1

Próisis agus Patrún chóstaí agus tírghnéithe a ghabhann leo

Gearr cheisteanna

2

Tonnta• Borruisce- Swash: Nuair a bhriseann an tonn, is é a

thugtar ar an uisce a shreabhann suas an trá ná Borruisce.

• Cúlchaise- Backwash: Bogann an Borruisce dríodar suas an trá. Is é a thugtar ar an uisce a shreabhann ar ais i dtreo na farraige ná an chúlchaise. Tarraingíonn an chúlchaise ábhar ón trá ar ais i dtreo na farraige.

• Réim na toinne- Wave Range/Fetch: A thugtar ar fhad a thaistealaíonn an tonn san fharraige oscailte.

• Tonn-athraonadh- Wave Refraction: a thugtar ar an bpróiseas leana gcasann tonnta agus lena n-athraíonn siad a dtreo agus iad ag déanamh ar an gcladach

3

Cineálacha Toinne- Tonnta Tógála- Constructive Waves

4

Tonnta Tógála

•Tonnta leibhéalta agus íseal•Tá an bhorruisce níos láidre ná an

chúlchaise •Fágtar níos mó ábhair ar an trá na

scuabtar ar ais chun na farraige.•Maothaíonn (soaks) cuid den uisce síos

isteach sa ghaineamh.•De ghnáth tarlaíonn siad i rith an

tsamhraidh

5

Tonnta Scriosacha

6

Tonnta Scriosacha

•Fuinneamh Mór•Bristear go tapa iad•Déanann siad níos mó creimeadh ná sil-

leagan.•Tá an chúlchaise níos láidre ná an

bhorruisce agus baintear ábhar den trá dá bhrí sin.

•Fágann níos mó tapa gan maothaíonn (soaks) uisce síos isteach sa ghaineamh.

•De ghnáth tarlaíonn siad i rith an gheimhridh

7

Próisis an chreimthe

1. Gníomhú Hiodrálach- Hydraulic Action

2. Comhdhlúthú- Compression3. Scríobhchaitheamh- Abrasion4. Cnaí- Attrition5. Tuaslagadh- Solution

8

Gníomhú Hiodrálach-

•Is é atá sa ghníomhú hiodrálach ná fórsa na dtonnta agus iad ag bualadh go láidir agus go tréan an chósta.

•Is éifeachtaí a bhíonn an gníomhú hiodrálach nuair a bhíonn plánaí cisealúcháin (bedding plane), siúntaí (joints)agus laigí (weaknesses) sna carraigeacha. Déantar scoilteanna a leathnú agus bristear ábhar a bhíonn ar lúsáilte.

9

Comhdhlúthú

•Má bhíonn aer sáinnithe (stranded) ag na tonnta i bplánaí cisealúcháin agus i ngága (cracks) sna carraigeacha, déantar an t-aer sin a chomhdhlúthú(compressed).

•Nuair a chúlaíonn na tonnta, leathnaíonn (expands) an t-aer go tapa.

•Cuireann sé sin brú breise ar na carraigeacha agus tosaíonn na carraigeacha ag briseadh.

10

Scríobhchaitheamh

•Nuair atá bolláin, méaróga agus gaineamh a theilgean(thrown) i gcoinne bhun an líne an chósta, tá na carraigeacha an chósta caite síos.

11

Cnaí-

•Tarlaíonn seo nuair a bhuailtear mionphíosaí carraige i gcoinne a chéile go dtí go mbíonn cruth mín cruinn orthu (are rounded)

12

Tuaslagadh

•Tarlaíonn seo nuair a bhíonn mianraí i gcarraigeacha atá measctha suas le uisce agus tuaslagadh siad agus in am tosaíonn an charraig ag briseadh suas.

13

Téann na nithe seo a leanas i bhfeidhm ar an ráta ag a dtarlaíonn creimeadh• Neart na toinne: Is féidir le suas le 25 tona (tonnes) de

fórsa ar gach meadar cearnach a bheith ag tonnta stoirme• Cruth an imeallbhoird (shape of coastline) – Díríonn

tonn-athraonadh formhór an fhuinneamh ar na rosanna (headlands) ar chósta aimhrialta (irregular)

• Caitheamh an Chladaigh le fána: (Slope of Shore)- ar fánaí ísle (gentle slopes) briseann na tonnta píosa níos faide amach ón urthrá (offshore) agus cailleann siad go leor dá gcuid fuinnimh sula mbuaileann siad an t-imeallbhord.

• Seasmhacht agus Déanamh na carraige: (Resistance and structure of rock). Is tapa a tharlaíonn creimeadh cósta nuair a bhíonn carraig frithsheasmhacht (resistant) ina luí ar charraig bhog mar shampla nuair a bhíonn gaineamhchloch ina luí ar sceall nó ar láibchloch.

14

Tírghnéithe de thoradh ar an gcreimeadh

•Aillte Farraige agus cláir thonnghearrtha (Sea Cliffs and wave cut platforms)

•Bánna agus rosanna (Bays and headlands)

•Pluaiseanna mara, stuanna mara agus staca farraige (sea caves, sea arches and sea stacks)

•Poll Séideáin (Blow Holes)•Aircín/Góilín (Inlets/Geos)

15

Obair le déanamh

A) Déan próifíl le haghaidh tírghnéithe creimeadh eile: 1)Bánna, Rosanna, 2)Pluaiseanna Mara, stuanna Mara agus

stáca farraige. (Lt.119-124)B)Déan ceisteanna 1 & 2 & 5 ar

leathnaigh 135-136.

16

Próisis an iompair

1. Bogann gníomhú na dtonnta dríodar síos agus suas an trá le borruisce agus cúlchaise.

2. Bogtar dríodar ar feadh an chladaigh freisin- Síobadh feadh cladaigh (longshore drift).

17

Próisis Sil-leagan

•Sil-leagan- Deposition•Síobadh feadh cladaigh – Longshore

Drift•Tonnta tógála- Constructive Waves•Tonn-athraonadh – Wave Refraction•Dríodrú – Sedimentation

18

Sil-leagan

•Méid an ábhair a shil-leagann an tonn ar bealach isteach ná an méid a scuabann an chúlchaise léi, de réir a chéile cruthaítear tírghnéithe as an ábhar a bhíonn fágtha ina diaidh aici.

19

Síobadh feadh cladaigh

•Gluaiseacht tornáil d'ábhar ar feadh chósta. Tógann sé suas barraí, goba gainimh agus murlaigh agus mar thoradh ar an bhforbairt riasca goirt. (A zig-zag movement of material along a shore. It builds up bars, spits and lagoons and leads to the development of salt marshes.)

20

Tírghnéithe de thoradh ar shil-leagan•Tránna•Goba Gainimh agus tambalónna•Murlaigh agus Riasca Goirt

21

Obair Bhaile

A) Déan próifíl le haghaidh tírghnéithe sil-leagan eile:

1. Goba Gainimh agus tambalónna2. Murlaigh agus Riasca Goirt

B)Déan ceisteanna 3 & 4 ar leathnaigh 135-136.

22

Foghlaim na tírghnéithe chostaí seo a leanas:1

Tírghnéithe

Stuanna Mara Sea Arches

Stáca Farraige Sea Stacks

Poll Séideáin Blow Holes

Góilín Inlet

Barra amach ón gcladach Offshore Bar

Goba Gainimh Sand Spit

Stumpa Farraige Sea Stumps

23

Foghlaim na tírghnéithe chostaí seo a leanas:2Tírghnéithe

Aillte Cliff

Beirm Berms

Bánna Bays

Rosanna/ Ceann tíre Headlands

Pluaiseanna Mara Sea Caves

Barra Béil Cuain Bay mouth Bar

Duirling Stoirme Storm beach

24

Foghlaim na tírghnéithe chostaí seo a leanas:3

Tírghnéithe

Trá Beach

Tambaló Tombola

Dumhcha Dunes

Barra Sand Bar

Murlach Lagoon

Riasca Goirt Salt Marsh

Srutháinín Runnel