiranja, zaštite životne sredine, turizma, arhitekture, sporta. Svoje aktivnosti sprovodi kroz razne projekte, organizovanjem radionica, tečajeva i seminara kao i terenskim istraživanjem, publikovanjem stručnih i naučnih radova. Organizovali su do sada više promocija svojih projekata, sami ili u saradnji sa partnerima, u okviru projekata imaju izdavačku djelatnost, a učestvovali su u organizaciji i suorganizaciji više međunarodnih naučnih skupova. - NVO Crnogorski bluz, je jedna od mlađih organizacija koja je prošle godine realizovovala prvi projekat pod nazivom „Promotivna, nekomercijalna i besplatna audio CD-kompilacija“POP SCENA/Danilovgrad/Spuž u tiražu od 150 primjeraka sa promocijom u Danilovgradu“.Cilj projekta je bio da se na originalan način dokumentima, koncertima, istraživanjima, analizom, kritikom i snimcima riješi pristup tako važnom pitanju kao što su istorija, tumačenje i afirmacija kreativnih urbanih formi muzike Crne Gore a u ovom slučaju rok muzike Danilovgrada.Projekat je vezan za oblast kulture i muzičke umjetnosti Danilovgrada koji govori o usvajanjima muzike svijeta i ujedno vrši afirmaciju naših mladih izvođača Mile Nikić, Jovane Ćupić, Maše Vujadinović, Damjana Spasojevića, Nikole Kalezića i Tamare Brajović.Cilj projekta je svijet pop i rok muzike isticanje mladih, spašavanje od zaborava davnih snimaka i naglašavanje muzikalnosti podneblja spremnog na usvajanje tekovina svjetskih metropola i kulture u širem smislu.

39

Projekat je u cjelini finansijski realizovan sredstvima koje je NVO Crnogorski bluz dobila od SO Danilovgrad.

- NVO „Udruženje građana i poštovaoca Bjelopavlića-Bijeli Pavle“, je organizacija koja njeguje tradicionalne vrijednosti, čuvanje i njegovanje kulturne i istorijske baštine Bjelopavlića.Neke od aktivnosti koje preferira ovo udruženje odnose se na podizanju nivoa kulturnih i sportskih aktivnosti djece i mladih, istraživanje i proučavanje kulturno istorijske baštine, tradicije i starina, edukacija, obrazovanje, afirmacija narodnog stvaralaštva, širenje građanske kulture, razvijanje ekološke svijesti i drugo. Ovo nevladino udruženje najviše od svih se posvetilo organizaciji tribina seminara i naučnih skupova na kojima učestvuju eminentni stručnjaci uglavnom iz oblasti istorije,književnosti itd (akademik Bogumil Hrabak,akademik Lakic Zoran, akademik Žarko Đurović,prof.dr Željko Vujadinović i mnogi drugi).

- Nevladino udruženje „Kreativna riznica“, je jedna od najmlađih nevladinih udruženja u našoj opštini a misija udruženja je njegovanje, čuvanje,zaštita i upotreba starih vještina, predmeta i zanata.

Naziv projekta koji su realizovali 2014.godine „Suvenir“ direktno je bio povezan sa djecom i omladinom, kulturom,umjetnošću, obrazovanjem i zaštitom životne sredine i zdravlja građana.Projekat je uključio 180 djece i omladine kroz radionice na kojima su obučeni instruktori i edukatori obučavali djecu i omladinu starim zanatima i vještinama.Sami značaj projekta je bio da djecu i mlade danas toliko zavisne od interneta se upoznaju sa starima zanatima i ručnom radinosti koji su gotovo zaboravljeni.Cilj projekta „Suvenir“ bio je barem u jednom dijelu pokušati promijeniti i unaprijediti stil života djece i mladih, dalje revitalizovati starih zanata i promocija ekologije i reciklaže.

Pozitivni rezultati projekta „Signal“ se ogledaju u tome da su djeca i mladi koristili

svoje slobodno vrijeme veoma kvalitetno, razvijajući svoju kreativnost i želju sa samostalnim radom i čuvanje starih predmeta od kojih su napravili veoma lijepe suvenire.

Projekat je finansiran od strane lokalne uprave Danilovgrad.

- KUD Danilovgrad, je poznato kroz folklorni ansabl koji veoma uspješno učestvuje ne samo na teritoriji naše opštine nego i po čitavoj Crnoj Gori, regionu i Evropi.Ovo društvo okuplja veliki broj mladih, koji kroz igru i pjesmu čuvaju tradiciju i kulturnu baštinu naših krajeva. Malo je onih kulturno zabavnih i drugih društvenih događaja u opštini Danilovgrad koje svojim nastupom ne doprinesu članovi KUD Danilovgrad.

- NEVLADINO UDRUŽENJE “ETNOGRAFSKI MUZEJ”, je nevladino, nestranačko i neprofitno udruženje osnovano 12. maja 2010. godine. Aktivnosti sprovodi kroz projekte vezane za etnologiju, prikupljanje eksponata, arhivalija, uopšte starina, organizovanjem radionica, tečajeva i seminara kao i terenskim istraživanjem.

Cilj Udruženja je realizacija projekata unapređenje, očuvanja i javna promocija kulturnog i drugog nasljeđa... Sakupljanjem i izlaganjem kulturnog nasljeđa, muzealija i ostalih starina, raritetnih eksponata promovišemo kulturu Crne Gore, a time dajem o značajan doprinos i razvoju turizma.

40

Sama misija ove nevladine organizacije je fokusirana na djelovanje u oblastima sakupljanja starina, arhivalija i muzeološke građe, njihove izlaganje, formiranje stalne postavke Etnografskog muzeja kao i istraživanja, izrade publikacija iz oblasti kulture, etnologije, muzeologije...

Misija nevladinog udruženja ”Etnografski muzej Danilovgrad” je naučno i stručno istraživanje etnografije, prikupljanje starina (pokućstva, pribora, opreme, nošnje, sredstava za rad, alata, novca, oružja, fotografija, dokumentacije idr), njihovo izlaganje.Cilj udruženja je stvaranje i održavanje postavke Muzeja, širenje građanske kulture, edukacija, obrazovanje, afirmaciju kao i organizovanje izložbi eksponata, u okviru kulturnih, turističkih i drugih manifestacija u Danilovgradu i šire. Nabavka novih eksponata je stalni zadatak i cilj naše organizacije. ”Etnografski muzej Danilovgrad” realizuje svoje projekte vezane za etnologiju, prikupljanje eksponata, arhivalija, uopšte starina, organizovanjem radionica, tečajeva i seminara kao i terenskim istraživanjem. -NVO “Otvorena škola” je nevladina, neprofitna, nestranačka i nezavisna organizacija koja se sastoji od ljudi koje su se udružili da rade za proklamovane ciljeve tog nevladinog udruženja. Misija udruženja je poboljšanje kvaliteta života kroz ispunjavanje potreba prisutnih u lokalnoj zajednici tako što će se obezbijediti sticanje dodatnih znanja i vještina za sve članove zajednice, uz upotrebu svih raspoloživih resursa. Ciljevi Udruženja su:

- obezbjeđivanje programa koji ispunjavaju socijalne, obrazovne i rekreativne potrebe članova zajednice, prvenstveno mladih,

- organizovanje programa koji će biti zuasnovani na lokalnim potrebama, usmjerenost ka cjelokupnoj zajednici sa posebnim akcentom na mladoj populaciji, kao i uz podršku lokalnih vlasti i drugih organizacija i institucija koje djeluju u našoj sredini,

- osmišljavanje i sprovođenje programa uz pomoć lokalnih ustanova, preduzeća, obrazovnih institucija, civilnog sektora koji se mogu odvijati van Udruženja, u samoj zajednici,

- postojeće resurse kojima raspolaže lokalna zajednica čine dostupnim i otvorenim za razne starosne grupe,

- promovisanje neformalnog i permanentnog obrazovanja, - podsticanje socijalizacije i demokratizacije unutrar zajednice, težeći poboljšanju

kvaliteta života njenih članova i razvijanju duha zajednice, - obezbeđivanje takve obrazovne i socijalne sredine u kojoj će mladi različitog

društvenog, etničkog, kulturnog porijekla moći da se okupljaju, komuniciraju i rješavaju potencijalne konflikte,

- pružanje usluga iz domena djelatnosti NVO sa mogućnošću naplate nadoknade koja se koristi isklučivo za podršku programima NVO,

- pisanje projekata i konkurisanje kod domaćih i stranih donatorskih organizacija, - podsticanje i aktivno učešće u uprogramima međunarodne saradnje i razmjene.

NVO “Otvorena škola” je osnovana i proizašla iz Projekta Otvroena škola za Jugoistočnu Evropu, implementirana od strane Fondacije za Otvoreno društvo Crna Gora. Ovaj

41

regionalni projakat startovao je 2000.godine, i finansiran je od OSI Charles Stewart Mott i Soros Fondacije. Finansiran je i od Rockefeller Brothers Foundation. Kasnije smo finansirani od Vlade Crne Gore, kao i opštinske komisije. Od 2000. do 2004.godine, radili smo kao ogranak Fondacije za Otvoreno društvo Crne Gora FOSI-ROM, a 2004.godine, smo upisani u registar nevladinih organizacija. Do sada je Otvorena škola realizovala veliki broj programa edukativnog, socijalnog, ekološkog i kulturnog sadržaja.

6. KULTURNA BAŠTINA OPŠTINE I SPOMENICI SAKRALNE ARHITEKTURE

Spomenici kulture su neizbrisivi i nezaobilazni dokazi istorijskih i civilizacijskih zbivanja na ovim prostorima. Kako za Crnu Goru tako i za opštinu Danilovgrad, karakteristična je multikultiralnost.

6.1. Nepokretni zaštićeni spomenici kulture

Na teritoriji Opštine ima 10 zaštićenih nepokretnih spomenika kulture koji su razvrstani u II i III kategoriju po vrstama objekata. II kategorija – spomenici od velikog značaja

1. Gradina Martinići – arheološki lokalitet od perioda kasne antike do srednjeg vijeka

Uzvišenje na kojoj se nalaze ostaci srednjovjekovne Martinićke gradine

Martinićka Gradina nalazi se na zaravni brda na ivici Bjelopavlićke ravnice, oko 1 kilometar sjeverno od Spuža. Starija tvrđava u Gradini je najvjerovatnije najprije poslužila kao pribježište romanskom stanovništvu iz Doklee, u vrijeme kada su Avari i Sloveni počeli da upadaju u ove krajeve početkom VII vijeka. A kasnije je u okviru naknadno izgrađenih bedema dobila funkciju grada, koji će postati administrativno, kulturno i vjersko sjedište sklavinije Duklje u IX i X vijeku. Zna se da je Gradinu sredinom X vijeka registrovao vizantijski car Konstantin Porfirogenit pod nazivom Lontodokla ili Gradete. Istoričari još nisu saglasni koji bi od ova dva grada, od ukupno tri koja spominje vizantijski car, mogla biti Martinićka Gradina, ali su nepodijeljeni u mišljenjima da je u jednom od ta dva grada car nesumnjivo spomenuo nju.Cijela Gradina je opasana debelim zidom sa velikom gradskom kapijom. Utvrđenje je podjeljeno u dva djela: nešto viši, sa trobrodnom crkvom, i malo niži,

42

gdje se nazire trg (forum). Na Gradini se pojavljuju fragmenti obrađenih djelova arhitektonske plastike (stubovi, ploče i sl.) veoma slični onima iz Duklje. Kulturu i urbani karakter načina života stanovnika Gradine na svoj način potvrđuju, istina rijetki, sitni nalazi prefinjene izrade i nesumnjive ljepote. Život u njoj je zamro u XII vijeku.

Prikaz izgleda episkopalne trobrodne bazilike u Martinićkoj Gradini

O osobitom značaju Martinićke Gradine svjedoči trobrodna bazilika (IX vijek) sa tri oltara i narteksom. Po građevinskim karateristikama i organizaciji unutrašnjeg prostora ona pripada periodu države Duklje i predromaničkoj arhitekturi. Nesumnjiovo je da je u jednom periodu ovdje bilo sjedište Dukljanske crkve. O tome nam svjedoče najstarije ranovizantijske katedrale otkrivene u Dubrovniku i Kotoru koje se tipološko-arhitektonski vežu za Martinićku Gradinu, sve to su bile jedine trobrodne i troapsidalne bazilike na prostoru Gornje Dalmacije i sve tri su bile episkopska sjedišta. Sadržaj centralnog broda bazilike se sastoji od oltarske pregrade, pjevnice, amvona i ciborijuma sa bogatim ukrasima na kamenim pločama, stubovima sa kapitelima i ciborijumu. Od jako usitnjenih djelova pojedinih cjelina oltarskog sadržaja obavljena je njegova rekonstrukcija u Muzeju u Danilovgradu.

2. Manastir Ostrog - sakralna arhitetura od 1665. godine i XIX vijeka Jedan je od najvećih vjerskih centara na Balkanu, smješten je na istoimenom brdu, (gotovo urezan u vertikalne stijene), sjeverozapadno od centra Grada. Do njega se stiže iz dva pravca: Magistralnim putem Danilovgrad-Nikšić, preko Bogetića i putem Danilovgrad-Manastir Ždrebaonik-preko naselja Gorica, Vučica, Mosori, Jovanovići, Gornji i Donji Rsojevići, Vinići, Bare Šumanovića, Šobajići, Mijokusovići, Kupinovo, Mandići, Donji manastir Ostrog i Gornji manastir Ostrog. Osim ovih naselja, i mnoga druga gravitiraju ovom putnom pravcu ili su sa njim (lokalnim putevima) povezani. Duhovni kompleks Ostroga sačinjavaju Gornji manastir, gdje se nalaze mošti Sv.Vasilija, izgrađen u skoro vertikalnoj litici i Donji manastir središte kompleksa na zaravni, nedaleko, ispod njega, gdje se nalaze Konak i crkva Sv. Troice iz 1824.godine. U Gornjem manastirskom dijelu je hercegovački mitropolit Vasilije Jovanović, posle smrti, proglašen za svetitelja. On je osnovao crkvu isposnicu 1655.godine posvećenu Sv. Krstu. U isposničkoj crkvi, ova znamenita ličnost, (u ostroške grede), proveo je 15 godina u postu i molitvi. Poslije smrti 1671.godine, na mjestu gdje je preminuo, iznikla je vinova loza na kamenu, bez obzira na to što ova vrsta bilja, do tada nije rasla, u ovim stjenovitim predjelima. Nakon 7 godina po otvaranju groba tijelo mu je bilo neoštećeno i mirotočivo. To je podstaklo narod i crkvene vlasti da mitropolita Vasilija proglase za Svetitelja.

43

Time je njihov kult duboko utemeljen u narodnom biću sa čudnim isceljiteljskim moćima sveca i isceljitelja (slijepi progledali, nijemi progovorili, nepokretni prohodali, nerotkinje radjaju,...). To je manastir Ostrog učinjelo jednim od najposjećenijih vjerskih centara na Balkanu, moţda i šire. Ovdje se molitvenim vjerskim zahtjevima molitve ispunjavaju. Najveće posjete su na dan Svetog Vasilija Ostroškog 12. maja, na Trojčin dan, Petrovdan i dan Velike Gospoine, kada u manastire dolaze poklonoci sa svih strana i svih vjera (pravoslavne, katoličke i muslimanske), jer se vjeruje da Sveti Vasilije Ostroški ne odbija bilo čiju molitvu za pomoć.

Gornji manastir Ostrog Donji manastir Ostrog Gornji Manastir Ostrog Specifičan po mjestu na kome se nalazi, Manastir Ostrog predstavlja jedno od najvrijednijih kulturno-istorijskih i duhovnih mjesta u Crnoj Gori. Usječen u stijenu nalazi se u blizini Nikšića, tj. na 15 kilometara od njega. Sa magistralnog puta se skreće kod mjesta Bogetići odakle ima 12 kilometara do Donjeg manastira Ostrog, a potom i još 2 kilometra do Gornjeg manastira. Manastir je osnovao hercegovački mitropolit Vasilije Jovanović u XVII vijeku. Manastir je obnavljan u periodu izmedju 1923. i 1926. godine, nakon požara, u kome nisu stradale jedino pećinske crkvice, i upravo te pećinske crkvice predstavljaju glavnu vrijednost manastira. Sveti Vasilije Ostroški je tu i sahranjen i proglašen za sveca, a njegovo tijelo počiva upravo u jednoj od pećinskih crkvica. Crkva Svetog Vavedenja oslikana je freskama potkraj XVII vijeka. Crkva Svetog Krsta se nalazi u gornjem manastirskom nivou i nju je oslikao majstor Radul prilagođavajući freske prirodnom obliku stijena. Kod gornjeg manastira nalaze se konaci koji su napravljeni tako da čine skladnu cjelinu sa prirodnim ambijentom. Donji Manastir Ostrog Ovaj manastir je najpoznatije mjesto hodočašća u Crnoj Gori. Spada među najposjećenije manastire na Balkanu i u njega dolaze vjernici iz svih krajeva svijeta, individualno i u organizovanim grupama. Stjecište je sve tri konfesije: pravoslavlja, katoličanstva i islama, jer postoji vjerovanje da su mošti Svetog Vasilija Ostroškog čudotvorne. U konacima pored Gornjeg manastira boravi veliki broj ljudi i prema kazivanju mnogih od njih molitva ispred

44

mostiju svetog Vasilija Ostroskog im je pomogla u ozdravljenju ili pak ublažavanju nevolja koje su ih u životu zadesile.

III kategorija – značajni spomenici 1. Lokalitet Šipkova Glavica, Donji Martinići – arheološki lokalitet od VI do XIX vijeka

Rimska nadgobna ploča, prvi pisani spomenik sa područja opštine Danilovgrad, II vijek n.e. – lokalitet Martinićka Gradina

Greda antičkog hrama, I vijek n.e. – lokalitet Šipkova Glavica, Martinići

Kapitel popločanog aneksa sa fragmentovanim sarkofagom – lokalitet Šipkova Glavica, Martinići

Kapitel i fragment stuba ranohrišćanske bazilike, V-VI vijek n.e. – lokalitet Šikova Glavica, Martinići

45

Kameni stub oltarske pregrade iz ranohrišćanske bazilike, V-VI vijek n.e. – lokalitet Šipkova Glavica – Martinići

Fragmenti staklenih obrednih posuda iz ranohrišćanske bazilike, V-VI vijek n.e. – lokalitet Šikova Glavica, Martinići

2. Lokalitet Sige – arheološki lokalitet, rimski period

Na području danilovgradske opštine registrovano je do sada nekoliko lokaliteta vezanih za rimski period. Među njima, najznačajnije mjesto pripada Sigama u Martinićima, gdje se nalazio rimski gradić Sallunto. Na osnovu dosadašnjih podzemnih istraživanja i svega onoga što se nalazi na površini zemlje na području Siga i Zidanica, može se zaključiti da je Sallunto pripadao III vijeku nove ere, i da je on predstavljao veoma važnu usputnu stanicu na dijelu puta koji je vodio od Dokleje do Anderbe (današnji Nikšić). Potpunija obrazloženja vezana za Sallunto još uvjek je teško dati i pored toga što se pojavljuju kameni reljefi dekorativne plastike, djelovi keramičkog posuđa, mozaici od bijelih kamenih tesela i zidovi masivnih dimanzija na prostoru lokaliteta u Sigama i Zidanicama u Jelenku.

Ostaci antičkog hrama I-II vijek n.e. –

lokalitet Sige, Jelenak Vrh stuba antičkog hrama, I-II vijek n.e. – lokalitet Sige, Jelenak

46

Klesani ukras antičkog hrama, I-II

vijek n.e. – lokalitet Sige, Jelenak Fragment kamenog friza, I-II vijek n.e.

– lokalitet Sige, Jelenak

Lokalitet Zidanice – arheološki lokalitet

Segment rimskog vodovoda za vilu rustiku, II-III vijek n.e.– lokalitet Zidanice, Jelenak

Fragmenti poda vile rustike, II-III vijek n.e. – lokalitet Zidanice, Jelenak

3. Lokalitet Koljat – arheološki lokalitet Na području Bjelopavlićke ravnice, u Koljatu u Kosovom Lugu, registrovan je, takođe važan lokalitet. Dosadašnja istraživanja ukazuju da je tu riječ o radionici za izradu raznog građevinskog materijala, koje su bile veoma rijetke na području Crne Gore u doba Rimskog carstva. Građevinski materijal (opeke, crijep i dr.) koji je pronađen na ovom lokalitetu, pojavljuje se i u Duklji, Sigama i Spužu. To upućuje na činjenicu da je ova radionica snabdjevala građevinskim materijalom i sam municipijum Dokleju, tj. da je njen značaj prelazio lokalne okvire.

47

Romboidni elementi od pečene gline, fasadni ukrasi, I-III vijek n.e. – lokalitet Koljat, Lazine

Keramičke utege za ribarske mreže, I-II vijek n.e. – lokalitet Crkvine, Ćurilac

Poklopac kamene urne, I vijek n.e. – lokalitet Crkvine, Ćurilac

Keramička cijev, II vijek n.e. – lokalitet Crkvine Ćurilac

4. Grad Spuž sa bedemima - fortifikaciona arhitektura, vrijeme gradnje XVI vijek – 1918. godina

Arheološki pokretni i nepokretni materijali pojavljuju se i u Spužu, gdje se najvjerovatnije nalazila rimska usputna stanica zvana Alata. Rimski natpis posvećen nimfama, koji je bio uzidan u postojeće bedeme (a koji je nestao za vrijeme II svjetskog rata), eksploatacija mermera sa Visočice od strane Rimljana, i stretegijski položaj Spuške glavice, ukazuju na postojanje tragova rimske kulture i na ovom području.

48

Majdani (rudnici kamena) Visočica i Maljat, korišteni još od antičkih vremena Najstariji spomen Spuža je u jednoj povelji iz 1379. godine, kada je bosanski kralj Tvrtko sredinom septembra te godine boravio “pod Spužom u Zeti”, prilkom vojnog pohoda protiv zetskih velikaša Balšića.

Spuška glavica Gvozdeni mačevi iz XIV vijeka pronađeni u Spužu –

pripadali su vojsci bosanskog kralja Tvrtka koji je

1379. godine u jednom osvajačkom pohodu u Zeti

dospio do Spuža

Spuž je za nekoliko vijekova osmanske vladavine ovim prostorom bio jedna od vojnih uporišnih tačka Osmanskog carstva. Starost tvrđave nije do kraja istražena, a kako je u narodu nazivana i “španjskom gradinom” (“španji” – kolokvijalni naziv za ostatke starog predslovenskog stanovništva) sa rezervom se može pretpostaviti da joj temelji imaju duboku starost. Ipak ono što se pouzdano zna da je u sistemu osmanskih utvrđenja prema tada odmetnutoj Crnoj Gori, 1704. godine za vrijeme skadarskog paše Hodaverdija

49

Mahmutbegovića obnovljena i vjerovatno dodatno utvrđena i spuška tvrđava. To je bilo jezgro budućeg naselja utvrđenog moćnim bedemima i gradskim vratima, a obuhvatalo je jugozapadni i zapadni prostor Spuške Glavice do rijeke Zete, a preko rijeke prostor do tzv. Adskih vrata, gdje i danas postoji manje utvrđenje. Spuž je bio i važan upravni centar i sjedište kapetanije. Fragment turskog nadgrobnog spomenika jedan je od rijetkih tragova nekadašnjeg muslimanskog groblja osmanskog Spuža. Nestali su i tragovi džamija (sultana Ahmeda III iz 1704. godine, ispod tvrđave i Husein-agina džamija) koje su bile jedan od sadržaja grada za potrebe muhamedanskih vjernika.

Okovi za noge (negve), đulad i ključ jednih gradskih vrata osmanskog Spuža

Turski nadgrobni spomenik – nišan, XVIII vijek, Podglavice, Martinići

5. Manastir Ždrebaonik – sakralna arhitektura, vrijeme gradnje XVI vijek – 1818. godina

Nalazi se 3km od centra grada, na samoj obali rijeke Zete. U manastirskoj crkvi su pohranjeni mošti Sv. Arsenija - Sremca naslednika Sv. Save i dio moštiju Sv.Fevronije. Tu se dakle čuvaju mošti Sv. Arsenija prenešene iz Pećke Patrijaršije 1737. godine. Od 1991. godine manastir je postao „ţenski” i u njemu sluţi nekoliko monahinja sa igumanijom. Poslednjih godina, u krugu manastira sagradjen je manastirski konak sa bibliotekom i radionicom, gdje monahinje „pišu” ikone. Izgradnjom putnog pravca manastir Ţdrebaonik - manastir Ostrog otvara se veliki prostor i brojna naselja koja ovom putnom pravcu gravitiraju. To će znatno uticati na povećanje turističke usluge kako po obimu, tako i po asortimanu ponude. Stvaraju se uslovi za proizvodnju i ponudu eko-hrane i pića, razvoj seockog turizma u domaćoj radinosti, obezbjedjuje se posjeta arheološkim nalazištima, uţivanje u posmatranju prirodnih ljepota Bjelopavlićke ravnice i rijeke Zete i uţivanje u prirodnom ambijentu. Pored navedenog Ždrebaonik (kao mjesto) ima poseban istorijski značaj. Tu je osnovana prva Poljoprivredna škola. Tu postoji tradicionalno „guvno”, gdje su se organizovala različita okupljanja građana. Ovdje se tradicionalno odrţavaju razne sportske aktivnosti i manifestacije povodom Prvomajskih praznika i sl.

50

6. Crkva Svetog Đorđa, Gornji Martinići – sakralna arhitektura, vrijeme gradnje XVIII vijek – 1862. godina

Davne 1862. godine za vrijeme II Omer-pašine vojne u njoj je 12 viđenijih bjelopavlićkih vođa ra-dije odlučilo da budu spaljeni pod crkvenim kro-vom nego da se predaju Turcima. Zahvalni Marti-nići povodom tog događaja podigli su i spomenik pored crkve koji slučajnim namjernicima obja-šnjava šta se ovdje dogodilo.

7. Turski, takozvani Adžijin most, Mijokusovići – profana arhitektura, osmanski

period

51

Jedna od najljepših građevina na području Bjelopavlića iz perioda osmanske vladavine je Adžijin most na ondašnjem glavnom karavanskom putu Skadar-Podgorica-Spuž-Nikšić i dalje prema Hercegovini i Bosni. Jedno vrijeme u XVIII vijeku ovaj most je bio granična tačka između spuške i nikšićke kapetanije. Most „kraljice Jelene Anžujske“ ili „bulin most“

Par kilometar od Danilovgrada, malo iznad mosta na Slapu Zete i dva kilometra prije čuvenog Adžijinog mosta, nalazi se ništa manje lijep, ali nepravedno zapostavljen i manje poznat most na Vrelima Viškim. U literaturi ima dva imena, ponegdje ga nazivaju most Jelene Anžujske, a negdje i Bulin most.O njemu nema preciznih podataka, a prema legendi, koja isključuje njegovo ime po Jeleni Anžujskoj, sagradila ga je žena Adžije, graditelja prelijepog Adžijinog mosta.Ovaj kameni most sagrađen je sa dva luka i niveletom koja se penje prema sredini, i poznata je pod nazivom “magareća leđa”.

Crkva Svete Tekle (Ćekle)

Crkva Svete Tekle (u narodu poznata kao Sveta Ćekla), izgradnja crkve se spominje u XIV vijeku. Bjelopavlići je obnavljaju u XVIII vijeku. Oko crkve se formira naselje. Crkva je obnavljana 1900. i 2000. godine

Crkva Sveti Vračevi u Slatini

52

Dio freske iz crkve Svetih Vračeva u Slatini iz XIV vijeka - Kod crkve Svetog Simona u mjestu Slatina pronađen je kameni krst koji je isklesan od starije antičke ploče sa urezanim latinskim tekstom. Najstariji spomenik pravoslavlja na području opštine Danilovgrad nalazi se u selu Slatina, crkva Sveti Vračevi. Na sadašnjoj građevini čiji je krov urušen, vidljivi su tragovi ranijih intervencija i crkva je izgubila prvobitni krstoliki oblik iz srednjeg vijeka, a veoma vrijedan životopis s kraja XIV vijeka, kojom je bila ukrašena čitava unutrašnjost crkve – u cjelini je uništen. Sačuvani su samo pojedini fragmenti životopisa koji su slučajno otkriveni u ruševinama napuklih zidova. O vrhunskom umijeću fresco-slikara govori nam izražajno lice nekog svetitelja ili anđela.

6.2. MANASTIRI I CRKVE NA PODRUČJU OPŠTINE DANILOVGRAD

Specifičan način života, opstanka na ovim prostorima, biološkog i kulturnog trajanja, Bjelopavlićima sa okolinom su svakako podarili spomenici duhovne kulture sa kojima su oni vjekovima rasli i uzdizali se. Ovi hramovi su očuvali ne samo duhovnost, već i materijalne tragove hrišćanske kulture i pravoslavne vjere, koji su odolijevali velikim silnicima, imperijama. Duhovni prostor Opštine Danilovgrad ispresijecan je civilizacijskim putevima. Na njima su utisnuti tragovi prošlih vremena. Na području opštine ima preko 40 pravoslavnih crkava i tri manastira, uz neutvrđeni broj crkvišta i razvalina starih hramova.

Zbog ambijentalnih i arhitektonskih osobenosti, prvenstveno moštiju svetaca, ali i skulptoralnih ukrasa, fresaka, ikona, rukopisnih knjiga kao i drugih djela, naši manastiri privlače veliku pažnju turista. Manastiri i crkve nijesu samo obogatili naše predjele, oni su dio naše duše i jedinstvene slikarske galerije. Njihova arhitektonika, freske i ikone veliko su blago u kulturno-istorijskom nasleđu našeg kraja i Crne Gore. MANASTIRI

1. Ostrog –Vasilije Jovanović, Mitropolit istočne Hercegovine, kasnije u narodu poznatiji kao Sveti Vasilije Ostroški, na molbu Bjelopavlića nastanjuje se 1655. godine u Ostrogu. Tu je u jednoj okomitoj stijeni sa Bjelopavlićima izgradio manastir, koji je bio centar duhovnosti i nacionalne borbe Brda i Hercegovine. Manastirski kompleks čine Gornji i Donji manastir.

a. Gornji manastir čine dvije pećinske crkvice: Donja, posvećena Vavedenju

Presvete Bogorodice, izgrađena je u XVII vijeku 1774. godine (obnovljena 1907), i gornja pećina, crkva posvećena Časnom Krstu 1665. godine gdje počivaju mošti Svetog Vasilija Ostroškog, čudotvorca i iscjelitelja.

b. Donji manastir Ostrog sagrađen je na zaravni, na kojoj je nekada bila mala seoska

crkva posvećena Svetom Đorđu iz 1723. godine. Ovaj veliki hram zadužbina je arhimandrita Josifa Pavićevića, posvećen je Svetoj Trojici, a građen je od 1820-1824. godine po blagoslovu mitropolita crnogorskog Petra I Petrovića Njegoša. Njegov ktitor arhimandrit Josif sahranjen je u istom manastiru 1836. godine. Obnovljena je 1881. godine.

53

c. Donji manastir - crkva posvećena Novomučeniku Ostroškom Stanku sagrađena je 2005. godine i nalazi se iznad Donjeg manastira. Crkvu je podiglo svešteno bratstvo manastira Ostrog u znak sjećanja na čobana Stanka koga Turci uhvatiše kod ovaca i na vjeru pogubiše 15. septembra 1712. godine. Njegove svete mošti, posvećene dječije ručice počivaju u Gornjem manastiru Ostrog, u crkvi Časnog Krsta, gdje se podvizavao Sveti Vasilije Ostroški.

2. Ždrebaonik – crkva posvećena Arhangelu Mihailu, po narodnoj tradiciji najstarija je

na ovom području. Predanje govori da je podignuta u vrijeme gradnje manastira Morača 1252. godine i da je bila njegov metoh. Crkva je obnavljena 1818. i 1885. godine. Protojerej Srdan Popović je 1926. godine izvršio njenu prepravku i proširenje kada je i dobila današnji oblik, dok je ikonostas djelo braće Đinovski. U crkvi se od 1856. godine nalaze mošti Svetog Arsenija Sremca, što ima poseban značaj za vjernike. Polovinom XIX vijeka sagrađen je dvospratni konak u kome je 1870. godine radila prva obrazovna ustanova, a pet godina kasnije i prva poljoprivredna škola. Manastir je ženski.

3. Gostilje Martinićko – Manastir Svete Paraskeve – Petke nalazi se u Dobrom dolu,

u Gornjim Martinićima novijeg je datuma. Novosagrađenu crkvu i manastir osveštao je Mitropolit Amfilohije 3. jula 2011. godine. Manastir je izgrađen trudom bratstva manastira Stanjevići, na čelu sa nastojateljom jeromonahom Jefremom Dabanovićem, a na imanju stanjevićkog monaha Danila Babića i drugih potomaka Mirka Radivojeva Stojovića, koji su svoje nasljedstvo – kuću i imanje – darivali za izgradnju manastira. Manastir je ženski.

CRKVE

1. Bare Šumanovića – crkva posvećena Svetoj Paraskevi – Petki, prema plemenskoj tradiciji podignuta je još u XIII vijeku. Nekada je bila saborni hram svih Vražegrmaca. Tektonski poremećaji klizanje zemljišta na kome je hram sagrađen vremenom su ga urušili. Crkva je ponovo ozidana i obnovljena 1885. godine novcem iz fonda od prodaje njenih baština. Zidana je tesanim kamenom i u dobrom je stanju.

2. Slatina-kultna crkva posvećena Sv. Kozmi i Sv. Damjanu, poznatija u narodu kao

crkva Svetih Vračeva, sada stoje njene razvaline. Crkva je prema narodnom predanju sagrađena u XIV vijeku, što potvrđuju pronađeni fragmenti fresko-slikarstva, a u ruševinama je od 19. juna 1943. godine, kada je bila pogođena sa južne strane sa dvije granate od njemačke artiljerije. Radi se kompletna obnova hrama. Crkva je obnovljena 1903.

3. Slatina -Crkva posvećena Svetom Simeonu Stolpniku udaljena je svega nekoliko

stotina metara od crkve Svetih Vračeva. Ovu crkvu je podigao 1901. godine protojerej Srdan Popović kao zadužbinu svoju i svojih roditelja. Treba reći da se obje ove crkve nalaze u zaseoku Popovići. U Drugom svjetskom ratu pogođena je granatom , koja je probila svod i od tada je crkva bila izložena propadanju. Nedavno je obnovljen krovni dio i sanirano oštećenje.

54

4. Danilovgrad – Saborna crkve posvećena Svetoj velikomučenici Tekli prema narodnom predanju podignuta je na ruševinama starog hrama u XIV vijeku. Bjelopavlići su je više puta obnavljali, a u XVIII vijeku se oko nje formiralo gradsko naselje. Njeno utemeljenje, sudeći po narodnoj tradiciji koja je sačuvana do današnjih dana treba tražiti u Srednjem vijeku. Na žalost, ne postoje pisani dokumenti koji bi potkrijepili ovo, ali o starom hramu govori tradicija plemena Ćeklića, u Katunskoj Nahiji, koju je zabilježio Petar Šobajić u svom djelu Bjelopavlići i Pješivci. Zabilježena je jedna obnova iz 1769. Bombardovana je od Turaka 1777., a obnovljena naredne 1778. godine. Paljena je i rušena 1792. i ponovo obnovljena. Oko hrama Svete Tekle odigrala i jedna epizoda čuvene bitke na Ćuriocu iz 1792. godine, koju je opisao Petar II Petrović Njegoš u svojoj knjizi Ogledalo Srpsko, u pjesmi Udar na Ćurilac. Obnavljana je 1900, a posljednja obnova bila je 2000. godine. Crkva je ponovo obnovljena 2004. godine, kada je urađen novi ikonostas u duborezu. U ovom hramu se čuva jedan veoma značajan dokument. Riječ je o Jevanđelju koje je štampano u Moskvi 1829. godine. To Jevanđelje darovao je ruski car Nikolaj Njegošu, koji je svojom rukom na njemu ispisao: ”Milosti padarak od Jego imperatorskogo veličestva velikogo gosudarja Nikolaja Pavloviča mene Petru Petroviču, vladici crnogorskome i brdskome...” Ovo Jevanđelje vladika Rade je darovao protopopu i kapetanu Đoku Boškoviću iz Orje Luke. Njegov sin, pop Jovan ga je 1889. godine darovao crkvi Svete Tekle, o čemu postoji zapis na poleđini ove knjige. U vrijeme zaštite manastira Ždrebaonik od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture Crne Gore 1988/89. godine, u ovoj crkvi bile su smještene mošti Svetog Arsenija, i ovdje je služena liturgija tim povodom. Blagoslovom mitropolita Dabrobosanskog, Nikolaja, 2002. godine, je iz stare Sarajevske crkve na Baš čaršiji, velike svetinje, gdje se čuva desnica ruka, ovaj hram, na poklon dobio česticu moštiju svete Tekle. Ova crkva je i saborni hram Danilovgradske parohije u kome se svakodnevno vrše božje službe, a liturgije nedeljom i praznikom. Na slavi koja se svake godine slavi Gradska slava je 7. oktobar, dan Svete Tekle. Na taj dan ulicama grada ide svečana litija gdje se nose njene mošti i blagosiljaju svi stanovnici grada.

5. Sinjajevina – hram Sv.Vasilija Ostroškog Čudotvorca, u narodu poznatiji kao

crkva Ružica podignuta je 1894. a osveštana 1904. godine. Bjelopavlići su svojim trudom i ljubavlju podigli ovaj hram i posvetili ga ostroškom čudotvorcu Sv. Vasiliju. Već više od 120 godina, opšti narodni sabor kod ove svetinje održava se za Ilindan. Iznad ulaznih vrata hrama stoji natpis:”Zahvalni Knjazu Nikoli I Petroviću – Njegoš, koji dariva izdig na ovu planinu Bjelopavlićima 1881. godine.” Građena je od klesanog kamena i u veoma je dobrom stanju. U Prvom svjetskom ratu crkva je stradala a zvono je odnijeto. Obnovili su je Bjelopavlići 1918. godine. Zvono za crkvu poklonio je Savić Batrićević iz Martinića za 50-to godišnji jubilej. Crkva je bila oštećena od udara groma 1975. godine, kada se srušio zvonik i urušio njen južni dio. Posljednja obnova bila je 1992. godine, kada je osveštana na Svetog Iliju. Kako je pomenuto na taj dan svake godine održava se tradicionalni sabor u porti crkve.

6. Novo Selo – crkva posvećena Sv. Evangelisti i Apostolu Marku sagrađena je

sedamdesetih godina XIX vijeka. Obnovljena je 1927., kada joj je dograđen zvonik.

55

7. Orja Luka – crkvu posvećena Svetom Nikoli podigao je o svom trošku 1866. godine knjaz Nikola. Iznad ulaznih vrata stoji natpis urezan u kamenoj ploči:”Za dušu svome stricu Danilu I, podiže Nikola I, 1866.” Građena je od tesanog kamena, ali nije u dobrom stanju.

8. Glizica – crkva Blagovještenja Presvete Bogorodice u ovom selu, u Martinićima,

podignuta je 1869. godine, a prvi put je obnovljena 1905. Njena poslednja obnova počela je 2005. godine, nakon koje je izvršeno osvećenje 6. aprila 2014.

9. Grbe-Daljam – crkva posvećena Roždestvu Bogorodice u narodu poznatija kao

Zorska crkva sagrađena je 1726. godine na lokalitetu Zuri po odobrenju spuških aga. Nalazi se u Grbama, i najmanja je crkvena građevina, jer se tada pod njenim trijemom moglo smjestiti jedva desetak ljudi. Njenu izgradnju blagoslovio je patrijarh srpski Arsenije Nakon oslobođenja od Turaka 1878. godine, mještani sela oko Spuža obnoviše i proširiše ovaj hram u čemu im pomože i tadašnji vladar Crne Gore, knjaz Nikola. Radovi su završeni 1881. godine, a mala prvobitna crkvica je dobila dozidanu pripratu i zvonik koji je poklonio knjaz Nikola. O tome je postojao ktitorski zapis na kamenoj ploči iznad ulaznih vrata ovog hrama, koji je na žalost sada u ruševinama. Crva je devedesetih godina bila u fazi potpune obnove.

10. Spuž – saborni hram posvećen Svetom Petru Cetinjskom podigao je 16. oktobra

1892. godine, knjaz Nikola I Petrović Njegoš kao zadužbinu. Građen je od tesanog kamena i sada je u veoma dobrom je stanju.

11. Donje Selo – Martinići – crkva Svetog Spasa podignuta je 1870. godine.

12. Gornji Martinići – crkva posvećena Svetom Velikomučeniku Georgiju podignuta

je 1784. godine Oko ove crkve odigrala se čuvena bitka 25. maja 1862. godine, kada su Turci zapalili crkvu u kojoj su živi izgoreli 13 hrabrih branilaca, Bjelopavlićkih junaka. Obnovljena je i proširena 1897. godine i taj oblik zadržala do danas. Građena je od klesanog kamena i u dobrom je stanju.

13. Gostilje Brajovićko – crkva posvećena Svetom Luki, podignuta je krajem XIX

vijeka.

14. Gostilje Martinićko – crkva posvećena Svetom Spasu, podignuta je krajem XIX vijeka. Obnavljana je 1885. i 1983. godine. Prema narodnoj tradiciji ova crkva je još starija, ali za to nema pouzdanih izvora.

15. Zagreda – crkva posvećena Svetom Arhangelu Mihailu. Obnovljena je 1885.

godine

16. Mala Zagreda – crkva posvećena Sv. Paraskevi podignuta je 1902. godine.

17. Vražegrmci -Požar – crkva posvećena Svetom Nikoli podignuta je 1883. godine. Ona je jedna od značajnijih crkava u Bjelopavlićima, saborni je hram za više sela: Boronjinu, Potočilo, Drakoviće, Požar i Dobro Polje. Crkva je opljačkana u jesen

56

2014. godine kada je sa zvonika u njenoj porti od strane nepoznatih počinilaca ukradeno zvono teško 285 kg koje je izliveno u Splitu davne 1928. godine.

18. Poda – Sretnja – crkva posvećena Svetom Nikoli. Sagrađena je krajem XIX vijeka,

srušena je u Drugom svjetskom ratu. Nalazi se u fazi obnove.

19. Brijestovo – crkva posvećena Svetom Apostolu Tomi, podignuta je 1895. godine.

20. Bogmilovići – crkva posvećena Roždestvu Bogorodice podignuta je 1881. godine.

21. Do Pješivački – crkva posvećena Svetom Đorđiju, podignuta je u XIX vijeku, a obnovljena 1997. godine donacijom Milorada Rajovića iz Peći.

22. Frutak – crkva posvećena Svetom Savi podignuta je u prvoj polovini XVIII vijeka.

Zidana je tesanim kamenom i u veoma dobrom je stanju.

23. Bogićevići i Veleta – crkva posvećena Svetoj Paraskevi podignuta je 1869. godine.

24. Zagorak – crkva posvećena Svetom Jovanu Krstitelju. Po narodnoj tradiciji

izgrađena je u XVIII vijeku, obnovljena je 1894. godine.

25. Gornji Bandići – crkva posvećena Svetom Jovanu Krstitelju, saborni je hram ovog mjesta, podignuta je 1902. godine.

26. Boan Kadića– crkva posvećena Svetom Dimitriju novijeg je datuma. Crkva je

zadužbina bratstva Kadića.

27. Jelenak – crkva posvećena Svetom Nikoli Mirlikijskom Čudotvorcu, prema narodnoj tradiciji sagrađena je u Srednjem vijeku. Obnavljana je 1906., a poslednja obnova bila je 1999. godine. Iznad ulaznih vrata ugrađena je ploča s natpisom: ”Ovaj hram Svetog Nikole mirilijskoga čudotvorca na Jelenak u znak ovđe održane pobjede nad Turcima 9. junija 1877. godine obnovi se 1906. godine.” (datum je upisan po starom kalendaru). O značaju bitke na Jelenku, na svoj način govori i telegram koji je nakon izgradnje crkve i njenog osveštanja uputio knjaz Nikola: ”Radujem se što ste podigli i osveštali vaš hram sv. Nikolu na mjestu proslavljenom 1877. pregnućem i udivitelnim junaštvom vaše braće i očeva. Nek se u nj dugo slavi Bog i božji ugodnik sv Nikola i podižu se u nj molitve za spas domovine i dobro i sreću vašeg plemena. Na taj vaš hram Ja bih želio priložiti jedno zvono, da njegov sveti glas odliježe preko tijeh mjesta na koja moji vojnici godine 1877, 1862. i 1853. viteške duše ispuštiše za milo otačestvo. Vaš ljubeći ve stari Knjaz.” Knjaz je obećano zvono priložio, ali je u vrijeme austrijske okupacije uništeno.

28. Sretnja – crkva posvećena Svetom Velikomučeniku Georgiju, prema narodnoj tradiciji je veoma stara. Pominje se u jednom pismu iz 1841. Proširena je i obnovljena 1908., a u toku je njena potpuna obnova. U prošlosti je bila zborno mjesto za okupljanje plemenskih glavara na kojima su donošene značajne odluke za

57

Bjelopavliće. Sretnja je u prošlosti duže vrijeme bila plenemenski centar – mjesto stanovanja rodonačelnika plemena.

29. Donji Rsojevići – crkva posvećena Svetom Velikomučeniku Georgiju podignuta

je 1869. godine. Bila je saborna crkva za Pavkoviće. Zidana je tesanim kamenom i u dobrom je stanju.

30. Gradac Jovanovića – crkva posvećena Svetom Georgiju podignuta je u XV vijeku i

u najstarije hramove u ovom kraju. U ovim podostroškim selima još uvijek se čuva predanje o ovom hramu, a posebno o krstu i čaši za pričešće uklesanoj u kamenu, nešto ispod navedenog hrama. Crkva se prvi put pomeinje u zbirci povelja Ivana Cr-nojevića nazvanoj „Cetinjski ljetopis“. Sada je u ruševinama na veoma nepristupačnom terenu i zarasla u korov. Crkva je od velikog značaja i trebalo bi je obnoviti.

31. Gradac crkva posvećenaUspenju Presvete Bogorodice u narodu poznatiji kao

hram Sv. Gospođe sagrađena je u XIX vijeku. Prema narodnoj tradiciji za nju kažu da je jedna od najstarijih crkava na ovom prostoru koja je, po nekim zapisima, podignuta 1235. godine. Na njenom groblju nalazi grob Bijelog Pavla, rodonačelnika i utemeljivača Bjelopavlića. Crkva je u više navrata obnavljana, a posljednja obnova počela je 2003. godine. Građena je od tesanog kamena i u dobrom je stanju.

32. Šobajići – crkva je posvećena Svetom Nikoli. Datum njenog podizanja nije poznat.

Poznato je da je 1869. godine izvršena njena obnova. Obnovljena crkva ponovo je stradala u vrijeme Veljeg rata 1877. godine. Naime, 14. juna te godine u blizini crkve vodila se jedna od najkrvavijih bitki tog rata. Postoje svjedočanstva da je pred hramom Sv. Nikole tada sahranjeno preko 300 poginulih boraca.

33. Dabovići-crkva posvećena Sv. Velikomučeniku Georgiju podignuta je 1903.

godine. Dragan Marušić je pružio veliku pomoć pri posljednjoj obnovi crkve.

34. Gornji Zagarač – crkva posvećena Sv. Jovanu Krstitelju, podignuta je 1903. godine.

35. Donji Zagarač – crkva posvećena Sv. Nikoli, podignuta je 1863. godine.

36. Donji Zagarač – crkva posvećena Sv. Simeonu Mirotočivom, podignuta je 1886.

Crkva je u nekoliko navrata obnavljana. Poslije Drugog svjetskog rata crkva je bila zapuštena, tako da su zvonik i konostas najviše oštećeni.

37. Kujava i Tvorilo – crkva posvećena Sv. Velikomučeniku Georgiju nalazi se

između ova dva sela a podignuta je 1847. godine, a prema kazivanjima osveštao ju je Petar II Petrović Njegoš. U ovom hramu je 3. Maja 2008. Godine prvi put služena liturgija poslije Drugog svjetskog rata. Crkva je u nekolika navrata obnavljana, a posljednja obnova završena je 2009. godine. Tada je 2. maja bilo njeno osvećenje koje je izvršio Mitropolit Amfilohije.

58

38. Kupinovo – crkva posvećena Svetom Jovanu Krstitelju, podignuta je 1898. godine.

39. Mandići Rošca– crkva posvećena Svetom Petru spada u red najstarijih crkava na

području Bjelopavlića. Vrijeme njene izgradnje nije poznato. Crkva se nakon pada krova urušila 2007. godine i na žalost danas je ovaj hram u ruševinama. Pretpostavlja se da su temelji crkve stari više od 500 godina, a da ima isto toliko starih grobova.

40. Mijukosovići – crkva posvećena Svetom Atanasiju Velikom, podignuta je 1882. godine. Građena je od tresanog kamena i nalazi se u dobrom stanju. Crkva je karakteristična po tome što ima zvonik bez zvona, ali je zvonik sa zvonom odvojen od crkve, dvadesetak metara ispred u crkvenom dvorištu-porti.

41. Vinići – crkva posvećena Voznesenju- Sveti Spas podignuta je 1864. godine.

Zidana je tesanim kamenom i u dobrom je stanju.

42. Kosić – crkva posvećena Vozdviženiju Časnog Krsta građena je prilozima mještana i dobrotvora. Gradnja je počela 1998. godine, a osveštao ju je 27. septembra 2008. godine Mitropolit Crnogorsko-primorski Amfilohije.

43. Slap – crkva posvećena Svetom Arseniju novijeg je datuma, zadužbina je bratstva

Pavićević, a njen ktitor je Dragoljub Pavićević. Prema projektu ovog hrama u selu Raševo kod Šekovića, u Bosni i Hercegovini sagrađena je (1999-2007), crkva posvećena prepodobnom Sisoju Velikom.

6.3. Kulturno-istorijski spomenici novijeg datuma U ovu grupu spadaju objekti novijeg datuma koji su podignuti u pomen događajima i ličnostima iz prethodnih perioda. 1. Spomen dom „Martinićka birtka“. Sagrađen rajem XX vijeka u slavu poštovanja

događajima iz 1796. godine. 2. Zavičajni muzej, osnovan 1960. godine i u njemu se nalaze istorijska svjedočanstva

iz ranijih perioda. 3. Gradska biblioteka „Mihailo-Miho Vuković“ (ranije čitaonica 1889. godine,

biblioteka od 1965. godine) 4. Umjetnička kolonija, osnovana 1972. godine 5. Bista Svetog Petra Cetinjskog, dvorište Gimnazije 6. Biste Đoka Kovačevića i Baja Sekulića, gradski park Danilovgrad, trg 9. decembar 7. Spomenici NOR-a (1941-1945) Danilovgrad, Lazine, Ljutotuk, Gostilje, Frutak,

Šarena ploča i Zagarače.

59

7. TRADICIONALNE KULTURNE MANIFESTACIJE I KULTURNA PONUDA Danilovgrad ima bogatu duhovnu baštinu, prepoznatljive institucije kulture i raznovrsne kulturno-umjetničke programe. Dvor kralja Nikole I Petrovića nalazi se na obronku brdašćca Rsojevica, u narodu poznatije kao Donja Glavica sagrađen je 1873/74, godine. Zgradu dvorca – ljetnjikovca zaklonila je sportska hala, a on je ranije bio svojim izgledom dominantan. Enterijer dvora je bio prilagođen rezidencijalnom i porodičnom životu. U neposrednoj blizini nalazile su se zgrade za poslugu, stražu i konjušnice, a ispod dvora do rijeke Zete prostiralo se knjaževo imanje. U zgradi dvora radila je i prva Učiteljska škola u Crnoj Gori (1919-1929). Kasnije je tu bio smješten Zavičarni muzej (osovan 1960) sa sedam predmetnih zbirki sa više od 2.400 eksponata. U jednoj prostoriji Muzeja nalazi se rekonstrukcije oltarskog dijela srednjeg broda bazilike sa lokaliteta Gradina Marinićka. U istoj zgradi smještena je biblioteka „Mihailo-Miho Vuković“, sa čitaonicom, koja raspolaže bogatim fondom od preko 13.000 naslova. Osnovana je 1899.godine, kao čitaonica, a od 1963.godine, vrši bibliotekarsku djelatnost. Umjetnička kolonija je prva institucija ove vrste u Crnoj Gori utemeljena 1972.godine. Prirodno, najveći dio kulturnih aktivnosti vezan je za Centar za kulturu, koji je kao Javna ustanova osnovan 1965.godine. Ranije se u sastavu Centra za kulturu poslovale tri radne jedinice: Prikazivačko-scenska djelatnost, Muzej i RJ za fihzičku kulturu sport i rekreaciju. Bioskop „Zeta“, osnovan je 1947.godine, radi u okviru Centra za kulturu. Bioskop je bio kulturno mjesto omladine i svih mještana u vrijeme ekspanzije kinoprodukcije. Prikazivao je redovno filmove raznih žanrova najaktuelnijih filmskih ostvarenja domaće i strane produkcije. Sada mu je to povremena djelatnost. Kulturni život grada odvija se na izložbenom prostoru na platou Umjetničke kolonije, Centra za kulturu koji su u samom centru grada i Radio Danilovgrada, na brdašcu Rsojevica. Njega dopunjavaju razne tradicionalne i druge manifestacije. U poslednjih deset godina Lokalna samouprava Opštine preko subjekata čiji je osnivač (JU Centar za kulturu, JU Umjetnička kolonija, Turistička organizacija Danilovgrad), u zajednici sa Maticom crnogorskom – ogranak Danilovgrad, kulturno-informativnim centrom Bijeli Pavle, Nevladinim organizacijama i drugim akterima organizuje brojne manifestacije koje imaju tradicionalni karakter. 1.JU Centar za kulturu je nosilac tradicionaln ih manifestacija koje se tradicionalno održavaju zadnjih godina a istovremeno i suorganizator sa drugim subjektima za manifestacije kao što su: Pored toga Centar za kulturu zajedno sa drugim subjektima organizuje i druge manifestacije kao što su: o„Književne večeri“ Matica crnogorska – ogranak Danilovgrad o „Festival humora, satire i karikature“ KIC „Bijeli Pavle“ o Internacionalni film fest Danilovgrad MIFF GREEN MONTENEGRO“

60

o Godišnji kulturno umjetnički programi, KUD „DANILOVGRAD“, KUD „ORO“, NVO „MATRIXS“ – o Obrazovne institucije – godišnji programi, o „Sjećanje na učiteljski poziv“, NVO „Spomenik učitelju“ o Likovni stvaraoci – Likovne izložbe – Galerija Rsojevica, o Pozorišne i filmske predstave, o Atletski klub „GARAČ“

- „Internacionalni polumaratom DG-PG“ - Trke za oslobođenje Danilovgrad „Milovan Stojanović“.

Pored toga Centar za kulturu organizuje brojne kulturne večeri prezentacije stvaralaštva iz oblasti književnosti, pozorišne, likovne i drugih vrsta umjetnosti i stvaralaštva. Poseban značaj imaju manifestacije koje se održavaju u okviru Umjetničke kolonije. Tradicionalne kulturne manifestacije su:

- Internacionalni simpozijum skulpture

- Crnogorska savremena skulptura

- Tradicionalna izložba „Umjetnici zavičaju“

- Škola crtanja, slikanja i vajanja.

Internacionalni vajarski simpozijum se tradicionalno održava svake godine u periodu septembar – oktobar mjesec. Po pozivu u Koloniju, na stvaralački rad dolaze eminentni vajari i profesori Likovnih akademija iz zemlje i inostranstva. Programom je predviđen boravak i rad od 2 – 4 vajara.Tokom svog boravka vajari realizuju skulpture za otvoren prostor, koje ostaju u trajnom vlasništvu Umjetničke kolonije. Iz godine u godinu se povećava fond skulptura na otvorenom prostoru, koje imaju veliku umjetničku i materijalnu vrijednost. Kolonija posjeduje i značajan broj skulptura galerijskog formata. Simpozijum je kataloški i medijski promovisan.

Izložba Crnogorska savremena skulptura na jednom mjestu objedinjuje stvaralački

rad svih značajnih vajara sa prostora Crne Gore. Pod pokroviteljstvom Opštine

Danilovgrad, ustanovljena je novčana nagrada (1000€) plaketa i povelja „ Drago

Đurović“ .

Tročlani internacionalni stručni žiri vrši odabir najboljeg rada, čijem se autoru

dodjeljuje nagrada. Na taj način se najbolje promoviše skulptura U Crnoj Gori.

Izložba se kataloški i medijski prezentuje.

Tradicionalna izložba „Umjetnici zavičaju“, okuplja sve likovne stvaraoce sa prostora

Opštine Danilovgrad. Značajan broj umjetnika živi van Crne Gore i ima

internacionalnu karijeru. Izložba se održava povodom 9. decembra Dana Opštine

Danilovgrad.

61

Škola crtanja, slikanja i vajanja.

U okviru programskih aktivnosti Umjetničke kolonije već dvadeset godina uspješno radi

škola crtanja, slikanja i vajanja. Polaznici škole se kroz programski utvrđene aktivnosti

upoznaju sa osnovnim likovnim tehnikama i disciplinama. Nakon završetka rada stiču dobru

osnovu za upis u Srednju umjetničku školu, Fakultet likovnih umjetnosti i Fakultet za

vizuelne komunikacije.

Ovakav vid stručnog i kreativnog rada rezultirao je velikom prolaznošću kandidata na

visokoškolskim ustanovama. Mnogi polaznici ove škole su danas afirmisani mladi likovni

stvaraoci, rade u osnovnim i srednjim školama, kao i asistenti na Fakultetu likovnih

umjetnosti.

Škola ima edukativan karakter, tako da polaznici mogu biti i oni koji žele da se bave

umjetnošću iz hobija.

Svi navedeni programi imaju internacionalni, republički i opštinski značaj za kulturu.

8. ZAŠTITA, OČUVANJE I VALORIZACIJA KULTURNIH DOBARA 8.1. Prostori za koje je neophodno preduzeti mjere zaštite Na teritoriji Opštine Danilovgrad, nalaze se ostaci materijalnih kultura od prije nekoliko milenijuma. Istorijski razvoj različitih kulturnih oblika uslovio je danas raznovrsnu i bogatu kulturnu baštinu, kako materijalnu tako i nematerijalnu. Jedan dio kulturne baštine kvalitetno se očuvava i valorizuje (Manastiri Ostrov, Ždrebaonik, spomenici iz NOB-a, Memorijalni kompleksi “Martinićka bitka”, “Lazine”), dok su drugi zapušteni a mogu učestvovati u kvalitetnoj turističkoj ponudi (Spuška tvrđava, Lokalitet Sige, Lokalitet Gornji Frutak, Speleološki objekti Studendula, Vilina Pećina, Predjeli kultgure kao što su obavle rijeke Zete, izvori i vrela, izletišta na Studenom itd..). Objekti nematerijalne kulture koje predstavljaju razne pojave duhovnog stvaralaštva (folklor koji se ogleda kroz narodne običaje, pjesme, igre, istrumente, rukotvorine, kulturne navike, pojedinci, zajednice), kao dio našeg identiteta uopšte nijesu istraženi, a od prvorazrednog su nacionalnog značaja, kao kultorološki i pedagoški elementi. Pored toga mogu se i turistički valorizovati. Materijalna kulturna baština Nepokretna kulturna baština 1. Građevine - Civilne građevine i kompleksi (stambene građevine, građevine javne namjene, zanatske i industrijske, inženjerske, komunalne građevine, poslovne i poljoprivredne građevina); - Centar za kulturu;

- Umjetnička kolonija; - Dom omladine Rsojevica;

62

- Zavičajni muzej i Gradska biblioteka; - Most na Zeti u Danilovgradu; - Stari mostovi, Trase puta izrimskog perioda;

- Zgrada Poljoprivredne škole I zgrade starih mjesnih škola; - Vojne građevine i kompleksi (fortifikacijski kompleksi, utvrde, baterije, uporišta, vojne zgrade, spremišta oružja, stražarnice, zapovjedna mjesta);

- Spuška tvrđava; - Sakralne građevine i kompleksi (građevine za vjerske potrebe (crkve), manastirski kompleksi);

- Manastir Ostrog; - Manastir Ždrebaonik; - Seoske Crkve;

- Memorijalna područja, građevine i kompleksi (građevine povezane sa istorijom ili kulturnoistorijskim događajima i ličnostima, grobne i pogrebne građevine, spomen-ploče);

- Kompleks Martinićka bitka; - Kompleks Lazine; - Stara Groblja; - Spomenici iz NOB-a; - Spomen ploče istorijskim događajima i akterima;

- Urbana oprema:

- Stare ulice i zgrade u Danilovgradu i stare kuće po selima; - stara napuštena sela koja se mogu pretvoriti u Etno-sela;

2. Arheološka i speleološka nalazišta

Arheološki lokaliteti na području Opštine Danilovgrad datiraju od prije nekoliko milenijuma, što ovaj kraj čine predjelom od velikog značaja za kulturu. Od arheoloških nalazišta ističu se:

- Martinićka gradina; - Lokalitet Sige; - Lokalitet Crkvine – Donji Martinići; - Lokalitet Zidanice – Jelenak; - Lokalitet Koljat; - Lokalitet Gornji Rsojevići; - Lokalitet Gornji Frutak;

63

- Pećine i jame (Nezbroj, Vilina pećina, Studendula, Djevojačka pećina, Patelina, Čaja i dr.).

Nabrojani lokaliteti nijesu uređeni za posjetu, a značajni su kao turistički motivi, koji

bi se iskoristili u turističke svrhe. Najveća vrijednost je istorijska, jer su svjedok jednog vremena, zato ih treba zaštiti i urediti. Pored nabrojanih arheoloških i speleoloških lokaliteta na prostoru Opštine Danilovgrad, vjerovatno postoji još sličnih objekata, koje treba istražititi i staviti pod zaštitu.

1. Predjeli kulture

Predjeli kulture vrsta su nepokretnog kulturnog dobra koje sadržava prirodne ili istorijski karakteristične strukture što svjedoče o čovjekovom boravku u prostoru, a predstavljaju zajedničko djelo čovjeka i prirode, ilustrirajući razvitak zajednice i pripadajućoj teritoriji kroz istoriju. - parkovi (Gradski park..) - prirodni vrtovi (izvor u selu Glizica...) - planinski oblikovana urbana područja (Spuška tvrdjava, stara sela...) - turistički (obale na rijeci Zeti, izletište Studeno). Ove kulturne krajolike treba urediti i dovesti u funkcije turizma. Teritorija Opštine Danilovgrad – dolina rijeke Zete – (Bjelopavlićka ravnica) ima prosječnu nadmorsku visinu od oko 55 m. Prostire se u pravcu jugoistok sjeverozapad u dužini od oko 18 km sa širinom od 2,5 do 8 km i zahvata površinu od oko 55 km2. Pod uticajem mediteranske klime, povoljnim hidrološkim uslovima, zaštićenošću od snažnih vjetrova kao i komunikacionim mogućnostima sa susjednim prostorima, dolina Zete predstavlja pogodan prirodni ambijent za život i rad čovjeka. Na osnovu arheoloških rekognosciranja, istraživačkih aktivnosti i do sada prikupljenih podataka, na ovoj teritoriji je moguće pratiti različite segmente ljudskih aktivnosti u kontinuitetu od srednjeg paleolita do savremenosti. Dosadašnjom normativno-pravnom regulativom evidentirano je više kulturnih dobara i razvrstana su po kategorijama na – nepokretna i pokretna. U kategoriju nepokretnih svrstano je 10 kulturnih dobara i 26 spomen obilježja. Evidentirana pokretna kulturna dobra su sastavni dio muzejske postavke i depoa i razvrstana su u 8 zbirki. Kulturna baština predstavlja osnov nacionalnog identiteta i identiteta lokalne sredine. Govoriti o kulturnoj baštini znači poznavati istorijske, kulturne vrijednosti i tradicije u cilju njihovog očuvanja. Poštovanje tradicije, podjednako je važno, kao i stvaranje novih umjetničkih vrijednosti.

64

Zaštita i očuvanje kulturne baštine je jedna od osnovnih djelatnosti koja se obavlja na području kulture. Naime, zaštićena i očuvana kulturna baština, materijalna i nematerijalna, važan je činilac kulturnog identiteta.

8.2. Očuvanje i valorizacija kulturnih dobara Sekretarijat za upravu i društvene djelatnosti, Centar za kulturu (Zavičajni muzej i Narodna biblioteka “Mihailo-Miho Vuković”) i Umjetnička kolonija u saradnji sa Ministarstvom kulture bave se očuvanjem, prezentacijom i vrednovanjem kulturne baštine. Za podizanje svijesti građana o značaju kulturne baštine, od posebne važnosti su obrazovni sistem i mediji. Međutim, u Crnoj Gori, a samim tim i u Danilovgradu, zaštita i sveukupna valorizacija kulturne baštine, pogotovo nepokretnih kulturnih dobara, još uvijek nije dostigla onaj nivo i društveni respekt koji zaslužuje. Bez obzira na to što nijesmo zaostajali za civilizovanim zemljama kada je u pitanju zakonska regulativa spomeničke zaštite, koja se i u međunarodnim okvirima može kontinuirano pratiti više od jednog vijeka (Knjaževina Crna Gora je potpisnica Haške konvencije o zakonima i običajima rata na kopnu iz 1899.godine, prvog međunarodnog pravnog akta koji, između ostalog, sa dvije odrednice tretira odnos prema kulturnoj baštini), stiče se utisak da je kulturna baština i posebno nepokretna kulturna dobra, donedavno bila na margini interesovanja onih koji su odlučivali i od kojih je zavisila njena zaštita. Takav odnos, kao i svijest o značaju kulturne baštine poslednjih godina se znatno mijenja. Adekvatan tretman kulturna baština, sporo ali sigurno dobija uređenih pravno-normativnim aktima, prvenstveno Zakonom o zaštiti kulturnih dobara (“Sl.list CG”, br. 49/10 i 40/11) i pravilnicima kojima se bliže definišu poslovi službe zaštite kulturnih dobara, odnosno kulturne baštine. U Nacionalnom programu razvoja kulture prepoznate su slabosti i predložene polazne osnove za unapređenje u ovoj oblasti. Uvažavajući značaj opštinskih ustanova kulture u procesu zaštite kulturne baštine, Ministarstvo kulture, već nekoliko godina u godišnje Programe zaštite i očuvanja kulturne baštine uključuje i projekte opštinskih javnih ustanova koje se bave ovom problematikom. Takođe, učestvuje u sufinansiranju određenih projekata, što umnogome pomaže da se stanje u ovoj oblasti postepeno popravlja. Kulturnoj baštini, definisanoj, između ostalog kao skup dobara naslijeđenih iz prošlosti, koje ljudi prepoznaju kao odraz i izraz svojih vrijedosti, vjerovanja i tradicija, pripadaju i spomen-obilježja. Njima se na poseban način izražava odnos društva prema prošlosti i neprolaznim vrijednostima kojima su težile sve njegove generacije. Zaštita spomen-obilježja podrazumijeva organizovanu i kontinuiranu brigu, koja predstavlja uspostavljanje evidencije, praćenje njihovog statusa i stanja, redovno održavanje postojećih i način podizanja novih spomen-obilježja. Problematika spomen – obilježja normativno je regulisano Zakonom o spomen obilježjima (“Sl.list rne Gore”, br. 40/08 i 40/11)

65

Programska orjentacija JU Centar za kulturu – Zavičani muzej realizuje se kroz: muzejsku djelatnost, izložbene aktivnosti i zaštitu kulturnih dobara, zatim kroz investiciono održavanje, izdavačku i kulturno-edukativnu djelatnost. Stalna muzejsko-galerijska postavka u muzeju, revizija svih muzeskih fondova, povremena izložbe muzejsko-galerijskog sadržaja, staranje o kulturnim dobrima na području Opštine, spomenicima i spomen obilježjima su prioritetne aktivnosti. Takođe, segment zaštite kulturnih dobara i investiciono održavanje obuhvata i zaštitu arheoloških lokaliteta, kroz realizaciju projekta “Putevi kontinuiteta”, izradu planova, elaborata i projektnih zadataka pojedinih spomeničkih kompleksa, konzervaciju i revitalizaciju spomenika i spomen obilježja na području Opštine.

9. KULTURNE POTREBE GRAĐANA

9.1. Specifičnost kulturnih potreba građana To su one potrebe zahvaljujući kojima čovek razvija svoju ličnost (individualizacija i

autentičnost) tako da aktivno deluje, proizvodi, stvara materijalne i duhovne vrijednosti,

uživa u postojećim, komunicira... Kulturne potrebe gradjana neke zajednice obuhvataju tri različite grupe aktivnosti, i to : - kulturnu produkciju koju obuhvata amatersko ili profesionalno bavljenje umjetnosću; -kulturnu recepciju (potrošnju) koja se odvija kroz posjete programima kulturnih institucija ili kulturnih dogadjaja; -kulturnu recepciju koja se najčesće odvija putem medija ili u domu samog aktera. Vrste kulturnih potreba -Potreba za jezičkim izražavanjem i komunikacijom; -Potreba za saznavanjem;

-Potreba za estetskim doživljajem (interesovanje za muziku, likovne umjetnosti, - plesne umjetnosti, knjizevnost..); -Stvaralačke potrebe; -Kulturne potrebe djece; -Kulturne potrebe mladih; -Kulturne potrebe odraslih;

Vrste kulture - Masovna kultura;

- Lična kultura;

Kulturne potrebe gradjana Opštine Danilovgrad 1.Potrebe kulturne produkcije(proizvodnje) :

66

- Unapredjenje aktivnosti Centru za kulturu (obezbjedjivanje prostora za probe Nvo

koje se bave kulturnom produkcijom, kancelariski prostor i scensko-salskih prostora);

- Finansiranje organizacija koje se bave kvalitetnom kulturnom produkcijom,

okupljanjem stanovništva i pedagoškim radom (folklorni ansambl, muzička škola,

plesna društva, vokalno-istrumentalna grupa..);

- Razvoj kulturnih organizacija po većim mjesnim zajednicama na teritoriji Opštine

Danilovgrad(Spuž, Slap, Bandići);

- Angažovanje radnog kadra, stručnog i odgovornog za vršenje poslova iz oblasti

kulturne produkcije u stalni radni odnos ili honorarni odnos;

- Izvršiti promjenu repertoara Radio Danilovgrada;

- Povećati informisanje mjesnih zajednica o kulturnim dešavanjima (informatori,

posteri, flajeri..) i td..

2.Potrebe kulturne recepcije (potrošnje):

- Organizacija festivala (muzike, domaće radinosti i etnologije, folklora, slikarstva i

vajarstva i sl.);

- Povećanje kulturne ponude na već postojećim manifestacijama;

- Organizovanje koncerata klasične i dzez muzike, dramskih predstava, koncerata

igračkih i pjevačkih ansambala i sl..

Socijalni aspekt Trenutno i višedecenisko stanje kulturne recepcije, kod većine stanovništva, u našoj opštini odvija se u domenu medija ili u domu samog receptijenta, što znači da stanovnici Opštine Danilovgrad svoje kulturne potrebe obavljaju upražnjavajući sadržaje sa medija, koji većinom sadrže kič i šund programe, ili provode slobodno vrijeme u kućnoj atmosveri, čitajući raznu literaturu ili baveći se aktivnostima kao što je igranje karata i slično. Takodje, veći dio stanovništva Opštine Danilovgrad, svoje kulturne potrebe upražnjava odlaskom u ugostiteljske objekte, gdje se razvija tako zvana „kafanska kultura“. Odlazaka na predstavu, prezentaciju slika, prezentaciju produkata Umjetničke kolonije, koncert pop/rok muzike, slušanje radija, upražnjava veoma mali broj stanovnika Opštine Danilovgrad. Dobar primjer kulturne produkcije predstavljaju dva danilovgradska folklorna ansambla, plesni klub Matriks, klub latinoameričkog plesa Zumba, koji okupljaju veliki broj djece i omladine, prezentuju se u javnosti, o čemu govore uvijek dobro posjećene prezentacije njihovog stvaralaštva. Kvalitetan akter razvoja kulture je i Muzička škola koju posjećuje velik broj djece sa teritorije opštine. Evidentno je da jedan dio stanovništva Opštine Danilovgrad receptuje tako zvanu „Visoku kulturu“ (Opera, pozorište, slikarstvo isl..), medju tim još uvijek nema organizacije produkcije ove vrste kulture na našoj teritoriji.

67

Dobar primjer kvalitetnog odnosa lokalne uprave prema razvoju masovne kulture je u tome što na manifestacijama koje ona organizuje, mozemo sresti producente iz oblasti pop i rok muzike, pozorišne umjetnosti, tradicionalnog stvaralaštva. Potencijali Na teritoriji Opštine Danilovgrad postoje dobri uslovi za razvoj masovne i lične kulture, kako materijalni tako i ljudski. Od institucija postoje: Centar za kulturu, Umjetnička kolonija, Biblioteka, Zavičajni muzej, Zadužbina porodice Ćipović, Niža muzička škola. Aktivne organizcije koje se bave razvojem kulture, i to : folklorni ansambli, plesne škole isl. Ističu se i samostalni umjetnici: Zoran Kalezić, Slobodan Kovačević, Marinko Pavićević, Slobodan Marunović, Veselin Popović i dr. Kulturna potreba kulturnog govora i lijepog ponašanja Evidentno je da se u poslednje dvije decenije, ne samo u Danilovgradu, već i na teritoriji Balkana odvijaju procesi tranzicije, kako socio-ekonomski tako i kulturni. Ovi procesi doveli su do pojave nedovoljne brige o mladima, što je izazvalo pojavu razvoja nekulurnog govora, upotrebljavanja „sleng-a“, nepoštovanja starijih, vršnjaka i mladjih od sebe. Ove pojave su uzele maha, i sve više su prisutnije kod omladine(veći dio), koja nema kontrole ni od roditelja ni od nastavnika, već primjenjuje trendove koji joj se serviraju preko medija i interneta. Od najvećeg značaja bi bilo odraditi strategiju razvoja kulture lijepog govora i ponašanja za mlade generacije, kao i strategiju za odrasle kojom bi se omogućilo kvalitetno kulturno obrazovanje. Realne prepreke -Za organizaciju poslova iz već spomenutih oblasi potreban je prije svega kvalifikovan stručni kadar. Velika prednost je u tome što već postoje ljudi koji su voljni da se bave ovim poslovima što iz sektora NVO što iz Lokalne samouprave, ali bi bilo potrebno da se i jedni i drugi identifikuju, zatim kvalitetno usavrše za obavljanje poslova iz domene upravljanja organizacijama i samog poznavanja odredjenih vrsta umjetnosti; -Tradicionalno shvatanje kulture je veliki problem, prije svega što se kultura vezala za inostrane izvore, i što se pod kulturom, većinom smatra likovno-muzička djelatnost, pa je i većina pažnje usmjeravana na ove dvije grane umjetnosti. Trebalo bi razvijati tako zvanu široku kulturu, odnosno kulturne djelatnosti koje se odvijaju u organizacijama koje okupljaju veliki broj polaznika(muzičke skole, folklorna društva, horovi, pozorišne grupe, plesne grupe, škole slikarstva, škole tradicionalnih umjetničkih zanata..); -Finansiranje kulturne produkcije je veliki problem, što zbog nedovoljnih sredstava namijenjenih za ovu oblast, što zbog usmjeravanja finansiskih sredstava na odredjene grane umjetnosti koje ne razumije najveći broj gradjana; -Gradsko stanovništvo čini oko 1/3 ukupnog stanovništva Opštine Danilovgrad, te je stoga ono više upućeno u kulturna dešavanje. Ostalo stanovništvo živi u ruralnim uslovima i većinom upražnjava vidove kulturnih potreba navedene u odjeljku Trenutno stanje. Moguće prepreke su u nedostatku komunikacija izmedju ove dvije ciljne grupe, kao i tradicionalnih navika što može izazvati jednu vrstu nezainteresovanosti za razvoj kulture na teritoriji cijele Opštine.

68

Stručna sprema ispitanika

Niža stručna sprema Srednja stručna sprema Visoka stručna sprema

9.2. Rezultati sprovedene ankete o kulturnim potrebama građana Predviđena teza Programa razvoja kulture u opštini Danilovgrad, pod rednim brojem 13 - Kulturne potrebe građana, da bi na valjan način bila odrađena, urađena je anketa kojom je obuhvaćeno 110 ispitanika starosne dobi od 12-85 godina i različite stručne spreme od niže stručne spreme do visoke stručne spreme. Smatramo da je validnost ove ankete pričino dobar pokazatelj razmišljanja građana o potrebama koje ovaj Program mora na pravi način razmotriti. Anketu sačinjavaju dva pitanja:

1) Koliko ste zadovoljni kulturnim dešavanjima u gradu?

2) Koji kulturni događaj nedostaju Danilovgradu?

Da bi se na pravi način pristupilo analizi ankete, kao parametri uzete su dvije starosne dobi. Prva od 12-40 godina i njome je obuhvaćeo 55 ispitanika (50%) i druga 40-85 godine, takođe 55 ispitanika (50%).

Od 110 anketiranih ispitanika, 8 ispitanika ima nižu stručnu spremu (7,3%), 53 ispitanika srednju stručnu spremu (48,1%) a visoku stručnu spremu 59 ispitanika (53,6%).

Niža stručna sprema 7% Srednja sturčna sprema 48% Visoka stručna sprema 45%

Starosna dob ispitanika

12-40 god. 40-85 god.

69

22

77

11

Koliko ste zadovoljni kulturnim dešavanjima u gradu?

Zadovoljno Nije zadovoljno Neizjašnjeno

Na prvo ponuđeno pitanje ’’Koliko ste zadovoljni kulturnim dešavanjima u gradu’’, zadovoljno je 22 pitanika (20%), nije zadovoljno 77 ispitanika (70%), a 11 ispitanika je neizjašnjeno (10%).

Zadovoljno 20% Nije zadovoljno 70% Neizjašnjeno 10%

70

Pozorišne predstave: 19% Večeri tradicionalne muzike: 4% Bioskopske predstave: 13% Večeri dokumentarnog filma: 5% Veća iskorišćenost resursa Zete: 10% Otvaranje televizije Danilovgrad 5% Koncerti na otvorenom: 6% Sajam knjiga u Danilovgradu:5% Bolji i transparentniji rad biblioteke: 5% Ostalo: 8% Književne večeri: 5% Knjižara u Danilovgradu: 6% Sportske manifestacije: 5% Bazeni za rekreaciju: 5%

71

10. FINANSIJSKA ULAGANJA U OBLASTI KULTURE U PERIODU 2011-2015.GODINE. Ovakva struktura kulturne baštine, te razuđenost infrastrukture objekata i brojnost aktera kako na profesionalnom tako i ematerskom bavljanje ovim poslovima iziskivale sui značajne finansijska sredstva za ulaganje u objekte, programe i kadrove. U nastavku daje se pregled ulaganja u poslednjih 5 godina.

Pregled ulaganja u periodu 2011-2015. godina

r.b Vrsta Ukupno 2011 2012 2013 2014 30.06.2015

1 JU Centar za kulturu 758.861,42 171.203,67 164.624,45 160.861,94 161.534,29 100.637,07

2 JU Umjetnička kolonija 192.286,65 42.576,57 46.914,90 42.824,11 42.607,82 17.363,25

3 Manifestacije 85.102,58 16.339,50 12.836,70 26.411,46 29.514,92

Troškovi proslave dana Opštine 92.069,51 17.169,58 21.781,01 25.948,81 20.652,39 6.517,72

4 Sponzorstva 128.182,16 23.847,90 36.769,20 29.445,74 20.026,57 18.092,75

5 Kapitalni izdaci po projektima 348.370,64 0,00 0,00 0,00 95.518,62 252.852,02

5.1 Centar za kulturu- projekat Legend 216.594,00 80.881,98 135.712,02

5.2 Spomenik učitelju 3.636,64 3.636,64

5.3. Spomenik na trg 9. decembar 0,00 Min.kult.isp.

5.4. Ulaganje u sportsko-rekreativnu zonu 57.000,00 11.000,00 46.000,00

5.5. ulaganje u stadion 71.140,00 71.140,00

6 Radio Danilovgrad 231.074,87 46.509,31 58.260,16 46.004,93 48.558,26 31.742,21

7 Odjeljenje državnog arhiva 96.900,00 96.900.00 96.900,00 96.900.00 96.900,00 96.900,00

UKUPNO 1.932.847,83 414.546,53 438.086,42 428.396,99 515.312.87 475.655,02

72

Iz prezentiranih podataka proizilazi da je u oblast kulture direktno uloženo oko 2 miliona eura. Međutim, treba imati u vidu i činjenicu da je jedan dio ulaganja u oblasti obrazovanja (projekti rekonstrukcije osnovne škole “Njegoš” u Spužu i OŠ “Vuko Jovović” u Danilovgradu), ulaganja u sportske objekte (sportska dvorana sa streljanom u policijskoj akademiji, sportsko rekreativni poligoni u Danilovgradu i Spužu, uređenje obale Zete, ispod mosta u Danilovgradu i mosta u Spužu, izgradnja rekreativnog centra u naselju Grbe), i niz drugih investicija indirektno vezana za stvaranje povoljnijih uslova za razvoj kulture na području Opštine. Takođe, treba imati u vidu da se jedan broj Nevladinih organizacija takođe direktno bavila realizacijom programa kulturnoga sadržaja, što takođe upućuje na zaključak da je ukupan obim investicija za bogatiji kulturni život u ovoj opštini mnogo veći od iznosa koji su prezentirani u datoj tabeli sa čime treba računati i u planu za naredni period.

73

11. REZULTATI ANALIZE - SWOT analiza Na osnovu prethodno prezentiranih analiza i drugih pojedihnačno urađenih, pristupilo se izradi SWOT-analize:

SNAGE SEKTORA KULTURE u opštini Danilovgrad identifikovane su: o Bogata kulturna baština (materijalna i nematirijalna); o Specifičnost kulturnog predjela; o Vijekovna urbana tradicija (prvi urbanistički plan); o Kulturna raznolikost (interkulturalnost i multikonfesionalnost); o Međunarodne kulturne manifestacije i tradicionalne lokalne manifestacije; o Kulturni akteri/ke (institucije culture, NVO sektor, crkve, lokalni umjetnici/ce, amateri/entuzijasti); o Postojanje posebnih sektora i tijela u okviru lokalne samouprave (Sekretarijata za upravu i društvene djelatnosti i Savjeta za kulturu); o Postojanje više obrazovnih institucija; o Gradski mediji; o Postojanje javnih prostora na kojima se mogu odvijati umjetničke aktivnosti (više lokaliteta); o Uspostavljeni odnosi sa gradovia i regijama u okruženju i inostranstvu sa potencijalom razmjene, zajedničkih kulturnih projekata i razvoja saradnje;

SLABOSTI SEKTORA KULTURE u opštini Danilovgrad prepoznate su u; o Nepostojanju definisane dugoročne strategije razvoja kulture Opštine Danilovgrad; o Nedostatku resursa (finansijskih sredstava, infrastrukture, adekvatnog kadrovskog potencijala, opreme) za razvoj kulture; o Nedovoljnoj zainteresovanosti publike; o Nepostojanju Centra za posjetioce Prirodno i kulturno-istorijskog područja Danilovgrada; o Nedostupnosti pojedinih spomenika kulture (kulturnih dobara, nepokretnih i pokretnih); o Nedostatak stručne literature o kulturnim dobrima na području opštine; o Pretrpanosti kulturnim programima u turističkoj sezoni i nedostatku kulturnih sadržaja tokom godine; o Nedovoljnoj valorizhaciji kroz kulturne programe; o Kiču i šundu kao dijelu kulturne ponude u opštini; o Nedovoljnoj podršci savremenom umjetničkom stvaralaštu (atelje); o Nedovoljno razvijenoj saradnji i kulturnoj razmjeni u regionu i šire; o Nedovoljnom korišćenju mogućnosti koje pruža međunarodna saradnja;

PRILIKE/ŠANSE za razvoj kulture u Opštini Danilovgrad o Donošenje Lokalnog programa razvoja kulture 2016 – 2020; o Donošenje Menadžment plana Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Danilovgrada; o Zakon o kulturi Crne Gore; o Zakon o kulturnim dobrima Crne Gore.

74

12. PLAN RAZVOJA KULTURE OPŠTINE ZA PERIOD 2016 – 2020.GODINE 12.1. Metodološki pristup Saglasno metodologiji planiranja, nakon što je izvršena analiza postojećeg stanja i ostvarenih rezultata u pretnodnom period, te izvršena indentifikacija snaga, slabosti, prilika/šansi i prijetnja/prepreka – takozvana SWOT – analiza, pristupilo se definisanju vizije – strategije razvoja kulture u narednom petogodišnjeg periodu. Definisanje vizije / strategije podrazumijeva indetifikovanje osnovnih ciljeva, u okviru njih prioriteta, te u okviru svakog prioriteta definisanja mjera za njihovo ostvarivanje. Svaka dalja faza programiranje podrazumijeva stvaranje uslova za operacionalizaciju mjera, indentifikaciju ostvarenih rezultata, te monitoring ostvarivanja plana kao cjeline kroz realizaciju godišnjih planova i podnošenje godišnjeg izvještaja Predsjednika Opštine o realizaciji plana u protekloj godini. Prilikom izrade, donošenja i realizacije ovog plana veoma je važna i nezaobilazna kompomenta usklađenosti ovog plana sa drugim strateškim razvojnim dokumentima Jedinice lokalne samouprave i nacionalnim programom razvoja kulture. U konkretnom slučaju opštine Danilovgrad radi se o usklađenosti sa; o Strategijom održivog razvoja Opštine Danilovgrad koja je donešena 2011.godine, u kojoj se, razvoj kulture definiše kao jedna od šest osnovnih vizija u okviru osnovnog cilja, a koje glasi: “Kulturna vizija promoviše multi-kulturalni karakter opštine kao način jačanja kohezije cjelokupnog društva. Definiše potrebu za očuvanjem kulturne raznolikosti i identiteta; o Strateškim planom razvoja Opštine Danilovgrad za period 2012 – 2018.godina, koji je usvojen 2012.godine, razvoj kulture, je definisan kao jedan od osam strateških prioriteta sa jasno razrađenim konkretnim mjerama i programima. o Višegodišnjim investicionim planom za period 2015 – 2019.godina, usvojenim 2015.godine, razvoju kulture je takođe posvećena posebna pažnja. Naime ovim Planom konkretno definisanja ulaganja u oblasti kulture u iznosu od 605.ooo hiljada eura, zatim oblast sporta 750.ooo hiljada eura, a kada se tome dodaju i planirana ulaganja u obrazovanje od 325.ooo hiljada eura dolazi se do ukupne cifre od 1.680.ooo hiljada eura, što znači da je ovoj oblasti posvećena izuzetno velika pažnja a posebno u dijelu stvaranja uslova za zadovoljavanje kulturnih potreba i podizanje kulturnoga nivoa Opštini. Ovakav pristup u već usvojenim planskim dokumentima obavezuje da se do kraja uvaže već definisana planska opredjeljenja. Pri tome izuzetno je povoljna okolnost

75

što se vremenska dimenzija ovih dokumenata vrlo malo razlikuje. Takođe, ovome treba dodati i činjenicu da je svaki segment nepokretne kulturne baštine na odgovarajući način tretiran i kroz usvojenu prostorno plansku dokumentaciju (Prostorno urbanistički Plan – PUB, Detaljni urbanistički planovi, te drugi prostorno planski dokumenti nižega reda).

12.2. VIZIJA RAZVOJA KULTURE OPŠTINE

C I LJ

OČUVANJE KULTURNOG INDENTITETA OPŠTINE DANILOVGRAD KROZ ZAŠTITU, UNAPREĐENJE I VALORIZACIJU NEPOKRETNIH I POKRETNIH KULTURNIH DOBARA TE AFIRMACIJE DOSADAŠNJEG I RAZVOJ KULTURNOG STVARALAŠTVA U SVIM OBLASTIMA. DAKLE, INTEGRISANJE RAZVOJA KULTURE U CJELOVIT KONCEPT DRUŠTVENO-EKONOMSKOG RAZVOJA OPŠTINE DANILOVGRAD I GRAĐANSKE DRŽAVE CRNE GORE.

Z A D A T A K

DO KRAJA 2020. GODINE, OPŠTINA DANILOVGRAD TREBA DA POSTANE OPŠTINA PREPOZNATLJIVOG KULTURNOG INDENTITETA SA ORIGINALNO ISTRAŽENIM I PREPOZNATLJIVIM KULTURNIM DOBRIMA, DA POSTANE PREPOZNATLJIVA PO ZAŠTITI I UNAPREĐENJU KULTURNIH DOBARA, PO VALORIZACIJI KULTURNIH DOBARA KROZ UNAPREĐIVANJE TRADICIONALNIH KULTURNIH MANIFESTACIJA I ORGANIZHOVANJE NOVIH, KROZ RAZVOJ SPORTA, TURIZMA, PREPOZNATLJIVA KROZ RAVZOJ I PREZENTACIJU SVIH VIDOVA KULTURNOG STVARALAŠTVA I POSEBNO AFIRMACIJU STVARALAŠTVA MLADIH GENERACIJA I POSEBNO TALENATA KOJI TREBA DA POSTANU MISIONARI KULGTURNIH ZBIVANJA NA OVIM PROSTORIMA.

76

12.3. STRATEŠKI CILJEVI, PRIORITETI I MJERE U skladu sa definisanom vizijom razvoja za naredni petogodišnji period predlažu se sledeći strateški pravci, prioriteti i mjere: STRATEŠKI CILJ 1: INSTITUCIONALNO JAČANJE NA PRINCIPIMA ODRŽIVOSTI

PRIORITET 1: Organizaciono usklađivanje i osposobljavanje subjekata kulture saglasno Zakonu o kulturi, Zakonu o zaštiti kulturne baštine i specifičnosti opštine

2016-2020

Mjera 1. Izrada Elaborata o transformaciji JU “Centar za kulturu” 2016

Mjera 2. Izrada Elaborata o opravdanosti formiranja Muzeja kao Samostatlne javne ustanove

2016

Mjera 3. Izrada Elaborata o opravdanosti formiranja Narodne Biblioteke kao javne ustanove

2016

1.1. Prioritet 2. Organizaciono i kadrovsko jačanje subjekata kulture

2016-2020

Mjera 1. Izvršiti analizu kadrovske osposobljenosti javnih ustanova u oblasti kulture

2016

Mjera 2. Uraditi Program organizacionog i kadrovskog jačanja subjekata kulture

2016

1.2. Prioritet 3: Podrška subjektima koji su vaninstitucionalno bave kulturom

Mjera 1. Uraditi mapu subjekata koji se vaninstitucionalno bave poslovima kulture;

2016

Mjera 2. Uraditi analizu njihovih kapaciteta, sačiniti Program i kriterijume podrške tim subjektima;

2016

1.3. Podrška kulturnom volonterizmu 2016-2020

Mjera 1. Donijeti Program podrške i podsticaja kulturnog volonterizma

2016

77

STRATEŠKI CILJ 2: POBOLJAŠANJE USLOVA ZA RAD INSTITUCIJA KULTURE, ODRŽAVANJE POSTOJEĆE, IZGRAĐENE I NOVE INFRASTRUKTURE

Prioritet 1. Održavanje i rekonstrukcije postojećih objekata kulture

2016-2020

Mjera 1. Realizacija započetih projekata

o Dom kulture – Rekonstrukcija krova i uređenje sprata

2016

o Muzej- sanacija krova - Završetak “Bazilike Martinićka Gradina”

Prezentacija rezultata i straživanja pećine “Čaja” Pješivci

2017

o Biblioteka – Razrešenje prostora - Sređivanje knjižnog fonda

2016

o Umjetnička galerija na Rsojevici 2018

- Održavanje objekta - Sređivanje i osmišljavanje prostora oko objekta sa - prilazima

2018

o Umjetnička kolonija 2017

- Sanacija krova i adaptacija objekta; - Sređivanje dvorišta Kolonije; - Realizacija projekta rasvete Kolonije; - i mosta “Radovan Pavićević” na Zeti;

o Matica crnogorska – ogranak Danilovgrad - Razriješiti pitanje prostora

2016

o Stadion “Braća Velašević” 2016 - 2017

- Završetak I faze uređenje stadiona; - Razrešenje pomoćnog terena.

o Gradska sportska dvorana 2017

- Održavanje i poboljšanje uslova za rad.

kontinuirano

o Dom “Martinićka bitka” - Održavanje objekata i unapređenje prostora.

kontinuirano

Mjera 2. Održavanje postojećih i nastavak realizacije drugih infrastrukturnih objekata u funkciji razvoja kulture

o Nastavak realizacije projekta “Uređenje obale Zete ispod Mosta u Danilovgradu;

Godišnji program

o Održavanje i unapređenje objekata na obali Zete u Spužu Godišnji program

78

o Održavanje i unapređenje stadiona malih sportova i terena za održavanje javnih manifestacija (Ždrebaonik, Bandići)

Godišnji program

o Održavanje i unapređenje trgova: “deveti decembar” i “Golootočkih žrtava” i drugih javnih površina.

Godišnji program

o Unapređivanje i održavanje školskih objekata u funkciji kulture i sporta.

Godišnji program

STRATEŠKI CILJ 3. ZAŠTITA, ODRŽAVANJE, UNAPREĐENJE I VALORIZACIJA NEPOKRETNE KULTURNE BAŠTINE – TRADICIONALNO GRADITELJSTVO I OČUVANJE KULTURNOG INDENTITETA

Prioritet 1. Mapiranje napokretne kulturne baštine 2016 - 2017 Mjera 1. Zaštićena nepokretna kulturna dobra po kategorijama, sa opisom stanja i predlogom mjera za održavanje, unapređenje, prezentaciju i valorizaciju;

Godišnji program

Mjera 2. Kulturno-istorijski spomenici i obelježja, opis stanja, predlozi za održavanje i prezentaciju;

Godišnji program

Mjera 3. Sakralni objekti – crkve, lokaliteti, opis stanja i mjere za održavanje

Godišnji program

Mjera 4. Objekti za komemoracije – kapele, lokaliteti, stanje objekata, način gazdovanja i mjere unapređenja;

Godišnji program

Mjera 5. Objekti za počinak – groblje, opis stanja, način upravljanja i mjere za održavanje;

Godišnji program

STRATEŠKI CILJ 4. ISTRAŽIVANJE, ZAŠTITA PREZENTACIJA I VALORIZACIJA ARHEOLOŠKIH I SPELEOLOŠKIH NALAZIŠTA Prioritet 1. Mapiranje arheoloških nalazišta, opis slanja, predlog mjera za zaštitu i predlog programa za dalja istraživanja, prezentaciju i valorizaciju;

2016 - 2017

Prioritet 2. Speleološka nalazišta Godišnji program Mjera 2. Mapiranje speleoloških lokaliteta, opis stanja, predlog programa za istraživanje, prezentacija i program valorizacije;

Godišnji program

STRATEŠKI CILJ 5. PREZENTACIJA KULTURNOGA STVARALAŠTVA - TRADICIONALNE KULTURNO-SPORTSKE MANIFESTACIJE S obzirom da su sve vrmenski definisane, prioriteti se neutvrđuju a mjere za sve su istovjetne – Unapređenje programskih sadržaja. Iste su prikazane po nosiocima s tim što se podrazumijeva pokroviteljstvo Opštine Danilovgrad.

79

NOSILAC DATUM JU “CENTAR ZA KULTURU”

1.1. “Majski uranak” – Ždrebaonik 01. maj

1.2. “Martinićka bitka” – Gornji Martinići 11. jul

1.3. “Međuranrodni festival Folklora” Danilovgrad 12-15 jul

1.4. “Julske vatre mladih” – Lazine 13-31 jul

1.5. “Katunske sportske igre” – Bandići 13-31 jul

1.6. “Spuško ljeto” – Obala Zete Spuž jul - avgust

1.7. “Bjelopavlićke sportske igre” – Ždrebaonik avgust

1.8. “Ilindan na Sinjajevini” – Plato oko crkve “Ružica” 02. avgust

1.9. “Festival dječje poezije” – Kraj zelene Zete septembar

1.10. Dani oslobođenja Danilovgrada 1-9 decembar

2. JU “CENTAR ZA KULTURU” sa drugim kulturnim akterima

2.1. Turistička organizacija “Kraj rijeke Zete” Obala Danilovgrad

avgust (kraj treće nedelje)

2.2. Matica crnogorska – ogranak Danilovgrad “Književne večeri”

tokom godine

2.3. KIC “Bijeli Pavle”-“Festival humora, satire i karikature” oktobar

2.4. Internacionalni film fest Danilovgrad “GMIFF GREEN MONTENEGRO”

decembar

2.5. KUD “DANILOVGRAD” KUD “ORO”, NVO “MATRIXS” – Godišnji kulturno umjetnički programi

mart-april-maj

2.6. Obrazovne institucije – godišnji programi dan škole

2.7. NVO “Spomenik učitelju” “Sjećanje na učiteljski poziv” septembar

2.8. Likovni stvaraoci – Likovne izložbe – Galerija Rsojevica

tokom godine

2.9. Pozorišne i filmske predstave tokom godine

2.10. Atletski klub “GARAČ” - “Internacionalni polumaraton DG-PG” - Trke za oslobođenje Danilovgrad “Milovan Stojanović”

oktobar - 8. decembar

3. JU “UMJETNIČKA KOLONIJA”

3.1. “Internacionalni simpozijum skulpture” – Danilovgrad septembar-oktobar

3.2. “Crnogorska savremena skulptura” – jun

3.3. Umjetnici zavičaju” – Likovno stvaralaštvo 9. decembar

POSEBNA MJERA: Obelježavanje posebnih istorijskih datuma (jubileji)

- 150 godina Danilovgrada 1869 – 2019 2019

- 220 godina Martinićke bite 1796 – 2016 2016

80

- 75 godina oslobođenja Danilovgrada 1944 – 2019 2019

- “Julske vatre mladih 2019” 2019

- Nagrada Oslobođenja Danilovgrada 2017 2017

STRATEŠKI CILJ 6. AFIRMACIJA RODNE RAVNOPRAVNOSTI

Prioritet 1. Afirmacija rodne ravnopravnosti kroz kulturu Godišnji program

Mjera 1. Podsticati edukaciju o rodnoj ravnopravnosti kroz slobodni dio predmetne nastave u osnovnih i srednjim školama

Godišnji program

Mjera 2. Podsticati žene i muškarce, dječake i djevojčice da ravnopravno učestvuju u svim kulturnim aktivnostima, uključujući i one koje se tradicionalno smatraju “ženskim” ili “muškim”

Godišnji program

Mjera 3. Podsticati umjetnike/ce, kao i kulturna udruženja, da promovišu kulturne aktivnosti koje osporavaju stereotipne stavove o ženama i muškarcima;

Godišnji program

Mjera 4. Podsticati biblioteke da osporavaju rodne stereotine izborom knjiga;

Godišnji program

Mjera 5. Podržavati projekte promovisanja ženskih ljudskih prava kroz kulturu

Godišnji program

Prioritet 2. Programski pristup rodnoj ravnopravnosti Godišnji program

Mjera 1. Uraditi analizu značenja i rodnih politika u tradicionalnim manifestacijama i kreirati preporuke za umanjivanje stereotipa;

Godišnji program

Mjera 2. Podsticati organizatore postojećih kulturnih dešavanja da u svoje programe uvrste rodno osjetljive sadržaje

Godišnji program

Mjera 3. Podsticati i podržavati istraživanja ženske istorije naše opštine (žene umjetnice, preduzetnice itd.

Godišnji program

Mjera 4. Organizovati radionice ženskog pisanja; Godišnji program

Mjera 5. Pristupiti osnivanje “Ženskog kreativnog centra” – zajjedničkog ženskog prostora, prostora za edukaciju, razvoj i istraživanje ženske kreativnosti i stvaralaštva na području opštine;

Godišnji program

Mjera 6. Organizovati serijal radio emisija na temu rodne ravnopravnosti.

Godišnji program

STRATEŠKI CILJ 7. PROGRAM ZA MLADE Prioritet 1. Unapređivanje svijesti o značaju kulture mladih na lokalnom nivou

Godišnji program

Mjera 1. Organizovanje okruglih stolova, tribina i diskusija svih relevantnih aktera na lokalnom nivou (institucija i mladih) na temu kultura mladih

Godišnji program

Mjera 2. Unapređivanje informisanja o kulturnim sadržajima na način prilagođen mladin (u školama, preko socijalnih mreža i

Godišnji program

81

korišćenjem savremenih tehnologija, organizovanjem događaja za mlade uz njihovo učešće i sl).

Mjera 3. Unapređivanje dostupnosti kulturnih sadržaja mladima (posebno iz prigradskih sredina), i definisati mjere za uključivanje mladih sa problemima sluha, govora, vida ili sa otežanim/onemogućenim kretanjem;

Godišnji program

Mjera 4. Animiranje mladih da se uključe u kulturne manifestacije lokalnom karaktera (amaterska duštva, bendove, folklorne ansamble i nevladine organizacije), i promovisanje pozitivnih primjera uključivanja mladih u tradicionalne kulturne manifestacije;

Godišnji program

Mjera 5. Podsticanje volonterizma mladih u kulturi: Godišnji program Mjera 6. Podsticanje umrežavanja i saradnje te kvalitetnijeg informisanja na regionalnom nivou (Podgorica, Danilovgrad, Nikšić)

Godišnji program

Prioritet 2. Uključivanje kulturnih sadržaja u obrazovni proces

Godišnji program

Mjera 1. Osmišljavanje i realizaciju programa učešća umjetnika/ca u obrazovnim programima u osnovnih i srednjim školama;

Godišnji program

Mjera 2. Organizovanje vannastavnih umjetničkih sekcija u školama

Godišnji program

Mjera 3. Organizovane posjete đaka muzejima, galerijama, pozorištima i drugim kulturnim ustanovama (Podgorica, Danilovgrad, Nikšić)

Godišnji program

Mjera 4. Zastupljenost lokalne istorije i kulture u obrazovnim programima u osnovnim i srednjim školama;

Godišnji program

Mjera 5. Podršku savremeno osmišljenim prezentacijama kulturnih dobara koji uključuju učešće mladih (radionice sa mladima različitih uzrasta);

Godišnji program

Mjera 6. Osmišljavanje i realizaciju programa posjete kulturnim institucijama i kulturnim spomenicima;

Godišnji program

Mjera 7. Poboljšanje uslova za zadovoljavanje kulturnih potreba mladih, kroz:

Godišnji program

Mjera 8. Definisanje strategije za privlačenje mlađe publike unutar kulturnih institucija;

Godišnji program

Mjera 9. Obezbeđivanje bolje povezanosti kulturnih institucija sa mladima (preko organizovanih programa i popusta za škole, i sl.);

Godišnji program

Mjera 10. Stavljanje na raspolaganje prostora za kulturna dešavanja akterima sa nezavisne kulturne scene u Opštini Danilovgrad (Centar za kulturu, Umjetnička kolonija);

Godišnji program

Mjera 11. Kreiranje raznovrsne kulturne ponude prilagođene uzrastu i potrebama mlađe populacije;

Godišnji program

Mjera 12. Povećanje broja kulturnih dešavanja prilagođenih uzrastu i interesovanjima mladih (naročito van ljetnje sezone)

Godišnji program

Mjera 13. Kreiranje mogućnosti mladima da sami stvaraju

82

kulturne sadržaje (organizuju književne ili poetske večeri, pokrenu časopis, sami naprave scenarije i da sami budu autori/ke predstava, i sl.);

Godišnji program

STRATEŠKI CILJ 8. INKLUZIJA OSOBA SA INVALIDITETOM Prioritet 1. Ravnopravnost – jednaki pristup - nediskriminacije 2016 – 2020 Mjera 1. Izraditi plan adaptacije postojećih sportskih, kulturnih i rekreativnih objekata i dosledno sporoviditi odredbe zakona o standardima pristupačnosti prilikom svake rekonstrukcije i gradnje novih objekata

Godišnji program

Mjera 2. Obezbijediti uključivanje strukovnih asocijacija u process odlučivanja o raspisivanju i sprovođenju konkursa za projekte kulturnih aktivnosti organizacija osoba sa invaliditetom;

Godišnji program

Mjera 3. Obezbijediti osobama sa invaliditetom pristup kulturnim materijalima, pozorišnim i drugim aktivnostima u njima pristupačnim formatima

Godišnji program

Mjera 4. Obezbijediti osobama sa invaliditetom pristup mjestima gdje se odvijaju kulturna događanja ili pružaju kulturne usluge, pristup spomenicima i lokalitetima od nacionalne važnosti.

Godišnji program

Mjera 5. Planirati, razviti i sprovoditi programe, kampanje i akcije kojima bi se podstaklo i promovisalo učešće osoba sa invalidtitetom u kulturnim aktivnostima na svim nivoima u najvećoj mogućoj mjeri.

Godišnji program

Mjera 6. Podsticati umjetnike da sami kreiraju inicijative i projekte za uključivanje djece i mladih sa smetnjama u razvoju i osobe sa invaliditetom u kulturno umjetničke aktivnosti;

Godišnji program

Mjera 7. Unaprijediti međuopštinsku saradnju profesionalaca koji rade u oblasti inkluzije djece i mladih sa smetnjama u razvoju u oblasti kulture (razmjena i informacija, obuka kadrova da sprovode slične programe i slično.

Godišnji program

STRATEŠKI PRIORITET 9. MEĐUOPŠTINSKA I MEĐUNARODNA SARADNJA

Prioritet 1. Međuopštinska saradnja 2016 – 2020

Mjera 1. Saradnja sa institucijama iz neposrednog okruženja (Glavni grad, Prijestonica, Nikšić);

Godišnji program

Mjera 2. Saradnja sa subjektima kulture iz drugih opština u

Crnoj Gori; Godišnji program

Mjera 3. Nastupi na regionalnim i opštinskim kulturnim

manifestacijama; Godišnji program

Prioritet 2. Međunarodna saradnja Godišnji program

83

Mjera 1. Održavanje i unapređivanje dosadašnje kulturne

saradnje sa subjektima izvan Crne Gore; Godišnji program

Mjera 2. Nastupi na međunarodnim kulturnim manifestacijama; Godišnji program

Mjera 3. Unapređenje saradnje Umjetničke kolonije

Danilovgrad sa sličnim institucijama i stvaranje prostora za veći boravak stranih umjetnika u koloniji;

Godišnji program

Dinamika realizacije pojedinačnih mjera bliže će se utvrđivati godišnjim programima rada institucija kulture. 12.4. POSEBNI ASPEKTI RAZVOJA KULTURE Posebni aspekti razvoja kulture odnose se na razvoj pojedinih vrsta kulturnih sadržaja sa stanovišta raspoloživih mogućnosti i potreba građana. Međutim za razvoj kulture u cjelini od posebnoga značaja su i sledeći segmenti: 12.4.1. KULTURNI TURIZAM

Pojam kulturnog turizma sada se često upotrebljava, ali tu nije baš uvijek potpuno jasno na što se on odnosi. Poznato je da je interesovanje za kulturni turizam raste, a poseban podsticaj njegovoj promociji daje medijska prezentacija. Tako se i pod tim pojmom često podrazumijeva ona vrsta turizma u kojoj su predmet interesovanja turističkih posjeta muzeji, galerije, izložbe, koncerti, ili neki slični sadržaji koju su, medijski najčešće pominjani, od najave, prikaza, ili praćenja, pa svo do odjave, eseja ili intervjua, sa akterom događaja ili nekim od učesnika, ako ih je više.

Na drugoj strani, taj turizam se veže za materijalnu baštinu – od poznatih religijskih spomenika pa do stare arhitekture, urbanih cjelina jezgra, ulica, zgrada…, koji su medijski najčešće ispraćeni redakcijski od nekog kulturnog poslenika, urednika, a rjeđe nekim većim novinskim osvrtom lokalnog dopisnika.

Oblici kulturnih sadržaja Danilovgrada sadrže izraz jedne do sada veoma malo korišćene turističke ponude, a on kroz svoju slojevitost odslikava možda najbolje tradicionalne, istorijske ili aktuelne-moderne stilove života njegovih stanovnika.

Kulturni turizam Danilovgrada trebao bi u perspektivi, naravno uz podršku lokalnih i drugih medija da uključi program, koji će se fokusirati na posebno grupne posjete kulturnim institucijama kroz jedan možda poseban vid ponude – kulturni kontakt s lokalnim stanovništvom obilazak užeg gradskog jezgra, stare arhitekture, tvrđava, zidina, trgova, mostova, manastira, crkava i dr...

Poznato je da posjete muzejima, galerijama, festivalima, staroj arhitekturi, antičkim gradinama, umjetničke predstave i drugi važni lokaliteti baštine sami po sebi rutinski privlače turiste a da bi u neposrednom kontaktu sa mještanima uz prethodno osmišljene suvenire i ponudu turističkih vodiča, potrebnih karti, flajera, i drugog materijala bili predstavljeni široj javnosti što bi vremenom trebalo da utiče na progresivno povećanje broja posjetilaca tim sadržajima.

Mediji igraju najvažniju ulogu u promovisanju kulturnog turizma, koji, na žalost, kod nas još uvijek nije zaživio, jer on označava bolji kvalitet turizma. Istraživanja su pokazala da kulturni turizam ostvaruje visok finansijski promet, donosi velike benefite kroz promociju

84

lokalne zajednice, jer posjetioci zainteresovani za kulturu troše više novca u hotelima, restoranima, kafićima, obilaze i druge sadržaje pa kupuju više, od suvenira, magneta sa obilježjem Grada, do nekih drugih reklamnih predmeta.

Razvitak kulturnog turizma sa pratećom logistikom, posebno je važan i za naš grad, jer u neposrednoj blizini imamo značajne kulturne sadržaje kao što su: Zavičajni muzej, Umjetnička kolonija, manastiri Ostrog i Ždrebaonik i crkve, ali i lokalitete koji nijesu dovoljno promovisani i ne posjeduju imidž kulturnog dobra od opšteg značaja koji bi privukao turiste. To su Spuška Glavica, crkva u Zurima, Gradina i drugi na području Opštine.

Imidž mjesta sa definisanim kulturnim sadržajima Danilovgrad bi na jedinstven način predstavio velikom broju posjetilaca čiji broj bi se stalno iz godine u godinu uvećavao. Nedostatak kulturnih sadržaja ne znači samo da stranac ne poznaje naš grad, već i da prosječan Crnogorac nema veća saznanja o pojedinim značajnim lokalitetima koji svojim sadržajem zaslužuju veće interesovanje kod nas i u inostranstvu.

Kultura stvara pozitivni imidž pojedinog lokaliteta kojih ima više i to je za Danilovgrad vrlo važno. Preduslov uspješne strategije razvoja kulturnog turizma je da pojedini lokaliteti stvore prepoznatljiv imidž-ime po kojem će ih posjetioci upamtiti, sugerisati svojim prijateljima da ih obiđu, a oni sami će im se uvijek vraćati. To je i suština, dovesti turistu koji će ubuduće biti stalni gost, a koji će, opet, na drugoj strani, širiti pozitivnu priču i dovesti svoje prijatelje da bi se taj krug ciklično širio svijetom, nosio pozitivnu sliku i priču o našem Gradu i time ga najbolje i najljepše pozicionirao na turističke karte.

Umjetnički život Danilovgrada odvija se u Umjetničkoj koloniji, prvoj instituciji ove vrste u Crnoj Gori utemeljenoj 1972. godine. U izložbenim prostorima i na platou Umjetničke kolonije, Centra za kulturu i Radio Danilovgrada, odvija se kulturni život grada. Njega dopunjavaju razne tradicionalne i druge manifestacije. Značajan udio u kulturnoj ponudi imaju galerije slikara Sveta i Senke Martinović u selu Begovine, Božidara Pavićevića Zodijaka i Mirjane i pok. Pura Kovačevića u Danilovgradu. 12.4.2. KULTURA I MEDIJI

Uloga medija u promociji kulturnih sadržaja danas je nemjerljiva. Opšte je poznato da mediji imaju značajan uticaj na kulturna zbivanja, a kolika je njihova moć da opredijele posjetioce za određene kulturne programe zavisi od posvećenosti poslu ljudi koji rade u njima. Međutim, treba istaći da je uloga medija u kulturnim aktivnostima ključna. Jer kako kažu, kultura je tamo gdje se misli, gdje se čovjek ne zabavlja.

Internet je sada dominantno sredstvo informisanja koji brže i jednostavnije informiše o svim aktuelnostima pa i u kulturi. Svi drugi mediji kasne. Promocija kulture na društvenim mrežama zahtijeva drugačiji pristup od komercijalne promocije usmjerene prodaji i od korištenju ličnih profila na društvenim mrežama. Postavlja se logično pitanje: kako onda zainteresovati i pravovremeno informisati određenu publiku o nekoj temi i podstaći je da aktivno učestvuje u kulturnim događanjima? Ovdje se javlja sušta potreba da se o kulturnim dešavanjima u Danilovgradu šira javnost kao i ciljana publika određenih kulturnih sadržaja obavještava primarno preko Web prezentacije kulturnog subjekta, ali i putem Facebooka, Twittera Instagrama i drugih društvenih mreža čime se najjednostavnije i najbrže promovišu kulturni događaji, tribine, izložbe, festivali i druge manifestacije.

Današnji mediji u Crnoj Gori nijesu identični. Razlikujemo neke uticajne, nazovi vrhunske, nacionalne medije i one koji su uglavnom komercijalizovani, i događajima u našem gradu ne pridaju veći značaj i prostor. Državna televizija RTCG, kao javni servis

85

građana najstandardnije prati sve kulturne, kao i druge aktivnosti Danilovgrada, što joj je i obaveza. Možda, ne i dovoljno. Druge privatne komercijalne televizije, zavisno od interesovanja i popunjavanja sopstvenog programa prate u nekoj mjeri kulturna zbivanja, ali oni nemaju tu obavezu.

Štampani mediji, Pobjeda kao državni i ostali nezavisni mediji koji izlaze u Crnoj Gori daju značajnu pažnju kulturnim dešavanjima, dok one novine koje se štampaju u zemljama okruženja, a distribuiraju kod nas, u zavisnosti od događaja, ali značajno manje prate naša kulturna dešavanja. Kod tih medija informativnu sliku događaja uglavnom prenose novinari-dopisnici i ona je uglavnom kritički korektno saopštena široj javnosti.

Masovni mediji imaju tu moć da svojim sadržajima najavom ili praćenjem značajno podignu stepen interesovanja oko nekog kulturnog događaja, skrenuvši veću pažnju posjetilaca. Ne samo obrazovane, nego i one koja hoće malo da se informiše. Uglavnom, masovni mediji rade po istom obrascu kao i globalni svjetski mediji. Njihova glavna odrednica je borba za tržište, a prihod, čitanost, gledanost i slušanost glavni su kriterijumi.

Mediji su kulturno dobro i moraju zadovoljavati kulturne standarde, ali kako djeluju na tržištu tako moraju ispunjavati tržišne zakonitosti i djelovati poput ostalih grana, jer mediji, kao poslovni subjekt, moraju ostvariti profit. Tako ih trebamo posmatrati i na lokalnom nivou.

Tamo gdje se otvore mogućnosti prema kulturi, tu postoji i aktivan odnos, što pokazuje posjećenost sadržaja, gužve na kulturnim manifestacijama, a sve se to prati medijski, što u krajnjem informiše širu javnost o događajima u našem gradu…

No, i u tom segmentu se javlja dualizam. Masovni mediji su ozbiljni proizvođači kulturnih dobara i najvažniji informator o svim kulturnim zbivanjima, a svojim vijestima, recenzijama, kritikama i ostalim novinskim oblicima izvještavaju javnost o recentnoj kulturnoj produkciji i kritički je valorizuju čime utiču na javnost.

Odnos medija i kulture kod nas je uzajamno povezan. Bez obzira na različita tumačenja, mediji i kultura neraskidivo su povezani. Mediji su sastavni dio kulture, oni informišu, ali ne samo kao dio društva u kome djeluju već su ujedno i snažni akteri koji bi trebali pozitivno i afirmativno da utiču na društvena zbivanja.

Ono što je najvažnije, to je, da je odnos dvostran, kultura koja se ne može žaliti na malu zastupljenost u medijima, odnosno javnosti, nego u tom slučaju mora mijenjati svoj način predstavljanja. Konkretno, kod nas, na lokalnom novou, u Danilovgradu, imamo jedan elektronski medij – Radio Danilovgrad i jedan periodični časopis – Danilovgradske novine. Drugih privatnih ili nezavisnih medija koji prate društvena zbivanja Danilovgrad nemamo. Radio Danilovgrad informiše o svim kulturnim dešavanjima u Gradu, kontinuirano prati i izvještava sa svih događaja. Koliko njegova informativna djelatnost utiče na širu javnost i građane Danilovgrada kao primarnu ciljnu grupu posebno je pitanje. Konkretniji odgovor može se dobiti nakon stručno sprovedene ankete građana na reprezentativnom uzorku. Do tada nemamo pravu sliku o njegovom uticaju na širu javnost.

Na drugoj strani, Danilovgradske novine, kao ilustrovani godišnjak na svojim stranicama donose osvrte o najznačajnijim kulturnim dešavanjima u Gradu, u jednoj godini. Uticaj ovog medija je mali, jer on ne prati već jednom godišnje, informiše o nekim značajnijim kulturnim događajima.

Kako na državnom tako slično i na lokalnom nivou treba da smognemo snage da i u kulturi kao i u ostalim oblastima života uspostavimo autoritete. Kultura na žalost nikada nije bila obrazac potvrda ili pretpostavka za ostale oblasti života. Međutim, bez kulture nema ni suštinskih strukturalnih promjena u društvu.

86

Za stvaranje veće i obrazovanije kulturne publike nije dovoljan samo uticaj medija. Treba istaći da je kod nas publika vrlo siromašna, pa iz tog razloga veoma teško može da napravi izbor bilo koje forme svoga života. Najsiromašnija populacija gotovo i ne prati kulturne manifestacije osim onih masovnih, oni nijesu u mogućnosti da se aktivnije uključe u polje kulture.

Srednji sloj se pojavljuje kao siromašna populacija koja u kulturi nalazi zamjenu za svoj društveni status i koji je najbliži kulturnim vrijednostima. Iz te ciljne grupe su najčešći posjetioci kulturnih manifestacija.

Treća kategorija dolazi iz redova bogatijeg sloja koji i nemaju afiniteta prema kulturi, rijetko osim lične promocije prisustvuju kulturnim događajima, a malo ih kada i sponzorišu.

Mediji u saradnji sa kulturnim institucijama trebaju da doprinesu povećanju posjećenosti kulturnih sadržaja od strane publike. Kulturne institucije osim standardnih vidova obavještavanja i pozivanja: postera, plakata, pozivnica i drugih oblika obavještavanja to još mogu uraditi uvođenjem standardizovane evidencije posjetilaca, sa uvažavanjem specifičnosti programskih aktivnosti. Trebalo bi razmisliti o kreiranje različitih baza podataka o posjetiocima, ali i o različitih mehanizama za održavanje postojeće publike i stvaranje nove.

Za kulturu je važan zadatak da uradi mapiranje ciljnih grupa publike i socijalnih grupa, a nakon toga i njihovo uključivanje u različite vidove edukacije i animacije. Nakon toga potrebno je definisati primarne i sekundarne kulturne sadržaje, odnosno manifestacije i u tom smislu raditi na njihovom unapređenju.

Unapređenje marketinških aktivnosti ustanova kulture i veća medijska zastupljenost kulturnih sadržaja može se ostvariti i kroz donošenje marketing i medija planova ustanova kulture, sa jasno određenim vidovima promocije i animacije.

Kulturni činioci bi trebali da redovno, bar jednom ili dva puta na godišnjem nivou sprovedu istraživanja, prema kvalitativnoj i kvantitavnoj metodologiji, o interesovanjima, navikama i ukusima publike i građana kako bi se jednostavnije došlo do onih kulturnih sadržaja koji su potrebni za naš Grad i na koje bi se u narednom period fokusirali i radili na njihovom stalnom unapređenju, naravno ne zapostavljajući ni druge.

Kulturne organizacije bi mogle i putem javnih rasprava uz učešće građana da dođu do kvalitetnijih usaglašenih sadržaja o predlozima godišnjih programskih planova, kao i evaluacije izveštaja o radu. Na kraju bi išli objedinjeni, mjesečni ili godišnji pregledi kulturnih aktivnosti, svih aktera u kulturi na nivou Grada, u različitim medijskim formatima…

87

13. FINANSIRANJE

S obzirom da je kultura kao djelatnost uzročno posledično vezana sa nizom drugih djelatnosti to je pitanje planiranja sredstava izuzetno teško a posebno ako se ima u vidu potreba da za svaki od postavljenih ciljeva, prioriteta, i kompletnih mjera treba sačiniti odgovarajuće programe, planove i projekte to u ovoj situaciji možemo da izvršimo samo aproksimaciju neophodnih ulaganja bazirajući se na dosadašnja ulaganja i potrebu za većim ulaganjima s obzirom na značaj djelatnosti i savremene kulturne trendove.

Međutim, evidentno je da se u finansiranju mora računati na sledeće izvore: 1. Sredstva lokalnog Budžeta; 2. Sredstva državnog Budžeta; 3. Sredstva koja ostvaruju nosioci razvoja kulture vršenjem sopstvene

djelatnosti, 4. Sredstva građana i 5. Donacije.

Međutim u novije vrijeme treba se maksimalno angažovati na izradi projekata sa

kojima treba konkurisati na sredstva iz EU Fondova. To podrazumijeva da svaka od institucija kulture treba da se osposobi za izradu Programa, način konkurisanja i modelitete realizacije sredstava.

Koristeći se iskustvom iz ukupnog planiranja razvoja Opštine Danilovgrad, a

temeljeći to na već utvrđenin planskim dokumentima (strategija održivog razvoja, strateški Plan razvoja za period 2012-2018. i višegodišnji investicioni Plan za period 2015-2019. procenjuje se da bi ukupna ulaganja u ovu oblast mogla se kretati do cifre od oko 2,5 miliona eura.

14. MONITORING I EVAULACIJA Monitoring predstavlja sistematsko i kontinuirano prikupljanje podataka, njihovu analizu i upotrebu radi donošenja odluka zasnovanih na poznavanju situacije. Aktivnosti monitoring su te koje obezbeđuju identifikaciju uspjeha i problema u realizaciji strateških planova, pravovremeno odlučivanje zasnovano na poznavanju činjenica, obavještavanje i uključivanje zainteresovanih aktera, evaluaciju rezultata i reviziju aktivnosti i finansija. Principi dobre prakse u oblasti monitoring podrazumjevaju da se prilikom pravljenja Sistema monitoring ima u vidu KOME su potrebne KOJE informacije, KAKO će biti prikupljanje i u KOM OBIMU. Potrebe za informacijima sve od zainteresovanih strane se razlikuju, pa ako unaprijed nemamo u vidu KOME su potrebne informacije, rezultat aktivnosti monitoring može biti obilje podataka koji nikome nijesu potrebni. Određivanje KOJE su informacije potrebne utvrđuje se kroz analizu projektovanih ciljeva, interesa i kapaciteta zainteresovanih strana, institucionalnih struktura i struktura menadžmenta, te odgovornosti za donošenje Odluka. Direktno povezano sa ovim pitanjem je i pitanje KAKO će se informacije prikupljati, analizirati i upotrebljavati. Takođe bi se trebalo, što se OBIMA INFORMACIJA tiče, ograničiti samo na prikupljanje i analizu najneophodnijih podataka za donošenje pravovremenih odluka. Više informacija ne znači i bolju informisanost. Ali istovremeno, principi dobrog monitoringa ukazuju na potrebu da se, gdje god je to moguće

88

i u granicama prihvatljivih troškova, kvalitet i pouzdanost informacija podignu na viši nivo kroz prikupljanje informacija iz više od jednog izvora i upotrebu više od jednog metoda. Upoređivanje onoga što jeste i onoga što bi trebalo da bude ostvareno na nivou upotrebe sredstava, sprovođenja aktivnosti i ostvarenja ciljeva je ključni zadatak u menadžmentu programa i projekata. U okviru monitoringa rezultata prva stvar koju treb a pratiti jeste odnos planiranih i ostvarenih rezultata. Ovo ujedno omogućava procjenu da li su ciljevi bili realistični ili suviše ambiciozni. Prilikom poređenja planiranih rezultata sa ostvarenim rezultatima procjenjuje se efektivnost djelovanja. Drugi metod u monitoring rezultata jeste upoređivanje uloženih sredstava (rada, materija, vremena, opreme) sa ostvarenim rezultatima djelovanja tzv. input – output poređenja. Poređenje planiranih i stvarno korišćenih sredstava za realizaciju aktivnosti omogućava ocjenu efikasnosti djelovanja. Efikasnost se ogleda u tom da se, uz upotrebu što je moguće manje sredstava – ljudi, opreme, finansijskih sredstavava (input) – i u što kraćem vremenskom roku, ostvare što bolje rezultatate u pogledu njihovog kvantiteta i kvaliteta (output). Treći vrlo često korišćeni metod u monitoring rezultata jeste benchmarking. U procesu benčmarkinga vrši se upoređivanje vlastitih djelatnosti i rezultata sa izuzetnim projektima i programima koji predstavljaju modele za uzor, primjere dobre prakse, a realizuju se u sličnim okolnostima, koriste slična sredstva i imaju odlične ciljeve. Drugi domen u kojem se vrši monitoring jeste monitoring procesa. U monitzoringu procexa akcenat je na tome kako se ostvarjuju rezultati. Procesi na koje posebno treba obratiti pažnju jesu podjela zadataka unutar tima koji realizuje aktivnosti i njihovo prilagođavanje promjenjenim okolnostima u okruženju, definisanje i razjašnjenje uloga članova tima, različiti oblici saradnje među organizacijama i promjenljivost, dinamizam ovih odnosa, kao i suočavanje sa promjenama i otpor prema promjenama. Monitoring uticaja posmatra dugoročne socio-ekonomske i ekološke efekte programa i projekata. Oni često prevazilaze ciljeve i rezultate ka kojima se težilo i mogu biti željeni i neželjeni. Ovi efekti se mogu pojaviti tokom trajanja projekta, ali često postaju vidljivi tek nakon što se realizacija programa ili projekta završila. Upravo iz tog razloga se sa monitoringom uticaja nastavlja i nakon što je program ili projekat zvanično okončan. Procedure i instrumenti monitoringa uticaja su slični kao za monitoring rezultata, ali se početak monitoringa uticaja veoma razlikuje. Prvi korak u ovom procesu se sastoji od izbora hipoteza uticaja. Kako je broj viljivih i nevidljivih efekata programa i projekata ogroman, postavljanjem hipoteza uticaja ograničava se polje posmatranja koje periodično ispitujemo koristeći određene indikatore. Najjednostavnija vrsta monitoringa uticaja sastoji se u provjeravanju malog broja hipoteza tokom dužeg period i prezentaciji podataka u određenim vremenskim sekvencama. Četvrti domen čiji se monitoring organizuje jeste monitoring okruženja ili konteksta. Pod monitoringom okruženja porazumijeva se posmatranje i ispitivanje svih pozitivnih i negativnih faktora koji mogu uticati na uspjeh programa ili projekta, a ne nalaze se pod direktnom kontrolom menadžmenta programa. Kao i u slučaju monitoringa uticaja prvi korak sastoji se u izboru i ograničenju polja posmatranja, a potom se okruženje definiše kao integrisani sistem u kojem se u dužem periodu prate trendovi (ekonomskog rasta, političke stabilnosti, socijalne jednakosti/nejednakosti, institucionalnog razvoja, upotrebe prirodnih resursa , sigurnosti i kontrole konflikata, id r.) i posmatraju njihovi međusobni odnosi i uticaj na aktivnosti projekta i programa.

89

S druge strane, svrha evaluacije je da se izvrši sistematska i koliko je to moguće objektivna ocena tekućeg ili završenog projekta, programa ili politike, njihovog dizajna, implementacije i rezultata. Namera je da se odredi relevantnost i ostvarenja ciljeva, razvojna efikasnost, efektivnost, uticaj i održivost. Evaluacija bi trebalo da obezbijedi informacije koje su pouzdane i korisne, omogućavaju uključivanje naučenih lekcija u proces donošenja odluka i recipijenata i donator. Često se govori da postoje dva osnovna tipa evaluacije: formativna evaluacija (formative evaluation), koja se odvija tokom pripreme programa ili projekta i za vrijeme njihove implementacije i sumirajuća evalucija (summative evaluation) koja se vrši po okončanu programa. U okviru formativne evaluacije razlikujemo prethodnu (ex-ante) evaluaciju i evaluaciju tokom (mid-term) realizacije programa/projekta, a u okviru sumirajuće evaluacije završnu (final) evuluaciju i naknadu (ex-post) evaluaciju. Ono što se u evaluacijama tokom programa/projekta, finalnoj i evaluaciji i naknadnoj evaluaciji procjenjuje jeste relevantnost, efikasnost, efektivnost, uticaj i održivost projekta. Relevantnost se prvenstveno odnosi na dizajn programa ili projekta i tiče se obima u kojem postavljeni ciljevi odgovaraju identifikovanih problemima ili realnim potrebama i to u dva trenutka u vremenu: prilikom dizajniranja programa i u vrijeme evaluacije. Efikasnost se prvenstveno odnosi na aktivnosti u toku programa ili projekta i ona se procjenjuje po tome da li su inputi (ljudstvo, oprema, finansijska sredstva) obezbijeđeni i da li se njima dobro rukovodilo, da li su aktivnosti bile organizovane na prikladan način i da li je sve ovo tako urađeno da se sa najmanjim troškovima ostvare očekivani rezultati. Efektivnost se tiče nivoa ostvarenja rezultata programa ili projekta i pita se o stepenu u kojem su oni proizveli očekivane rezultate, ostvareni rezultati doveli do realizacije njihovih ciljeva, a realizacija ciljeva doprinijela ostvarenju vizije. Dok se efektivnost odnosi na rezultate programa ili projekta, njihov uticaj se odnosi na planirane i neplanirane konsekvence projekta na nivou cilja programa i dugoročnih ciljeva. Održivost se odnosi na to da li će pozitivni efekti programa na nivou rezultata i ciljeva nastaviti da postoje nakon što se sa finansiranjem aktivnosti prekine, kao i da li će se održati dugoročni uticaj na nivou sektora, regiona ili čitave zemlje. U slučaju programa razvoja kulture Opštine Danilovgrad za period 2016-2020, trebalo bi pratiti zbivanja u sva četiri domena monitorina, ali bi posebnu pažnju trebalo posvetiti monitoring rezultata i monitoring procesa. U monitoring konteksta trebalo bi pratiti kako ekonomski činioci – i očekivano pogoršanje ekonomske krize – utiču na ostvarenje planiranih ciljeva i rezultata. S druge strane, u monitoring uticaja, trebalo bi se koncentrisati na to u kojoj mjeri ostvarenje rezultata ove strategije (u oblasti kulture) dopinosi ekonomskom i socijalnom oporavku Opštine Danilovgrad – ili bar njenoj povećanoj otpornosti na udare krize. U monitoring rezultata trebao bi se fokusirati na odnos planiranog i ostvarenog. Trebalo bi i ovdje pomenuti da se ne očekuje da će sve predložene aktivnosti finansirati lokalna samouprava, niti da bi sve rezultate trebalo ostvariti u koordiniranoj akciji gradskih institucija. Skup ideja koji je generisan tokom procesa strateškog planiranja i predložene aktivnosti treba tretirati kao “vlasništvo” svih aktera koji se bave kulturom u ovom gradu i van njega. Vjerovatnoća da će planirani ciljevi biti ostvareni li da će kretanje putem identifikovanih strateških pravaca dovesti do unapređenja kulture u gradu, proporcionalno je uključivanju svih sektora koji se bave kulturom u njihovu realizaciju: povezivanju sa drugim resorima u gradu i izvan njega (turizam, saobraćaj, obrazovanje, mediji, zanatstvo…) i finansiranju ovih aktivnosti sa različitih nivoa (međunarnog, nacionalnog i lokalnog).

90

Međutim, da se ovo željeno bogatstvo aktera i njihovog djelovanja ne bi pretvorilo u zbrku, trebalo bi pažljivo pratiti aktivnosti i rezultate vezane za ciljeve predviđene ovom strategijom. Kao što bi trebalo pratiti i proces ostvarivanja rezultata i ciljeva i međusobne odnose aktera u ovom poslu. Sa rezultatima analiza, na osnovu prikupljenih informacija, Sekretarijat za upravu i društvene djelatnosti trebalo bi da permanentno upoznaje organe lokalne samouprave, kulturne institucije i druge kulturne aktere u gradu; Ministarstvo kulture; kao i međunarodne donator, ukoliko ih bude bilo. Svrha ovih aktivnosti bila bi da se na osnovu uočenih problema ili novih mogućnosti uvode korektivne akcije ili revizije ovog plana. S druge strane, evaluacija bi trebalo da se odvija na najmanje dva nivoa. Na prvom nivou, trebalo bi uvesti redovnu evaluaciju programa i projekata kulturnih institucija i vaninstitucionalnih akte na godišnjeg nivou . Nju bi trebalo da vrše Sekretarijat za upravu i društvene djelatnosti (posebno njihovih kvantitativnih i finansijskih aspekata – praćenje efektivnosti i efikasnosti programa i projekata) i Savjet za kulturu gradonačelnika – koji bi ocjenjivao kvalitativne aspekte postignutog. Ukoliko bi trebalo obezbijediti da se u Savjetu za kulturu nađu stručnjaci koji su sposobni da odgovore ovim zadacima. Na drugom nivou – evaluacije ostvarenja strateških ciljeva i rezultata – trebalo bi organizovati temeljnu evaluaciju postignutog u bar dva vremenska odsjeka – na početku 2016.godine, i po okončanju planskog ciklusa ( u prva tri mjeseca 2019.godine). Ovako organizovani sistemi monitoringa i evaluacije, omogući bi i da se tokom planskom perioda unaprijedi realizacija planiranih aktivnosti, uvedu korektivne mjere i prilagođavanja ciljeva i rezultata. A posebno bi predstavljali dobru osnovu za naredni ciklus strateškog planiranja.