Ceol...ranga, agus ar raon na héagsúlachta sa fhreagairt. Spreagtar an páiste le raon d’fhoinsí fuaime a iniúchadh agus le bheith ag éisteacht leo—idir ghnáthfhuaimeanna

Oideachas Ealaíon

Treoirlínte do Mhúinteoirí

Ceol

Curaclam na

Bunscoile

BAILE ÁTHA CLIATHARNA FHOILSIÚ AG OIFIG AN tSOLÁTHAIR

Le ceannach díreach ónOIFIG DHÍOLTA FOILSEACHÁN RIALTAISTEACH SUN ALLIANCESRÁID THEACH LAIGHEANBAILE ÁTHA CLIATH 2

nó tríd an bpost óFOILSEACHÁIN AN RIALTAISAN RANNÓG POST-TRÁCHTA4-5 BÓTHAR FHEARCHAIRBAILE ÁTHA CLIATH 2(Teil: 01-6476834-5; Fax: 01-4752760)nó trí aon díoltóir leabhar

Comhairleoir deartha: Páirtíocht Bradley McGurkArna dhearadh ag: The Identity BusinessGrianghrafadóireacht: Críostóir Mac ConmaraArna chur i gcló ag: Spectrum Print ManagementArna chlóbhualadh ag: Mozzon Giuntina - Florence agus

Officine Grafiche De Agostini - Novara

© 1999 Rialtas na hÉireann

Ceol

Oideachas Ealaíon

Treoirlínte do Mhúinteoirí

Clár

An ceol i gcuraclam na bunscoile

Cad is ceol ann? 2

An ceol i gcuraclam páistelárnach 2

Ábhar an churaclaim cheoil

Bunstruchtúr agus téarmaíocht 6

Na snáitheanna ábhair agus na snáithaonaid 7

Na gnéithe ceoil 10

Pleanáil sa scoil don cheol

Pleanáil curaclaim 14

Pleanáil eagair 28

Pleanáil don cheol sa seomra ranga

Pleanáil an mhúinteora 40

Páistí a bhfuil riachtanais éagsúla orthu 42

Pleanáil aonaid oibre 44

Roinn 1

Roinn 3

Roinn 4

Roinn 2

Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol

Cur chuige agus modhanna teagaisc

Éagsúlacht sa chur chuige 54

Éisteacht agus freagairt 55

Léiriú: amhránaíocht 72

Litearthacht sa cheol: cur chuige 91

Léiriú: seinm uirlisí 106

Cumadóireacht 112

Teicneolaíocht an eolais agus na cumarsáide 124

Ag grinnbhreathnú ar obair páistí 126

Aguisín

Uirlisí ceoil atá oiriúnach do bhunscoileanna 132

Conas greim a choinneáil ar roinnt cnaguirlisí agus iad a sheinm 134

Lámhchomharthaí 138

Seicheamh a mholtar i rithim 139

Seicheamh a mholtar i séis 140

Éisteacht le ceol: cnuasach samplaí 141

Foinsí eolais le haghaidh ábhar agus gníomhaíochtaí ceoil 148

Foinsí tagartha don churaclam agus do na treoirlínte 150

Gluais 153

Ballraíocht an Choiste Curaclaim don Oideachas Ealaíon 156

Ballraíocht an Choiste Comhordaithe Bunscolaíochta 157

Buíochas 158

Roinn 5

Roinn 6

Bíonn cumas sacheol ag páistíde gach aois

An ceol i

gcuraclam

na bunscoile

Roinn 1

Cad is ceol ann?

Ós cuid den ghnáthshaol é an ceol isannamh a scrúdaítear a nádúr agus achuspóir. Is gníomhaíochtilghnéitheach agus gníomhaíochtfeadh saoil é a mbaineann daoine degach aois taitneamh as. Mar chuidchomhchoiteann de gach cultúr, isiomaí foirm de cheol atá ann, is iomaícuspóir atá leis agus is iomaí leibhéalcastachta atá ann.

Meán cumarsáide neamhbhriatharthais ea an ceol inar féidir smaointe,samhlaoidí agus mothúcháin a chur iniúl trí na fuaimeanna agus trí nasiombailí a roghnaítear. Foinse staire éina léirítear comhthéacs cultúrthaagus sóisialta an ré inar cumadh é;uaireanta is féidir leis an gceol an tír,meon na ndaoine nó, fiú, smaointeduine aonair atá ina chónaí ann aléiriú.

Sa cheol bíonn daoine gafa ledéanamh ceoil agus le héisteacht leceol araon. Is slite uathúla feasa iadseo mar cuimsíonn siad tógáil patrúnfuaime agus struchtúr fuaime tríléirsmaoineamh agus trí anailísiú.Gníomhaíocht chinéistéiseach is eadéanamh ceoil, freisin, a éilíonn ar angcorp agus ar an intinn comhordúagus léirmhíniú a dhéanamh gocomhuaineach.

Is é an rud is tábhachtaí ná gur ealaíné an ceol a chomhcheanglaíonn an-chuid coincheap agus teicníochtaíagus a bhaineann úsáid astu chunmothúcháin a mhúscailt, a shamhlú, achumadh agus a léiriú. Is ar na gnéitheéisteachta, freagartha, léirithe aguscumadóireachta seo atá an curaclambunaithe.

An ceol i gcuraclam

páistelárnach

Mar ghné amháin den éirim aigne inaiomláine agus mar bhealach speisialtafeasa agus foghlama, is cuidriachtanach den churaclampáistelárnach é ceol. Tuganngníomhaíocht ceoil dúshlán an pháistegníomhú ar bhealaí uathúla: éisteachtgo géarchúiseach lena c(h)eol féinagus le ceol daoine eile, canadh, seinmnó léamh go híogaireach agus gocruinn, agus meastóireacht adhéanamh go criticiúil. Trí mheán nandúshlán seo cuireann an ceol leforbairt feasachta ar ealaín, le forbairtféinléirithe, fáis phearsanta agusféinmheasa, agus le forbairtíogaireachta ilchultúrtha agus, dáthoradh sin go léir, le forbairtfhoriomlán an pháiste.

Gné thábhachtach den cheol sachuraclam is ea an tslí ina gcuireannsé le forbairt phearsanta, shóisialta,mheabhrach agus fhisiceach anpháiste. Baintear comhordú intinneagus coirp amach trí ghníomhamhráina chanadh, trí chluichí amhránaíochtaa imirt, trí rithimí a chniogadh, tríbheith ag bogadh le ceol agus agseinm in am, agus bheith ag éisteachtle daoine eile, ag leanúint treoracha nóag léamh nodaireachta ag an amcéanna.

Cothaítear cumas cainte trí obair adhéanamh le fuaimeanna gutha tríchantaireacht, trí rainn agus amhráin achanadh, trí bheith ag tástáil lefuaimeanna gutaí agus consan agus trífhoghlaim conas an t-análú a rialú.Cuireann taithí ar raon leathanamhrán, ina mbíonn focail, cora cainte

Ro

inn 1

An c

eo

l i gcura

cla

m n

a b

unsco

ile

An ceol i gcuraclam nabunscoile

2

agus nathanna cainte nua, le forbairtteanga. Úsáidtear agus forleathnaítearna focail seo i bhfreagairt do cheolagus i gcur síos ar fhuaimeanna achloistear, ar mhothúcháin a bhraitear,nó ar scéalta a insítear.

Déantar cúram ar leith d’fhorbairt nascileanna éisteachta, gné chriticiúil degach saghas foghlama, trí iniúchadhfuaime agus trí fhuaimeanna animshaoil a aithint agus a idirdhealú,agus déantar íogaireacht do shaothaircheoil a fhorbairt sa chaoi sin. Leagtarbéim ar scileanna éisteachta, freisin, ingníomhaíochtaí léirithe aguscumadóireachta—gníomhaíochtaí inandéantar an ‘éisteacht inmheánach’(nó smaointeoireacht i bhfuaim) afhorbairt.

Is tríd an léiriú a dhéantar forbairt aran gcuimhne fhadtéarmach agus ar angcuimhne ghearrthéarmach araon denchuid is mó, cé go dtarlaíonn anfhorbairt seo i gcomhthéacsanna eilechomh maith. Déantar forbairt ar angcuimhne ghearrthéarmach ingníomhaíochtaí ceoil ar nósamhránaíochta macalla agus bualadhbos, agus is cabhair é amhráin, rainnnó cluichí a chur de ghlanmheabhairchun cumas na cuimhne fadtéarmaí afhorbairt.

Tarlaíonn deiseanna ar antsamhlaíocht a fhorbairt ar shliteuathúla sa churaclam ceoil—trí bheithag éisteacht le saothair aithnidiúlaagus le saothair neamhaithnidiúlaceoil, trí bheith ag éisteacht lefuaimeanna go hinmheánach, tríphictiúir nó scéalta fuaime a chruthú,agus trí mhothúcháin a léiriú ibhfuaim. Cuireann an cineál seo oibre

samhlaíche le feasacht spásúlach afhorbairt freisin, is é sin cumas nahintinne ar an domhan amhairc aaireachtáil go cruinn, ar shamhlaoidímeabhracha de rudaí fisiceacha achruthú agus ar éagsúlacht a aithint irudaí.

Ós gníomhaíocht chomhoibritheachidirphearsanta é ceol leanann forbairtscileanna sóisialta ó na tionscadailléirithe agus ó na tionscadailchumadóireachta a chleachtar ingrúpaí, tionscadail ina roinneann napáistí smaointe, uirlisí nó scileannaáirithe ar a chéile. Soláthraíteardeiseanna ar scileanna feadh saoilceannaireachta a fhorbairt freisin, aguscothaítear cumarsáid bhriatharthaagus cumarsáid neamhbhriathartha.Cuireann ceol le féinmheas an pháistetrí ligean dó/di daoine a fheiceáil agléiriú measa ar a p(h)íosaícumadóireachta féin agus ag bainttaitnimh astu. Cuireann ceol lenaf(h)éinmheas, freisin, trí ligean dó/dibheith rannpháirtíoch i gcluichíamhránaíochta, in amhráin, i rincí agusi léirithe grúpa—imeachtaí inambíonn an cion a chuireann gachduine leis an saothar riachtanach chungo n-éireoidh leis an ngrúpa féin.

Cuid dhílis den churaclampáistelárnach is ea an ceol, ní hamháintoisc go saibhríonn sé an fhoghlaimsna hachair léinn eile ach toisc gogcuireann sé le tuiscint an pháiste dád(h)aonnacht féin, ag múineadh dó/diáilleacht a aithint, bheith íogair dondomhan ina bhfuil sé/sí ina c(h)ónaíagus meas níos mó a bheith aige/aiciair.

An c

eo

l i gcura

cla

m n

a b

unsco

ile

3Treoirlínte do Mhúinteoirí don Cheol

Tugtar aitheantas sacheol don taitneamh aghabhann le heispéiris igcomhar le daoine eile

Ábhar an

churaclaim

cheoil

Roinn 2

Bunstruchtúr agus

téarmaíocht

Leibhéil

Tá ábhar an churaclaim cheoil leagthaamach ina cheithre leibhéal: rangannanaíonán, ranganna 1 agus 2, ranganna3 agus 4, agus ranganna 5 agus 6.

Snáitheanna ábhair

Cuirtear an t-ábhar i láthair ina thríshnáithe ag gach leibhéal:

• Éisteacht agus freagairt

• Léiriú

• Cumadóireacht.

Snáithaonaid

Laistigh de gach snáithe eagraítear ant-ábhar ina shnáithaonaid, a chuireanndeis ar fáil ar bheith ag éisteacht leceol agus ag freagairt dó, ar bheith agcanadh agus ag casadh ceoil, ar bheithag léamh agus ag scríobh ceoil, agus arbheith ag déanamh ceoil nua.

Na gnéithe ceoil

Cuirtear na gnéithe ceoil i láthair gocéimnithe ag gach ceann de na ceithreleibhéal. Tugann siad deis donmhúinteoir agus don pháiste araon arbheith ag smaoineamh agus án-iompar féin go ceolmhar le linndóibh bheith i mbun snáitheanna anchuraclaim.

Nádúr comhtháite an cheoil

Cé go dtugtar Éisteacht agus freagairt,Léiriú agus Cumadóireacht mar thríachar sa churaclam, ní réimsí ar leithiad. Is gníomhaíocht riachtanach í anéisteacht sa léiriú agus sachumadóireacht araon, agus, cinnte, isféidir go spreagfaidh an fhreagairtéisteachta féin léiriú nó cumadóireachtag céim eile. Mar an gcéanna, agus é/íag seinm, éistfidh an t-oirfideach leisan gceol a bhíonn á sheinm aige/aiciagus déanfaidh sé/sí cáilíochtaílanléiritheacha agus teicneolaíocha ancheoil agus comhdhéanamh nacumadóireachta a mheas. Níos faideanonn, is féidir go nglacfaidh sé/sí lecur chuige den saghas céanna agus é/íag tobchumadh, ag cóiriú nó agcumadh píosa nua ceoil.

Is iad coincheapa comhghaolmhara na héisteachta

agus na freagartha, an léirithe agus na

cumadóireachta a chomhdhéanann an curaclam ceoil

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im c

heo

il

Ábhar an churaclaim cheoil

6

Éisteacht

agus freagairt

Léiriú Cumadóireacht

Ceol

Na snáitheanna ábhair

agus na snáithaonaid

Éisteacht agus freagairt

Is follasach an bhéim nua atá sasnáithe Éisteacht agus freagairt ar raonagus ar dhoimhneacht na n-eispéireaséisteachta a mholtar ag gach leibhéalranga, agus ar raon na héagsúlachta safhreagairt. Spreagtar an páiste le raond’fhoinsí fuaime a iniúchadh agus lebheith ag éisteacht leo—idirghnáthfhuaimeanna tí, raon dechnaguirlisí agus d’uirlisí séiseacha,agus cheol a bhaineann le stíleannaagus le traidisiúin ar nósanna éagsúla.Tá tús áite ina measc seo ag ceol nahÉireann agus ag ceol tíre ó chultúireile, chomh maith le ceol clasaiceachagus le ceol pobail. Cé go bhfuil sé deréir nádúr na bpáistí is óige freagairtdo cheol tríd an ngluaiseacht agus sina dhéanamh gan smaoineamh air,cuirtear béim ar thábhacht nafreagartha trí ghluaiseacht ag gachleibhéal ranga. Tugtar roinnt mhaitheiseamláirí a léiríonn slite éagsúlachun tabhairt faoi éisteacht agus faoifhreagairt, agus leathann cuid acu seoisteach sna gníomhaíochta léiritheagus cumadóireachta—gníomhaíochtaí ina spreagtar an páistele bheith ina (h)éisteoir gníomhachagus é/í ag seinm a c(h)eoil féin, áthobchumadh, nó á chóiriú.

Is féidir go dtabharfaidh an múinteoirspriocanna don pháiste chun a(h)éisteacht a dhíriú go sainiúil ar andá shnáithaonad ‘Iniúchadhfuaimeanna’ agus ‘Éisteacht le ceolagus freagairt dó’. Uaireanta ciallaíonn‘éisteacht le’ go mbíonn an páiste ag

faire amach do struchtúr, do ghnéáirithe nó d’idé ghaolmhar agus isféidir an saghas seo éisteachta aáireamh mar éisteacht atá níosgníomhaí ná ‘éisteacht le’ saghnáthchiall, ar féidir é a mheas marrud atá níos éigníomhaí.

Sa snáithaonad ‘Éisteacht le ceol agusfreagairt dó’, d’fhéadfadh an múinteoirleas a bhaint as ceol taifeadta marsprioc éisteachta don pháiste, ach nímiste a mheabhrú go mbainfeadh anpáiste an-leas as éisteacht le ceol beochomh minic agus ab fhéidir. Cuirfidhraon na mbealaí inar féidir leis anbpáiste freagairt don cheol (trí ghotha,trí ghluaiseacht, trí chaint, agus trífhoirmeacha scríofa nó grafacha, marshampla) ar a c(h)umas gaolgníomhach a bhunú leis agus spreagfaré/í chun lán aire a dhíriú ar an gceol irith na tréimhse éisteachta.

Léiriú

Sa snáithe Léiriú leagtar béim ar athábhachtaí agus atá sé ceol adhéanamh go gníomhach mar mhodhchun tuiscint ar cheol a fhorbairt, agtosú leis an nguth agus níos faideanonn ag cur uirlisí san áireamh.Leagtar béim sa snáithe seo, chomhmaith, ar thábhacht taithí ar raonleathan de ghníomhaíochtaí ceoil abheith ag an bpáiste suladtionscnaítear litearthacht sa cheol. Sadá shnáithaonad: ‘Amhránaíocht’ agus‘Seinm uirlisí’ cuirfear deiseanna ar fáildo na páistí ar cheol a dhéanamh—duine ar dhuine, mar bhaill de ghrúpa,nó sa rang iomlán.

Snáithe: Éisteacht agusfreagairt

Snáithaonaid:

• Iniúchadh fuaimeanna

• Éisteacht le ceol agus

freagairt dó

Snáithe: Léiriú

Snáithaonaid:

• Amhránaíocht

—amhránaíocht aoncheoil

—páirtamhránaíocht shimplí

• Litearthacht

• Seinm uirlisí

Na s

náith

eanna á

bhair a

gus n

a s

náith

ao

naid


Is é cuspóir an chur chuige a nglactarleis sa churaclam ceoil ná tógáil arbhealaí éagsúla ar an amhránaíocht—an ghné is coitianta de dhéanamhceoil. I dtosach, déantar na gnéitheceoil a fhorbairt trí raon leathan deghníomhaíochtaí—buille cothrom achniogadh in éineacht leis anamhránaíocht, an tuinairde ag dul óard go híseal nó a mhalairt athaispeáint, an luas a aireachtáil abheith tapa nó mall, nó an leibhéaldinimice a aireachtáil a bheith glórachnó bog. Ba chóir go mbeadh nagníomhaíochtaí sin ag éirí níos deacrade réir a chéile. Sa dara háit, déantarcianullmhú chun páirtamhránaíochtshimplí a thionscnamh i ranganna 3agus 4 trí ghníomhaíochtaí simplí achleachtadh sna rangannasóisearacha—gníomhaíochtaí achuimsíonn gnéithe mar bhuille,rithim, dhinimic, luas agus mar sin de.Faoin am a bheidh na páistí i ranganna5 agus 6 beidh taithí acu ar anamhránaíocht in an-chuid bealaíspreagúla agus bainfidh siad taitneamhas dúshláin bhreise napáirtamhránaíochta fad a bheidh siadag iarraidh cáilíocht níos lanléirithí aaimsiú ina gcuid amhránaíochta.

Is é an tríú tionscnamh nua agus antionscnamh is tábhachtaí i snáithe anléirithe ná litearthacht an cheoil abheith á háireamh mar chuid dhílisden amhránaíocht. Tugtar ciall nua dona foinn shimplí a d’fhoghlaim agus achleacht na páistí sna rangannasóisearacha nuair a threoraítear iad, iranganna níos sinsearaí, chun gnéithemar rithim agus mar shéis na bhfonnseo a fhionnadh. Cé nach sonraítearidirchéimeanna ar leith, tugtar go leor

eiseamláirí de phatrúin shéiseacha arféidir iad a úsáid chun cur chuigecomhtháite i dteagasc nan-idirchéimeanna a fhorbairt. Níbhraitheann rannpháirtíocht indéanamh ceoil ag gach leibhéal,áfach, ar eolas ar litearthacht an cheoilnó ar líofacht inti, agus d’fhéadfadh anmúinteoir clár litearthachta a reáchtáilgo rathúil lámh ar láimh le cur chuigeéistitheach.

Faoi mar a tharlaíonn sa snáitheÉisteacht agu freagairt, cuirtear tús leseinm uirlisí i ranganna naíonán lecnagadh simplí (le bloic adhmaid, ledrumaí nó le triantáin, nó le hábhaircheoil a rinneadh sa bhaile ar nóscroitheadóirí, mar shamplaí) chun tacúle gnéithe rithimeacha. Anuas air sin,déantar úsáid cnaguirlisí tiúnta (marshampla, barraí clingíní nó xíleafóin) athionscnamh lena thaispeáint conasamhrán simplí a chur in iúl i meáindhifriúla. De réir mar a fhorbraítearscileanna éisteachta agus scileannaamhránaíochta, cuirfear ar chumas nabpáistí foinn choitianta a sheinm aruirlis shéiseach (mar an bhfliúitShasanach nó an fheadóg stáin) agusfaoi rang 5 nó 6 beidh go leor feasaagus scile sealbhaithe acu chuntabhairt faoi fhoinn shimplí a sheinmar a bhfeiceáil.

Litearthacht

• rithim

• tuinairde

• rithim agus tuinairde

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im c

heo

il

8

Cumadóireacht

Is cuid lárnach den snáitheCumadóireacht í an bhéim a leagtar arfhorbairt chruthaitheacht an pháisteféin trí cheol a dhéanamh. Ar an-chuidbealaí d’fhéadfaí a mheas gurbh ésnáithe na cumadóireachta anfhreagairt ab idéalaí ar phíosa ceoil achloisfí agus an bealach ab fhearrchun tuiscint ar ghníomhaíochtaíléirithe a shealbhú. Chomh maith leissin, sa phróiseas cumadóireachtatugtar deiseanna don pháiste cuspóirtaifeadta agus nodaireachta ceoil athuiscint: chun patrúin fhuaime a churi dtaisce chun iad a leasú nó chun iada aisghabháil am éigin ina dhiaidh sin,agus chun a chur ar chumas daoineeile píosaí ceoil a cumadh cheana féina léamh agus a léirmhíniú.

Tá an-chuid tascanna simplí ann arféidir leas a bhaint astu go héasca agusgo tairbheach sa chlár ceoil chuncumadóireacht a thionscnamh. I

ranganna naíonán, is féidirtobchumadh ‘freagraí’ rithimeacha nóséiseacha ar ‘cheisteanna’ achleachtadh mar leathnú nádúrtha aran amhránaíocht; is féidir roghnúuirlisí iomchuí chun maisíochtaífuaime a chruthú a nascadh go rathúille hamhráin agus le cluichí coitianta.Amhail mar a tharlaíonn i dteanga agusin achair eile ealaíne, tiocfaidh gá anpháiste lena c(h)uid smaointe a chur iniúl go neamhspleách chun cinn, céimar chéim le forás a f(h)éinmhuiníne.Fásfaidh gníomhaíochtchumadóireachta go nádúrtha asbheith ag éisteacht le raon leathan destíleanna agus de thradisiúin cheoil,agus as bheith ag canadh agus agseinm. Is féidir úsáid a bhaint asnodaireacht ghrafach, as nodaireachtthionscantach, as nodaireachtshimplithe nó as nodaireachtchaighdeánach, chomh maith letaifeadadh leictreonach chun smaointea thaifeadadh.

Snáithe: Cumadóireacht

Snáithaonaid:

• Tobchumadh agus cruthú

• Píosaí cumadóireachta a

phlé agus a thaifeadadh

Na s

náith

eanna á

bhair a

gus n

a s

náith

ao

naid


Ag tobchumadh le huirlisí an tseomra ranga

Na gnéithe ceoil

Rianaítear forbairt na gcoincheap ceoilag gach leibhéal curaclaim san aonaddar teideal ‘Forbairt coincheap’. Tá nacoincheapa ceoil bunaithe ar nagnéithe ceoil. Is iad na gnéithe seobloic thógála an cheoil agus bíonn siadcomhtháite lena chéile i ngachgníomhaíocht cheoil. Ní bheidh arpháistí na gnéithe seo a chur deghlanmheabhair, ach is fiú gach ceannacu a aonrú lena mhúineadh agusansin teacht i dtaithí orthu arbhealach iomlánaíoch i gcomhthéacsna héisteachta agus na freagartha, anléirithe agus na cumadóireachta.

Buille

Is é is buille ann ná an bunbhuille nó‘cuisle’ i gceol, ar féidir é a bhrath irith aon phíosa ceoil a bhfuil builleláidir aige, i máirseáil nó i bport marshampla. D’fhéadfadh an buille abheith láidir nó lag, nó d’fhéadfadhbuillí a bheith cruinnithe le chéile,mar shampla ina dtríonna nó inagceathaireanna.

Ré

Baineann ré le fad fuaime, bíodh anfad sin fada nó gearr. Déanann uirlisathshondach, ar nós ganga, fuaimfhada ach déanann bloic adhmaidfuaimeanna gearra. Is féidirfuaimeanna fada agus fuaimeannagearra (agus, fiú, tostanna fada agustostanna gearra) a chur le chéile ibpatrún chun rithim a chruthú.

Luas

Is iad nádúr an cheoil, deaslámhaí anoirfidigh agus castacht na n-uirlisí ashocraíonn luas an cheoil. Is féidirmothúcháin ar nós eagla, scleondairnó suaimhnis a chur in iúl ach luasiomchuí a roghnú.

Tuinairde

Baineann tuinairde le hairde agus ledoimhneacht fuaime agus le cóiriúfuaimeanna chun séis a dhéanamh. Iscoincheapa iad ‘tuinairde’, ‘níos airdená’ agus ‘níos ísle ná’ a thógann roinntama lena sealbhú.

Dinimic

Baineann dinimic leis an leibhéalfuaime, bíodh sé glórach nó bog.Braitheann sí ar líon na n-oirfideach abhíonn ag glacadh páirte agus ar anbhfuinneamh á úsáidtear. Is féidir curgo mór le héifeacht na seanma trídhinimic iomchuí a roghnú ach ní mórí a rialú go cúramach chun a raoniomlán a úsáid i gceart.

Comhdhéanamh

Tagraíonn comhdhéanamh don tslí inan-eagraítear píosa ceoil. Faigheannpáistí óga taithí ar chomhdhéanamhagus iad an-óg trí bheith ag éisteachtle scéalta, trí bheith ag réiteachfadhbanna matamaitice nó, ag leibhéalníos simplí, trí ord a chur ar a gcuidbréagán. Bunaítear comhdhéanamh sacheol ar úsáid a bhaint asathdhéanamh, as patrún agus ascodarsnacht.

Na gnéithe ceoil

• buille

• ré

• luas

• tuinairde

• dinimic

• comhdhéanamh

• tondath

• uigeacht

• stíl

Ro

inn 2

Áb

har

an c

hura

cla

im c

heo

il

10

Tondath

Tagraíonn tondath do cháilíocht agusd’inathraitheacht fuaime. Déanannuirlisí ceoil fuaimeanna éagsúla agus níbhíonn an fhuaim chéanna agguthanna, fiú nuair a bhíonn na focailchéanna á rá nó á gcanadh. Téann andóigh ina n-úsáidtear guth nó uirlis ibhfeidhm ar thondath tréitheach píosaceoil agus spreagtar freagairt dhifriúilsa lucht éisteachta.

Uigeacht

Baineann uigeacht le sraitheannafuaime agus leis an gcaoi a gcuirtearfuaimeanna le chéile, ó uirlisaonréadach go líon mór foinsí fuaimeag léiriú le chéile.

Stíl

Is é an rud atá i gceist le stíl ná cur ibhfeidhm na ngnéithe eile ceoil eile arfad: an rogha uirlisí (tondath), anteaglaim fuaimeanna (uigeacht), anméid ina bhfuil sé tapa nó mall (luas)agus an leibhéal glóir (dinimic) lenaseinntear iad, na patrúin shéiseacha(tuinairde) agus na patrúinrithimeacha (ré, buille) agus an tslí inan-eagraítear an ceol (comhdhéanamh).

Teagasc agus foghlaim trí na

gnéithe ceoil

Ag gach leibhéal, tógann an múinteoirar ghníomhaíochtaí éisteachta agusfreagartha, léirithe aguscumadóireachta na mblianta roimhesin, ag cuimhneamh dó/di ar nagnéithe ceoil. Mar shampla, déantartuiscint do bhuille a fhorbairt tríd anmbuille a choinneáil trí mháirseáil nótrí chniogadh a dhéanamh, go dtí go

sroichtear an pointe ag a seinneann nóag a gcanann an páiste le buillecothrom inmheánach. Cuirtear letuiscint an pháiste do ré trí aithris adhéanamh ar phatrúin rithimeacha igcantaireachtaí agus in amhráin, nótrína n-aithint nó a léiriú; chun at(h)uisicint do luas a fhorbairt iscabhair dó/di éisteacht le ceol inan-athraítear an luas agus freagairt dó.Is é aithris a dhéanamh ar amhráinshimplí an modh is éifeachtaí donpháiste óg chun tuiscint do thuinairdea fhorbairt. Cuidíonn sé seo leis anbpáiste tuiscint do bhuille, do ré agusdo luas a fhorbairt freisin, agus iscabhair é don pháiste leibhéil iomchuíglóir agus boige a roghnú le linn dó/dina hamhráin seo a léiriú chun mothúar dhinimic a fhorbairt. D’fhéadfaítuiscint do chomhdhéanamh afhorbairt trí chodanna atá igcodarsnacht le chéile a aithint inamhrán simplí nó trí chuid aathdhéantar a aithint, mar shampla navéarsaí agus an curfá. Is é atá i gceist letuiscint an pháiste do thondath afhorbairt ná a chur ar a c(h)umasfuaimeanna a bhfuil difríocht shoiléireatarthu, ar nós druma agusglockenspiel, a aithint agus iad a úsáidleo féin nó le chéile chun maisíochtáirithe fuaime a bhaint amach.

Mar thoradh ar bheith ag éisteacht leraon leathan de genres éagsúla ceoilagus bheith ag freagairt dóibh, agus arbheith ag léiriú agus ag cumadh ceoilnua, treorófar an páiste chun athuiscint phearsanta ar cheol agus aspéis phearsanta ann a fhorbairt;treorófar é/í, freisin, chun feasacht ardhéanamh ceoil a fhorbairt agus chuntaitneamh níos mó a bhaint as.

Is iad na gnéithe ceoil na bloic

thógála in aon ghníomhaíocht

cheoil.

Na g

néith

e c

eo

il


Cothaíonn gníomhaíochtaí ceoilmothú cumainn agus mothúaitheantais chultúrtha

Pleanáil sa

scoil don

cheol

Roinn 3

Cé gur minic a tharlaíonngníomhaíocht cheoil go spontáineachagus gur minic a bhaineann múinteoiríagus daltaí taitneamh as ar an iliomadbealaí, is bunriachtanas í pleanáiléifeachtach chun curaclam leathanagus cothrom ceoil a chur i bhfeidhm iscoil. Amhail na n-achar eile léinn,leathann na buntáistí a eascraíonn asforbairt plean scoile sa cheol thartheorainneacha an ábhair féin amach;cuirtear le foghlaim an pháiste aguscabhraítear chun eagar níos éifeachtaía bhunú sa scoil.

Ba chóir gur phróiseas comhoibritheagus comhairleach í an phleanáil doncheol, próiseas a mbeadh páirt ag anbpríomhoide, ag na múinteoirí agus,de réir mar ba chuí, ag natuismitheoirí agus ag an mbordbainisteoireachta ann. Ba chóir gondéanfaí na saincheisteanna seo aleanas a chíoradh sula leagfaí an pleanscoile amach: nádúr an ábhair,luachanna agus traidisiúin phobal nascoile, a mbeifí ag súil ad’fhoghlaimeodh an páiste, a mbeifí agsúil a mhúinfeadh an múinteoir, agusconas a d’fhéadfadh an scoil tacú leisan gcur i bhfeidhm. I ndeireadh báire,ba chóir don scoil aghaidh a thabhairtar scóip an mheasúnaithe agus nameastóireachta a dhéanfaí ar an gceolsa scoil agus ar na modhanna ad’úsáidfí.

Scrúdaítear dhá ghné den phróiseaspleanála sa roinn seo:

• saincheisteanna pleanála curaclaimsa cheol

• pleanáil eagair.

Pleanáil curaclaim

Áirítear iad seo a leanas ar na hábhairnár mhór iad a phlé mar chuid denphleanáil don cheol sa scoil:

Cuspóir agus nádúr an cheoil

sa scoil

Pointe tosaithe áisiúil don phlé is eamachnamh a dhéanamh ar nádúr ancheoil féin, ar a fheidhm mar chuidden churaclam leathan páistelárnachagus conas a chuireann sé le forbairtchomhchuí iomlánaíoch an pháisteagus le heolas a fháil ar a réim iomlánéirime aigne. Bíonn tionchar ag andóigh ina sainmhínítear an ceol ar angcinnteoireacht maidir le hábhar anchuraclaim, maidir leis an gcur chuigesa teagasc agus sa mheasúnú, agusmaidir le riar an ama agus le húsáidacmhainní.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l

Pleanáil sa scoil don cheol

14

I gcéimeanna deiridh na pleanála

curaclaim ba chóir go ndéanfaí

deimhin de chúram ceart a dhéanamh

de na gnéithe seo a leanas:

• leithne, cothromaíocht aguscomhleanúnachas

• am

• cur chuige teagaisc

• saincheisteanna sláinte agussábháilteachta

• comhtháthú

• measúnú.

Ple

anáil c

ura

cla

im


Snáitheanna, snáithaonaid agus fo-aonaid an churaclaim cheoil:


Léiriú

Cumadóireacht

• Iniúchadh fuaimeanna

– fuaimeanna an imshaoil

– fuaimeanna gutha

– cnagadh coirp

– fuaimeanna uirlisí

• Éisteacht le ceol agus freagairt dó

• Amhránaíocht

– amhránaíocht aoncheoil

– páirtamhránaíocht shimplí

• Litearthacht

– rithim

– tuinairde

– rithim agus tuinairde

• Seinm uirlisí

• Tobchumadh agus cruthú

• Píosaí cumadóireachta a phlé agus athaifeadadh

Curaclam leathan cothrom

comhleanúnach

Toisc go dtugtar roinnt mhaith saoirsedon scoil sa churaclam ceoil maidirleis an gcur chuige don teagasc agusmaidir leis an ábhar teagaisc ní mórdíriú sa phleanáil ar riachtanais nascoile, ar riachtanais an mhúinteoraagus ar riachtanais na ndaltaí. Ní móra chinntiú go gcuimseofar iad seo aleanas ag gach leibhéal sa churaclamceoil (san éisteacht agus sa fhreagairt,sa léiriú agus sa chumadóireacht)

• na trí shnáithe curaclaim

Is iad na cuspóirí agus naspriocanna a rianaítear isnáitheanna an ráitis churaclaim—Éisteacht agus freagairt, Léiriú, agusCumadóireacht—an bunchreatpleanála le haghaidh an churaclaim.I measc na saincheisteanna nachmór a phlé ag gach leibhéal rangaáirítear: na sleachta le haghaidhcleachtaí éisteachta, an stór amhrán,cluichí agus ceoil uirlise amhúinfear, leithne na dtionscadalcumadóireachta, agus teicníochtaítaifeadta.

• na gnéithe ceoil

Ag gach leibhéal ranga is ceartcúram a dhéanamh sa phleanáild’fhorbairt tuiscint ar na gnéitheceoil (buille, ré, luas, tuinairde,dinimic, comhdhéanamh, tondath,uigeacht agus stíl) mar ghnéithe dencheol a bhfuil an-tábhacht leo agusar cóir iad a nascadh go dlúth leisna snáithaonaid, faoi mar a leagtaramach sa churaclam.

• riachtanais na bpáistí

Má thugtar oideachas córasach sacheol dóibh ó rang na naíonánsóisearach ar aghaidh, faoin am abheidh páistí i rang 1 beidh roinntpáistí: in ann canadh i dtiún goréasúnta maith, in ann cnaguirlisí aláimhsiú go féinmhuiníneach, agtosú ar iad féin a chur in iúl marchumadóirí óga, agus, fiú, beidhcumas éigin acu ar cheol a léamh.Má tharlaíonn, áfach, go mbíonnsiad ag brath ar thaithí theoranta aran gceol ar feadh tréimhse fada,beidh raon an-éagsúil riachtanasorthu.

• seicheamh sa dul chun cinn agus saleanúnachas

Tagraíonn seicheamh curaclaim donphróiseas sa churaclam trína dtógtarar na snáitheanna agus ar nagnéithe agus trína ndéantar iad aleathnú. I ngach eispéireas nuafoghlama, déantar deimhin de gombaintear úsáid as an eolas abhíonn ag an bpáiste roimh ré marbhunsraith chun scileanna, chuncoincheapa nó chun dearcadh níoscasta a mhionscrúdú agus afhorbairt go córasach. Mar shampla,baineann seicheamh sa cheol ledeimhin a dhéanamh de go dtógtaran litearthacht ceoil i rang 3 ar anlitearthacht ceoil ó leibhéal rang 1agus rang 2; i ranganna sinsearachais féidir amhráin shimplí afoghlaimíodh i ranganna naíonán aúsáid chun iniúchadh a dhéanamhar a ngnéithe rithimeacha agusséiseacha.

Curaclam leathan,

cothrom comhleanúnach

• na trí shnáithe curaclaim


• riachtanais na bpáistí

• seicheamh ó thaobh dul

chun cinn agus leanúnachais

• roghnú laistigh de na

snáitheanna

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l

16

Ple

anáil c

ura

cla

im


Tagraíonn leanúnachas dochoincheapa nó do chur chuigecoitianta curaclaim a threisiú ar fudan churaclaim. Mar shampla, ó amgo chéile ba chóir go mbeadhdeiseanna ag páistí ag gach leibhéalranga éisteacht le dréachtaícoitianta ceoil mar chúlra d’eispéiriséisteachta nua.

• roghnú laistigh de na snáitheanna

Cé gurb iad na cuspóirí a luaitearsna trí shnáithe bunchreat anchuraclaim ag gach leibhéal,cuireann na heiseamláirí a thugtarsa chló iodálach ar fud na cáipéisedeis ar fáil don mhúinteoir roghnú adhéanamh; agus é mar chuspóiraige/aici toradh ar leith foghlama abhaint amach is féidir leis anmúinteoir na heiseamláirí isoiriúnaí, dar leis/léi (nó fiú cinn eilenach bhfuil ar an liosta in aon chor),a roghnú. Ó thaobh namodheolaíochta de, b’fhéidir gombeadh fonn ar an múinteoir dul imuinín cur chuige ar éirigh go gealleis roimhe sin, nó, cur chuige níosnua a roghnú chun a c(h)uidteagaisc a bheochan. Is cóir gombeadh polasaí maidir leis an méidsaoirse a thabharfaí do gachmúinteoir agus maidir leis an méidionannais a lorgófaí ó thaobh ábhairtheagaisc agus chur chuige de inaghné shuntasach de phlean scoile.

An méid ama don ábhar

Ós rud é gur féidir an-chuidgníomhaíochtaí fiúntacha ceoil adhéanamh laistigh de thréimhse amacuibheasach gearr, is tábhachtaícáilíocht na taithí foghlama i gceachtceoil ar bith ná an méid ama a thugtardó. Dá bharr seo, bíonn pleanáil rí-thábhachtach nuair a bhíonn am ádháileadh ar ghníomhaíochtaí ceoil.Ós rud é go mbeidh cur chuigecomhtháite in úsáid go forleathan aggach leibhéal den bhunscoil, tá sé níostairbhí smaoineamh ar an am adháiltear ar an gceol agus ar achaireile ealaíne i rith tréimhse réasúntafada, mí nó téarma mar shampla, agusdeiseanna le haghaidh comhtháthaithea aithint i bhfad roimh ré.

B’fhéidir freisin, go gcinnfeadhmúinteoirí ar an méid ama go léir abheadh ar fáil don oideachas ealáine idtréimhse áirithe a dhíriú ar ghnéamháin. Mar shampla, b’fhéidir gombeadh an obair dírithe ar dhamhsaar feadh coicíse nó trí seachtaine, lefócas ar éisteacht le ceol; leanfadhtréimhse ina dhiaidh sin ina mbeadhan fócas ar na hamharcealaíona denchuid is mó (déanamh cnaguirlisí, marshampla) nó ar dhrámaíocht (cumadhagus seinm ceoil chun scéal a chur iniúl, mar shampla).

18

Cur chuige don teagasc

Is féidir difríochtaí móra a bheith annó scoil go scoil agus ó rang go rang sachur chuige do theagasc ceoil.Baineann páistí leas mór as na buannadifriúla atá ag múinteoirí éagsúla, marshampla trí mháistreacht a shealbhú aran bhfeadóg stáin a sheinm nó tríléirthuiscint do genres de thaifeadtaíceoil a shealbhú. Sa phleanáil scoile nímór suntas a thabhairt don raonéagsúlachta i dteagasc an cheoil—chun leanúnachas a dheimhníu áit ambíonn obair fhiúntach ar siúl aguschun tacaíocht a chur ar fáil áit aléirítear laigí.

Ba chóir teacht ar chinneadh agleibhéal na scoile ina hiomláine faoingcineál cur chuige a nglacfaí leis inachair thábhachtacha mar:

• litearthacht sa cheol (mar shamplaan cineál nodaireachta le húsáid sascoil)

• obair uirlise (mar shampla an cineáluirlise séisí a úsáidfí agus anleibhéal ranga ab oiriúnaí lenationscnamh)

• ábhar iomchuí amhránaíochta aguséisteachta.

Saincheisteanna sláinte agus

sábháilteachta

Mar chuid den phleanáil don cheol sascoil, ba chóir smaoineamh ar nasaincheisteanna sláinte agussábháilteachta seo a leanas:

• na dainséir do pháistí agus iad agbogadh thart sa seomra ranga abhíonn faoi cheilt i dtroscán nó ibhfearas éadaingean

• an chóiríocht stórála le haghaidhtrealaimh, chomh maith lesaincheisteanna sábháilteachtanuair a bhíonn an trealamh sin áfháil agus á iompar

• aerú an tseomra ranga

• an méid spáis a bheadh ar fáil dopháistí chun suí agus chun seasaimhann (mar shampla nuair a bhíonnobair chórúil nó obair uirlise ar siúlacu).

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l


Comhtháthú

Is modh éifeachtach teagaisc é páistí abheith i mbun gníomhaíochta achuimsíonn roinnt cuspóirí as achaird’ábhair léinn éagsúla, agus isprionsabal tábhachtach sa churaclam éan modh sin a chleachtadh.D’fhéadfadh téamaí comhtháite bheithan-spreagúil do pháistí agusd’fhéadfaidís sin an-sásamh a bhaint as

bheith ag obair orthu. Bíonn curchuige den saghas seo an-éifeachtach isuímh ilrangacha i scoileanna beaga.

Agus cur chuige comhtháite á bheartúba cheart a dheimhniú

• gur chomhpháirt shuntasach denstaidéar é an ceol agus go mbeadhan ceol sin ag teacht leis angcuraclam. Mar shampla, nuair abheadh amhrán a d’oirfeadh dothéama á roghnú ba chóir gondéanfadh an múinteoir deimhin dego mbeadh raon na nótaí agus nabhfocal san amhrán oiriúnach do napáistí freisin

• go gcuimseofaí líon inláimhsithe deshnáitheanna nó d’ábhair léinn.

Is féidir go ndéanfaí comhtháthú arroinnt bealaí. I ráiteas an churaclaimtagraítear do cheangail laistigh dencheol féin mar nascadh agus tugtarcomhtháthú ar na cónaisc atharlaíonn idir an ceol agus achaird’ábhair léinn eile.

Ple

anáil c

ura

cla

im

Is féidir go mbeadh uirlis thraidisiúnta ar nós an bhodhráin ina spreagthach le

haghaidh iniúchta fuaime, le haghaidh éisteachta le ceol agus freagrtha dó,

agus le haghaidh tobchumadh agus cumadóireachta ceoil

20

Nascadh sa cheol

I ngeall ar an gcomhghaol atá idir natrí shnáithe sa churaclam—Éisteachtagus freagairt, Léiriú agusCumadóireacht—oireann siad go breádon fhoghlaim chomhtháite, aguscuireann an saghas sin foghlama gomór leo. Mar shampla, d’fhéadfadhtobchumadh sa snáithe Léiriú eascairtgo cruinn díreach as an snáithaonad‘Iniúchadh fuaimeanna’ sa snáitheÉisteacht agus freagairt, agusd’fhéadfadh obair ag céim an taifeadtasa snáithe Cumadóireacht cur leis ansnáithaonad ‘Litearthacht’. Mar angcéanna, is féidir le píosa amháin decheol gutha taifeadta bheith inaspreagthach chun éisteachta, inaspreagthach chun freagartha agus inaspreagthach chun léirithe tríd anamhránaíocht a thionlacan, agus inaspreagthach chun cumadóireachta trícheol nua, bunaithe ar angcomhdhéanamh céanna, a chumadh.

Comhtháthú le hachair eile de

na healaíona

Is féidir go leor de ghnéithelánléiritheacha agus de ghnéithesamhlaíocha na n-achar eile de nahealaíona a chomhlánú trí obairchruthaitheach sa cheol. Chomh maithleis sin, is féidir spreagthaighéistitheacha a úsáid chun cur lehiniúchadh coincheap. Is féidircoincheapa ar nós líne, cruth agusgréasáin sna hamharcealaíona a léiriútríd an gceol, toisc gur féidir leis angceol, ar nós na líne, bheith preabach,tonnúil, réidh nó briste. Mar angcéanna, is féidir coincheapa ceoil arnós luais nó dinimice a chur in iúl trílínte fada nó gearra a úsáid nó tríúsáid línte nó cruthanna dorcha agusgeala a úsáid, faoi seach. D’fhéadfaíforbairt scéimre phearsanta, is é sincóras sna hamharcealaíona ina léirítearan domhan i bpictiúir agus i siombailí,a nascadh le forbairt na siombailígrafacha sa chumadóireacht. Is féidirleis an gceol samhlaoidí éagsúla a churin iúl do pháistí difriúla freisin, agus sasnáithe Éisteacht agus freagairt tugtareiseamláirí de bhealaí ina bhféadfadhpáistí a bhfreagairt do cheol a léiriú trína hamharcealaíona.

Is féidir téamaí sa cheol, go háirithe saréimse cumadóireachta, a iniúchadh trídhamhsa, trí dhrámaíocht agus tríghleacaíocht. D’fhéadfaí ceol coitiantaas an gclár éisteachta a úsáid snagníomhaíochtaí beochana sachorpoideachas, agus d’fhéadfadhcnuasach d’amhráin tíre nó d’amhráincois tine campa cur le gníomhaíochtaíallamuigh.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l


Comhtháthú le hachair

d’ábhair eile

TeangaIarrann gach leibhéal den churaclamceoil ar an bpáiste éisteacht le ceolagus freagairt dó ar bhealaí éagsúla.Beidh cur síos ó bhéal ina ghné rialta,agus is féidir leis an múinteoir an deisa thapú chun foclóir an cheoil agusstór focal an pháiste a leathnú inachair eile nuair a fhreagraítear doncheol. Cuireann amhráin focail agusnathanna cainte nua ar fáil láithreachdon pháiste, go háirithe amhráin inGaeilge nó i dteangacha na Mór-Roinne. Déanann cur síos an pháiste arphróiseas na cumadóireachta, bíodh séó bhéal nó scríofa, breis deiseanna arfhorbairt teanga a chur ar fáil.

OSIED’fhéadfadh na páistí léargais archultúir eile a fháil tríd an gceol. Chungo dtuigfí foinse dréachta áirithe ceoili gceart, ba chóir go mbeadh roinnttuisceana ag na páistí ar an ré, ar anáit agus ar an bpobal lena mbaineannsé. Bíonn ceangal nádúrtha ann idiraithint na gcuspóirí ceoil, mar shamplachun misneach, eagla, ríméad nó bróna mhúscailt, agus na scileanna,coincheapa agus meonta atá i gclár nastaire ag an leibhéal áitiúil, ag anleibhéal náisiúnta agus ag an leibhéalidirnáisiúnta.

Iniúchadh fuaime a naisceann an ceolleis an eolaíocht. Sa cheol, is í anfhuaim an t-ábhar amh a spreagannéisteacht, déanamh agus cumadh arbhealach ealaíonta. San eolaíocht, isfoirm fuinnimh le fiosrú agus le míniú ífuaim. Bíonn smacht ar an bhfuaim agteastáil sa dá achar chun í a mhúnlú,chun í a úsáid go lánléiritheach aguschun í a úsáid mar fhoirmidirghníomhaíochta.

MatamaiticBíonn nasc ag an-chuid gnéithe dechlár an cheoil le gníomhaíocht samhatamaitic. Le linn dóibh bheith agobair sa cheol le fuaimeanna, lepatrúin agus le heagrú, bíonn páistí imbun próiseas matamaiticiúil, godíreach mar a bhíonn siad agus iad agobair le coirníní, le bloic agus le rudaíeile. Is féidir le gníomhaíochtaíéisteachta agus taifeadta araon anchomhfhreagairt aon le haon afhorbairt. Tharlódh go bhfásfadhtuiscint fho-chomhfhiosach dochodáin sna ranganna naíonán asscileanna simplí rithimeacha athabhairt isteach (buillí lána agusleathbhuillí), agus sna rangannasinsearacha chuirfeadh teaglamaí ní bachasta de phatrúin agus de luachannai rithim le hobair ar chodáin, ardheachúlacha agus ar uimhreacha.

Ple

anáil c

ura

cla

im

22

Comhtháthú ar fud na leibhéal

ranga

D’fhéadfadh an clár ceoil freastal arriachtanais na múinteoireachta il-leibhéil ar mhórán bealaí. In achar anléirithe, is féidir le páistí níos sinecabhrú le páistí óga nuair a bhíonnsiadsan ag foghlaim conas a nguthamhránaíochta a úsáid, conas mothúairde a fhorbairt nó conas uirlisí antseomra ranga a láimhsiú. Ar a sheal, isas seo a fhásfaidh iniúchadh nangnéithe rithimeacha agus nangnéithe séiseacha atá in amhráin nó ibpatrúin tionlacain na bpáistí is sine.Is féidir le grúpaí de na páistí is sineagus de na páistí is óige araongníomhú mar bhaill ghníomhacha denlucht éisteachta ag léirithe a chéile, agéisteacht le hamhránaíocht, le léiriú nóle tobchumadh a chéile le spéis, agusag tairiscint idir fhreagraí dearfacha,mholtaí dearfacha agus spreagadhdearfach.

Téamaí comhtháite

D’fhéadfaí téamaí bunaithe ar scéal, arúrscéal nó ar ghné den OSIE a roghnúle haghaidh comhtháthaithe armhórán bealaí. D’fhéadfadh gogcuimseofaí codanna as an-chuidachar d’ábhair éagsúla i dtéama ar nós‘eitilt’ nó ‘turais’. Bíonn an cur chuigeseo an-áisiúil i ranganna sóisearacha,go háirithe nuair a thugann an scoil arfad faoi théama áirithe ar feadh roinntseachtainí.

Moltar téamaí do ranganna sóisearachaagus sinsearacha sna leathanaigh seo aleanas.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l

Eiseamláir 1Téama comhtháite do ranganna sóisearacha

Scéalta

• ‘Na Leipreacháin agus an

Gréasaí ’

• ‘Na Trí Ghabhar’

• ‘Alfie’s Feet’ le Shirley Hughes’

Teanga

stór focal tuairisciúil, m.sh. tiubh,

tanaí, trom, éadrom; bróga siúil, sála

arda, buataisí rubair, buataisí

dreapadóireachta, bróga reatha,

cuaráin; Velcro, iallacha, búclaí

OSIE

cosa a choimeád glan,

iallacha a cheangal,

fanacht te,

toisí agus stíleanna éagsúla bróg

Amhráin

• ‘Tic Teaic Tiú’

• ‘Bhí Leipreachán ina Shuí faoin

gCrann’

• ‘Bróga ar mo Chosa’

• ‘Peter Hammers’

Fuaimeanna a iniúchadh

fuaimeanna do chasúireacht,

d’fhuáil, do shiúl, do rith, do spágáil;

fuaimeanna glóracha agus boga

casúireachta;

guth ard agus íseal, leipreacháin

agus an gréasaí

Na hamharcealaíona

• priontaí a dhéanamh: patrúin ó

bhoinn seanbhuataisí rubair

• líniú ó bhreathnóireacht: mo bhróg

(rang 1-3)

• bróg a dhearadh

• bróg a dhéanamh i gcré

• líníochtaí ó scéalta agus ó amhráin


Bróga

Eiseamláir 2Téama comhtháite do ranganna sinsearacha

24

Teanga

Filíocht

• ‘Sneachta’ le Mícheál Ó Donncha

• ‘Eanáir Gruama Dorcha Duairc’—

traidisiúnta

• ‘Stopping by Woods on a Snowy

Evening’ le Robert FrostAmhránaíocht

• ‘Walking in the Air’ le Howard

Blake

• ‘In the Bleak Mid-Winter’

• ‘Walking in a Winter Wonderland’

Na hamharcealaíona

• ag tástáil le dathanna teolaí agus

le dathanna fionnuara

• gréasán a dhéanamh le calóga

sneachta

• ag péinteáil ó bhreathnóireacht:

ag féachaint go grinn ar dhuilleog

sheaca, ar líontán damháin alla

• greamanna éagsúla a dhéanamh

le holann d’uigeachtaí éagsúla

• féach chomh maith Eiseamláir 3,

‘An aimsir’ agus Eiseamláir 15, ‘An

geimhreadh’ sna Treoirlínte do

Mhúinteoirí sna hAmharcealaíona


• ‘An Geimhreadh’ as Na Ceithre

Shéasúr le Vivaldi

• ‘An Geimhreadh’ as Na Séasúir le

Glazunov

• ‘Waiting for the Hurricane’, á léiriú

ag Chris de Burgh

Fuaimeanna a thaiscéaladh

• uirlisí a dhéanann fuaimeanna

fuara, m.sh. miotal: xíleafón, barraí

clingíní, ag bualadh de bhuailteoir

crua nó bog

• fuaimeanna teolaí, m.sh. nótaí láir

ar phianó

• fuaim shéimh mhéarchláir

Eolaíocht

• cad a tharlaíonn d’uisce nuair a

reonn sé?

• conas a dhéantar coinlíní reo?

• cad a tharlaíonn d’uisce reoite

nuair a théitear é?

Tíreolaíocht

• teocht sa gheimhreadh

• an contae ina mbíonn an teocht

is ísle sa gheimhreadh

• breoslaí sa gheimhreadh;

saincheisteanna imshaoil

OSIE: Stair

• an geimhreadh ab fhuaire inár

gceantar

• scéalta a d’inis ár dtuismitheoirí

agus ár seanaithreacha nó

seanmháithreacha faoin

ngeimhreadh agus iad ina

bpáistí

An Geimhreadh

Uirlisí measúnaithe sa

cheol

• dírbhreathnú an mhúinteora

• tascanna agus trialacha a

dhearann an múinteoir

• samplaí oibre agus

bailiúcháin

• tionscadail

• próifílí curaclaim


Polasaí measúnaithe a

fhorbairt

Bíonn measúnú ar siúl an t-am ar fad agceoltóirí de gach cineál. Éisteann siadgo criticiúil lena léiriú féin agus leléirithe daoine eile, ag lorg bealaí chunfeabhas a chur ar cháilíochtaílánléiritheacha nó ar cháilíochtaíteicniúla a gcuid oibre. Nuair a bhíonnceol á dhéanamh sa seomra rangacuimsítear an measúnú mar chuidnádúrtha den phróiseas teagaisc agusfoghlama fad a bhíonn na múinteoiríagus na daltaí ag iarraidh cur lenagcuid eolais, lena scileanna agus lenadtuiscint ar phróisis an cheoil agus aran gceol féin. Cuirfear go mór lepolasaí iomlánaíoch na scoile faoimheasúnú trí shaincheisteanna marconas breathnóireacht a dhéanamh ardhul chun cinn an dalta sa cheol, conasan dul chun cinn sin a thaifeadadhagus conas é a chur in iúl, a phlé agus ashoileiriú. Fásfaidh tuiscint níosiomláine ar an gcur chuige, ar nacuspóirí agus ar na saincheisteannaeile a bhaineann le measúnú sa cheolagus in achair eile an churaclaim as anbplé agus as an soiléiriú seo.

Cuspóirí an mheasúnaitheIs iomaí feidhm is féidir a bheith leisan measúnú, ach den chuid is mó tá gáleis mar chabhair chun na hathruitheba chóir a dhéanamh sa teagasc aaithint, agus mar chabhair chuncinneadh a dhéanamh faoi ullmhachtan pháiste don chéad aonad foghlamaeile. Is iad seo a leanas cuspóirí anmheasúnaithe sa cheol:

• riachtanais na ndaltaí a shásamh,tógáil ar a saineolas agus ar adtuiscint agus a n-acmhainn chunceoil a fhorbairt

• laigí i ngnóthachtáil na ndaltaí sacheol a aithint

• an teagasc ina dhiaidh sin a threorú

• achoimre a dhéanamh ar a bhfuilbainte amach go dtí seo

• breathnóireacht a dhéanamh arrannpháirtíocht an pháiste sa cheolagus i ndéanamh ceoil, ar ad(h)earcadh i leith ceoil agus i leithdéanamh ceoil, agus iad a threorú

• bunsraith a sholáthar ar a mbunófaíidir thaifeadadh ar dhul chun cinnan pháiste agus thuairisc dothuismitheoirí agus do dhaoinegairmiúla eile

• an chinnteoireacht maidir le forbairtnó éifeacht an churaclaim a threorú.

Raon d’uirlisí measúnaithe

Is féidir cuspóirí an mheasúnaithe abhaint amach go furasta trí leas a bhaintas raon d’uirlisí measúnaithe atá an-oiriúnach do ghníomhaíochtaí ealaínego háirithe. I measc na n-uirlisí amholtar sa ráiteas curaclaim cuimsítear:

Dírbhreathnú an mhúinteora

Ceann de na bealaí is éifeachtaí chunléargas a fháil ar fhoghlaim páistí nábheith ag breathnú orthu fad a bhíonnsiad ag smaoineamh agus ag gníomhúgo ceolmhar. Bunófar anbhreathnóireacht:

• ar bhreathnú ar a n-iompraíochtagus iad ag canadh, ag seinm uirlisenó ag cruthú a gceoil féin

• ar éisteacht leis na páistí agus iad agcaint faoin gceol lena raibh siad agéisteacht.

Ple

anáil c

ura

cla

im

26

Tascanna agus trialacha a dhearann

an múinteoir

Ina measc seo áirítear an líon mórtascanna, trialacha seiceálaneamhfhoirmiúla agus spriocannafoghlama a cheapann an múinteoir igcomhair na bpáistí mar chuid denghnáth-theagasc. Is féidir iad a úsáidchun faisnéis shuimitheach arghnóthachtáil sa cheol a sholáthar agdeireadh aonaid oibre.

Samplaí oibre agus bailiúcháin

Is féidir bailiúcháin a úsáid chun gachsampla oibre, gach toradh trialach agusgach toradh foghlama sa cheol abailíodh i rith tréimhse áirithe a chur idtaisce. Is féidir iad a chur i láthair marfhianaise fhaisnéiseach nó mar shamplaíchun obair a cuireadh i gcrích a léiriú.D’fhéadfaí an fhreagracht as af(h)oghlaim agus as a m(h)easúnú féin aroinnt leis an bpáiste trí ligean dó/disamplaí oibre, torthaí athmhachnaimhagus torthaí féinmheasúnaithe a roghnúlena gcur sa bhailiúchán.

Tionscadail

Tugann tionscadail deiseanna dopháistí ar bheith ag obair i gcomharlena chéile, ar scéimeanna ar anmórchóir go háirithe. Is fiú leas abhaint astu chun measúnú adhéanamh ar phróisis chomhtháite sacheol.

Próifílí curaclaim

Taifid ar ghnóthachtáil páistí is eapróifílí curaclaim agus, go bunúsach,bíonn siad bunaithe ar chuspóirí sachuraclam. D’fhéadfadh an múinteoiriad a úsáid chun breitheannaneamhfhoirmiúla a thabhairt arghnóthachtáil páistí sa cheol.

Measúnú ar aidhmeanna agus archuspóirí an churaclaimCuimseofar na haidhmeanna agus nacuspóirí curaclaim a rianaítear sna tríshnáithe agus sna gnéithe ceoil sachur chuige don mheasúnú. Cé gondéanfaidh an múinteoirbreathnóireacht ar na páistí i mbungníomhaíochtaí ceoil, agus iad inan-aonair, ina ngrúpaí nó mar rang,déanfaidh sé/sí torthaí nabreathnóireachta seo a thaifeadadh dogach páiste ar bhonn aonair, rud aréiteoidh le fealsúnacht curaclaimpháistelárnaigh.

Comhthuiscint ar chritéirmheasúnaithe Is beag deacracht a bhíonn ag formhórna múinteoirí obair na ndaltaí ina ranga ghrádáil nó a rangú. I gcás múinteoiría mbeadh roinnt mhaith taithí acu artheagasc ag leibhéal ranga áirithe,d’fhéadfadh ‘caighdeán’ nó tacartnútha pearsanta dá gcuid féin abheith ceaptha acu don aoisghrúpasin. Chuirfeadh sé dua breise arghrúpa múinteoirí teacht le chéileagus oibriú i gcomhar lena chéile chuncritéir mheasúnaithe a shonrú, chuncaighdeán a leagan síos(modhnóireacht) agus chun samplaíoibre, bailiúcháin agus próifílí a roinntar a chéile. Baineann an-bhuntáistílena leithéid sin de chomhoibriú,áfach: tuiscint níos fearr ar obair nabpáistí, agus aiseolas níos cabhraíbheith á chur in iúl do na páistí agusdá muintir, mar shampla.

Taifeadadh agus tuairisciú:leanúnachas agus dul chun cinnMá tá taithí thairbheach an pháiste aran gceol lena caomhnú ní mór córas

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l

Laistiar, ó chlé go deas: glockenspiel, agogo dúbailte adhmaid, tambóirín leathghealaí, tambór, bloc tiúilipe, cabasa

Chun tosaigh, ó chlé go deas: cloig bhó, maracaí, bloc adhmaid déthonach


sásúil taifeadta agus tuairiscithe abheith ann le haghaidh na hoibre achuirtear i gcrích sa seomra ranga.Caithfear tuismitheoirí na bpáistí agusmúinteoirí eile sa scoil a choinneáil aran eolas faoi dhul chun cinn páistí ingach achar den churaclam, agus níhaon eisceacht é an ceol.

Soláimhsitheacht an mheasúnaitheÓs rud é go ndéanfar measúnú ar gachpáiste, beidh ar an múinteoir córassimplí a fhorbairt chun dul chun cinnagus gnóthachtáil a thaifeadadh; níceart an córas sin a bheith ró-thónáisteach. Go hidéalach, ba chóir

an taifeadadh a dhéanamh ar an toirt,an tráth is mó a bheadh brí leis donmhúinteoir agus don pháiste araon.Éascóidh cnuasaigh de shamplaí oibrena bpáistí, a dtionscadail agus abpíosaí féinmheasúnaithe, mar aonlena bpróifílí curaclaim, eagrú nahoibre seo go mór. P

leanáil c

ura

cla

im

Ag seinm uirlisí scoile

28

Pleanáil eagair

Comhthuiscint chuspóra a

fhorbairt do cheol

Chun ceol a fhorbairt i scoil ní mór dona páirtithe san oideachas bheith igcomhairle lena chéile agus agcomhoibriú lena chéile. Cuidíonn dea-chumarsáid go mór chun cuspóircomhchoiteann a fhorbairt agus chunpáirtíocht an bhoirdbhainisteoireachta, na dtuismitheoiríagus na múinteoirí sa chinnteoireachta dheimhniú. I rith na mbliantabunscolaíochta bíonn an-tionchar agtuismitheoirí ar chothú spéis nabpáistí sa cheol agus ar a ndul chuncinn sa cheol.

Ní mór, freisin, tacú le múinteoiríranga chun gur féidir leo ceol amhúineadh, ceol a dhéanamh le páistíagus dearcadh dearfach i leith ancheoil a fhorbairt. Chuige sin tharlódhnár mhór cabhair a lorg ó eagraíochtaílasmuigh den scoil agus nár mhórobair i gcomhar leo.

Laistigh de na hacmhainní a bheidh arfáil dó, tacóidh an bordbainisteoireachta le forbairt agus lecur i bhfeidhm an phlean scoile doncheol. Beidh dul i gcomhairle leis napáirtithe ina ghné den tacaíocht seo.Déanfaidh an bord athbhreithniú ar angclár ceoil mar chuid dá athbhreithniúiomlánaíoch ar an bplean scoile.

Maidir le pléanáil don cheol ba chóir

• gur as cinnteoireacht dhearfa nafoirne teagaisc a d’eascródh anphleanáil

• go ndéanfaí gach iarracht lánleas abhaint as spéiseanna agus as cumasmúinteoirí aonair

• go gcuirfí fíorchabhair agusfíorthacaíocht ar fáil do mhúinteoirí

• go gcinnfí ar bheartas le haghaidhna scoile chun an clár ceoil athionscnamh de réir a chéile

• go gcuimseofaí athbhreithniú agusmeasúnú

• go gcinnfí conas a chuirfí an pleanin iúl ina iomláine do na páirtithe inobair oideachais na scoile

• go dtacódh an bordbainisteoireachta leis an bplean, gon-éascódh sé é agus go ndéanfadhsé é a athbhreithniú.

An príomhoide agus na

múinteoirí

Is féidir leis an bpríomhoide tús a churle forbairt na tacaíochta don cheol sascoil trí fheasacht a chothú ar athábhachtaí is atá an ceol mar chuiddhílis de churaclam páistelárnach. Báchóir go ndéanfadh sé/sí deimhin de

– go dtacódh a gcomhghleacaithelaistigh den scoil agus lasmuigh dileis na múinteoirí ina gcuid teagaisc

– go gcuirfí clár ceoil i bhfeidhm sascoil ina mbeadh cothromaíochtchuí idir gníomhaíochtaí éisteachtaagus freagartha, gníomhaíochtaíléirithe agus gníomhaíochtaícumadóireachta

– go dtabharfaí go leor ama donoideachas sa cheol i ngach rang

– go leagfaí amach clár ama igcomhair acmhainní áirithe.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l


Ós rud é gur chuid dhílis de churaclampáistelárnach comhtháite é an ceol, isé/í an múinteoir ranga an duine isoiriúnaí, den chuid is mó, chuneispéiris chothroma ceoil san éisteachtagus sa fhreagairt, sa léiriú agus sachumadóireacht a chur i láthair.Chomh maith leis an saineolas abhíonn sealbhaithe aige/aici dethoradh a t(h)aithí ar an gcuraclam inaiomláine a theagasc, bíonn scileannapleanála, ceistithe agus eagraithe agusscileanna chun páisití a spreagadh agan múinteoir ranga chomh maith letuiscint ar fhorbairt agus ar fhoghlaimpáistí.

Is é ról an múinteora

– timpeallacht a chuimseodh curchuige na scoile don cheol agus anaiscfeadh go nádúrtha leis nahachair churaclaim eile a bhunú doncheol

– clár oibre a cheapadh ina ndéanfaígach iarracht freastal ar riachtanaisna bpáistí sa rang

– raon d’eispéiris ar an gceol a chur arfáil ar bhealaí éagsúla

– obair na bpáistí a éascú agus aspreagadh agus freagairt di

– an clár a mheasúnú agusmeastóireacht a dhéanamh ar obairna bpáistí

– eolas ar an gclár ceoil agus ar dhulchun cinn an pháiste a chur in iúldo thuismitheoirí, de réir pholasaína scoile

– rannpháirtíocht a ghlacadh ingníomhaíochtaí éisteachta,amhránaíochta, seanma agustobchumtha.

Faoi mar a tharlaíonn i gcás nan-ábhar léinn eile, ní mór eagrúginearálta theagasc an cheoil achomhordú. D’fhéadfadh go mbeadhspéis sa cheol nó saineolas ar leith airag ball den fhoireann, go háirithe iscoil mhór, agus d’fhéadfadh gurmhian leis/léi glacadh leis anbhfreagracht teagasc an cheoil sa scoila eagrú. Níor ghá go mbeadh scileannaan tsaineolaí ag an mball foirne seo,ach d’fhéadfadh sé/sí a shocrú gombeadh cabhair múinteoirí aonair ambeadh saineolas áirithe acu ar fáil domhúinteoirí eile. B’fhéidir gurshaineolas ar cheol córúil, ar cheol tírena hÉireann, ar sheinm an phianó, arthionscadail chumadóireachta athreorú, ar léirthuiscint pop-cheoil nógur shaineolas ar theicneolaíocht abheadh i gceist. Mar sin, is féidir gogcuimseodh an ról comhordaithe seofeidhmeanna mar

– timpeallacht dhearfach a chruthúdon cheol, timpeallacht inaspreagfaí roinnt smaointe, scileannaagus acmhainní go spontáineach armhúinteoirí agus ar dhaltaí araonagus ina dtuigfí tairbhe anchleachtais sin

– cabhair a thabhairt dochomhghleacaithe chun scéimeannaoibre a bheartú agus chun iad achur i bhfeidhm ina dhiaidh sin

– eolas ar oideachas inghairme, arthurais agus ar chuairteanna scoilenó ar imeachtaí ceoil a bhailiú agusa scaipeadh

– caoi a choinneáil ar acmhainní ceoilna scoile agus monatóireacht adhéanamh orthu.

Bíonn scileanna pleanála,

ceistithe, eagraithe agus

spreagtha ag an múinteoir.

Ple

anáil e

agair

Trealamh bunúsach

• raon d’uirlisí den scoth

• téipthaifeadán

• uirlis thuinairde

• téipeanna agus

dlúthdhioscaí

• leabhair amhrán

30

Acmhainní

Áiseanna agus acmhainníNuair a bheadh an próiseas pleanála arsiúl sa scoil ba chóir machnamh achaitheamh ar na hacmhainní abheadh ar fáil don cheol, ar an ionadina gcoimeádfaí iad agus ar chlár amale haghaidh a n-úsáide. D’fhéadfadh narudaí seo bheith ar na hacmhainní sin

• fearas agus cláir ríomhaire, ar nóstéipthaifeadán, taifeadtaí cloiste agusamharcthaifeadtaí, teicneolaíochtríomhaire agus méarchlár

• cnaguirlisí agus uirlisí séiseacha

• leabhar do mhúinteoirí, cnuasaighamhrán, leabhair ‘smaointe’ srl.

Trealamh bunúsach riachtanachBeidh trealamh bunúsach áirithe agteastáil ó scoileanna chun an curaclamceoil a chur i bhfeidhm agus ba chóirsmaoineamh air ag céim na pleanála.Cé gur féidir an-chuid cnaguirlisí adhéanamh as seanmhiotal, tá sétábhachtach go mbeadh taithí ag páistíar uirlisí den scoth a sheinm. Bheadhuirlisí a léireodh tondathanna éagsúla(cáilíochtaí fuaime) agus teicníochtaíseanma éagsúla, druma, tambóirín agustriantán, mar shampla, in aonbhunchnuasach de chnaguirlisí amholfaí. Ba chóir go mbeadhtéipthaifeadán nó seinnteoirdlúthdhioscaí den scoth ag gach scoil(i ngach seomra ranga, dá bhféadfaí),chun taifeadtaí a sheinm do na páistíagus chun a bpíosaí cumadóireachtaceoil féin a thaifeadadh freisin. Bachóir go mbeadh uirlis thuinairde arfáil do gach múinteoir, mar shamplagabhlóg thiúnta, feadóg thuinairde nófliúit Shasanach.

Foinsí tacaíochta don chur i

bhfeidhm a aithint

Is féidir tacaíocht do chur i bhfeidhman chláir cheoil a aimsiú i measc an-chuid gníomhaireachtaí sa phobal abheadh sásta a gcuid taithí agus agcuid saineolais a chur ar fáil do nadaoine a bheidh ag baint taitnimh asan gceol amach anseo mar éisteoirí,mar oirfidigh agus mar chumadóirí. Is imeasc theaghlaigh na bpáistí athosódh scoil ar bith ag lorgtacaíochta.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l


Cion tuismitheoirí agus ghaolta nabpáistíTuismitheoirí mar oideachasóirí

Bíonn ról tábhachtach ag tuismitheoiríi gcur i bhfeidhm polasaí ceoil scoile.Ós rud é gur fearr bunsraitheanna ancheoil a leagan síos sna blianta tosaigh,bíonn an-dea-thionchar ag aon taithíar cheol a fhaightear sa bhaile agus bachóir é seo a spreagadh i gcónaí.

Mar an gcéanna, d’fhéadfadh natuismitheoirí agus an páiste an taithícheoil a fhaightear sa scoil a leathnúsa bhaile trí

• amhráin a foghlaimíodh ar scoil, nóáit éigin eile, a chanadh le chéile

• éisteacht le ceol le chéile

• imirt le fuaimeanna a ‘aimsítear’.

Tuismitheoirí agus tacaíocht

leanúnach

Is gá obair na ndaltaí sinsearacha sabhunscoil a chothú ar an mbealachcéanna agus a chothaítearceoltóireacht an pháiste óig atá agteacht chun cinn. Tá sé tábhachtach goleanann tuismitheoirí de bhaint abheith acu le saincheisteanna pleanálaagus go gcoinnítear ar an eolas iad faoidhul chun cinn a bpáistí ag gach céim.Is féidir le tuismitheoirí tacaíochtthairbheach a thabhairt doghníomhaíochtaí ceoil an pháistescothaosta trí

• tacú le héisteacht ghníomhach

• dearcadh i leith an cheoil agus dúilann a phlé

• am agus spás a chur ar fáil donpháiste chun seinm nó tobchumadhar uirlis a chleachtadh

• dearcadh dearfach i leith ceoil igcoitinne agus i leith gníomhaíochtaíscoil, go háirithe, a spreagadh.

Ple

anáil e

agair

32

Tuismitheoirí mar éisteoirí, mar

oirfidigh agus mar chumadóirí

Is féidir le tuismitheoirí cur go mórleis an gceol i scoileanna trí fhreastalar imeachtaí scoile nó ranga, trí bheithi ról éisteoírí criticiúla nó mar bhaillde lucht éisteachta tacúil, nó tríchuidiú le maoirseacht a dhéanamh arghluaiseacht na bpáistí. Ba chóirscileanna tuismitheoirí ar ceoltóirí iada chur san áireamh chomh maith nuaira bhíonn léiriú á phleanáil nócumadóireacht ranga á cruthú.

Faigheann tuismitheoir tuiscint níosfearr ar shaol na scoile agus ar obair nascoile de thoradh bheith ag tacú legníomhaíocht cheoil, agus d’fhéadfadhgo bhfaigheadh an múinteoir léargas níb’fhearr ar fhorás an pháiste sa cheolagus ar a f(h)orbairt mar pháiste iomlán.

An leabharlann áitiúilIs féidir le leabharlanna áitiúlatacaíocht a thairiscint do thionscadailranga ar bhealaí éagsúla. Tá sé ag éiríníos coitianta i measc leabharlannaacmhainní amhairc agusclosacmhainní a chur ar fáil, chomhmaith leis na leabhair choitianta cheoilina mbíonn eolas ar chumadóirí agusar a gcuid saothair, agus ar uirlisíceolfhoirneacha; d’fhéadfadh nahacmhainní closamhairc seo bheithan-luachmhar do scoileanna agus ancuraclam ceoil á phleanáil agus á churi bhfeidhm acu. Is féidir lena lánleabharlannaithe ábhar a chur ar fáildo scoileanna ar bhlociasacht. Is féidirleo, freisin, eolas a thairiscint faoithionscnaimh ealaíne, faoi fhleánna nófaoi léachtaí speisialta a bheadh ar siúlgo háitiúil nó go náisiúnta.

Chomh maith leis sin, is féidir leleabharlanna speisialta ceoil, ar nósLárleabharlann an Cheoil i mBaileÁtha Cliath nó leabharlanna nan-ollscoileanna nó na gcoláistí ceoil,eolas faoi oideachas sa cheol asholáthar i leabhair agus in irisí ceoilagus trí raon fairsing de thaifeadtaí achoinneáil ar dlúthdhioscaí, archaiséid nó ar chéirníní. Cuma céntionscadal a bhíonn á bheartú ag scoilbíonn sé tábhachtach riachtanais nascoile a phlé i bhfad roimh ré aguscaidreamh a choinneáil ar siúl i rith nabliana scoile.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l

Tairgeann feidhmeanna ar

dhlúthdhioscaí CD-ROM

tacaíocht le haghaidh raon de

ghníomhaíochtaí ceoil, agus is

acmhainn den scoth iad.


Eagraíochtaí agus cumainn cheoiláitiúla De ghnáth, bíonn líon móreagraíochtaí ceoil i bpobal ar bith, péacu pobal cathrach nó pobal tuaithe abhíonn i gceist. I measc nan-eagraíochtaí sin bíonn roinnt grúpaísuntasacha, ar nós cumainn ceoil,ceoltóirí traidisiúnta, grúpaíamharclainne do dhamhsa agus docheol, agus cóir agus ceolfhoirneamaitéaracha. Bíonn pátrúin cheoileile nach mbíonn chomh feiceálachcéanna ina gcónaí sa phobal chomhmaith—daoine mar chumadóirí aguscheoltóirí áitiúla, mar oirfidigh aguschumadóirí ó chultúir eile, marcheoltóirí gairmiúla as ceolfhoirneagus as racghrúpaí, amhránaithe,stiúrthóirí agus fhoilsitheoirí ceoil—arféidir leo go léir cur le clár bríomharceoil.

Teicneolaíocht an eolais agus nacumarsáide Ríomhairí agus bogearraí

ríomhaireachta

Cuireann teicneolaíocht ilmheántacaíocht ardteicneolaíochta ar fáilchun bheith ag éisteacht sa seomraranga trí spreagadh amhairc agus tríspreagadh éistitheach araon athabhairt do na páistí. Dearadhríomhaire ilmheán (ina bhfuil tiomáintdlúthdhiosca, cárta fuaime, agus péirecallairí nó cluasán) chun an fhuaim achomhcheangal le samhlaoidí amhairc.D’fhéadfadh gur phictiúir, scannaín,bheochan, ghrafaicí nó chairteacha,nodaireacht chaighdeánach nó théacsiad na samhlaoidí seo. Éiríonn an-chuid páistí cleachtach ar anteicneolaíocht ilmheán trí chluichíidirghníomhacha físeáin ina measctaran bheochan le himeartas fuaime agusle ceol a imirt. Is é an buntáiste is módá bhfuil ag an teicneolaíocht ilmheánná a chumas ar aird na bpáistí aghabháil trí rudaí atá spreagúilnádúrtha a chur ina láthair.

Ple

anáil e

agair

Is féidir méarchláir a úsáid go héifeachtach sa seomra ranga chun na gnéithe ceoil a fhorbairt.

34

Tá an teicneolaíocht ilmheán an-oiriúnach le haghaidh oibre aonair nóle haghaidh oibre i ngrúpaí beaga saseomra ranga, áit ar féidir cluasáin aúsáid chun aon chur isteach ar pháistíeile a sheachaint. Bíonn páistí in anndul láithreach go dtí aon chuid dedhréacht ceoil is maith leo, éisteacht lehuirlisí éagsúla á seinm, eolas cúlra afháil nó tabhairt faoi thomhas abhaineann leis an dréacht ceoil tríchnaipe ar an luch a chliceáil. Tátionscal na gclár ilmheán ag forbairtan t-am ar fad agus tá roinntfeidhmeanna ilmheán ar fáil don cheolatá oiriúnach lena n-úsáid sa seomraranga.

Méarchláir

Trí mhéarchláir agus sintéiseoirí aúsáid is féidir teacht go réidh ar raonfairsing d’fhuaimeanna agus demhaisíochtaí fuaime ar spreagthaighagus foinsí smaointe iad chun ceol adhéanamh go cruthaitheach. Is féidirle go leor páistí teacht orthu ganmóran dua, agus in an-chuid cásannais féidir iad a úsáid chun déanamhceoil lasmuigh den seomra ranga aspreagadh. Is féidir an-chuid de nagnéithe ceoil—buille, luas, rithim,tondath srl.—a fhorbairt sa seomraranga, agus stíleanna éagsúla ceoil—rap, tango, ceol dioscó nó rac-cheol,mar shampla—a iniúchadh, trí leas abhaint as na feidhmeanna intógtha atáag na huirlisí seo. Is féidir lemúinteoirí agus le páistí a bhfuil ascileanna léirithe teoranta úsáidthairbheach a bhaint as tionlacanuathoibríoch chun toise sa bhreis achur le hamhránaíocht nó le seinm saseomra ranga.

Raidió, teilifís agus físeáinGach ré craolann roinnt stáisiún raidióagus teilifíse cláir cheoil a bhíonndírithe ar an seomra ranga. Ar nós ledul chun cinn i dteicneolaíochtaí eile,déantar spreagthaigh éistitheacha agusspreagthaigh amhairc a chumasc, agusdírítear an-chuid de na cláir seo araoisghrúpaí ar leith. Is féidir leodeiseanna a sholáthar chuncomhtháthú a dhéanamh le hábhairléinn eile. Cuireann craoltaí beo, abhaineann úsáid as raon de nateicníochtaí agus de na hacmhainní isnuaí de ghnáth, pointe tosaithe an-spreagúil ar fáil do ghníomhaíocht saseomra ranga. Os a choinne sin, isféidir cláir a thaifeadtar agus físeáin acheannaítear a scrúdú ina n-iomláineroimh ré agus, mar sin, is áisiúla iad domhúinteoirí chun gníomhaíochtchomhtháite ceoil sa churaclam aphleanáil.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l


Feiseanna, comórtais agus imeachtaíspeisialtaCuireann go leor bailte móra aguscathracha comórtais cheoil, feiseanna,fleánna ealaíne nó mórshiúltaspeisialta ar siúl chun imeachtaí ar díolsuntais náisiúnta nó áitiúíl iad achomóradh. Bíonn ceolchoirmeacha,geamaireachtaí nó laethanta nóseachtainí ealaíne ag trátha éagsúla lelinn na bliana scoile ag scoileannafreisin. Toisc go mbíonn siad ar oscailtdon phobal i gcoitinne bíonn gachceann de na himeachtaí seo, pé acucomórtas é nó nach ea, an-spreagúildon mhúinteoir agus do na páistíaraon, de ghnáth. Agus an plean scoiledon cheol á chumadh, ba chóir donfhoireann na saincheisteanna seo aleanas a chur san áireamh maidir lehimeachtaí ceoil speisialta:

• ba chóir go gcuirfeadh imeachtaíspeisialta le ceol an ranga agus nachdtógfaidís a ionad

• ba chóir go mbeadh deiseanna agpáistí ar bheith rannpháirteach ingníomhaíochtaí déanta ceoil agusar thaitneamh a bhaint astu, bíodhna gníomhaíochtaí sin ina n-ócáidícomórtais nó ná bíodh

• ba chóir gurbh é polasaí na scoile gonglacfadh na páistí go léir, nó anlíon ba mhó ab fhéidir acu, páirtiontu agus nach iad na hoirfidighthallannacha amháin a dhéanfadhsin

• ba chóir go ndéanfaí gníomhaíochtaíealaíne comhghaolmhara—marshampla an gheamaireacht, ancheoldrámaíocht agus andrámaíocht—a chomhtháthú lecuspóirí na gcuraclam snahamharcealaíona, sa damhsa agus sadrámaíocht, agus leis an gcuraclamsna hábhair léinn eile chomh maith,de réir mar ab fhéidir.

Ba chóir a mheabhrú, chomh maith, gobhféadfaí a lán de na himeachtaí seo aeagrú go sásúil sa seomra ranga féin: lábrothallach samhraidh d’fhéadfadh‘ceolchoirm am lóin’, a mbeadh cuiríchuige tugtha saor in aisce do bhaillna dteaghlach, bheith chomh spreagúille féile ar bith a d’eagrófaí lasmuighden scoil.

Lárionaid oideachais agussoláthraithe eile oideachais inghairmeCuireann ionaid oideachais áitiúlaagus gníomhaireachtaí eile tacaíochtar fáil do scoileanna, do mhúinteoiríagus do thuismitheoirí ar mian leo curlena gcuid eolais agus lena scileannaceoil agus ar mian leo a gcuidteicníochtaí oideolaíochta agusmeasúnaithe a fheabhsú.

Oirfidigh agus léirithe gairmiúla Eagraíonn roinnt eagraíochtaínáisiúnta—an Ceoláras Náisiúnta, anÁirc, an Cór Aireagail Náisiúnta agusRTÉ, mar shampla—ceolchoirmeachaagus ceardlanna do mhúinteoirí agus dopháistí bunscoile. Chomh maith leis sin,le tacaíocht ó eagraíochtaí ar nós naComhairle Ealaíon, Chumann Cheol nahÉireann agus an Music Network, isféidir léirithe le raon leathan decheoltóirí gairmiúla a eagrú sa scoil.Cuireann scéimeanna dá leithéid sin go

Ple

anáil e

agair

36

mór le heispéireas ceoil na bpáistí trídhearbhthaithí ar léirithe beo athabhairt dóibh. Amhail imeachtaíspeisialta eile, ba chóir an bhaint abheadh ag an gclár le curaclam na scoileagus an chothromaíocht a bheadh annidir gníomhaíochtaí scoile agusgníomhaireachtaí seachtracha a mheasnuair a bheadh pleanáil scoile ar siúl.

Ceoltóirí an phobailIs beag pobal nach mbíonn ceoltóiríáitiúla—idir cheoltóirí gairmiúla aguscheoltóirí amaitéaracha—den chéadscoth ann; d’fhéadfaidís seo cur gomór le cáilíocht, éagsúlacht agusdoimhneacht churaclam ceoil na scoiletrí sheinm go rialta, trí ranga nó grúpaíbeaga a theagasc, trí rudaí athaispeáint, agus trí oiliúint agusaiseolas a thabhairt.

Ealaíontóirí cónaitheCuireann scéimeanna ‘ealaíontóirícónaithe’ deis uathúil ar fáil do pháistíbreathnú ar oirfideach, ar chumadóirnó ar an oideachasóir ceoil gairmiúil imbun léirithe. Toisc go n-éilítearpáirtíocht leantach ar an scoil agus aran ealaíontóir sna scéimeanna seo, isféidir gur mó an buntáiste do nascoileanna iad ná ceolchoirmeacha nóceardlanna aonair. B’fhéidir gurchorraitheach agus athnuachanachmar eispéireas don ealaíontóir é deis abheith aige/aici teagmháil lefuinneamh cruthaitheach páistí. Maran gcéanna, b’fhéidir gur bhuntáisteollmhór feadh saoil é do na páistíceoltóir gairmiúil a bheith ag obair igcomhar leo agus ag glacadh leo.

Ro

inn 3

Ple

anáil s

a s

co

il d

on c

heo

l


Ple

anáil e

agair

Cuireann gluaiseacht agusdamhsa le tuiscint ar cheol

Pleanáil

don cheol

sa seomra

ranga

Roinn 4

Pleanáil don cheol sa seomraranga

40

Tá an-chuid de na saincheisteanna apléadh thuas i ‘Pleanáil curaclaim’ ar nasaincheisteanna is tábhachtaí donmhúinteoir agus é/í ag pleanáil dá rang.

Sa roinn seo a leanas pléitear dhá ghnéden phleanáil sa seomra ranga:

• pleanáil an mhúinteora

• pleanáil aonaid oibre.

Pleanáil an mhúinteora

Ní mór don mhúinteoir go leorsaincheisteanna a mheá chun deimhina dhéanamh de go mbeidh anphleanáil éifeachtach. Ina measc seo táriachtanais na bpáistí, an plean scoile,am, acmhainní, saincheisteanna sláinteagus sábháilteachta agus naiscthraschuraclaim.

Riachtanais na bpáistí sa rang

Caithfidh an múinteoir na heispéirischeoil a bhí ag na páistí cheana a chursan áireamh agus é/í ag pleanáil lehaghaidh ionramháil an cheoil sachuraclam. Cinnteoidh sé seo anleibhéal ag ar chóir don mhúinteoirtosú. Agus é/í ag iarraidh riachtanaisfoghlama na bpáistí a shoiléiriú ag túsna bliana ba chabhair don mhúinteoirdul i gcomhairle le hiarmhúinteoir anranga, taifeadtaí agus tuairiscí scríofa aathbhreithniú, plé leis na páistí féin,agus chomh maith leis sin, roinntgníomhaíochtaí ceoil ina mbeadh fócasmeasúnaithe a chur i gcrích.

An plean scoile sa cheol

Cuimseoidh sé seo an bunúdar leis angceol a bheith ar chlár na scoile,aidhmeanna agus cuspóirí anchuraclaim laistigh de na trí shnáithe,

na saghsanna cur chuige a mholtardon teagasc agus don mheasúnú, nahacmhainní atá ar fáil, cláir ama, agusábhair eile a bhaineann le polasaí nascoile. Ní mór don mhúinteoir ceann athógáil den phlean scoile agus clárdon rang á dhearadh aige/aici.

Cur chuige teagaisc

Chun an mhodheolaíocht nó an curchuige teagaisc a mholtar sa phleanscoile a chur i bhfeidhm caithfidhmúinteoir a t(h)aithí féin orthu seo aleanas a mheas

• raon d’amhráin oiriúnacha

• ábhar éisteachta, a léiríonn raonfairsing de stíleanna, de thraidisiúinagus de réanna

• obair uirlise (mar shampla an uirlisshéiseach atá le múineadh, ag teachtle polasaí na scoile)

• litearthacht sa cheol (mar shamplaan cineál nodaireachta a úsáidtearsa scoil)

• cumadóireacht chun críochaéagsúla, ag úsáid foinsí fuaime agusgnéithe éagsúla ceoil.

Ar mhaithe le múinteoirí nach bhfuilan oiread sin saineolais ar litearthachtsa cheol acu, moltar raon deghníomhaíochtaí forásachataitneamhacha éisteachta,amhránaíochta agus seanma uirlisí sachuraclam. D’fhéadfadhrannpháirtíocht sna heispéiris cheoilseo bheith cabhrach nuair a bheadhobair níos deacra sa litearthacht, nó inoiliúint éisteachta nó rithime, ápleanáil níos faide anonn.

Ro

inn 4

Ple

anáil d

on c

heo

l sa s

eo

mra

ranga

Is ceart an t-am a dháiltear ar

cheol a leathadh thar roinnt

laethanta in ionad é a úsáid

mar bhloc amháin.


Am

Sa phleanáil fhadtéarmach ní mórmachnamh a chaitheamh leis an méidábhair a chuimseofar, mar shampla anlíon amhrán a mhúinfear nó an raonnótaí a iniúchfar, an méid ama athabharfar do thionscadail áirithe(leithéidí tionscadal cumadóireachtanó ceoltóirí ag teacht ar cuairt chunna scoile). Ní mór deimhin adhéanamh de sa phleanáilghearrthéarmach gur i roinnt tréimhsíthar roinnt laethanta a úsáidfear ant-am a dháiltear ar an gceol (in ionad éa úsáid mar bhloc ama amháin). Is fearra éiríonn le ceachtanna struchtúrtha abhíonn dírithe ar fhorbairt scileannamá eagraítear iad mar shraith decheachtanna gearra diana laistigh dentseachtain. Sna ranganna naíonán, bachóir go ndéanfaí gníomhaíochtaíceoil gach lá agus, i rangannasinsearacha, ba cheart an t-am doncheol a roinnt thar thréimhse dhá lánó trí lá. Go hidéalach, ba chóir gombeadh deis ag na páistí taitneamh nahamhránaíochta a mhothú gach lá, fiúar feadh cúpla nóiméad.

Saincheisteanna sláinte agus

sábháilteachta

Agus ceacht ceoil á eagrú, bíonn sétábhachtach na saincheisteanna sláinteagus sábháilteachta seo a leanas amheas:

• leibhéal an ghleo sa seomra

• aerú

• an méid spáis atá ar fáil do pháistíchun suí, seasaimh nó gluaiseachta

• an trealamh ceoil a fháil agus aiompar.

Naisc thraschuraclaim

Is féidir an fhoghlaim chomhtháite abheith údarach agus ina hábharsásaimh don mhúinteoir agus donpháiste araon. Cé go n-oireann anghníomhaíocht cheoil donchomhtháthú le hábhair léinn eile, tásé tábhachtach ag gach céim denphleanáil go mbíonn leithne agusdoimhneacht sa cheol a bhíonn sationscadal agus go gcumasctar an t-ama thugtar don cheol leis na hábhairléinn eile ar bhealach a mbíonncuspóir ceart leis. Is fearr a mheasconas a chuirfidh an topaic ar leith leforbairt an cheoil de réir an phleanscoile ná bheith ag iarraidh píosa ceoil(amhrán mar shampla) a roghnú lenachur isteach i dtopaic roghnaithe.

Ple

anáil a

n m

húin

teo

ra

I bhformhór na gcásanna is

féidir leis an bpáiste faoi

mhíchumas rannpháirtíocht a

ghlacadh i gceol an ranga ach

roinnt modhnuithe nó athruithe

a dhéanamh, go háirithe in

achair an léirithe agus na

cumadóireachta, chun freastal

ar a c(h)uid riachtanas.

42

Páistí a bhfuil riachtanais

éagsúla orthu

Ní foláir a chur ar chumas páistí abhfuil riachtanais éagsúla orthuforbairt a dhéanamh ar eolas, arscileanna agus ar thuiscint cheoiltaithí a fháil ar na gnéithe ceoil agusdeis a thabhairt dóibh agcruthaitheacht a léiriú trí dhul ingleic le gníomhaíochtaí ceoil arbhealach struchtúrtha. B’fhéidir gombeadh ar an múinteoir tabhairt faoinábhar céanna ar bhealaí éagsúla chuné a chur i láthair páistí difriúla, agusbheadh gá le solúbthacht dá réir saphleanáil agus san ullmhúchán. Ibhformhór na gcásanna is féidir leis anbpáiste faoi mhíchumasrannpháirtíocht a ghlacadh i gceol anranga ach roinnt modhnuithe nóathruithe a dhéanamh, go háirithe inachair an léirithe agus nacumadóireachta, chun freastal ar ac(h)uid riachtanas.

Beidh rudaí ar leith ag teastáil ópháiste nach bhfuil an comhordú gomaith aige/aici, rudaí mar am sa bhreischun scil a chleachtadh, uirlis cheoiloiriúnach ar furasta í a sheinm, nóuirlis ar féidir í a sheinm le leathláimh(mar shampla ciombal a sheinntear lebuailteor bog). Ba chóir go spreagfaían páiste le dul chun cinn sa cheol adhéanamh ó bheith ag seinm uirlise leleathláimh chun ceann a sheinm ledhá lámh (mar shampla ó dhrumaíbongó a sheinm le leathláimh chun iada sheinm le dhá lámh). Beidh tacaoiriúnach dá (h)uirlis, nó uirlis atáíogair don tadhall (mar mhéarchlárleictreach nó inneall druma), nó uirlisa dhearadh go speisialta dó/di nó a

cuireadh in oiriúint dá c(h)uidriachtanas ar leith ag teastáil ó pháistefaoi mhíchumas fisiceach.

Beidh timpeallacht chiúin foghlama dedhíth ar pháiste atá faoi bhacéisteachta, agus i measc a riachtanasd’fhéadfadh go mbeadh gá aige lehuirlis a mbeadh tuinairde íseal nó ardaici. Méadaítear ar mhothú an pháistear chrith go mór trí uirlisí creathacha(mar shampla druma, bodhrán,téaduirlis) a úsáid agus le hurláradhmaid lingeach. Ba chóir gur cheol ad’fhéadfaí a chur de ghlanmheabhairagus ar uirlisí a d’fhéadfaí a sheinm tríthadhall (mar shampla maracaí,castainéid nó fliúit Shasanach) achuirfí i láthair páiste a bheadh faoibhac amhairc, chomh maith le neartama a thabhairt dó/di chun scil achleachtadh. Ba mhaith an rud ésuíomh maith breathnóireachta saseomra ranga a bheith aige/aici freisin,agus níor mhiste nodaireacht níos móná mar is gnách a úsáid, nó annodaireacht a chur i láthair i bhfoirmthadhaill (mar shampla litreacha nóáiritheoirí maighnéadacha ar chliathchúig líne atá ardaithe).

Beidh an-chuid spreagtha agus athrátreoracha ag teastáil ón bpáiste a bhfuildeacrachtaí foghlama aige/aici. Is féidirtacú le foghlaim coincheap teoiriciúil tríamharcshiombailí agus amharcleideanna(mar shampla lámhchomharthaí, cliathmhéar, áiritheoirí maighnéadacha aguspictiúirí) a úsáid. Bainfidh páiste a bhfuildeacrachtaí mothúchánacha nóiompraíochta aige/aici leas as dul tríraon de ghníomhaíochtaí taitneamhachaceoil. Ba chóir go mbeadh nagníomhaíochtaí seo struchtúrtha agusgo mbeadh rialacha sonracha agus

Ro

inn 4

Ple

anáil d

on c

heo

l sa s

eo

mra

ranga


treoracha soiléire leo. Ba chóir gomothódh an páiste a spás pearsanta féina bheith aige dá chuid oibre agus gombeadh saoirse aige/aici (laistigh detheorainn áirithe) lena smaointe féin athástáil. Ba chóir go mbeadh an obairuirlise a roghnófáí dó/di ag teacht lenac(h)umas (go hidéalach, ar uirlis abheadh éasca a sheinm agus furasta achoinneáil ina tost).

Ba chóir go spreagfaí páiste a mbeadhcumas thar an gcoitiantacht ar angceol aige/aici le dul chun cinn adhéanamh ar a luas féin; ba chóirligean dó/di fanacht amach asgníomhaíochtaí an ghrúpa ag pointítábhachtacha ina f(h)orbairt féin chundul i ngleic le tionscadail phearsantaagus le tascanna a dhearfadh anmúinteoir dó/di. Má tá an rath lebheith ar na tréimhsí oibre seo scarthaón rang caithfidh an páiste foghlaimconas filleadh go réidh ar an ngrúpanó ar an rang. Is féidir go mbainfeadhpáiste den saghas seo leas as cabhairsaineolaí (mar shampla i mbunscoil nóin iar-bhunscoil sa chomharsanacht)chun go ndéanfaí a b(h)uanna alánfhorbairt.

Bíonn gá ag páiste le cúlra cultúrthadifriúil a aireachtáil go dtugtaraitheantas do cheol a c(h)ultúir féinagus go mbíonn meas air chomh maithle ceol na bpáistí eile sa rang. Ba chóirgo spreagfaí é/í le taifeadtaí ceoil ónat(h)ír dhúchais féin a bhreith isteachleis/léi sa seomra ranga, nód’fhéadfadh an múinteoir cuireadh athabhairt do cheoltóir ó phobal anpháiste seinm os comhair an ranga marchuid den chlár éisteachta.

Saincheisteanna cothromais

oideachais sa cheol

Agus clár ceoil á phleanáil agus á churi bhfeidhm acu ba chóir domhúinteoirí a chinntiú go mbeadh anteacht céanna ag buachaillí agus agcailíní ar dhéanamh ceoil. Ba chóir godtabharfaidís aird ar na ceisteanna seoa leanas go háirithe:

AmhránaíochtI scoileanna comhoideachais ba chóirgo dtabharfaí cothrom na Féinne dospéiseanna buachaillí agus dospéiseanna cailíní araon i gclárcothrom amhránaíochta. Mar angcéanna, ní mór go dtuigfeadhmúinteoirí i scoileanna agus iranganna aonghnéis go bhfuil gá lecothromas sa chnuasach amhrán amhúinfí.

Dáileadh uirlisíBa chóir go mbeadh na deiseannacéanna ag buachaillí agus ag cailíní arraon d’uirlisí a sheinm, mar shamplauirlisí ‘glóracha’ agus uirlisí ‘boga’, nóuirlisí ‘móra’ agus uirlisí ‘beaga’, marshampla drumaí nó ceoláin Indiacha.

Ple

anáil a

n m

húin

teo

ra

44

Ceachtanna príobháideachaBa chóir go mbeadh deis ag páistí afhoghlaimíonn uirlis go príobháideachar rannpháirtíocht a ghlacadh indéanamh ceoil sa seomra ranga. Bachóir páistí a mbeadh scileanna acu aruirlisí mar an bpianó, an veidhlín nóan fhliúit a spreagadh leis anamhránaíocht agus an tseinm ranga athionlacan, chun go gcuirfí le clár anranga san éisteacht agus sa léiriú.

Pleanáil aonaid oibre

Agus aonaid oibre dá rang á bpleanáil,beidh an múinteoir feasach ar an dulchun cinn atá déanta ag na páistí iscileanna ceoil, ar na hamhráin ad’fhoghlaim siad roimhe sin, ar angceol lenar éist siad, agus ar nariachtanais speisialta atá ar chuid dena daltaí. D’fhéadfadh an múinteoirroghnú as measc na moltaí ábhair ingach snáithe, agus samplaícomhchosúla iomchuí dá c(h)uid achur lena rogha de réir mar ba ghá.Chun na céimeanna teagaisc a bheidhi gceist a shoiléiriú mar ba cheart,beidh gá le níos mó mionsonraí inachair ábhair áirithe seachas a chéile.Caithfidh an múinteoir machnamh adhéanamh chomh maith ar an gcurchuige teagaisc a d’fhéadfaí a úsáididir na snáitheanna agus laistighdíobh, agus leis an gcaoi a bhféadfadhgníomhaíochtaí foghlama fianaise asholáthar ar dhul chun cinn na bpáistíin aimsiú cuspóirí an aonaid. Cuirfidhtoradh an mheasúnaithe faisnéisthábhachtach ar fáil chungníomhaíochta iaroibre agus an obaira dhéanfar sa cheol as seo amach aphleanáil.

Pleanáil ceachta

Agus ceacht á phleanáil, d’fhéadfadhan múinteoir cur chuig an tasc ar dháshlí trína fhiafraí de/di féin:

• Cad ba mhaith liom go ndéanfadhna páistí i rith an cheachta?

• Cad ba mhaith liom go mbainfeadhna páistí as an gceacht?

Tugann an chéad cheist gníomhaíochtneamhshainiúil le fios agus i roinntcásanna gníomhaíochtneamhcheolmhar fiú, mar shamplaéisteacht le téip nó leathanach ileabhar saothair a líonadh. Tá baintníos dlúithe ag an dara ceist lecuspóirí teagaisc, agus cabhraíonn síleis an múinteoir chun gníomhaíochtneamhfhócasaithe agus cur amú ama asheachaint.

Meastóireacht

Ag deireadh ceachta nó sraitheceachtanna, ba chóir don mhúinteoiran próiseas teagaisc agus foghlama sacheol a athbhreithniú. Is iomaí cuspóira bheadh leis seo, agus ina meascd’áireofaí

• meastóireacht a dhéanamh aréifeacht an teagaisc

• páistí a ghrúpáil le haghaidhgníomhaíochtaí áirithe

• pleanáil a threorú

• léargais nua ar iompraíocht sa cheola nochtadh

• torthaí a fuarthas roimhe seo adheimhniú.

Ro

inn 4

Ple

anáil d

on c

heo

l sa s

eo

mra

ranga


Is féidir go lorgódh an múinteoiraiseolas ó na páistí nó go n-iarrfadhsé/sí ar chomhghleacaí cuidiú leis/léisa phróiseas.

Roinnt eiseamláirí pleanála

Taispeántar sna heiseamláirí a seo aleanas mar a comhcheanglaíodh roinntsnáithaonad ón gcuraclam chun pleansamplach cuimsitheach a sholáthardon teagasc, don fhoghlaim agus donmheasúnú.

Cé go moltar leibhéil ranga áirithe, ingach cás is féidir an t-aonad oibre achur in oiriúint do riachtanais agus dochumas páistí, nó é a athchóiriú dopháistí ag leibhéil ranga atá níos airdenó níos ísle.

I measc na n-eiseamláirí tá:

• aonad oibre do rang 1 agus 2, inaléirítear comhtháthú na snáitheannaÉisteacht agus freagairt, Léiriú, agusCumadóireacht

• aonad oibre ar scileanna rithime asan snáithaonad ‘Litearthacht’

• aonad oibre ar scileanna séiseachaas an snáithaonad ‘Litearthacht’

• plean do cheacht ceoil.

Ple

anáil a

n m

húin

teo

ra

46

Eis

eam

láir

3P

lean m

íosa a

fho

rbair

tra

nganna 1

agus 2

Téam

a: A

n m

huir

Measúnú:

Dír

bhre

ath

nú a

n m

húin

teo

ra

Tascanna a

dheara

nn a

n m

úin

teo

ir

Snáit

heanna a

gus s

náit

hao

naid

Éis

teac

ht a

gus

frea

gair

t

Iniú

chad

h f

uaim

eanna

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•b

eala

í éagsúla

a a

imsiú

chun f

uaim

eanna a

dhéanam

h

trí chnagad

h c

oir

p i m

beir

teanna a

gus i n

grú

paí

•fu

aim

eanna n

a m

ara

: fu

aim

eanna g

uth

a c

hun t

onnta

a

dhéanam

h, ag t

uair

teáil a

r an g

cla

dach, ag s

lap

arn

ach

go

bo

g a

r an n

gain

eam

h, fa

oileáin

ag s

cré

achach

•b

eala

í a iniú

chad

h c

hun f

uaim

eanna a

dhéanam

h, ag

bain

t úsáid

e a

s u

irlisí sao

thra

ithe a

gus a

s u

irlisí a

rinnead

h s

a b

haile

•éis

c a

g s

nám

h s

a m

huir

: glissand

o a

r na b

arr

aí clingín

í.

Léir

iú

Am

hrá

naío

cht

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•ra

on f

orá

sach d

’am

hrá

in a

gus d

e s

héis

eanna a

ait

hin

t

agus a

chanad

h le b

reis

sm

achta

ghuth

a a

gus m

uin

íne

Fo

rbair

t

Éis

teacht

le c

eo

l agus f

reagair

t d

ó

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•fr

eagair

t go

sam

hla

íoch d

o p

hío

saí ceo

il t

rí

ghlu

ais

eacht

•is

féid

ir leis

an b

páis

te g

luais

eacht

go

sao

r nó

go

thaí

snám

ha n

ó s

eo

ltó

ireachta

a d

héanam

h

•la

bhair

t fa

oi p

hío

saí ceo

il, to

saío

chta

í a lua, agus

freagair

t d

óib

h a

r b

heala

í éagsúla

•tá

an c

eo

l gló

rach a

gus s

canrú

il; cuir

eann s

é a

g

sm

ao

ineam

h a

r sto

irm

eacha m

é

•an b

uille

co

thro

m a

thais

peáin

t agus é

/í ag é

iste

acht

le p

íosaí éagsúla

de c

heo

l b

eo

nó

de c

heo

l ta

ifead

ta

•m

áir

seáil, cnio

gad

h, b

uala

dh b

os in é

ineacht

leis

an

gceo

l.

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•an b

uille

co

thro

m a

thais

peáin

t agus é

/í ag léir

iú

am

hrá

n c

oit

ianta

an b

uille

co

thro

m a

cho

imeád

trí

bhuala

dh b

os a

gus

‘The b

ig s

hip

sails’ á c

hanad

h a

ige/aic

i

•an d

ifrí

ocht

idir

buille

agus r

ithim

a t

huis

cin

t

Sle

achta

ceo

il

‘Aq

uari

um

’ as C

arn

ab

hal na n

Ain

mhit

he le S

ain

t-S

aëns

‘La M

er’

(slio

cht

as) le D

eb

ussy

Ro

gha d

e r

ab

hcáin

mhara

í

Po

intí

teagais

c

Lo

rgaít

er

glu

ais

eacht

agus g

oth

aí nád

úrt

ha

sp

ontá

ineacha m

ar

fhre

agair

t d

on c

heo

l; s

pre

agta

r na

páis

tí leis

na c

od

ars

nachta

í sa c

heo

l a t

hais

peáin

t, id

ir

mír

eanna g

lóra

cha a

gus m

íreanna b

oga, nó

id

ir m

íreanna

gnío

mhacha a

gus m

íreanna c

iúin

e.

Po

intí

teagais

c

Múin

tear

an t

-am

hrá

n n

ó n

a h

am

hrá

in d

e

ghla

nm

heab

hair, ag s

pre

agad

h n

a b

páis

tí le p

áir

t a

ghla

cad

h s

a c

hurf

á t

ar

éis

an c

héad

chanta

.

Ro

innte

ar

an r

ang ina d

há g

hrú

pa: b

uaileann g

rúp

a

am

háin

an b

uille

le b

uala

dh b

os, b

uaileann a

n g

rúp

a e

ile

an r

ithim

trí

chnio

gad

h.


Ro

ghnaít

ear

iad

as r

ao

n d

’am

hrá

in a

r th

éam

aí m

ara

, m

ar

sham

pla

•‘Ó

ró M

o B

háid

ín’

•‘A

mhrá

n B

áid

an E

ilein

Sgit

heanaic

h’

•‘T

he B

ig S

hip

Sails o

n t

he A

lley A

lley O

’

•‘B

áid

ín F

héilim

í’

•‘I S

aw

Thre

e S

hip

s’.

Cum

adói

reac

ht

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•fu

aim

eanna a

ro

ghnú a

s f

oin

sí éagsúla

chun p

ears

a a

léir

iú

barr

aí clingín

í, t

riantá

n, ta

mb

ór, c

roit

head

óir

í, c

locha,

páir

ín

Déanta

r fu

aim

eanna d

o n

a h

éis

c b

heaga a

gus d

on iasc

mó

r. A

no

is b

ain

tear

tria

il a

s a

n iasc m

ór

a t

hais

peáin

t

agus é

sa t

óir

ar

na h

éis

c b

heaga. A

n é

irío

nn leis

bre

ith a

r ao

n c

heann a

cu?

‘Cro

ch-f

aid

h m

é n

a s

eo

lta is g

ab

h-f

aid

h m

é s

iar’

buille

:

vv

vv

(gre

ad

ad

h c

os a

r an t

ala

mh)

rith

im: ‘Cro

ch-f

aid

h m

é n

a s

eo

lta is g

ab

h-f

aid

h m

é s

iar

**

**

**

**

**

*

(cnio

gad

h)

•an d

inim

ic is o

iriú

naí d

’am

hrá

n a

ro

ghnú.

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n p

háis

te

•p

atr

úin

shim

plí s

héis

eacha a

gus r

ithim

eacha a

mheab

hrú

agus a

chum

ad

h a

gus a

n g

uth

, cnagad

h

co

irp

agus u

irlisí ceo

il a

úsáid

chuig

e

tob

chum

ad

h g

uth

a a

gus c

anta

ireachta

í b

unait

he a

r

éis

c n

a m

ara

, m

.sh.

ronnach, ro

nnach, ro

nnach, ro

nnach

tro

sc, t

rosc, t

rosc, t

rosc

cro

só

g m

hara

, cro

só

g m

hara

, m

uir

ín, cro

só

g m

hara

sio

---

----

- rc

!

sio

---

----

- rc

!

Ceis

teanna le c

ur

ar

na p

áis

tí:

Co

nas b

a c

hó

ir d

úin

n ‘B

áid

ín F

héilim

í’ a

chanad

h, go

gló

rach n

ó g

o b

og? A

n m

beid

h a

n láin

e g

uth

a m

ar

an

gcéanna i r

ith a

n a

mhrá

in? A

r chó

ir g

o m

bead

h a

n c

urf

á

difri

úil?

Po

intí

teagais

c

Leagta

r am

ach a

n t

ob

chum

ad

h g

uth

a, i d

tosach, tr

í na

páis

tí a

ro

innt

ina n

grú

paí, a

gus t

ugta

r p

áir

t ar

leit

h d

o

gach g

uth

. Leagta

r sío

s b

uille

de c

heit

hre

bhuille

, le

frám

a a

sho

láth

ar

do

na c

anta

ireachta

í. N

uair

a b

hío

nn

na p

áis

tí m

uin

íneach a

s s

eo

agus lío

fa a

nn, sp

reagta

r

gach g

rúp

a le h

ob

air

a d

héanam

h ina a

onar, a

g c

um

ad

h a

chanta

ireachta

féin

.

Measúnú

Éis

tear

leis

na p

áis

tí a

g s

ein

m a

n a

mhrá

in (

nó

co

danna d

en a

mhrá

n) ina n

grú

paí, ina m

beir

teanna a

gus c

uid

acu ina n

-ao

nair. Ia

rrta

r ar

ghrú

pa d

ifri

úil a

n b

uille

co

thro

m a

thais

peáin

t fa

d is a

tá s

iad

ag é

iste

acht.

Iarr

tar

ar

ghrú

pa e

ile a

n r

ithim

a c

hnio

gad

h. Tugta

r ao

n d

eacra

chta

fao

i d

eara

.

Bre

ath

naít

ear

ar

na p

áis

tí a

gus iad

ag o

bair

ina n

grú

paí chun s

mao

inte

a léir

iú i b

hfu

aim

nó

chun a

gcanta

ireachta

í fé

in a

chum

ad

h. D

éanta

r d

eim

hin

de g

o b

hfu

il g

ach p

áis

te a

g

déanam

h a

c(h)io

n d

’ob

air

an g

hrú

pa. C

lára

ítear

tort

haí na b

reath

nó

ireachta

.

Co

mhth

áth

ú

Tean

ga:

focail a

gus n

ath

anna c

ain

te c

hun c

ur

sío

s a

r fh

air

sin

ge u

isce, ar

sto

irm

eacha,

ar

sháim

he, ar

éis

c, ar

sheo

ltó

ireacht,

ar

shnám

h; scrí

ob

h a

r an t

éam

a ó

thait

hí

phears

anta

; m

iota

is a

gus f

inscéalt

a ina b

hfu

il t

éam

aí m

ara

(m

.sh. Io

mra

mh B

hré

anain

n)

agus á

bhar

sim

plí n

eam

hfh

icsin

ar

an m

uir.

Am

harc

eala

íon

a:

co

lláis

mheán m

eascth

a a

r shao

l na m

ara

Iaro

bair

:

Cait

ear

roin

nt

nó

iméad

ag t

ús a

n c

héad

cheacht

cheo

il e

ile a

g d

ul sia

r ar

an

am

hrá

n n

ó a

r na h

am

hrá

in a

fo

ghla

imío

dh, agus, fr

eis

in, ag t

ráth

anna c

uí i ri

th n

a

chéad

mhío

sa e

ile. S

ein

nte

ar

sle

achta

beaga d

e c

heo

l ta

ifead

ta a

gus f

iafr

aít

ear

de

na p

áis

tí c

én c

eo

l a c

huir

na s

leachta

i g

cuim

hne d

óib

h.

48

Eis

eam

láir

4A

onad

oib

re a

r scileanna r

ithim

era

nganna 1

agus 2

Is f

éid

ir a

n t

sra

ith s

eo

de m

hio

ncheachta

nna a

chur

in o

iriú

int

do

pháis

tí a

g leib

héal nío

s a

ird

e t

rí a

mhrá

in a

gus c

anta

ireachta

í nío

s o

iriú

naí d

á leib

héal ao

ise a

úsáid

. Tá s

é i g

ceis

t go

n-ú

sáid

fí a

n t

-ao

nad

ar

bheala

ch s

olú

bth

a, agus d

á b

harr

seo

d’fhéad

faí é a

chrí

ochnú i m

í am

háin

, i d

tréim

hse s

é s

eachta

ine n

ó i d

téarm

a io

mlá

n t

rí á

bhar

gach c

eachta

a s

hín

ead

h a

mach

ar

fead

h c

oic

íse n

ó t

rí s

eachta

ine. A

rís, b

rait

hfid

h s

é s

eo

ar

thait

hí agus a

r ri

achta

nais

na b

páis

tí.

Nascad

h

Cum

ad

óir

eacht:

Patr

úin

rit

him

e a

tho

bchum

ad

h a

r uir

lisí, a

g ú

sáid

ta

agus t

i ti

Sla

tno

dair

eacht

a ú

sáid

chun n

a p

íosaí cum

ad

óir

eachta

a t

haifead

ad

h

Léir

iú: A

mhrá

naío

cht

Lo

rgaít

ear

patr

úin

ina n

-úsáid

tear

ta, t

i tia

gus s

os in a

mhrá

in c

oit

ianta

.

Iaro

bair

:

Leanta

r d

e p

hatr

úin

ta, t

i tia

gus s

os a

chle

achta

dh t

rí b

huala

dh b

os m

ar

mhacalla, agus

am

hrá

in a

gus c

anta

ireachta

í co

itia

nta

á d

tio

nla

can.

Téam

a:

Tuis

cin

t d

o b

huille

agus t

uis

cin

t d

o r

ithim

a f

ho

rbair

t

Po

inte

to

sait

he:

Canta

ireachta

í, r

ain

n, am

hrá

in, b

uala

dh b

os le m

acalla

Measú

nú

:D

írb

hre

ath

nú a

n m

húin

teo

ra

Tascanna a

dheara

nn a

n m

úin

teo

ir

Áb

hair

Am

hrá

in a

gus

canta

ireachta

í

•‘I H

ad

a L

ittl

e N

ut

Tre

e’

•‘T

he L

ion a

nd

the

Unic

orn

’

•‘A

iliú

Éanaí’

Uir

lisí

blo

ic a

dhm

aid

tam

bó

r

sp

léach-c

hárt

aí agus

patr

úin

ort

hu

Eagar

Gnío

mhaío

chta

í to

sait

he

Fo

rbair

t

Gnío

mhaío

chta

í sco

ir

Ceacht

1

buille

co

thro

m, grú

paí

buillí, p

atr

úin

rit

him

e a

cho

inneáil

an b

uille

co

thro

m a

mho

thú

buillí f

ad

a a

gus b

uillí g

earr

a

trí ghlu

ais

eacht,

trí

am

hrá

naío

cht,

trí

bhuala

dh

bo

s, tr

í chnio

gad

h a

r

tham

bó

r nó

ar

bhlo

c

ad

hm

aid

an b

uille

a t

hais

peáin

t i

sio

mb

ailí

****

Ceacht

2

ain

mneacha a

rá i b

patr

úin

rith

ime

Seán, M

ái-

re, A

oi-

fe, C

il-

lian

buillí f

ad

a a

gus b

uillí g

earr

a

agus g

rúp

aí b

uillí a

mho

thú

m.s

h. m

áir

seáil: a h

ao

n, a

dó

, nó

máir

seáil i

gceath

air

eanna: a h

ao

n, a

dó

, a t

rí, a c

eath

air

i ngrú

paí: g

rúp

a a

mháin

ag

co

inneáil a

n b

huille

fad

is

atá

grú

pa e

ile a

g c

nio

gad

h

an p

hatr

úin

áir

ithe r

ithim

e

Ceacht

3

Buala

dh b

os m

ar

mhacalla

agus t

aagus t

i tiá

rá

patr

úin

de t

aagus d

e t

i tia

thio

nscnam

h

Máir

seáil leis

an m

buille

agus a

n r

ithim

á b

uala

dh

de b

ho

sa

ina m

beir

teanna: na p

atr

úin

rith

ime a

shein

m a

r an

mb

loc a

dhm

aid

, agus a

n

buille

á c

ho

inneáil a

r an

tam

bó

r

Ceacht

4

Buala

dh b

os m

ar

mhacalla

leta

agus t

i ti

So

s a

thio

nscnam

h

so

s

Teagla

maí éagsúla

a

chle

achta

dh t

rína léam

h ó

sp

léach-c

hart

aí

tata

ti-

tita

tati

-ti

ti-

titi

-ti

tata

Z

Z

Z

Z

Z Z


Eis

eam

láir

5A

onad

oib

re a

r scileanna s

éis

eacha

ranganna 3

agus 4

Is f

éid

ir a

n t

sra

ith s

eo

de c

heachta

nna a

chur

in o

iriú

int

do

pháis

tí a

g leib

héal nío

s a

ird

e t

rí a

mhrá

in a

gus c

anta

ireachta

í nío

s o

iriú

naí d

á leib

héal ao

ise a

úsáid

. Tá s

é i g

ceis

t go

n-ú

sáid

fí a

n t

-ao

nad

ar

bheala

ch s

olú

bth

a, agus d

á b

harr

seo

d’fhéad

faí é a

chrí

ochnú i m

í am

háin

, i d

tréim

hse s

é s

eachta

ine n

ó i d

téarm

a io

mlá

n t

rí á

bhar

gach c

eachta

a

shín

ead

h a

mach a

r fe

ad

h c

oic

íse n

ó a

r fe

ad

h t

rí s

eachta

ine. A

rís, b

rath

faid

h s

é s

eo

ar

thait

hí agus a

r ri

achta

nais

na b

páis

tí.

Nascad

h:

Cum

ad

óir

eacht:

Patr

úin

leis

na n

óta

í l,

s, m

, r, d

a t

ho

bchum

ad

h a

r uir

lisí séis

eacha, ar

nó

s b

arr

aí clingín

í nó

glo

ckensp

iel.

Na p

íosaí cum

ad

óir

eachta

í a t

haifead

ad

h, ag b

ain

t úsáid

e a

s n

od

air

eacht

shim

plí a

r

chliath

thrí

lín

e n

ó c

húig

lín

e.

Iaro

bair

:

Leanta

r d

e p

hatr

úin

de l, s, m

, r, d

agus d

e n

a n

óta

í nua, la

h íseal agus s

oh íseal, a

chle

achta

dh t

rí a

mhrá

naío

cht

mar

mhacalla, ag c

anad

h ó

lám

hcho

mhart

haí agus t

rí

am

hrá

in n

ua n

ó a

mhrá

in a

ithnid

iúla

a c

hanad

h.

Téam

a:

Tuis

cin

t d

o t

huin

air

de a

fho

rbair

t, lah íseal agus s

oh íseal a u

llm

hú

Po

inte

to

sait

he:

Canta

ireachta

í, a

mhrá

in, lá

mhcho

mhart

haí na n

óta

í l, s

, m

, r, d

, a

chle

achta

dh, p

atr

úin

am

hrá

naío

chta

mar

mhacalla ina b

hfu

il s

, m

, r, d

,

lah íseal agus s

oh íseal

Measú

nú

:D

írb

hre

ath

nú a

n m

húin

teo

ra

Tascanna a

dheara

nn a

n m

úin

teo

ir

Am

hrá

in

•‘Ó

ró ’S

é d

o B

heath

a ’B

haile’

(nó

taí: s

, m, r

, d, l

ah ís

eal,

soh

ísea

l)

•‘F

rog W

ent

a-C

ourt

in’

(nó

taí: s

, m, r

, d, l

ah ís

eal,

soh

ísea

l)

•‘L

and

of

the S

ilver

Bir

ch’

(nó

taí: l,

s, m

, r, d

, lah

ísea

l,so

hís

eal)

•D

ul sia

r ar:

‘S

uo

gân’

(nó

taí: d

, r, m

)

•A

mhrá

in e

ile:

‘Frè

re J

acq

ues’

Ceacht

1

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n

pháis

te

•stó

r fo

rásach d

’am

hrá

in a

chanad

h d

e g

hla

nm

heab

hair

le b

reis

sm

achta

guth

a,

muin

íne a

gus léir

itheachta

am

hrá

in c

ho

itia

nta

, ro

thla

im

agus a

mhrá

in t

íre a

chanad

h,

m.s

h., ‘S

uo

gân’,

‘Frè

re

Jacq

ues’ m

ar

roth

lam

agus

‘Óró

Sé d

o B

heath

a ’B

haile.’

Ceacht

2

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n

pháis

te

•fo

inn c

ho

itia

nta

shim

plí a

ait

hin

t agus a

chanad

h a

r

bheala

í éagsúla

Canann p

áis

tí a

n f

onn a

gus

buille

co

thro

m á

cho

inneáil a

cu.

Déanann a

n m

úin

teo

ir c

eann d

e

thrí

fho

nn c

ho

itia

nta

a c

hró

nán,

ain

mnío

nn n

a p

áis

tí a

n f

onn.

Canann n

a p

áis

tí S

uo

gân le

lám

hcho

mhart

haí d-

r-m

.

Canann a

n m

úin

teo

ir d

, s, d

,

agus f

iafr

aío

nn c

én c

huid

de

‘Frè

re J

acq

ues’ le

na b

hfu

il s

é

co

súil. C

anann p

áis

tí a

n r

oth

lam

,

ag c

ur

iste

ach d

-s'-d

, in

io

nad

‘din

g, d

ing, d

ong’.

Ceacht

3

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n

pháis

te

•cru

th s

éis

eanna i n

od

air

eacht

chaig

hd

eánach a

ait

hin

t

Agus a

mhrá

in á

bhfo

ghla

im ó

no

dair

eacht

acu, d

éanann p

áis

tí

iarr

acht

gach n

óta

san a

mhrá

n a

leanúin

t, a

gus a

n á

it a

dté

ann

sia

d s

íos n

ó s

uas n

ó a

bhfa

nann

sia

d a

g a

n t

uin

air

de c

héanna á

rianú a

cu.

Canann a

n m

úin

teo

ir ‘Fro

g W

ent

a-C

ourt

in’ agus leanann n

a p

áis

tí

treo

an f

ho

inn s

a n

od

air

eacht,

agus t

ugann s

iad

an á

it a

dté

ann

an f

onn f

ao

i b

hun a

n n

óta

dó

go

dtí

dhá n

óta

nío

s ísle

, so

h íseal

agus lah íseal, f

ao

i d

eara

.

Agus iad

ag c

anad

h ‘Land

of

the

Silver

Bir

ch’ tu

gann n

a p

áis

tí

fao

i d

eara

go

dto

saío

nn a

n f

onn

le lah íseal.

Ceacht

4

Ba c

hó

ir g

o g

cuir

fí a

r chum

as a

n

pháis

te

•sio

mb

ailí caig

hd

eánacha a

úsáid

chun r

ao

n t

eo

ranta

de

nó

taí agus d

e p

hatr

úin

shéis

eacha a

ait

hin

t agus a

chanad

h

Má t

hugta

r an c

héad

nóta

duit

,

an f

éid

ir leat

a r

á c

érb

h iad

na

nóta

í eile i ‘Fro

g W

ent

a-C

ourt

in’?

To

saío

nn p

áis

tí leis

an b

hfo

nn a

chanad

h le lám

hcho

mhart

haí,

agus a

n m

úin

teo

ir a

g t

eacht

i

gcab

hair

ort

hu d

e r

éir

mar

is g

á.

Cuir

eann p

áis

tí a

gus m

úin

teo

ir

na n

óta

í is

teach a

r chliath

chúig

líne.

œ–

œœ

œœ

œ

œœ

œ

dd

dd

dd

dl

ls

''

'

Eagrú an cheachta

An snáithe nó na snáitheanna curaclaim ar a mbeidh an ceacht ag díriú (éisteacht agus freagairt, léiriú nó cumadóireacht); na

spreagthaigh a úsáidfear chun tús a chur leis an gceacht (mar shampla uirlis, amhrán, dréacht le haghaidh éisteachta, pictiúr, dán,

scéal, rud); mar a eagrófar na páistí; mar a eagrófar na hacmhainní laistigh den seomra ranga.

Tionscnamh

Tasc faoi stiúir an mhúinteora chun an topaic a chur ar siúl, cumarsáid agus dinimic ghrúpa a bhunú; cluiche beochana nó amhrán

atá bunaithe ar ghnéithe ceoil an cheachta nó a bhaineann leo.

Forbairt

Príomhphointí teagaisc an cheachta

m.sh. gnéithe áirithe le tabhairt faoi deara i rith na héisteachta, coincheapa nó scileanna nua amhránaíochta, seanma nó léimh

(litearthacht an cheoil), uirlisí le roghnú nó le húsáid.

Gníomhaíochtaí cumadóireachta, paraiméadair a leagan síos, comhdhéanamh agus cuspóir, eagrú na bpáistí ina ngrúpaí nó ina

n-aonair; an próiseas a phlé, athoibriú agus taifeadadh, ag úsáid trealaimh leictreonaigh nó nodaireachta

Nascadh laistigh den cheol

.i. mar a cheanglaítear an phríomhghníomhaíocht leis an éisteacht agus leis an bhfreagairt, leis an léiriú agus leis an gcumadóireacht

Deiseanna measúnaithe

Dírbhreathnú an mhúinteora ar thascanna grúpaí nó ar thascanna páistí aonair, páirtíocht daltaí, éifeacht an chur chuige teagaisc

agus aon deacrachta a dtagtar orthu; tascanna a dhearann an múinteoir, obair bhaile, tionscadal grúpa, rudaí le coinneáil lena gcur i

mbailiúcháin, féinmheastóireacht daltaí.

Gníomhaíocht scoir agus iarobair

Dul siar ar phríomhphointí an cheachta agus iad a achoimriú, chomh maith le gníomhaíocht scoir i ndéanamh ceoil, mar shampla

éisteacht le ceol, nó píosa ceoil coitianta a aithint nó a léiriú. Tugtar comhtháthú le hábhair léinn eile agus impleachtaí do phleanáil

oibre faoi deara.

Plean do cheacht ceoilDáta

Rang

Am

Acmhainní a bheidh ag teastáil

Príomhfhócas

■■ Éisteacht agus freagairt

■■ Léiriú

■■ Cumadóireacht

50


Is féidir forbairt feasachta ar líne agus ar chruth a iniúchadh go héifeachtach trí mheán ceoil agus damhsa.

Cur chuige

agus

modhanna

teagaisc

Roinn 5

Cur chuige sna

snáitheanna

• Éisteacht agus freagairt

• Léiriú

• Cumadóireacht

Cur chuige agus modhannateagaisc

54

Éagsúlacht sa chur chuige

Sa roinn seo leagtar béim ar athábhachtaí is atá sé go mbeadhéagsúlacht sa chur chuige a chleachtarsna snáitheanna Éisteacht agus freagairt,Léiriú agus Cumadóireacht. Moltarroinnt teicníochtaí teagaisc agusmodhanna teagaisc cabhracha achuireann leis na cuspóirí, leis nahaidhmeanna, leis na gnéithecomhtháite ceoil agus leis naheiseamláirí sa churaclam. Is féidir iadseo a chur in oiriúint do pholasaí nascoile aonair agus do riachtanais agusdo spéiseanna na bpáistí. Níchuimsítear gach uile shaghas curchuige is féidir sa chur síos atá anseoagus, i gcoitinne, oireann na cinn arianaítear do pháistí ag gach leibhéal

ranga. D’fhéadfaí leas a bhaint astumar fhorlíonadh ar thaithí agus arshaineolas an mhúinteoir ranga chuntorthaí den saghas céanna a bhaintamach.

Cibé cur chuige a nglactar leis idteagasc an cheoil, ba chóir

• go gcuirfeadh sé le taitneamh abhaint as déanamh ceoil

• go n-oirfeadh sé chun scileanna,tuiscint, eolas agus dearcadh anpháiste a fhorbairt

• go gcothódh sé forás ceoil agusforbairt cruthaitheachta sa pháiste.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Eispéireas an-tairbheach do pháistí é agus eispéireas ar féidir leis cur le ceol an tseomra ranga is ea páirtíocht i

gcór scoile, in ensemble, i mbanna ceoil nó i gceolfhoireann.

• ábhair éisteachta

• ábhair éisteachta a roghnú

• ceol taifeadta

• ceol Gaelach

• ceol ó chultúir eile



Sa churaclam ceoil is é aidhm antsnáithe Éisteacht agus freagairtdeiseanna a thabhairt do pháistí dul idtaithí ar raon leathan de stíleanna, dethraidisiúin agus de chultúir cheoil.Spreagtar páistí le héisteacht gogníomhach agus lena n-aire a dhíriú ara mbíonn ag titim amach sa cheol tríeispéiris thaitneamhacha éagsúla achur ar fáil dóibh. Cuid lárnach denchuraclam ceoil ag gach leibhéal rangais ea an éisteacht ghníomhach agus tásé tábhachtach d’fhorbairt na bpáistísa cheol mar oirfidigh, mar chumadóiríagus mar bhaill de lucht éisteachta.

Téama eile a bhfuil dlúthbhaint aigeleis an bhfócas gníomhach seo is ea anbhéim láidir a leagtar ar an raon debhealaí éagsúla inar féidir le páistífreagairt don cheol lena n-éisteannsiad—trí ghluaiseacht, trí labhairt, tríscríobh, trí dhamhsa, trí líníocht, tríamhránaíocht nó trí chumadóireacht.Tá an bhéim seo ar mhodhannaéagsúla freagartha bunaithe ar antuiscint go gcuirtear leis an éisteachtagus go mbíonn níos mó cuspóra léinuair a spreagtar bealaí éagsúlafreagartha.

Is gné thábhachtach d’fhorbairtsamhlaíochta, léargais agus chumaischun fadhbanna a réiteach í éisteachtle ceol arís agus arís eile. Sa chaoi sin,ní hamháin gur féidir ceol a úsáid marbhunús le foghlaim ceoil ach is féidir éa úsáid le haghaidh foghlama in achairléinn eile chomh maith.

Mar sin is é ról an mhúinteora: raonleathan d’eispéiris éisteachta éagsúla asholáthar do na páistí, éisteachtghníomhach a spreagadh trí cheistiú,trí ghríosú agus trí mholtaí adhéanamh, na dréachtaí a sheinm arísagus arís eile, agus deiseanna asholáthar do na páistí ar fhreagairtdon cheol ar bhealaí éagsúla.

Eispéireas luachmhar ceoil is ea ééisteacht go gníomhach le léiriú beo.Corraíonn agus spreagann ancháilíocht shuaithinseach, agus anmóthú rannpháirtíochta neamh-mheánach a ghabhann leis na páistí.Éiríonn an chumarsáid idir oirfideachagus lucht éisteachta níos réadaí do napáistí de réir mar a théann siad idtaithí ar éisteacht ar bhealachdíreach pearsanta. Ba chóir gach deis athapú ar an gceol beo a chur i láthairpáistí aon uair is féidir.

Ábhair éisteachta

Téama tábhachtach sa snáithe seo denchuraclam is ea an bhéim a leagtar arraon leathan d’ábhair agusd’acmhainní éisteachta a bheith ar fáilmar phointí tosaithe d’iniúchtaí ceoil.Agus athbhreithniú á dhéanamh acu arna hacmhainní ceoil a bheadh agteastáil don chlár ceoil, ba chóir gondéanfadh scoileanna a seachtndícheall ar iad seo a leanas a chur sanáireamh:

Éis

teacht a

gus fre

agairt

Eiseamláir 6 ranganna naíonán

Eiseamláir 7 rang 1 go dtí rang 4

56

• ceol taifeadta ar fhíseán, ar théip, ardhlúthcheirnín nó artheicneolaíocht ceoil

• cnaguirlisí tiúnta agusneamhthiúnta

• rudaí as an imshaol, meascán derudaí mar mhiotal, adhmad nóshnáithíní

• páiste sa rang a bheadh ag déanamhstaidéir ar uirlis go príobháideach

• uirlisí scoile eile, ar a n-áireofaífliúit Shasanach, feadóg stáin, pianónó giotár

• ceoltóir ar an bhfoireann, i measc nadtuismitheoirí nó sa dúiche

• grúpa, ensemble, grúpa cheoil, córnó ceolfhoireann ar cuairt ar anscoil nó ar ionad eile.

• Deir an múinteoir leis na páistí a súile a

dhúnadh agus éisteacht go haireach leis

na fuaimeanna is féidir leo a chloisteáil

sa seomra, i gclós na scoile, amuigh ar

an tsráid nó i gcéin uathu.

• Mar fhreagairt ar a gcuid éisteachta,

iarrtar ar na páistí cur síos ar ar chuala

siad. Le himeacht aimsire, agus le

treorú, forbrófar a stór focal agus a

dtuiscint.

• Níos faide anonn, d’fhéadfaidís foirm

ghrafach nodaireachta a chumadh chun

ar chuala siad a thaifeadadh.

Gníomhaíocht ghairid a chleachtar go

minic í seo, ach is éifeachtach mar

ghníomhaíocht í chun scileanna éisteachta

a fhorbairt i rith na bliana scoile.

• Taispeánann an múinteoir dhá fhoinse

fuaime nó níos mó, mar shampla cupán

agus leabhar.

• Cniogann an múinteoir gach ceann acu

le rud miotail, mar shampla spúnóg nó

buailteoir triantáin.

• Deirtear leis na páistí a súile a dhúnadh,

déanann an múinteoir ceann de na

fuaimeanna arís, agus déanann na páistí

iarrachtaí a aithint.

Eascraíonn feasacht ar phatrúin fuaime

(rithim) agus ar luas fuaime go nádúrtha

as an gcineál seo gníomhaíochta.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Éis

teacht a

gus fre

agairt

Ábhair éisteachta a roghnú

Cuirfidh gníomhaíochtaí agus cluichíéisteachta gearra simplí leis an gcláréisteachta ar shlí atá taitneamhach achfós oiriúnach do pháistí. I measc nangníomhaíochtaí seo chuimseofaíéisteacht le fuaimeanna ón imshaol,iad a idirdhealú, agus cur síos adhéanamh orthu maidir lena bhfoinse,a dtuinairde, a ndinimic, a ré agus aluas. Ba chóir go gcuirfí nagníomhaíochtaí seo in oiriúint d’aoisagus do thaithí na bpáistí.

Ceol taifeadta a roghnú

Agus ceol á roghnú aige/aici do pháistíag leibhéal ranga ar leith, ba chóir donmhúinteoir an taithí éisteachta a bhíag na páistí roimhe sin a mheabhrúagus ba chóir gurbh é a c(h)uspóirtógáil ar an taithí sin. Ba cheart goroghnódh an múinteoir roinntdréachtaí gearra ceoil a bhféadfadh napáistí éisteacht leo arís agus arís eile arshlí go mbeadh deis acu dul i dtaithí aran gceol trí phróiseas réidh spéisiúilfionnachtana, i gcomhar le páistí eilear uairibh. Moltar cur chuige bíseachdon éisteacht agus don fhreagairt,chun go bhféadfaí filleadh snaranganna sinsearacha ar na dréachtaíéisteachta agus ar na hiniúchtaí fuaimea cleachtadh i rith na mblianta tosaigh.Cabhróidh a n-inmhe fhorásach ceoilleis na páistí sinsearacha seo chunléargas úr ar an gceol a fhorbairt. Nímór na pointí seo a leanas a chur sanáireamh freisin:

• Ní mór an dréacht a roghnaítear abheith gairid (fiche soicind idtosach) nó gur sliocht ábhartha astaifeadadh níos faide é. Ar anmbealach sin éascaítear beartú nasolúbthachta is gá chun eispéireaséisteachta taitneamhach, lehéagsúlacht ann, a phleanáil.

• Is ceart gur dréacht a bhfuil clúagus cáil air as a cháilíocht laistighden stíl dá seasann sé a roghnaítear.

• Ní mór deiseanna a bheith ag páistípíosa taifeadta a chloisteáil arís agusarís eile i rith ceachta chun eolasmaith a shealbhú ar a bhfuil ag titimamach sa cheol.

• Nuair a éisteann páistí fad a bhíonnpíosa ceoil á sheinm, nó nuair aghluaiseann nó nuair a chumannsiad, ní mór dóibh ina dhiaidh sinbheith in ann a gcuid oibre a chur igcomparáid leis an gceol agus anfáth atá lena ndearna siad féin athabhairt.

• Is ceart don mhúinteoir cothroime alorg idir freagairt ina spreagtarcoibhnis shamhlaíocha leis an gceolagus freagairt ina ndírítear arghnéithe struchtúrtha an cheoil.

• Beidh tionchar ag caighdeán antrealaimh sheinnte agus ag cáilíochtan taifeadta ar an taitneamh abhainfidh na páistí as an gceol agusar a bhfreagairt dó.

Ba chóir go mbeadh

dréachtaí éisteachta

• gearr

• éagsúil

• ina samplaí maithe den

genre.

Ba chóir go seinnfí iad

• arís agus arís eile

• ar threalamh den chéad

scoth.

Ba chóir go mbeadh ócáidí ann

freisin nuair a chuirfí ceol i

láthair le héisteacht leis agus

gan plé a dhéanamh air.

58

Ba chóir go gcuirfeadh clár éisteachtana scoile ceol as raon leathan foinsí arfáil don pháiste i rith a t(h)réimhsebunscolaíochta; chuimseofaí ceol astraidisiúin scríofa agus neamhscríofa,ceol clasaiceach agus ceol pobail, ceolÉireannach agus ceol ó thíortha eile,ceol córúil agus ceol uirlise, ceolaonréadach agus ceol ensemble, agusceol d’ócáidí agus do chuspóirí arleith. Bainfidh na páistí taitneamh aséisteacht arís le sleachta a chuala siadníos túisce sa bhliain scoile agus iranganna roimhe sin. Cuidíonn an curchuige seo le cothú an leanúnachaisagus le cothú an dul chun cinn, rudaíar gnéithe dílse den churaclam iad.

Moltar na huirlisí a thionscnamh leisna páistí sna ranganna sóisearachaceann ar cheann agus de réir mar atharlaíonn siad go nádúrtha sa chláréisteachta, seachas mórán teoirice athabhairt dóibh ar fhinte d’uirlisíceolfhoirneacha.

De ghnáth, seinnfidh an múinteoirtaifeadadh den cheol agus iarrfaidhsé/sí ar na páistí freagairt dó suladtarraingeofar aird ar theideal andréachta, ar roinnt eolais chúlra nó archuspóirí an chumadóra. Ba chóir gombeadh ócáidí ann, áfach, nuair achuirfí ceol i láthair le héisteacht leisgan aon phlé a dhéanamh air;thabharfadh sé seo deis do na páistí andréacht a chloisteáil go hiomlánaíochagus a léirmhíniú féin a dhéanamh air.I gcoitinne, ba chóir seinm ceoil chúlrafad a bheadh gníomhaíocht eile idirlámha ag an rang a sheachaint.

Beidh ceol diaga ina chuid den taithíceoil a bheartófar do na páistí. Is féidiriomainn nó carúil a chuimsiú sa chlárceoil mar chuid den ghnáthstóréisteachta agus léirithe, agus is féidiriad a iniúchadh ar bhealaí éagsúla.D’fhéadfadh na páistí éisteacht letaifeadtaí den cheol diaga agus gnéithean cheoil a iniúchadh nó teicníochtaísimplí ar bhain an cumadóir leas astu aaithint. D’fhéadfaidís gnéithe an cheoila iniúchadh chomh maith: marshampla, d’fhéadfaídís taithí archomhdhéanamh a fháil sachodarsnacht idir an t-aonréad agus ancurfá in iomann. D’fhéadfadh na páistía fhionnadh conas a théann luasiomainn i bhfeidhm ar mheon agus arstíl a léirithe, chomh maith.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Uirlisí traidisiúnta

Gaelacha

• an fheadóg stáin

• an fhliúit Ghaelach (fliúit

adhmaid)

• an phíb uillinn

• an bodhrán

• an chláirseach

• an fhidil

• an consairtín

• an cairdín


Éisteacht le ceol Éireannach

Is féidir traidisiún na hÉireann marnáisiún de cheoltóirí a rianú ó namiotais agus ó na finscéalta luathaanonn go dtí an saibhreas mór decheoltóirí traidisiúnta agus dechumadóirí, de chóiritheoirí agusd’oirfidigh nuacheoil an lae inniu. Arfhágáil na bunscoile dóibh, ba chóir gombeadh feasacht ar uirlisí traidisiúntana hÉireann agus léirthuiscint dóibhag páistí—an fheadóg stáin, an fhliúitGhaelach, an phíb uillinn, an bodhrán,an fhidil, an consairtín, an cairdín,chomh maith leis an gcláirseach—agusba chóir go n-éistfidís le raon de cheolna hÉireann (ceol rince, bailéid,suantraithe, amhráin oibre, srl.) agus leraon de cheoltóirí.

Amhail ceol tíre i gcoitinne, oireannceol na hÉireann do chóirithe éagsúla.Mar shampla, cé gur dóichí goseinnfear téadcheathairéid Beethovenle téaduirlisí i gcónaí, is minic fonntraidisiúnta Gaelach ar nós ‘RóisínDubh’ á chanadh go haonréadach nóle tionlacan, nó á sheinm le huirlisíéagsúla nó le teaglaim d’uirlisí de réirmar is mian leis na hoirfidigh. B’fhéidirgo mba mhaith le múinteoirí díriú aran saibhreas agus ar an éagsúlacht seomar cheann de na pointí tosaithe donéisteacht le ceol Gaelach. Is féidir leisna páistí an ghné seo den cheolGaelach a iniúchadh trí léiritheéagsúla den fhonn céanna a chur igcomparáid lena chéile. Tugtar roinntmoltaí faoi seo san Aguisín.

Éisteacht le ceol cultúr eile

Agus feasacht agus tuiscint ar chultúireile á bhforbairt, agus taithí ceoil anpháiste á leathnú, ba chóir go mbeadhsé mar aidhm, freisin, roinnt samplaíde cheol ó thíortha eile a chuimsiú sachlár ceoil. Ba chóir go ndéanfaí píosaíceoil dá leithéid a thionscnamh marléiriú ar shaol agus ar chultúr tíre eileagus a bhfuil brí ar leith ag baint leisdo phobal na tíre sin. Ba chóir gondéanfadh an múinteoir iarracht arleithne agus doimhneacht mheon ancheoil a nochtadh do na páistí chomhmaith le hiarracht a dhéanamh mothúúdarachta a chruthú. I measc na moltaía dhéantar maidir le ceol cultúr eile tá:

• amhráin ó thíortha eile a fhoghlaim

• damhsaí ó thíortha eile a fhoghlaim

• foghlaim faoi ócáidí ar a seinntearceol áirithe

Éis

teacht a

gus fre

agairt

Pipa á seinm ag ceoltóir Síneach

60

• oirfidigh ó thíortha eile a theacht arcuairt chuig an scoil

• uirlisí agus teicníochtaí a mhúnlú deréir stíleanna ón iasacht

• cáilíochtaí teicniúla nólánléiritheacha an cheoil a phlé;cosúlachtaí agus éagsúlachtaí a churi gcomparáid, mar shampla drumaíbongo agus bodhrán.

Freagairt do cheol ar bhealaí

éagsúla

Chomh maith le héisteacht le raond’fhuaimeanna ó fhoinsí éagsúla,spreagtar na páistí chun freagairt doncheol ar bhealaí éagsúla. Ina measc seotá

• gluaiseacht agus damhsa leis angceol

• an ceol a phlé, mar shampla cur síosa dhéanamh ar cad iad namothúcháin nó cad iad nasamhlaoidí a mhúsclaíonn sé iontuféin

• éisteacht le haghaidh gnéithe áiritheceoil

• éisteacht le haghaidh uirlisí áirithe

• gnéithe den cheol a léiriú trílíníocht nó trí phéinteáil

• scór pictiúrtha den cheol a leanúint

• freagairt don cheol tríscríbhneoireacht

• ceol nua a chumadh (agus écomhchosúil leis an bpíosa lenaréisteadh ó thaobh téama,ionstraimíochta nó comhdhéanamh,mar shampla)

• canadh nó seinm in éineacht leis angceol.

Déantar imlíniú ar roinnt de na bealaícur chuige seo sna leathanaigh aleanas agus tugtar eiseamláirí decheachtanna chomh maith.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Ba chóir páistí a spreagadh

chun smaoineamh ar an gceol

nó chun é a shamhlú agus iad

ag gluaiseacht.


Freagairt trí

ghluaiseacht

Cabhraíonn gluaiseacht le gachfoghlaimeoir chun taithí nua aléirmhíniú. Baineann tairbhe legluaiseacht le ceol toisc go dtugann sítaithí chinéistéiseach ar choincheapaceoil. De réir mar a ghluaiseann páistele luas áirithe, díríonn sé/sí a (h)aireagus a c(h)orp ar an tasc ceoil agussealbhaíonn sé/sí an coincheap ag anam céanna. Is trí bhreathnú ar nagluaiseachtaí seo is féidir leis an

múinteoir a fheiceáil chomh maithagus a ghlac páistí le coincheap nuaagus a thuig siad é.

Is féidir an ghluaiseacht a úsáid chunan-chuid cáilíochtaí teicniúla aguscáilíochtaí lánléiritheacha a fhorbairt.Bíonn dlúthcheangal ag gníomhaíochtmhatánach le gnéithe ceoil ar nósbuille, luais, rithime agus dinimice. Isféidir léi freagairt chruthaitheach tríthobchumadh, trí léirmhíniú agus trídan tsamhlaíocht a éascú. Is féidir anchuid seo den churaclam a nascadh gorathúil leis an gclár damhsa chuneispéireas foghlama nua a sholáthar dona páistí.

Ba chóir do ghluaiseachtaí

• bheith á ndéanamh go nádúrtha agna páistí

• gné nó gnéithe ceoil a léiriú

• gluaiseacht oll-luaileach (an corpiomlán) den chuid is mó, achgluaiseacht mhínluaileach chomhmaith, a chuimsiú

• bheith dírithe ar chomhordú,chothromaíocht agus aclaíocht anpháiste a fhorbairt de réir a chéile

• cothrom na Féinne a thabhairt doghníomhaíocht fhuinniúil agus doghníomhaíocht réidh

• bheith taitneamhach.

Fre

agairt trí g

hlu

ais

eacht

Cuirtear luail eile leis

Seasann na páistí i gciorcal. Téann páiste

amháin isteach i lár baill, tosaíonn ag

bogadh ball amháin dá c(h)orp le buille an

cheoil, m.sh. a lámh a chroitheadh. Déanann

na páistí eile aithris ar an luail. Tar éis

tamaillín téann páiste eile isteach i lár baill

agus tosaíonn sé/sí ar luail dhifriúil a

dhéanamh chomh maith. Cuireann gach aon

duine an dara luail leis an gcéad cheann.

Leantar den chluiche chomh fada agus is

féidir sular gá tosú arís.

Gluaiseacht i spás

Téann na páistí ag siúl, ag léim agus ag

imeacht ar leathchos in éineacht leis an

mbuille, agus iniúchann siad spás an

tseomra ar fad.

Sa treo céanna

Gluaiseann na páistí ar fad i dtreo amháin,

ag siúl leis an mbuille. Nuair a thugtar

comhartha, athraíonn siad go léir an treo

agus gluaiseann siad siar, ar aghaidh, nó ar

leataobh.

Gluaiseacht mar chruth agus i spás

Coimeádann páistí an buille agus iad ag

gluaiseacht ina gciorcal féin. Nuair a thugtar

comhartha, athraíonn siad an ciorcal ina

chearnóg (agus iad ag gluaiseacht leis an

mbuille fós), ansin athraíonn siad i

dtriantán, i bpeinteagán agus i muileata.

Iniúchadh líne

Leanann grúpaí, ina bhfuil idir cúigear agus

seachtar páistí, ceannaire an ghrúpa, ag

iniúchadh líne i bpatrúin éagsúla, m.sh. na

cruthanna seo: ocht, fiarlán, tonnta,

bíseanna, línte tiubha (cosa ar scaradh,

lámha amach) agus línte tanaí (cosa le

chéile, lámha leis na cliatháin).

Gníomhamhráin

Amhráin a chanadh le gníomharthaí, ar nós

‘Ceann, srón, béal, smig’

‘Buail do bhosa’

‘Déan é seo gach aon duine (fonn:

‘Everybody do this just like me’)

‘Hócaí, Pócaí’

Damhsaí tíre

Féach an snáithe Damhsa sa

chorpoideachas.

Gluaiseacht leis an mbuille

Cá gcuirfimid an buille?

Éisteann na páistí agus an múinteoir le ceol

a bhfuil buille láidir aige agus roghnaíonn

siad ball amháin den chorp, mar shampla an

ghlúin, chun freagairt don bhuille. Nuair a

thugtar comhartha, athraíonn páistí go ball

eile den chorp.

Leathnú

• Baill an choirp ag uainíocht ar a chéile i

seicheamh dhá bhuille; taispeánann na

páistí an chéad bhuille le luail de chaol

na láimhe agus an dara buille le luail den

ghualainn.

• Marcáiltear an buille le dhá bhall dhifriúla

den chos, mar shampla na sála agus na

barraicíní.

Nuair a stopann an ceol

Gluaiseann na páistí leis an mbuille timpeall

an tseomra. Nuair a stopann an ceol

tadhlaíonn siad dhá bhall dhifriúla den

chorp, m.sh. uillinn agus cos.

Cluichí agus gníomhaíochtaí ina mbíonn gluaiseacht le

ceol

62

Eiseamláir 8Gluaiseacht le ceol naíonáin go dtí rang 2

Leathnú

Nuair a stopann an ceol, téann na páistí ina

mbeirteanna agus cinneann cé hé A agus B.

Ainmníonn an múinteoir (nó an ceannaire)

dhá bhall dhifriúla den chorp, m.sh.

gualainn agus ceann. Tadhlaíonn A gualainn

B lena lámha agus tadhlaíonn B ceann A

lena lámha. Gluaiseann siad thart faoin

seomra ar an tslí seo go dtí go dtosaíonn

an ceol arís, agus ansin scarann siad lena

chéile agus gluaiseann siad go saor leis an

mbuille arís.

Bleachtaire an bhuille

Cuirtear páiste amháin, ‘bleachtaire an

bhuille’, amach as an seomra ar fad. Ceaptar

páiste eile ansin mar ‘choimeádaí an bhuille’.

Seasann coimeádaí an bhuille agus na páistí

eile i gciorcal; bogann coimeádaí an bhuille

ball amháin dá c(h)orp le buille an cheoil,

agus déanann gach aon duine aithris ar an

luail. Ó am go chéile athraíonn coimeádaí

an bhuille an luail. Tagann bleachtaire an

bhuille ar ais agus déanann sé/sí iarracht ar

choimeádaí an bhuille a aithint. Nuair a

stadann an ceol, ceaptar coimeádaí buille

nua agus tosaíonn an cluiche arís.


I spás rómhór, d’fhéadfadh sé bheith cabhrach líne chríche a mharcáil agus na gníomhaíochtaí a choinneáil laistigh

de spás níos lú.

64

Spás

Bíonn go leor spáis ag teastáil ó pháistíle haghaidh gníomhaíochtagluaiseachta. Ba é an bharrshamhail édá reáchtálfaí gach seisiúngluaiseachta i halla ilfhóinteach nó iseomra mór a mbeadh spás go leor anndo na páistí le haghaidh gluaiseachta.Murar féidir é seo a dhéanamh,d’fhéadfaí an rang a roinnt ina ghrúpaíchun uainíocht a dhéanamh ar a chéilele haghaidh cleachtaí gluaiseachtaagus, chomh maith, d’fhéadfadh páistígluaiseachtaí áirithe a chleachtadh inaon spota amháin. I spásanna mórad’fhéadfadh go mbeadh fadhb annsmacht a choinneáil ar ghrúpaí, chomhmaith le fadhbanna cloisteála. Nuair abhíonn an spás rómhór, d’fhéadfadh sébheith cabhrach líne chríche amharcáil agus na gníomhaíochtaí achoinneáil laistigh de chuid denseomra. D’fhéadfaí roinnt bunrialachaa leagan síos roimh thosú ar anngníomhaíocht.

Cluichí amhránaíochta

Eascraíonn an-chuid gníomhartha gonádúrtha as amhráin agus gabhannsiad go nádúrtha leo. Forbraítearmothú ar an rithim trí ghluaiseachtaícoirp i gcluichí amhránaíochta toisc gombíonn an páiste gafa go hiomlán leo,agus é/í ag baint taitnimh as na cluichíagus ag léiriú na ngluaiseachtaírithimeacha a mhúsclaíonn focail anamhráin. (Féach Eiseamláir 9)

Gníomhamhráin

Tionscnamh mealltach taitneamhacheile ar fhreagairt rithimeach don cheolis ea amhráin ar féidir iad a chanadhagus a mbíonn luailí ag gabháil leo.Bíonn siad seo thar a bheith áisiúilnuair nach mbíonn go leor spáis anntoisc gur féidir an-chuid acu a léiriú ispás an pháiste féin. Nuair a bhíonn nahamhráin de ghlanmheabhair ag napáistí, is féidir focail nó nathanna caintea fhágáil ar lár agus leanúint ar aghaidhleis na luailí. Is bealach an-mhaith iadgníomhamhráin chun tuiscint dobhuille agus tuiscint do rithim afhorbairt. (Féach Eiseamláir 10)

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Roinnt bunrialacha don ghluaiseacht

• Ná tosaígí ag gluaiseacht ach amháin nuair a thugtar an comhartha nó nuair a

thosaíonn fuaim áirithe.

• Éistigí go haireach leis an gceol nó le foinse na fuaime agus sibh ag gluaiseacht.

• Stadaigí i gcónaí nuair a stopann an fhuaim nó nuair a thugtar comhartha a socraíodh

roimh ré, ar nós buille druma nó croitheadh tambóirín.

• Ná bainigí le duine ar bith agus sibh ag gluaiseacht, murar cuid shonrach den

ghníomhaíocht ghluaiseachta í.

‘Sheol mise litir’

Cluiche amhránaíochta traidisiúnta

Canadh:

‘Sheol mise litir chuig mo char’ is ar an mbealach thit sí.

Duin’ agaibhse a phioc suas í, is chuir sibh in bhur bpóc’ í.’

Cantaireacht:

‘Aon, dó, trí, ceathair, cúig, sé, seacht, ocht, naoi, deich!’

Baineann páisti óga taitneamh as an gcluiche seo, ina gcailltear rudaí agus ina dtagtar orthu,

a imirt. Seasann na páistí i gciorcal agus páiste amháin ag siúl timpeall ar an taobh amuigh.

Ag deireadh an amhráin, ligeann an páiste ar an taobh amuigh don litir titim ag cosa duine de

na páistí agus tosaíonn sé/sí ag rith mórthimpeall an chiorcail. Bíonn ar an bpáiste ar fágadh

an litir ag a c(h)osa iarracht a dhéanamh breith air/uirthi. Má éiríonn leis an dara páiste

breith ar an gcéad pháiste fad a bhítear ag comhaireamh go dtí a deich, bíonn sé/sí féin ina

c(h)eannaire agus imrítear an cluiche arís.


Eiseamláir 9 Cluiche amhránaíochta naíonáin go dtí rang 2

& 4

2

Sung:

j

œ

I

œ œœ œ

sent a let - ter

œ œœ œ

to my friend and

œ œœ

œ

on the way I

œœ

dropped it.

& œ œœ œ œ

One of you must have

œ œœ œ

picked it up and

œ œœ

œ

put it in your

œœ

pock - et.

&..

Chanted:

¿

Œ

One,

¿

Œ

two,

¿

Œ

three....

¿

Œ

ten!

Canadh

Sheol mis-e lit -ir chuig mo char’ is ar an mbeal-ach thit sí

Duin’ a-gaibh -se a phioc suas í, is chuir sibh in bhur bpóc’ í.

Cantaireacht

Aon, dó, trí … deich!

‘Buail do Bhosa’

‘If You’re Happy’

66

Eiseamláir 10Gníomhamhrán naíonáin go dtí rang 2

Pé bualadh bos, cniogóga nó comharthaí cinn a úsáidfear chun na hamhráin seo a choinneáil

ar siúl go rithimeach, tá sé riachtanach go mbeidh siad cruinn díreach ar an mbuille; is ceart,

áfach, aon chleachtadh ar leith a dhéanfar ar na gníomhartha a bheith gairid, mar is ceart

taitneamh a bhaint as na hamhráin ar a son féín.

&

#

8

6œ

J

œœ

j

œ

Buail do bho - sa,

œ

J

œœ

j

œ

Bhuail do bho - sa,

œ

J

œœ

J

œ

Bo - sa bea - ga

.œ œ ‰

mí - ne.

&

#

œ

J

œœ

j

œ

Buail do bho - sa,

œ

J

œœ

j

œ

Bhuail do bho - sa,

œ œ œ œ œ œ

’Sgheo - bhaidh tú féi - rín Dé

.œ œ‰

hAoi - ne!Buail

Buail

&b

4

2

œ œ

If you're

œ œ œ œ

hap - py and you

œ œ œ œ

know it clap your

œ ¿

hands. (clap,

¿

œ œ

clap) If you're

&b

œ œ œ œ

hap - py and you

œ œ œ œ

know it clap your

œ ¿

hands. (clap,

¿ œ œ

clap) If you're

&b œ œ œ œ

hap - py and you

œ œ

œ œ

know it then you

œ œ œ œ

sure - ly want to

œ œœ œ

show it. If you're

&b

œ œ œ œ

hap - py and you

œ œ œ œ

know it clap your

œ ¿

hands. (clap,

¿

clap)


Éisteacht agus gluaiseacht in éineacht leis na gnéithe ceoil

Is maith an meán í an ghluaiseacht chun tuiscint na bpáistí ar roinnt mhaith de na gnéithe ceoil a fhorbairt. Is ceartna páistí a spreagadh chun pé gluaiseachtaí is maith leo féin a úsáid chun coincheapa éagsúla a chur in iúl, ach, ag anam céanna, d’fhéadfadh na moltaí a thugtar thíos bheith ina bpointí tosaithe fóinteacha.

Rithim

• fuaimeanna fada tarraingt, coiscéimeanna móra á dtógáil, brú i dteannta le comhghleacaí,adhmad á ghearradh le sábh

• fuaimeanna gearra coiscéimeanna beaga, casúireacht, preaba tapa• fuaimeanna cothroma ag rith, ag siúl, ag sleamhnú, ag luascadh• fuaimeanna míchothroma ag dul ar cosa in airde, ag déanamh leiprí• patrúin raon de luailí coirp mar fhreagairt ar rithim amhrán, ar rithim rann agus ar

rithim cluichí amhránaíochta• béim, méadar luailí nó fuaimeanna simplí coirp chun aithris a dhéanamh ar bhuillí láidre

agus ar bhuillí laga

Séis• ard agus íseal ag dul ó ard go híseal, ó bheith ag seasamh go bheith ar ghogaide• cruth séiseach ag cromadh, ag dul suas agus ag dul síos, ag luascadh

Luas• tapa ag rith, ag dul ar chosa in airde, ag déanamh leiprí• mall ag seasamh, ag léim• measartha tapa, measartha mall ag tabhairt truslóige, ag siúl• ag éirí níos tapúla, ag éirí athrú luais agus gluaiseachta de réir a chéile

níos moille

Dinimic• glórach, bog luailí troma/luailí éadroma, luailí láidre/luailí laga, luailí fuinniúla/luailí réidhe• leibhéil éagsúla de ghlór agus de leibhéil éagsúla de mheáchan nó de theannas matán, athrú teannais

bhoige; ag éirí níos glóraí, ag de réir a chéileéirí níos boige

• athruithe tobanna ó ghlórach athruithe tobanna teannaisgo bog

Uigeacht• fuaimeanna aonair, fuaimeanna is féidir le páistí gluaiseacht ina n-aonar nó le chéile, nó is féidir le

lena chéile grúpaí gluaiseacht mar ghrúpaí aonair nó mar ghrúpaí le chéile• crónán nó tionlacan luail a choinneáil ar siúl fad is a bhíonn duine eile ag léiriú luaile atá i

gcodarsnacht léi

Comhdhéanamh• véarsaí nó míreanna úsáideann páistí luailí difriúla mar thionlacan do gach véarsa nó do gach mír • tús agus críoch luailí tosaithe agus luailí scoir a léiriú

• foirm AB nó foirm ABA léiríonn páistí luailí codarsnacha do A agus do B.

Eiseamláir 11Éisteacht le ceol Gaelach agus freagairt dó gach rang

68

De thoradh an raoin leathain fhorásaigh thaifeadtaí de cheol traidisiúnta na hÉireann atá ar

fáil is féidir le múinteoirí an-chuid samplaí de scoth an cheoil sin (agus de cheol traidisiúnta

atá faoi thionchar smaointe nua-aimseartha) a roghnú lena gcuimsiú sa chlár éisteachta. Is

féidir freastal ar chuspóirí na héisteachta agus ar an raon éagsúil freagartha trí shamplaí de

cheol Gaelach a úsáid.

An ceol a phlé

D’fhéadfaí na ceisteanna seo a leanas a chur chun an plé a spreagadh:

• Cár chuala tú ceol mar seo roimhe seo?

• Cad é a chuireann sé i gcuimhne duit?

• Cad iad na mothúcháin a mhúsclaíonn sé ionat?

• An bhfuil buille láidir ag an gceol?

• An bhfuil an ceol tapa nó mall?

• Cé mhéad seinnteoir is féidir leat a chloisteáil—duine, beirt nó níos mó ná beirt?

• An féidir leat aon cheann de na huirlisí a chloiseann tú a ainmniú?

• Conas a ghluaisfeá leis an gceol seo?

• An féidir leat dordán na séise seo a dhéanamh?

• An bhfuil míreanna ann a dhéantar arís agus arís?

• An mbíonn an deireadh céanna ar na míreanna a athdhéantar?

Ar na taifeadtaí de cheol Gaelach faightear:

Buíonta ceoltóirí

mar shampla Banna Ceoil Bhuachaillí Ard Aidhin, bannaí céilí, na Chieftains, na Casaidigh,

Altan, Planxty

Ionstraimithe

mar shampla Mary Bergin, Martin Hayes, Sharon Shannon, Willie Clancy, Eileen Ivers, Mícheál

Ó Súilleabháin, Matt Cranitch

Amhránaithe

mar shampla Nóirín Ní Riain, Anúna, Dolores Keane, Paul Brady, Andy Irvine

Tionchar nua-aimseartha

mar shampla Clannad, Enya, Shaun Davey

Cumadóirí ceoil cheolchoirme

John Buckley, Marion Ingoldsby, Gerard Victory, Jane O’Leary

‘Tírdhreach, é réabtha ag

ceonna agus néalta, ina

bhfeicim fothraigh seancheall,

chomh maith le fothraigh

teampall Gréagach—sin

Brahms.’

Edvard Grieg

Eiseamláir 12Éisteacht agus freagairt le pictiúir ranganna 3 go dtí 6


Cuireann an cur chuige seo deiseanna ar fáil chun raon d’fhuaimeanna éagsúla a thógtar as

líon ar bith d’fhoinsí a iniúchadh. Is féidir leis an múinteoir uirlisí an tseomra ranga, uirlisí a

rinneadh sa bhaile, rudaí as taispeántas sa seomra ranga nó, dar ndóigh, a g(h)uth féin a

roghnú chun idéanna fuaime a chruthú. Cé go mbeidh an ceacht dírithe den chuid is mó de

ar an snáithe Éisteacht agus freagairt, d’fhéadfaí é a chomhtháthú go rathúil leis an

snáithaonad ‘Líníochtaí a dhéanamh’ sa snáithe Líníocht sa churaclam amharcealaíon.

Ábhair

• Uirlisí líníochta mar chriáin, phinn luaidhe agus boga, phinn, ghualach, phastail

• Páipéar, é roinnte ina shé bhosca

• Suas le sé fhoinse fuaime nó uirlis a bhfuil tondath éagsúil acu nó a sheinntear ar bhealaí

éagsúla

Céim 1

A thúisce agus a bhíonn na hábhair dáilte, deir an múinteoir leis na páistí a súile a dhúnadh

agus éisteacht leis an gcéad fhoinse fuaime. Seinntear an fhuaim faoi dhó, agus spreagtar na

páistí le hé a léiriú ar pé bealach is mian leo sa chéad bhosca ar a bpáipéar. Geallann an

múinteoir do na páistí nach bhfuil aon bhealach ceart nó mícheart ann chun é seo a

dhéanamh.

Céim 2

Nuair a bhíonn gach ceann de na fuaimeanna déanta, pléann na páistí a léaráidí agus

cuireann siad i gcomparáid lena chéile iad ina mbeirteanna nó ina mbuíonta beaga. Seinntear

na fuaimeanna arís agus insíonn na páistí na fáthanna ar léirígh siad fuaim ar leith ar bhealach

áirithe.

Céim 3

Is féidir cur leis an gceacht éisteachta trí

• seicheamh a dhéanamh le trí cinn de na fuaimeanna

• leibhéal dinimice roinnt de na fuaimeanna a athrú.

Ag athrú na dinimice

Déanann na páistí na torthaí a phlé agus a chur i gcomparáid arís.

Eiseamláir 13Éisteacht, cur i gcomparáid agus cur i gcodarsnacht

ranganna 3 go dtí 6

70

Is féidir le píosaí ceoil a bhfuil teidil thuairisciúla orthu pointí tosaithe spreagúla a sholáthar

don éisteacht le ceol. Cé gur chóir na dréachtaí ceoil a roghnú ar bhonn a gcáilíochtaí ceoil

den chuid is mó de, is fiú dhá dhréacht chodarsnacha a lorg d’aon ghnó nuair is é an cuspóir

an líon is mó is féidir de ghnéithe an cheoil a iniúchadh. Arís, is ceart go mbeadh go leor

deiseanna ag páistí na dréachtaí a chloisteáil sula dtosaítear ar iad a phlé.

Céim 1: Éisteacht

Seinneann an múinteoir an dá thaifeadadh ceoil ag tús an cheachta, gan tagairt a dhéanamh

do na teidil. Sa chás seo is iad na dréachtaí a roghnaíodh ná ‘Eitilt na Bumbóige’ le Rimsky-

Korsakov agus ‘An Fhuiseog ag Éirí’ (‘The Lark Ascending’) le Vaughan Williams.

Céim 2: Cur síos

Pléitear na dréachtaí ceann ar cheann leis an aird ar na gnéithe ceoil. I gcás páistí óga, is

féidir nach n-úsáidfeadh an múinteoir ach téarmaí tuairisciúla amháin, téarmaí ar nós tapa,

mall, glórach, bog, mórán nótaí gearra srl. seachas téarmaí teicniúla mar luas, dinimic nó ré. Ní

gá gach uile ghné den dréacht a iniúchadh ach b’fhéidir go mbeadh roinnt de na gnéithe seo

a leanas le fáil sa chur síos a dhéanfadh na páistí. D’fhéadfaí iad a thaifeadadh ar an gclár

dubh mar seo a leanas:

Eitilt na Bumbóige

Buille: buillí láidre cothroma

Ré: nótaí gearra i bpatrún leanúnach reatha

Luas: an-tapa

Dinimic: measartha glórach

Tuinairde: ar foluain thart ar roinnt nótaí ag meán-tuinairde, ag bogadh síos suas i

gcéimeanna beaga

Tondath: ar théaduirlisí den chuid is mó de, le roinnt gaothuirlisí adhmaid

Comhdhéanamh: athdhéantar roinnt míreanna

Meon: corraithe, gnóthach, bríomhar


An Fhuiseog ag Éirí

Buille: gan mothú láidir buille ann

Ré: meascán de nótaí fada agus nótaí gearra

Luas: mall

Dinimic: ciúin

Tuinairde: tuinairde ó ard go híseal aige; sroichtear nótaí an-arda in áiteanna; bogtar

síos suas go mín

Tondath: ar théaduirlisí den chuid is mó de, le haonréad ar veidhlín

Comhdhéanamh: níl na ranna ar leith an-soiléir agus níl mórán athdhéanaimh ann

Meon: socair agus síochánta

Céim 3: Cur in iúl

D’fhéadfadh an múinteoir a iarraidh ar na páistí cur síos a dhéanamh ar a gcuireann an ceol in

iúl dóibh. Tar éis dó/di éisteacht lena gcuid freagraí agus iad a scríobh ar an gclár dubh,

d’fhéadfadh sé/sí a mhíniú ansin do na páistí go gcuireann an ceol dhá fhoirm éagsúla eitilte

atá sa dúlra in iúl; d’fhéadfadh sé/sí a iarraidh orthu ansin buille faoi thuairim a thabhairt cad

iad na créatúir atá i gceist. Más gá, d’fhéadfadh sé/sí ainmneacha na gcréatúr a gcuirtear síos

orthu agus teidil na ndréachtaí a insint do na páistí.

Céim 4: Leathnú

Mar phíosa amháin eisínte, d’fhéadfadh an múinteoir iarraidh ar na páistí na teicníochtaí, dar

leo féin, ar bhain na cumadóirí leas astu chun tuiscint gluaiseachta agus tuiscint eitilte a chur

in iúl ina bpíosaí cumadóireachta a mhíniú. D’fhéadfaí tagairt a dhéanamh dóibh seo ní ba

dhéanaí i seisiún cumadóireachta ar théama na heitilte. Níos faide anonn, d’fhéadfadh na

páistí éisteacht le taifeadtaí eile leis na cumadóirí seo, mar shampla ‘The Wasps’ Overture’ le

Vaughan Williams, agus iad a chur i gcomparáid le ceann amháin nó leis an dá cheann de na

taifeadtaí roimhe sin.

Freagraí a chomhtháthú le hachair eile den churaclam

D’fhéadfaí úsáid a bhaint as na taifeadtaí freisin

• le haghaidh gluaiseacht le ceol sa snáithe Damhsa sa churaclam corpoideachais

• chun patrúin agus rithim a iniúchadh sna hamharcealaíona

• chun cónascadh a dhéanamh leis an snáithaonad ‘Plandaí agus ainmhithe’ san eolaíocht

• mar spreagthach d’fhorbairt na teanga labhartha agus na teanga scríofa.

Tugann sé mothú leanúnachais

agus sástachta amhráin a

foghlaimíodh sna blianta roimhe

sin a chanadh

Léiriú: amhránaíocht

72

Is é an guth an chéad uirlis a bhíonnag gach duine. Is féarr é ná gach ceanneile ó thaobh bheith ar fáil de, bheithsolúbtha, bheith so-iompair agus óthaobh costais de. Dá bharr seo is éeochair an oideachais cheoil sa seomraranga é.

Amhránaíocht

Bealach an-mhaith í an amhránaíochtchun grúpaí móra páistí a spreagadhchun ceol as a mbainfidh siadtaitneamh agus sásamh a dhéanamh.Ag gach leibhéal ranga tugann sémothú leanúnachais agus sástachta dopháistí amhráin a d’fhoghlaim siad snablianta roimhe sin a chanadh. Agus anamhránaíocht á múineadh ní mór, igcónaí, an bhéim a leagan ar lúcháirna hamhránaíochta agus ar na páistí astiúradh chun a nguth a úsáid chunceol binn a chruthú. Foghlaimíonnpáistí an-óga amhráin tríd an gcluas(nó de ghlanmheabhair). Baineannpáistí níos sine taitneamh as anbhfoghlaim tríd an gcluas a nascadh leléamh an cheoil. Canann an múinteoiran t-amhrán, nó seinneann sé/sí archeirnín é, nó seinneann sé/sí an tséisar uirlis, agus canann na páistí ar ais é.Fiú amháin agus iad ag foghlaim trídan gcluas, áfach, baineann páistí leasas an gceol clóbhuailte a fheiceáil agusiad ag canadh agus ag éisteacht, mar isféidir go bhfoghlaimeoidh siad conascruth agus treo an cheoil a leanúint. Aran mbealach seo d’fhéadfadh anfhoghlaim tríd an gcluas scileannaéisteachta agus scileannaléitheoireachta a chomhlánú.

Amhrán a mhúineadh

tríd an gcluas

An guth a úsáid

Is é seo an modh is fearr ar fad, mar tigleis an múinteoir mír nár airigh napáistí i gceart a chanadh dóibh arísgan cur isteach ar leanúnachas ancheachta trí bheith ag atochras natéipe nó ag athsheinm na líne séise aruirlis. Is é an múinteoir ranga achanann lena rang féin an saineolaí,agus dá bharr seo is é guth anmhúinteora an guth is fearr. Tá séáisiúil, áfach, nóta tosaithe a bheidhoiriúnach do na páistí a aimsiú lehuirlis tuinairde i dtosach báire.

Taifeadadh a úsáid

I gcoitinne, is fearr é má chanann anmúinteoir féin le haghaidh na bpáistí.Má úsáidtear téipthaifeadán, beidh séan-tábhachtach go mbeidhtéipáiritheoir air agus go mbeidh anfheidhm atochraiste ag obair i gceart.Mar an gcéanna, tá sé tábhachtach goleanfaidh an múinteoir de lánpháirt aghlacadh sa cheacht agus gon-úsáidfear an téipthaifeadáin maracmhainn seachas mar mhalairt ar anmúinteoir. Ba chóir seinm na téipe mar‘chúlra’ i rith ceachtanna eile asheachaint, más féidir.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Roghnaítear amhrán toisc

• é bheith tarraingteach

• go mbaineann sé le genre ar

leith

• na focail a bheith oiriúnach

• raon oiriúnach nótaí a

bheith ann.


Uirlis shéiseach a úsáid

Cé gurb é guth an mhúinteora féin anchéad rogha, is féidir go n-éireoidh gogeal le huirlis shéiseach a sheinm chunamhráin a mhúineadh. Ní mór donmhúinteoir deimhin a dhéanamh de,áfach, gur féidir leis/léi amhránaíochtna bpáistí a threorú fós, agus gombeidh sé/sí in ann aire a dhíriú ar anamhránaíocht seachas ar a c(h)uidseanma féin.

Amhrán a roghnú

Agus amhrán á roghnú, ba chóir gogcuimhneodh an múinteoir ar nacritéir seo a leanas:

• taitníonn an t-amhrán leis anmúinteoir

• ceapann an múinteoir godtaitneoidh sé leis na páistí

• baineann sé le ceann de na genresatá i scéim i mbliana

• oireann na focail do leibhéalforbartha agus do thuiscintmhaoithneach na bpáistí

• oireann an raon nótaí do ghuthannana bpáistí.

Agus amhrán Gaeilge á roghnú, bachóir go mbeadh tuiscint mhaith agmúinteoirí ar na deacrachtaí ad’fhéadfadh bheith ag an rang le focailneamhchoitianta nó le téamaíneamhchoitianta. Ba mhór an chabhairé aon obair ullmhúcháin a d’fhéadfaí adhéanamh mar chuid den chlárGaeilge nó den chlár staire.

Ullmhúchán

Go hidéalach, ba chóir go mbeadh ant-amhrán curtha de ghlanmheabhair agan múinteoir agus nár ghá dó/di dul imuinín cóip den cheol go rómhinic.Caithfidh an rithim agus an tséisbheith go cruinn aige/aici, mar tácruinneas coincheap chomhtábhachtach céanna sa cheol lecruinneas coincheap sa mhatamaitic.Ba cheart gach iarracht a dhéanamhtuiscint iomlán a fháil ar fhocail, archomhthéacs agus ar chuspóir anamhráin ar mhaithe le bheith in ann achiall iomlán a chur in iúl do na páistí.Má tá sé/sí ag foghlaim an amhráinden chéad uair, b’fhiú don mhúinteoiraon deacracht a bhíonn aige/aici athabhairt faoi deara, mar gach seansgo mbeidh na deacrachtaí céanna agna páistí freisin. Bheadh sé cabhrach,freisin, cóip den cheol a mharcáil chunan t-análú a thaispeáint agus chunathruithe dinimice a chur in iúl. Isfearr focail agus ceol an amhráin achur i láthair na bpáistí ar chlár nó archairt, nó iad a theilgean ar scáileán,chun cuidiú leo a n-aird a dhíriú ar nagnéithe suntasacha. Cuireann sé seo ledea-staidiúir san amhránaíocht freisin.

Nós imeachta

Agus amhrán á thionscnamh aige/aici,is féidir leis an múinteoir cur chuige archeann de na bealaí seo a leanas:

• an t-amhrán a chomhtháthú lehachar eile curaclaim

• an t-amhrán a nascadh le scéal nó ledán

• pictiúr oiriúnach a úsáid chun ansuíomh a chruthú

Am

hrá

n a

mhúin

ead

h tríd

an g

clu

as

Amhrán a mhúineadh

• nóta tosaithe

• cumarsáid

• rud éigin le héisteacht

faoina choinne

• obair ar an gcéad véarsa

• rud éigin le déanamh gach

babhta

• an téama a phlé

74

• an scéal a chur i láthair gan móránplé nó gan plé ar bith, agus, ar antslí sin, caint neamhriachtanach asheachaint agus ligean don amhránlabhairt ar a shon féin.

Is cuma cé acu a chanann anmúinteoir an t-amhrán nó asheinneann sé/sí ó thaifeadadh é, báchóir dó/di freisin

• nóta tosaithe oiriúnach a thabhairtó uirlis thuinairde

• féachaint ar na páistí aguscumarsáid a bhunú leo

• rud áirithe le héisteacht faoinachoinne a thabhairt dóibh chun an-aire a dhíriú.

• an t-amhrán iomlán a chanadh trídsíos, agus ina dhiaidh sin obair adhéanamh ar an gcéad véarsaamháin (agus ar an gcurfá, más cuí),ag díriú ar na focail, ar an mbuille,ar an rithim, ar an tséis, ar anurlabhra, ar an stíl agus ar anmothú, san ord sin de ghnáth

• téama nó teachtaireacht an amhráina phlé go hachomair, ag soiléiriúchiall nó fhuaimniú na bhfocaldoiléire.

Caithfidh na páistí éisteacht leis anamhrán go minic sula mbeidh siad inann é a léiriú go neamhspleách. Legach athéisteacht, áfach, ba chóir godtabharfaí tasc difriúil dóibh chun an-aird a dhíriú, mar shampla an rithima bhualadh, cruth an fhoinn athaispeáint trí ghothaí, an tséis achanadh le ‘lá-lá’, na focail a rá igcogar nó páirt a ghlacadh i gcurfásimplí.

Raonta amhránaíochta

Agus an amhránaíocht á múineadh, nímór don mhúinteoir a mheabhrú gogcaithfear aird agus aire a thabhairt docháilíocht an toraidh. Braitheann séseo go mór ar fheasacht an mhúinteoraar raon an amhráin, ar raon gutha nabpáistí agus ar a raon gutha féin.

Tagraíonn ‘tessitura’ a dhéanamh ar anraon amhránaíochta is mó a mbíonnpáiste nó duine fásta compordach leis(mar shampla, b’fhéidir go mbeadhtessitura ard nó íseal ag amhránaí) nó,mar an gcéanna, chun cur síos ar réimamhráin inar féidir formhór na nótaí afháil. Go minic braitheann cumaspáistí ar chanadh i dtiúin ardheacracht an amhráin a bhíonn áchanadh acu agus cé acu an bhfuilraon an amhráin sin laistigh den raongutha lena bhfuil siad féincompordach nó nach bhfuil. Ba chóirdon mhúinteoir amhráin a roghnú aoirfidh do raon gutha na bpáistí, agusiarracht a dhéanamh dea-thon abhaint amach, fiú le páistí óga.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Raon guthaNuair a bhíonn páistí i rangannanaíonán (páistí ceithre bliana aguscúig bliana d’aois), bíonn cúig nó sécinn de nótaí sa raon gutha acu deghnáth (fíor 1). Is beag duine acu ambeadh ar a c(h)umas amhrán achanadh a chuimseodh ochtach. Bachóir go roghnófaí gléasanna a oireanndo na páistí seachas cinn a oireanndon mhúinteoir nó do thionlacaí.

Má chaitear go cúramach leis bainfidhraon gutha an ghnáthpháiste ochtachamach faoi aois a seacht nó a hocht(fíor 2), agus faoi dheireadh rang 6, bachóir go mbainfeadh formhór nabpáistí raon gutha amach achuimseoidh thart ar ochtach go leith(fíor 3).

fíor 1

fíor 2

fíor 3

Am

hrá

n a

mhúin

ead

h tríd

an g

clu

as

&œ

œ

&œ

œ

&

œb

orœb œ

Is bealach an-mhaith iad gníomhamhráin chun tuiscint do bhuille agus tuiscint do rithim a fhorbairt.

nó

Is féidir rainn chainte a

úsáid chun luas tapa agus

luas mall a thaispeáint

Bualla bá báisín,

Bualla bá báisín,

Timpeall, is timpeall is

Timpeall go sásta.

76

Amhránaíocht leis an

bhfócas ar na gnéithe

ceoil

Buille

‘Buille’ an focal a úsáidtear chun cursíos a dhéanamh ar an mothúchán‘cuisle’ i gceol, is é sin an ‘bualadh’bunúsach atá ann. Cé go mbíonntuiscint mhaith do rithim ag formhórna bpáistí bíonn sé deacair orthu anbuille a choinneáil cothrom de ghnáth.

Úsáid rithimeach an ghutha ar bhealachar leith is ea cantaireacht agus tá ségaolta leis an gcaint agus leis an gcanadharaon. Déanann bunóca go spontáineachí, ag athrá siollaí fánacha mar ‘dó-dó-da-da’ nó ‘mam-a mam-a mam-a’ arís agusarís. De réir mar a shealbhaíonn siad anchaint glacann páistí páirt i rainnchoitianta, agus is minic dóibh tosú agcantaireacht na bhfocal a dhéanann rímle chéile. Is cabhair é seo chun feasachtar bhunbhuille ceoil a fhorbairt i bpáisteóg.

Is iomaí bealach inar féidir rainnpháistí agus cluichí clóis scoile aguscluichí sráide a úsáid; bainfidh páistíníos sine taitneamh as bheith ag obairle cantaireachtaí atá oiriúnach dán-aois, nó le véarsa córúil nó as bheithag cruthú a bhfoirmeacha féin trí ‘rap’,mar shampla.

Ba chóir go mbeadh na cinn seo aleanas ar na gníomhaíochtaí chun anbuille a fhorbairt:

• cantaireacht a dhéanamh gorithimeach

• bualadh bos, máirseáil, cniogadh,bualadh na gceathrúna, luascadhlámh nó bogadh leis an mbuille,agus na focail á gcantaireacht ag anam céanna

• gothaí a úsáid.

Nuair a bhíonn tuiscint do bhuillesealbhaithe i gceart d’fhéadfaícnagadh simplí a chur leis chun

• an buille a choinneáil

• tondath a chur leis

• na focail a léiriú

• spéis agus éagsúlacht a chur leis.

Uirlisí oiriúnacha iad clabhaí, drumaí,bloic adhmaid agus ciombail chun anbuille a choinneáil. Bíonn clingmaidí,triantáin, cloigíní, maracas agustambóiríní an-áisiúil nuair a bhíonnmaisíochtaí fuaime á lorg. Ba chóir napáistí a spreagadh chun uirlis a roghnúagus chun an t-am a choinneáil fad abheidís ag cantaireacht.

Luas

Is féidir le páistí luas tapa, luas mallagus luas a bhíonn ag athrú a léiriú tríghluaiseacht: mar shampla,d’fhéadfadh an múinteoir píosa rithimele luas áirithe a bhualadh de bhosa nóa sheinm. Ba chóir na páistí aspreagadh leis an mbuille a choinneáilar bhealaí éagsúla, mar shampla

• bualadh bos, smeachadh méar,greadadh, cniogadh, máirseáil leis anmbuille, srl.

• bheith ag obair i ngrúpa i gciorcal:buaileann páistí atá in aice a chéilebosa a chéile

• bheith ag obair ina mbeirteanna:bealaí nua chun an buille achoinneáil a aimsiú

• ag máirseáil, ag déanamh leiprí nóag rince leis an mbuille.

Is féidir cnaguirlisí a úsáid chun luasrann cainte áirithe a léiriú freisin. Arna huirlisí a mholtar chuige sin támaracas, clingmhaide, triantán agusbloc adhmaid.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Rithim

Sraith fhuaimeanna a bhíonn fada,gearr nó ar comhfhad (le sosanna intinó gan sosanna inti) is ea rithim.B’fhéidir go gcuideodh nagníomhaíochtaí seo a leanas leis anmúinteoir agus leis na páistí feasacht,cruinneas agus tuiscint ar phatrúinrithime a fhorbairt:

• míreanna na rithime a bhualadh debhosa mar mhacalla (ag déanamhaithrise ar bhualadh bos rithimeachan mhúinteora)

• rithim na bhfocal a bhualadh debhosa nó a chniogadh

• máirseáil leis an mbuille agus anrithim a bhualadh de bhosa

• ag obair in dhá ghrúpa: cnioganngrúpa amháin an buille fad achniogann an grúpa eile an rithim

• ag obair ina mbeirteanna: an rithima chniogadh ar ghuaillí anchomhghleacaí

• ag obair ina mbeirteanna: an rithima chniogadh ar ghuaillí anchomhghleacaí fad a chniogannsé/sí ar an gcoim

• cniogann an múinteoir an rithimagus stopann: taispeánann páistí anfocal ar ar stad an múinteoir.

Is féidir bunchoincheapa na dinimice,an aicinn agus an mhírithe ainiúchadh trí aithris a dhéanamh marmhacalla ar phatrúin rithimeacha; bacheart go ndéanfadh na páistíuainíocht ar a chéile i ról an treoraí.

Mar chéim i dtreo na cumadóireachta,d’fhéadfadh na páistí freagairt arphatrún áirithe ar bhealach a bheadh igcodarsnacht leo.

Séis

Bíonn sé furasta go leor gnéitherithimeacha amhráin a mhúineadh achbíonn sé i bhfad níos deacra, go minic,an tséis a fhoghlaim. Tá sé geall a bheithdo-dhéanta botúin séise a cheartú—rud a fhágann gur gá bheith an-aireachfaoin gcaoi a bhfoghlaimíonn páistí anfonn i dtosach báire.

Beidh roinnt de na cleachtais seo aleanas ina gcabhair do pháistí chunséis a fhoghlaim i gceart:

• Pointí tosaithe an-mhaithe iadamhráin a bhfuil freagraí nó macallaíina gcuid dhílis díobh (m.sh. ‘CéChuirfidh Tú Liom?’), toisc gur féidirleis na páistí páirt a ghlacadh trímhíreanna a chanadh goneamhspleách agus gan mórán dua.

• Nuair a bhíonn véarsa agus curfá agamhrán, d’fhéadfadh an múinteoiran curfá a mhúineadh i dtosach agusansin d’fhéadfadh na páistí an curfáa chanadh agus an múinteoir navéarsaí a chanadh in uainíocht ar achéile.

• D’fhéadfadh na páistí aithris adhéanamh go díreach(amhránaíocht mhacalla) armhíreanna séiseacha an amhráin, arna míreanna deacra go háirithe.

• Canann an múinteoir mír le ‘lá-lá’,déanann í a chrónán, í a fheadaíl, í achanadh i sólfá tonach nó í a sheinmar uirlis, agus bíonn ar na páistí í aaithint, trí fhocail nó trínodaireacht.

• Is féidir na páistí a spreagadh chunna gnéithe céanna nó gnéitheéagsúla den tséis a lorg san amhrán(míreanna a dhéantar arís, míreannaatá i gcodarsnacht lena chéile, srl.)agus ansin iad a chanadh.

Am

hrá

naío

cht le

is a

n b

hfó

cas a

r na g

néith

e c

eo

il

78

• Is féidir na páistí a spreagadh chunteacht ar ranna san amhrán inangluaiseann an tséis de chéimeanna,de léimeanna nó de nótaíathdhéanta, agus ansin iad seo athaispeáint leis na lámhchomharthaícuí fad a bhíonn siad ag canadh.

• Déanann an múinteoir cuid denamhrán a chrónán agus stopann:bíonn ar na páistí ansin an áit arstop sé/sí a aithint.

Cáilíochtaí lánléiritheacha

Agus cáilíochtaí lánléiritheacha nahamhránaíochta á bhforbairt, is féidirleis an múinteoir leas a bhaint asroinnt de ghnéithe an chláir éisteachtatrí

• amhráin a bhfuil a stíleanna igcodarsnacht lena chéile a chur igcomparáid lena chéile agustaifeadtaí nó amhránaíocht antseomra ranga a úsáid chuige sin.Mar shampla, d’fhéadfaí fonnmáirseála agus suantraí a chur igcomparáid ó thaobh luais, dinimice(glórach nó bog), mothuithe,cáilíochta toin de, agus na háite abhfuil an buaicphointe.

• iarraidh ar na páistí cinneadh adhéanamh ar conas ba chóir nahamhráin a léiriú

• iarraidh ar na páistí cur síos adhéanamh ar a dtarlaíonn do fhonnnuair a chantar é ar bhealach nachn-oireann do na focail nó don chiall.

Scileanna éifeachtacha

amhránaíochta

Is ceart don mhúinteoir nóta tosaithe

lena bhfuil na páistí compordach athabhairt dóibh i gcónaí agus iad aspreagadh le hé a chrónán; is fearr go

bhfaigheann an múinteoir an nóta aruirlis thuinairde agus go dtugann sé/sídon rang é ina g(h)uth féin. Is ceart annóta tosaithe seo a thabhairt don ranggach uair a léirítear an t-amhrán.

Modh éifeachtach chun an gléas ashocrú agus chun a dheimhniú godtosóidh na páistí ar an nóta ceart isea an t-amhrán a thionscnamh le ceoluirlise, mír dheireanach an amhráin nóostinato gearr bunaithe ar chordaí anamhráin a úsáid, mar shampla.

D’fhéadfaí an luas a thabhairt tríd anluas ceart a chomhaireamh do napáistí ar na buillí cearta, nó d’fhéadfaíé a thaispeáint go briathartha, marshampla ‘An bhfuil sibh ullamh?’ achanadh leis an mbuille agus ar nótatosaigh an amhráin. Cuir i gcás, donfhonn ‘A Shaighdiúirín, a Chroí’taispeántar an buille, ansin déantar tríbhuille a chomhaireamh toisc godtosaíonn an fonn seo ar an gceathrúbuille sa bharra.

Más féidir leis an múinteoir uirlis asheinm d’fhéadfadh sé/sí í a úsáid i dtúsbáire chun a c(h)uid amhránaíochta féina thionlacan agus, níos faide anonn,chun amhránaíocht na bpaistí athionlacan. Ba chóir go mbeadh nagléasanna a roghnófaí don tseinmoiriúnach do ghuth na bpáistí seachasdon cheol clóbhuailte nó do chnuasachcordaí a mheasfadh an múinteoir abheith furasta. Bíonn méarchláirleictreonacha a bhfuil feidhmgléasaistrithe orthu ag mórán scoileanna.Trí chnaipe a bhrú is féidir tuinairdeamhráin a ardú nó a ísliú, rud a ligeandon mhúinteoir teacht go héasca arghléas a bhíonn oiriúnach do na páistíagus dá gcuid amhránaíochta. Chomhluath agus a bhíonn an ceol foghlamtha

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


ag na páistí tig leis an múinteoir fliúitShasanach nó uirlis eile a úsáid chunforshéis nó páirt armónach donamhránaíocht a chur ar fáil.

Nuair a bhíonn pianó ar fáil, ní mór amheabhrú go bhfuil sé riachtanach é athiúnadh go rialta, go háirithe mábhogtar go minic é ó sheomra ranga goseomra ranga nó go dtí an seomrailfhóinteach agus ar ais. Ba chóir ganan iomarca úsáide a bhaint as anbpianó nó é a sheinm ag leibhéal amhúchfadh amhránaíocht na bpáistí.Ba chóir don mhúinteoir éisteacht lehamhránaíocht na bpáistí i gcónaíagus iad a spreagadh chun éisteachtleo féin agus leis an rang.

Stiúradh

Is féidir léiriú féinmhuiníneach aspreagadh agus a ghríosú le gothaístiúrtha simplí áititheacha. I dtús báire,b’fhéidir nach mbeadh mórán béimeach ar na grúpaí amhránaithe a thosúin éineacht lena chéile agus ar anamhrán a thabhairt chun deiridh legotha soiléir. Ina dhiaidh sind’fhéadfadh go n-oibreodh anmúinteoir leis na páistí ar bhuillecothrom a choinneáil i rith an amhráin.

Ba chóir don mhúinteoir iarracht adhéanamh gan an iomarca úsáide abhaint as a (h)aghaidh, as a c(h)eannnó as a c(h)osa féin. Go hidéalach, bachóir nach mbeadh i gceist ach gothaílámh agus ba chóir go spreagfaí napáistí le buille an mhúinteora aleanúint an t-am ar fad. De ghnáthúsáidtear an deasóg chun an buille athabhairt agus an chiotóg chun cur lecáilíocht an léirithe. Ba chóir donmhúinteoir iarracht a dhéanamh gombeadh na comharthaí go léir agteacht lena chéile.

Stiúradh i luas 2 bhuille

Is féidir feabhas mór a chur ar angcomhordú trí stiuradh a chleachtadhos comhair scátháin.

Ba chóir a mheabhrú go gciallaíonnbuille anuas buille láidir, agus gurbhuille lag nó ‘as’ é buille aníos.



Is féidir leis an stiúrthóir an méidfuaime atá ag teastáil a thaispeáint sastiúradh: ba chóir gluaiseachtaí móra aúsáid le haghaidh fuaimeanna glórachaagus gluaiseachtaí beaga le haghaidhfuaimeanna boga.

Scile

anna é

ifeachta

cha a

mhrá

naío

chta

12

2

1

1

2

3

3

4

80

Cur le cáilíocht an ghutha

Ba chóir go ndéanfaí gníomhaíochtaínó teicníochtaí chun cur leis anamhránaíocht nó leis an tseinm achleachtadh go rialta agus ba chóir gombeidís gairid agus taitneamhach. Nímór don mhúinteoir a mheabhrú gurcleachtaí iad seo ar mhaithe leis anléiriú a fheabhsú agus nach críochiontu féin iad.

StaidiúirTá sé riachtanach seasamh nó suí arbhealach ar féidir leis na scamhógaoibriú gan mhíchompord gan chúngú.Is gá go mbíonn an múinteoir agus napáistí araon réidh agus ullamh chungnímh, ach ar a gcompord agus ar asuaimhneas freisin. Is féidir go minicnach dea-thoradh in aon chor a bhíonnar a rá le páistí, ‘Seasaigí (nó suígí) suasgo díreach’; is féidir nach mbíonn dethoradh air ach iad a dhéanamh righinmíchompordach. Spreagadh níos áisiúlais ea é a rá, ‘Seasaigí (nó suígí) suas gohard,’ toisc go gcinntíonn sé seo go

mbeidh staidiúir níos suaimhní acu achgo mbeidh siad díreach chomh hullamhcéanna.

Cruth an bhéilCaithfidh an béal bheith ar oscailtchun an amhránaíocht a bheith gomaith, níos mó ná mar is gá donchaint. Sa léiriú, is féidir le fuaimniúáibhéalach cuidiú chun an urlabhra ashoiléiriú agus chun cur le teilgeanagus le fuaim an ghutha.

Rialú an análaitheBa chóir gurbh iad aidhmeanna dea-rialú análaithe a fhorbairt ná na tréitheanálaithe seo a leanas a shealbhú:

• cumas na scamhóga a líonadh gohiomlán

• cumas anáil mhaith a fháil go tapa

• cumas scaoileadh na hanála a rialú.

Ní maith an rud in aon chor é sanamhránaíocht iarracht a dhéanamhanáil níos mó a fháil trí na guaillí aardú, toisc go dteannann sé seo anmuineál agus matáin na teanga. Táanálú domhain riachtanach chun nascamhóga a líonadh sa chliabh ar nósbalúin: síos agus amach.

Ba chóir go spreagfaí na páistí lecleachtaí a dhéanamh ar go leor aeir athógáil isteach chun a nguthamhránaíochta a choinneáil ar siúl

• trí ion-análú, agus ansin fuaimamhránaíochta, ‘á’ nó ‘nó’, achoinneáil ar siúl

• trí chodanna den aibítir a rá le haonanáil amháin.

Déanfaidh na cleachtaí sin abhfeasacht ar thábhacht an análaithesan amhránaíocht a fhorbairt.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Is beag an mhaith é do pháistí óga,áfach, cleachtaí análaithe a dhéanamhar leithligh. Tá sé níos úsáidí donmhúinteoir deimhin a dhéanamh de gon-éiríonn páistí cleachtach ar anáildhomhain a thógáil sula gcanann siad,gan é a scaoileadh go róthapa, agus iada spreagadh le canadh le míreanna ancheoil, is é sin, análacha a thógáil agpointí ciallmhara.

Cleachtaí gutha simplí

Cé gur le córamhránaíocht fhoirmiúil ashamhlaítear cleachtaí gutha deghnáth, bíonn sé áisiúil donmhúinteoir agus do na páistí araon anguth a bheochan roimh amhránaíocht,go háirithe má bhíonn taifeadadh áúsáid mar acmhainn. Cuimsítear roinntrialacha ginearálta sna moltaí seo aleanas:

• Cleachtaí crónáin: míreanna ceoil achuimsíonn fuaimeanna leathanagutaí, ar nós ‘ma’ nó ‘má,’ is fearr

• Ba chóir go dtosófaí ar an gcrónánag tuinairde atá ard achcompordach, agus ansin oibriúanuas, mar shampla an chéad mhírde ‘Aoibhneas don Domhan’ achrónán nó a chanadh de réir ‘má’.

Scile

anna é

ifeachta

cha a

mhrá

naío

chta

& 4

4 ..

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ˙

& 4

4 ..

œ .œ œ .œ

j

œ

maw

œ œ .œ

‰

má – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – –

mm – – – – má má má má mmm – – – – – –

82

• Ba chóir nótaí arda a chanadh gobog. Ba chóir go spreagfaí páistí leisan nguth cinn amháin (.i. ton milisfeagach athshondach) a úsáid agusle diúltú ar fad do ghuth garbhscréachach grágach.

• Is iad fuaimeanna ghutaí nahIodáilise na fuaimeanna gutaí iscoitianta a fhaightear sanamhránaíocht. Is mar seo afhuaimnítear iad sa Ghaeilge:

Á ar nós tá

É ar nós mé

Í as nós mír

Ó ar nós fód

Ú ar nós úll.

• Ba chóir áibhéal a dhéanamh arthondath na ngutaí, chun gombeidís go léir glinn agus glan.D’fhéadfadh gur chabhair é ancleachtadh seo a leanas:

Ardaítear an airde de réir a chéile,tosaítear ar D an chéad uair eile agusúsáidtear dhá ghuta eile.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

& 4

4 ..

œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ œ ˙

& 4

4 ..

œ œ œ œ œ œ œ œ

a e a e a e a e

œ œ œ œ œ œ œ œ

a e a e a e a e

œ œ œ

Ó

a e

Nó nó nó nó Nó nó nó nó Nó nó nó nó Nó nó nó nó Nó

á é á é á é á é á é á é á é á é á é


• Ba chóir go mbeadh na consain glanfreisin, ach gan bheith sáiteach, agusgo bhfuaimneofaí iad go glinn agusgo tapa. D’fhéadfadh an cleachtadhseo a leanas, ina n-úsáidtear rabhlógchoitianta, dúshlán na bpáistí athabhairt, ach tá sé taitneamhachmar sin féin. Is féidir leis anmúinteoir rabhlóga eile nó nathannacainte as teangacha eile a úsáid ináit na rabhlóige a thugtar anseothíos.

Scile

anna é

ifeachta

cha a

mhrá

naío

chta

& 4

4

œ œ œ œ œ œ œ

Red leath - er yel- low leath- er,

œ œ œ œ œ œ œ

Red leath - er yel- low leath- er,

œ œ

etc.œ

Red leath- er

Rap an choirp

Cosa ar an talamh ceann díreach ar aghaidh

Crom na glúine beagán ar a laghad!

Roll na cromáin, dírigh an droim

Cliabhrach suas, in ionad síos!

Guaillí siar siar arís

Ceann san aer is ná bí duairc!

Lámha síos le do thaobh

Coinnigh ar do chasóg iad!

Seo an chaoi a seasann tú

Chun canadh amach go hard is go binn!

Aistriúchán bunaithe ar ‘Posture Rap’ le Kenneth H. Philips

Is cuma má chinneann an múinteoir ar

amhrán a mhúineadh tríd an gcluas nó trí

mheascán de theagasc tríd an gcluas agus

theagasc trí nodaireacht. Bunaítear an

sampla seo a leanas ar amhrán agus

úsáidtear é chun roinnt de na pointí

teagaisc a rianaíodh sna leathanaigh roimhe

seo a léiriú. Tá an cur chuige solúbtha agus

is féidir é a chur in oiriúint d’amhráin

éagsúla nó do stíleanna éagsúla teagaisc.

Léirítear mar is féidir fonn amháin a chur i

láthair ar roinnt bealaí fad a dhírítear aird

na bpáistí ar ghné éagsúil gach babhta. Cé

gur ceacht amhránaíochta é seo, leagtar an

bhéim den chuid is mó ar éisteacht agus ar

fhreagairt, chun taithí a thabhairt do na

páistí ar an amhrán. Bheadh tacar eile de

phointí teagaisc ag teastáil dá mbeadh an

t-amhrán á ullmhú le haghaidh léirithe. Rud

eile nach mór a mheabhrú ná gur ceart

éagsúlacht a shaothrú i gceachtanna

amhránaíochta trí amhráin aithnidiúla a

chanadh ag tús nó ag deireadh an tseisiúin,

nó trí chuid d’amhrán eile a fhoghlaim.

84

Eiseamláir 14Amhrán a mhúineadh ranganna 1 go dtí 6

A Shaighdiúirín, a Chroí

&

#

4

4j

œ

A

œœ œ œ œ œ œ

shaigh - diúir - ín, a chroí, will you

œ œ œ œ .œ

j

œ

mar - ry mar - ry me? Le

&

#

œ œ œ œ œ œ

haigh, nó le hó, nó le

œ œ œ œ

‰ j

œ

bual - adh an drum. A

œœ œ œ œ œ œ œ

chail- ín bhig mo chroí, con-as a

&

#

œ œ œ œ œœ œ

phós - fainn-se thú, A - gus

j

œ œ

j

œ œ œ œ œ

gan fiú na bróg’a- gam a

j

œ œ

j

œ .œ

j

œ

chuir- finn o- rm. Ach

&

#œ œ œ

œ œ œœ

chuaigh mé chuig an ngreas-aí ab

œ œœ œ œ

œ

fhearr a bhí ann, A- gus

œ œ œ œ œœ œ œ

chean-naigh mise bróg-a do mo

&

#

œœ œ œ œ œ

shaigh - diúir - ín ann; Is a

œ

œ œ œ œ œ œ

shaigh - diúir - ín, a chroí, will you

&

#

œ œ œ œ .œ

j

œ

mar-ry marry me? Le

œ œ œ œ œ œ

haigh, nó le hó, nó le

œ œ œ œ

‰

bual - adh an drum.

Pointí teagaisc

• Is féidir leis an múinteoir an nóta D, an

nóta tosaithe a thugtar sa cheol, a fháil

ar fheadóg stáin D (gach poll dúnta), ar

fheadóg thuinairde, ar mhéarchlár nó ar

uirlis eile thuinairde.

• Deir an múinteoir leis na páistí go bhfuil

sé/sí chun amhrán ina n-insítear scéal a

chanadh (nó a sheinm ar

théipthaifeadán), agus go n-iarrfaidh

sé/sí orthu an scéal a insint ag an

deireadh.

• Canann an múinteoir an t-amhrán (nó

seinneann sé/sí taifeadadh de) agus é/í

ag féachaint ar na páistí i rith an ama

agus i gcumarsáid leo.

• Ansin b’fhéidir go n-iarrfadh sé/sí ar na

páistí scéal an amhráin a insint.

• Sula gcanann sé/sí an chéad véarsa arís,

b’fhéidir go n-iarrfadh an múinteoir ar na

páistí éisteacht chun a fháil amach cad tá

á iarraidh ag an saighdiúir sa chéad

véarsa.

• Ag an gcéad chanadh eile b’fhéidir go

ndéanfadh an múinteoir an fonn a

chrónán, ag stopadh ag deireadh gach

míre (.i. ag na focail ‘drum’, ‘orm’, ‘ann’

agus ‘drum’), chun iarraidh ar na páistí

faire amach d’aon mhír atá cosúil nó

éagsúil lena chéile (tá míreanna 1, 2

agus 4 cosúil lena chéile).

• D’fhéadfadh an múinteoir na páistí a

spreagadh leis an mbuille a choinneáil trí

chniogadh go bog le pinn luaidhe i rith

an chéad chanta eile.

• Sa chéad chanadh eile beidh na páistí

ullamh chun páirt a ghlacadh sa líne

athdhéanta ‘A shaighdiúirín, a chroí, will

you marry marry me,’ cé go bhféadfadh

nár mhór iad a ghríosú chuige sin.

• Ina dhiaidh sin, d’fhéadfadh an múinteoir

cóip de na focail a thaispeáint, trí í a iad

ar scáileán nó ar chairt bhalla, agus

dhéanfadh sé/sí na páistí a spreagadh

leis an gcéad véarsa a chanadh in

éineacht leis/léi féin.

• Le cabhair an mhúinteora, d’fhéadfadh na

páistí uirlis nó dhá uirlis a mbeadh

tondathanna i gcodarsnacht lena chéile

acu (tambór agus bloc adhmaid

déthonach, mar shampla) a roghnú chun

an chéad chanadh eile a thionlacan.

• B’fhéidir go molfadh an múinteoir go

gcoimeádfadh an tambór an buille agus

go seinnfí patrún athdhéanta (nó

ostinato) leis an mbloc adhmaid sa

chéad chanadh eile.

• D’fhéadfaí grúpaí beaga nó páistí aonair

a roghnú chun an t-amhrán a léiriú, le

tionlacan agus gan tionlacan.

• Déanann an rang ar fad léiriú deiridh an

amhráin.

Déantar an t-amhrán seo a

stiúradh in am 4 bhuille agus

tosaíonn sé ar an gceathrú buille

sa bharra:


2

1

3

4

‘A …’

86

Páirtamhránaíocht a

fhorbairt

Cuireann páirtamhránaíocht shimplídath, doimhneacht agus an-chuidsástachta le gnáthamhránaíocht antseomra ranga. Ach ní bhraitheannpáirtamhránaíocht ar shaineolasamhránaithe ar leith a roghnaíteard’aon ghnó chun go n-éireoidh léi.Tarlaíonn an-chuid de nagníomhaíochtaí a luaitear thíos marleathnú spontáineach agus loighiciúil aran amhránaíocht aonghuthach (.i. gachpáiste ag canadh na páirte céanna); marsin, má choimeádtar na gnéithe ceoil igcuimhne, is féidir go mbeadhpáirtamhránaíocht shimplí inshroichteagus is féidir leas a bhaint aisti.

Sa churaclam ceoil, déantar anpháirtamhránaíocht a thionscnamh tríroinnt feistí a chur i láthair sa snáitheLéiriú—feistí a éiríonn níos deacra deréir a chéile. Ostinati (patrúin aathdhéantar arís is arís eile), dordáin,rothlaim, amhráin le páirtí aguspáirtamhráin iad seo.

Ostinato

Bíonn gníomhaíochtaí ar siúl ag gachleibhéal ar fud an churaclaim cheoilina gcuimsítear deiseanna chunostinati a úsáid. Fiú sna rangannanaíonán, ullmhófar an páiste d’obairdhépháirteach níos faide anonn trídan mbuille a choinneáil le bualadh bosnó le máirseáil. Téann an páiste araghaidh ó bheith ag coinneáil buillecothrom chuig feasacht a fháil ar anbpatrún rithime, agus ina dhiaidh sinchuig patrún rithime athléirithe nóostinato. Bíonn an éifeacht is mó agostinato nuair a bhíonn sé igcodarsnacht leis an gcuid eile denrithim nó den tséis. Mar shampla, másé seo rithim amhráin

is féidir patrún atá i gcodarsnacht léi asholáthar mar ostinato, cosúil leis seo

Dordáin

Bíonn nótaí nó cordaí fadamarthanacha an-áisiúil i bhforbairt napáirtamhránaíochta freisin. Is féidir lemúinteoirí an coincheap athionscnamh le páistí ag céim an-luathtrí lámhchomharthaí a úsáid. Marshampla, d’fhéadfadh an múinteoirleath amháin den rang a stiúradh chunmi a chanadh, fad a bheadh an leatheile ag canadh lah, soh, mi.

Grúpa 1:

m - - - l - - - s - - - m - - - d - - - m

______________________________

Grúpa 2:

m - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

Mar an gcéanna, is féidir foinnpheinteatonacha a thionlacan le nótaínó le cordaí marthanacha a bhunaítearar phatrúin séise san fhonn. I dtosachbáire d’fhéadfaí iad seo a sheinm arbharra clingíní amháin nó ar dhácheann chun go gcuirfí ar chumas nabpáistí mothú ar armóin a bhrath.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Z Z


Níos faide anonn d’fhéadfadh anmúinteoir an dara páirt a mhúineadhgo díreach nó d’fhéadfadh sé/sídúshlán sa bhreis a thabhairt do napáistí trí cheisteanna a chur ar nós ‘Céa oibreoidh amach an fonn rúnda atá ásheinm ar na barraí clingíní?’ agus ‘Céa chanfaidh an fonn rúnda?’

Ó thús báire amach ní ceart ligean dona páistí a gcluasa a dhúnadh mar, sapháirtamhránaíocht, ní mór do nahamhránaithe éisteacht leis naguthanna eile chun iad a chumasc lechéile go binn.

Rothlaim a mhúineadh

Is féidir úsáid a bhaint as nacéimeanna teagaisc seo a leanas chunrothlaim a mhúineadh ar bhealachstuchtúrtha:

• Múineann an múinteoir an rothlamtríd an gcluas i dtosach (féach‘Amhrán a mhúineadh tríd an gcluas’ar lch 72). Is fearr roinnt seisiún achaitheamh air seo chun deimhin adhéanamh de go bhfuil an fonnsealbhaithe i gceart.

• Nuair a bhíonn an fonn sealbhaitheag na páistí tagann an múinteoiristeach go bog mar an dara guth.Cuidíonn sé seo leis na páistí teachtisteach ar an armóin.

• Tosaíonn an múinteoir an rothlamagus tugann sé comhartha do napáistí nuair is ceart dóibh teachtisteach.

• Roinntear an rang ina dhá leath.

• Canann an dá ghrúpa agus cuireannan múinteoir an tríú guth leo.

• Roinntear an rang ina thrí ghrúpa.

• Nuair a bhíonn an méid seo go léirsealbhaithe ag an rang, is féidir leisna páistí triail a bhaint as inambeirteanna nó ina dtriúir.

Ba chóir na páistí a spreagadh chunrothlaim a léiriú go han-bhog, nó fiú tríchrónán a dhéanamh, chun gurbh fhéidirleo éisteacht leis an gcaoi a bhfuil napáirteanna go léir fite fuaite ina chéile. Tásé tábhachtach nach ndéantar comórtaisbéicíola agus luais de léirithe rothlam. Bachóir go ndéanfadh an múinteoirdeimhin de go gcríochnófaí na míreannale chéile trí chomhartha stoptha athabhairt do na páistí ag pointe áirithenó ag deireadh míre, chun go n-éistfidísleis na páirteanna eile.

Is féidir léiriú rothlaim a leathnú trísheinm uirlise a chumasc leis an líneghutha. D’fhéadfaí triail a bhaint asrothlaim a mbeadh miontonúlacht acufreisin.

Amhráin le páirtí agus

páirtamhráin

Ba chóir go leanfaí cur chuigecomhchosúil leis na moltaí thuas chunamhráin le páirtí nó páirtamhráin amhúineadh. Arís, ba chóir go mbeadhna páistí in ann gach ceann de nahamhráin le páirtí a chanadh gomuiníneach sula dtabharfaí aghaidh ariad a chanadh le chéile. Nuair abhíonn an dara páirt agus íneamhaithnidiúil á cur le fonn, oscionn líne na séise nó faoina bun,d’fhéadfadh amhráin nó foinn a bhfuilaithne mhaith ag na páistí orthucheana féin (mar shampla rainn pháistínó carúil Nollag) bonn docht daingeana chur ar fáil ar féidir an pháirt nua achur leis.

Páirta

mhrá

naío

cht a

fho

rbairt

Léirithe poiblí

I rith na bliana scoile ar fad cuireanntionóil scoile deiseanna iontacha arfáil le haghaidh raonta detheagmhálacha le ceol ar bhonnleathfhoirmiúil. Ina measc seo bíonndeiseanna do pháistí a gcuid oibre féinnó obair daoine eile a léiriú, nó bheithar bhaill an lucht éisteachta. Mábhíonn deis ag na hoirfidigh mothúdon ócáid agus don lucht éisteachta afhorbairt cuirfidh na himeachtaí seogo mór le saol cultúrtha na scoile, fiúmás féidir leo bheith difriúil lenachéile ó thaobh faid, stíle nó ábhair.

Cuireann ceolchoirm, geamaireacht,ceolchluiche nó oíche ealaíne fóramspeisialta poiblí ar fáil do léiriú ancheoil. Amhail gníomhaíochtaí eileceoil, ba chóir go n-eascródh an léiriúseo go nádúrtha as clár an ranga sacheol agus sa drámaíocht, agus amhalairt go cruinn. Ba chóir gurthaithí thaitneamhach é an léiriú dochách a mbeadh baint acu leis.

I mórán scoileanna, is féidir go mbeidhsaineolas ar léirithe cór, bannaí ceoilnó ceoil ar fáil go furasta i measc nadtuismitheoirí nó sa phobal féin, agusba chóir deiseanna a thapú chuntallanna a spreagadh agus chun tacú letionscnaimh.

88

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Is féidir cur le gníomhaíochtaí an tseomra ranga trí léirithe scoile


Páirta

mhrá

naío

cht a

fho

rbairt

Cóir agus bannaí ceoil

Taithí an-tairbheach do pháistí is earannpháirtíocht a ghlacadh i gcórscoile, i ngrúpa ceoil, i mbanna ceoilnó i gceolfhoireann. Ba chóir gogcuirfeadh cuimsiú na páirtíochta seosa churaclam le ceol an tseomra rangaagus nach nglacfadh sí a ionad. Bachóir go dtacódh an príomhoide agusfoireann iomlán na scoile godíograiseach leis an obair seo.

Is iomaí tosca ar a mbraitheann sé cáháit, cathain agus cad é a sheinneannnó a chanann grúpa. I mórán cásanna,bíonn ról liotúirgeach ag cóir agus agionstramaithe scoile ar ocáidíspeisialta. Tá an chomhsheasmhachtriachtanach, áfach, agus ní mórmonatóireacht leantach agusdeiseanna rialta léirithe a bheith agceoltóirí óga má tá an rath le bheithorthu. Stór amhrán ina bhfuiléagsúlacht maidir le stíl, le luas, le ré,le teanga, le mothú, le raon, le líon nabpáirteanna, le castacht, agus lehéilimh theicniúla is fearr acheapfaidh samhlaíocht nan-oirfideach agus na n-éisteoirí.

Cór Náisiúnta na bPáistí ag canadh sa Cheoláras Náisiúnta

Grúpa ceoil ag seinm ar an bhfliúit Shasanach ag Córfhéile na Scoileanna

90

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Sárú deacrachtaí san

amhránaíocht

Ba chóir gur chuid dhílis de shaol antseomra ranga i rith na bliana scoile anamhránaíocht, ach uaireanta, dethoradh easpa cleachtaidh i rithtréimhse saoire, tagann meath archáilíocht ghuth na bpáistí. Is féidirdéanamh ceoil ghutha a athnuachan irith seachtainí tosaigh téarma, áfach,trí chleachtaí rialta fuinniúlataitneamhacha amhránaíochta.

Uaireanta, tiocfaidh múinteoir arpháistí aonair a bhfuil deacrachtaí sanamhránaíocht acu. Déantar tagairt dáleithéidí, ar uairibh, mar pháistí atá‘tonbhodhar’, ach i ndáiríre is annamh abhíonn páistí faoi oll-tonbhodhaire. Deghnáth, is é táirgeadh an ghutha anfhadhb agus ní deacrachtaí éisteachta abhíonn i gceist. Is iomaí aicme dedheacrachtaí san amhránaíocht atáann; b’fhéidir go mbeadh na moltaí seoa leanas cabhrach do mhúinteoirí abheadh ag iarraidh fadhbanna páistíaonair a fhuascailt:

Obair le daoine aonair

• Ba chóir an páiste a spreagadh letabhairt faoi raon de fhreagraí gutha abheadh thar a g(h)náthshaothrú féin.D’fhéadfaí cluichí gutha a úsáidchuige sin—rudaí ar nós aithris arainmhithe nó ar éin, ar bhlas cainteeachtrannach, ar ghuthanna carachtari gcartúin, nó aithris ar thormán innillnó ar bhonnáin a bheadh i gceist.

• Ba chóir an páiste a spreagadh lenaraon tuinairde a leathnú trí bhogadhar aghaidh de chéimeanna bogaréidhe amach ón mbunraon abheadh ar a c(h)umas. Is féidir leisna páistí é seo a thriail inambeirteanna chomh maith: ag

bogadh síos nó suas ar a seal óthuinairde a shocraítear.

• Maidir le cásanna ina mbíonn antuinairde ró-íseal, is féidir gobhfaighidh múinteoirí fireannamach gur cruinne a bhfreagraíonnpáistí aonair do raon cuaiche anmhúinteora ná dá ghnáthraonteanóir-doird.

• Is féidir leis an múinteoir cuidiú leisan bpáiste a fháil amach gur crith ían fhuaim (in uirlisí agus i nguth)agus is féidir crónán a dhéanamhchun go bhfaighidh sé/sí amach gogcreathann beola, cordaí gutha, poillsróine agus cuas an chléibh nuair adhéantar fuaim.

Obair le grúpaí nó leis an rang

ar fad

• Is féidir go mbeadh tuinairde ró-íseal nó tuinairde ró-ard ag roinntpáistí agus iad ag iarraidh aithris adhéanamh ar na fuaimeanna adhéantar ar uirlis, ar nós pianó nógiotáir. Seans go bhfuasclófaí anfhadhb seo trí na páistí a spreagadhle haithris a dhéanamh ar ghuth anmhúinteora.

• D’fhéadfaí an rang a athghrúpáildon cheacht amhránaíochta chun gombeadh na hamhránaithe is laige oscomhair na n-amhránaithe maithe.Níor mhór an t-atheagrú seo adhéanamh go híogair ionas nachmbraithfeadh aon pháiste é/í féinbheith uireasach ó thaobh an cheoilde. Dá mbraithfeadh shárófaícuspóir na hathghrúpála.

Mar ghníomhaíocht ranga d’fhéadfadhgach páiste a f(h)uaim féin a chrónánagus ansin éisteacht leis na páistí eilego dtí go mbeadh dordán gach duineeile mar an gcéanna.

Litearthacht sa cheol:cur chuige


Ar fud an churaclaim is féidir le páistítaitneamh a bhaint as raon leathand’eispéiris sna snáitheanna Éisteachtagus freagairt, Léiriú agus Cumadóireachtgan bacadh le léamh ná le scríobh ancheoil. Mar sin féin, cuireann eolas arbhunghnéithe litearthacht an cheoilraon mór d’fhaisnéis, de scileanna agusde thuiscint níos doimhne ar fáil. Imeasc na mbuntáistí don pháiste abhaineann le litearthacht sa cheol táan cumas

• ceol nua a iniúchadh goneamhspleách

• a c(h)eol féin a thaifeadadh lenafháil ar ais nó lena leasú níos déanaí

• a c(h)eol féin a roinnt ar dhaoineeile agus a fhionnadh mar aléirmhíníonn agus a léiríonn daoineeile é

• mar a chruthaigh cumadóir eile ceolagus mar a d’aimsigh sé/sí roinntmaisíochtaí a thuiscint

• smaoineamh i bhfuaim, rud achuireann leis an gceoltóireacht

• dúil chun an ceol a fhoghlaimamach anseo a fhorbairt.

Ba chóir go dtiocfadh an-chuid taithí,gan nodaireacht, ar éisteacht agus arfhreagairt, ar léiriú, agus archumadóireacht roimh léamh agusroimh scríobh an cheoil agus inandiaidh. Ba chóir go bhfaigheadhpáistí ag gach leibhéal taithí shaibhirthaitneamhach ar cheol ar fudshnáitheanna an churaclaim agus, lecabhair ón múinteoir, ba chóir godtiocfaidís ar chártaí, ar phóstaeir nóar leabhair le nodaireacht iontu. Dáthoradh sin, beidh fonn ar na páistíféin ceol a dhéanamh agus beidh afhios acu gur féidir ceol a thaifeadadhar bhealaí éagsúla.

Braithfidh rath na litearthachta ceoilsa seomra ranga ar phleanáilfhadtéarmach, ar chomhordú agus ariarobair—gníomhaíochtaí ar chóir róllárnach a bheith ag polasaí na scoileiontu. Rianaítear roinnt teicníochtaíáisiúla sna leathanaigh seo a leanas ad’fhéadfaí a úsáid chun litearthacht sacheol a mhúineadh ar bhealachcomhtháite ceolmhar. Is féidir lemúinteoirí roghnú as a measc seo agusas modhanna eile chun cur chuige aoirfidh dá riachtanais a fhorbairt.Cuimsíonn siad idir léiriú coincheapceoil i bpictiúir (nodaireacht ghrafach)agus chur síos ar roinnt uirlisí achuireann ar chumas an pháistetuiscint a fháil ar choincheapa narithime agus na tuinairde. Is iad seo nabunchlocha a threoróidh an páiste, deréir a chéile, chun ceol a léamh letuiscint, le féinmhuinín agus le líofachtón gcliath chúig líne ina hiomláine.

Lite

arth

acht s

a c

heo

l: cur c

huig

e

92

Nodaireacht ghrafach

Is breá le páistí de gach aois pictiúirdá gcuid smaointe agus dá gcuidaireagán a tharraingt. Ar mhóránbealaí bíonn dlúthcheangal idircoincheap na nodaireachta grafaí agusforbairt a dhéanamh ar chórassiombailí pearsanta an pháiste snahamharcealaíona. Tacaíonntionscnamh na nodaireachta grafaí iranganna naíonáin le forbairt chumasan pháiste rudaí a chomhoiriúnú, arangú, a chur in ord agus achomhaireamh; ina theannta sin,ullmhaíonn sé an páiste donnodaireacht chomhghnásach nóchaighdeánach níos faide anonn.

An t-am is fearr chun nodaireachtcheoil a thionscnamh ná nuair aléiríonn an páiste mian a p(h)íosaí ceoilnó a b(h)ailiúchán fuaimeanna féin athaifeadadh ar mhaithe le bheith inann iad a fháil ar ais ar ócáid eile. Is ían chéad chéim sa léiriú pictiúrtha nápictiúir shimplí a úsáid chunfuaimeanna nó amhráin a chur in iúl,mar shampla pictiúr d’uan a úsáid chun‘Bá, bá, a chaora dhubh’ a léiriú nód’fhéileacán chun ‘Féileacáin’ a léiriú.

Sa dara céim, léirítear coincheapasimplí i bpictiúir nó i siombailí. Isféidir leis an múinteoir an saghas

pictiúir nó crutha is fearr a léireodhfuaim áirithe a phlé leis na páistí.Cothaíonn an múinteoir muinín nabpáistí as a gcumas taifeadta féin agusdéanann sé/sí forbairt orthu tríghlacadh lena dtuairimí. De réir mar aathraítear foinsí na bhfuaimeanna, marshampla ó fhuaim ghutha go cnagadhcoirp, go huirlisí séiseacha nó gohuirlisí neamhthiúnta, aithneoidh napáistí gur gá a siombailí bunaidh amhodhnú, agus is ar an mbealach seois féidir leis an múinteoir cuidiú leis napáistí a rialacha taifeadta féin afhorbairt. Ba chóir, i gcónaí, gondéanfadh na páistí fuaim a chanadhnó a sheinm nó go n-éistfidís léi sulandéanfaidís aon mhachnamh uirthi ibhfoirm shiombaile. Is féidir cur letuiscint na bpáistí ar an bpróiseastaifeadta le cabhair gníomhaíochtaísimplí; chuimseodh na gníomhaíochtaseo rudaí mar amhránaíocht mhacalla,mar bhualadh bos macalla, marfhreagairt rithimeach nó shéiseach armhíreanna áirithe a thobchumadh, nómar ghníomhaíochtaí gluaiseachta:mar shampla, thacódh ceol máirseála lecoincheap an bhuille chothroim, agusspreagfadh greadadh cos do bhuilleglórach na páistí chun machnamh adhéanamh ar bhealaí chun an taithísin a thaifeadadh.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Cluiche chun an fonn a roghnú

‘Réiltín, réiltín’ ‘Bá, bá, a chaora dhubh’ ‘Féileacán’

Déanann an múinteoir dhá fhonn a chrónán agus roghnaíonn na páistí na pictiúir chuí.


Eiseamláir 15Coincheapa a léiriú

œ œ œ œ

œ œ œ œ œ

ard agus íseal patrún d’fhuaimeanna arda agus d’fhuaimeanna ísle, nó fonn simplí

fuaimeanna gutha uirlisí éagsúla

ag uainíocht ar a chéile

buillí a thaispeáint san aer buille cothrom buillí glóracha agus buillí

boga

buillí agus buillí ciúine (sosanna) buillí agus leathbhuillí (patrúin rithime)

suí suísuas

síossá sá

94

Rithim a nótáil

• siollaí rithime

• slatnodaireacht

• luachanna caighdeánacha

nótaí

Nodaireacht

chaighdeánach

Ní gá go nglacfaidh an nodaireachtchaighdeánach ionad na nodaireachtagrafaí, ach is amhlaidh a thionscnófar íchun cur leis an bhfoirm ghrafach. Is éan tslí is fusa chun tabhairt faoinnodaireacht chaighdeánach náféinmhuinín i dtaifeadadh dhá cheannde phríomhghnéithe an cheoil—rithimagus tuinairde—a shealbhúneamhspleách ar a chéile suladtabharfar faoina n-ionramháil lechéile.

Cé nach gcuirtear nodaireachtfhoirmiúil chaighdeánach i láthairpáistí de ghnáth go dtí go mbíonn trínó ceithre bliana caite acu sabhunscoil, is féidir ullmhú chuncoincheapa ceoil a fhorbairt níos faideanonn trí amhráin shimplí a roghnú gocúramach. Mar shampla, is féidiramhráin choitianta a úsáid i rangannasinsearacha chun béim a leagan arghnéithe mar phatrúin rithime, chruthna séiseanna, chomhdhéanamh, luasagus gléaschomharthaí. Mar angcéanna, d’fhéadfadh páistísinsearacha dul i dtaithí foirmeachaceoil nach bhféadfaidís a ‘anailísiú’ godtí go mbeadh an dara leibhéal nó antríú leibhéal bainte amach acu. Aggach céim, mar sin, cloiseann paistífuaim agus faigheann siad taithí uirthisula dtéann siad ar aghaidh chuntuiscint níos comhfhiosaí a shealbhúar an gcoincheap ceoil trí ainmniú nótrí nótáil.

Rithim a nótáil

Den dá phríomhghné ceoil sin (rithimagus tuinairde) is í rithim an ceann arfusa a scileanna a shealbhú. Óranganna naíonán ar aghaidh bíonnmórán deiseanna ag teastáil ó pháistíar an mbuille sa cheol a mhothú agusbíonn luail riachtanach chun gur féidirleo an coincheap sin a thuiscint. Nímór don pháiste bheith in ann anbuille a mhothú agus bheith in anngluaiseacht in am leis sula n-éireoidhleis/léi nodaireacht rithime a léamh.Amhail an nodaireacht ghrafach, isféidir an buille a léiriú ar roinnt bealaísna céimeanna luatha suladtaispeánfar mar shlat aonair é. Isféidir leathbhuillí agus buillí tostacha athabhairt isteach láithreach bonn nachmór, gan aon deacracht don pháiste. Isféidir an-chuid breachnuithe achruthú leis na trí ghnéithe rithimeseo (buille iomlán, leathbhuille agussos buille iomláin); is féidir go leorcluichí ceoil a bhunú orthu chomhmaith.

Siollaí rithimeTá córas na siollaí (mar shampla ta, titi) an-chabhrach chun rithim amhúineadh. Ligeann sé do pháistípatrún rithime a chantaireacht gocruinn—rud a bheadh dodhéanta dán-úsáidfidís luachainmneacha nótaí,mar atá ‘croisín’, ‘camán’, agus ‘minim’.Ní ainmneacha iad na siollaí achléiriúcháin de ré. Fuaimnítear iad, agusde ghnáth ní scríobhtar mar fhocailiad. Is é an tslatnodaireacht anléiriúchán scríofa orthu.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


No

daire

acht c

haig

hd

eánach

SlatnodaireachtCineál luathscríbhneoireachta é antslatnodaireacht a éascaíonn agus achuireann dlús le ceol a scríobh ganpáipéar scóir. Murab ionann agusroinnt foirmeacha luathscríbhneoir-eachta, is féidir í a úsáid chun an-chuid rithimí casta a nótáil. Is éasca dopháistí í a fhoghlaim agus is furasta aleithéid de nodaireacht a chlaochlú gocliathnodaireacht ag céim níos faideanonn.

A thúisce agus a bhíonn taithí ar nahainmneacha rithime ag na páistí isféidir iad a dhaingniú ar shlícheolmhar trí chluichí agus tríghníomhaíochtaí, nó is féidir iad achónascadh le séiseanna coitianta(gnéithe rithimeacha a aithint), nó isféidir na patrúin a úsáid marthionlacan le foinn choitianta (ostinatorithimeach). Is fearr iad a léiriú mar

spléach-chártaí le slatnodaireachtshimplí i dtosach agus níos faideanonn le baill dhubha mar nótaí (‘nabróga ar na slata’).

Luachanna nótaí

Taispeánann an tábla seo thíos naluachanna éagsúla nótaí a d’fhéadfadhbheith i gclár bunscoile donlitearthacht sa cheol. Cé gur féidir gombeidh taithí ag múinteoirí arainmneacha nótaí mar ‘chroisín’ agus‘mhinim’, de bharr taithí a bheith acuar uirlis (m.sh. pianó nó veidhlín afhoghlaim), is fusa a gheobhaidh páistítuiscint ar luachanna nótaí nó ar réach siollaí rithime a úsáid snacéimeanna tosaigh. Is féidir leaganníos iomláine den tábla seo a fháil sanAguisín.

Luach an nóta Ainm an nóta Siolla rithime Cliathnodaireacht Slatnodaireacht

buille amháin croisín ta q

leathbhuille camán ti ti-ti (dhá shiolla) e

sos buille amháin sos croisín (gotha) Z

dhá bhuille minim ta-aa

ceithre bhuille leathlán ta-aa-aa-aa w w

trí bhuille minim poncaithe ta-aa-aa

buille go leith croisín poncaithe ta-i q.

buille go leith agus croisín poncaithe,leathbhuille camán ta-i ti

q. e

buille amháin agus croisín,leathbhuille camán ta ti

q e

( )œ œ ( )

Œ

˙ ˙

.˙ .˙

.

.

96

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Ba chóir nodaireacht rithime a

fhoghlaim i gcomhthéacs

amhrán agus séiseanna

coitianta i gcónaí.

Nodaireacht rithime a

fhoghlaim trí chluichí

• Bualadh bos mar mhacalla

Is féidir úsáid a bhaint as bualadhbos mar mhacalla chun patrúincheoil a dhaingniú agus chun cinnnua a ullmhú. Toisc gurgníomhaíocht ghairid í, is féidir í achur isteach i lá gnóthach scoile gandua, is féidir í a úsáid mar mhalairtar obair le peann is pár, nó is féidir ía úsáid mar ghníomhaíochtbheochana do cheacht ceoil níosfaide. Chomh maith le tuiscint dobhuille agus do rithim a fhorbairt trína páistí a spreagadh le freagairt aran toirt, is féidir leis an múinteoir í aúsáid chun deiseanna tobchumtha achur ar fáil. Is féidir iarraidh arpháistí aonair an rang a threorú lepatrúin áirithe, mír fhreagartha athobchumadh nó ostinato simplí(patrúin a athdhéantar arís is aríseile) d’fhonn coitianta a mholadh.

• Léirmhínigh é

Baineann páistí taitneamh as nuair athugtar a ndúshlán patrúin rithime aoibriú amach. Is féidir leis anmúinteoir roinnt patrún a chur iláthair páistí in amanna 2/4, 3/4 nó4/4, ag brath ar a n-aois, ar a n-inmhe, agus ar thaithí an ranga,agus is féidir leis/léi a iarraidh orthua fháil amach cé acu am atá ásheinm nó á chniogadh aige/aici. Isféidir leis na páistí freagairt, marshampla, trí ‘Is é an dara barra é’ ará agus trí aithris a dhéanamh ar anbpatrún ceart.

Buaileann an múinteoir a bhosa

Déanann an páiste aithris mar mhacalla

nó tugann sé/sí ‘mír fhreagartha’

• Deachtú rithime

Gníomhaíocht thaitneamhach is eadeachtú rithime, agus ní chuireannsé aon strus ar na páistí í aláimhseáil. Amhail nagníomhaíochtaí eile, is féidir iad athionscnamh ag leibhéal deacrachtaa oireann don rang agus is féidir iada leathnú de réir a chéile i rith nascoilbhliana. Baineann páistí aonairtaitneamh as an deachtú a thabhairtfreisin, agus is féidir leis an rang arfad freagraí cearta a chleachtadhagus a dhaingniú.

Cén barra ar sheinn mé?


Dul ó bhuille iomlán atá ar eolas ag na páistí go dtí leathbhuillí nach bhfuil ar eolas acu:

Is féidir an dara comhpháirt nua, sos buille iomláin, a thionscnamh ar an mbealach céanna:

Is féidir na trí chomhpháirt a chomhnascadh ansin:

Is féidir patrúin eile a thionscnamh ar an mbealach céanna, in am 2/4, 3/4, 4/4 nó 6/8, ag

brath ar thaithí na bpáistí ar rithim, de thoradh bheith ag éisteacht agus ag léiriú, agus ag

brath ar a n-aois agus ar a leibhéal inmhe.

Eiseamláir 16Seicheamh chun comhpháirt nua a mhúineadh

ta ti - ti ti - ti ta

ti - ti ti - ti ti - ti ta

ti - ti

ta

ta

ta

ta ti - ti ti - ti ta

Z

ta ti - ti rest ta

Z

ti - ti rest ta

˙

ta–aa

ti- ri- ti- ri

ti - ti- ri

ti- ri- ti

syn- co - pa

ti - ti

Z

rest

ti - ti

ta

Z

rest

ta

ta

ta

ta

ta

ta

Z

rest

Z

rest

Z

rest

Z

rest

Z

rest

Z

rest

ta

ta

ta

ta

ta

ta

ta

ta

sos

sos sos sos sos sos

sos

sos sos sos

Nodaireacht thuinairde

• sólfá tonach

• lámhchomharthaí

• ainmneacha dearbh-airde

• cliath mhéar

Tuinairde a nótáil

Amhail nodaireacht rithime, tiocfaidhtaithí neamhfhoirmiúil ar anamhránaíocht, ar éisteacht le ceol agusar fhreagairt dó roimh nodaireachtthuinairde agus shéise. Beidh na páistítar éis taitneamh a bhaint as bealaí alorg chun séis a thaifeadadh trínodaireacht ghrafach a úsáid.Eascróidh an gá le foirmchaighdeánach nodaireachta tuinairdeas an ngá míreanna agus séiseanna athaifeadadh go cruinn chun gobhféadfaidh daoine eile iad a léamh. Isféidir leas a bhaint as foinn dhá nótaagus as foinn trí nóta a foghlaimíodh iranganna naíonán chun cur letionscnamh na litearthachta sa cheol.Toisc go mbeidh eolas ag na páistí archruth na bhfonn seo, beidh an gaolidir fhoirmeacha scríofa na nótaísoiléir dóibh. Mar shampla, beifear taréis fonn ar nós ‘Suas Síos’ a chanadh,gluaiseacht leis nó é a ‘tharraingt’ sanaer sula gcláraítear i nodaireacht é.

Sólfá tonachUirlis thairbheach agus ilchumasach ésólfá tonach i sealbhú litearthachta sacheol. I gcóras an tsólfá thonaigh, is édoh sna gléasanna móra agus lah snagléasanna beaga an ton baile nó an lártonach, is cuma cén gléas é. Seasannainmneacha an tsólfá—doh, re, mi, fah,soh, lah, ti, doh—do na hocht nóta imórscála. Is iad na buntáistí abhaineann leis seo chun scileannalitearthachta ceoil agus cumas ceol aléamh ar a fheiceáil a mhúineadh nágur féidir soh-mi, mar shampla, a chur ibhfeidhm ar aon phointe ar an gcliathtar éis é a fhoghlaim i ngléas amháin.Dé réir mar a mhéadaítear ar ac(h)umas amharcléitheoireachtagluaiseann an páiste goféinmhuiníneach ó bheith in ann dhálíne a léamh go dtí na cúig cinn ar fadatá sa chliathnodaireacht a léamh. Deghnáth scríobhtar ainmneacha sólfá saluathscríbhneoireacht mar litreachabeaga: d, r, m, f, s, l, t, d'.

LámhchomharthaíIs cabhair áisiuil iad lámhchomharthaífreisin i múineadh litearthachta ceoilagus i múineadh idirchéimeanna, goháirithe; cuireann siad leis an tuiscintar idirchéim go cinéistéiseach.Cuireann siad samhail spásúlach iláthair den ghaol ard-íseal atá idir nanótaí a bhíonn á gcanadh. (Féach antAguisín.)

98

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Ainmneacha dearbh-airdeDe ghnáth, nuair a bhíonn uirlisshéiseach á foghlaim bíonn ócaid annle hainmneacha dearbh-airde a chur iláthair. Is iad seo na hainmneachatuinairde seasta a thugtar ar nótaí. Marshampla, léirítear mórscála C mar C DE F G A B C. De ghnáth, déantarainmneacha dearbhairde athionscnamh nuair a bhíonn an páistein ann sólfá tonach a úsáid goféinmhuiníneach ar chliath chúig líne,agus nuair a thuigeann sé/sícoincheap an doh inaistrithe. Agusamhránaíocht le hainmneacha dearbhairde á déanamh ba cheart, i gcónaí,leas a bhaint as uirlis thiúnta, marshampla gabhlóg thiúnta, feadógatuinairde, fliúit Shasanach den scoth,pianó, nó méarchlár. Cuireann sé seogo mór le forbairt tuiscint ar ghléasagus le léamh ceoil, mar baintear leasas fuaim an nóta agus as a shiombailaraon chun a ainm a dhaingniú.Uaireanta úsáidtear ainmneachalitreacha mar ainmneacha dearbh-

airde agus scríobhtar iad leceannlitreacha.

MéarchliathUirlis éifeachtach is ea anmhéarchliath chun tuiscint ar angcliath chúig líne a léiriú ar bhealachtadhlach. Seasann gach méar do líneamháin den chliath. Leathnaíonn anmúinteoir nó an páiste méara láimheamháin, an bhos ar an taobh istigh,agus díríonn sé/sí méar ar na nótaí atái gceist leis an lámh eile. Ansin is féidirleis an bpáiste an ceol a léamh nó achanadh ar a m(h)éarchliath féin agussólfá tonach nó ainmneacha litreacha án-úsáid aige/aici. Amhaillámhchomharthaí, tá bua ar leith ag anméarchliath chun idirchéimeanna, goháirithe, a mhúineadh mar daingnítearan tuiscint ar idirchéim gocinéistéiseach.

No

daire

acht c

haig

hd

eánach

100

1. Taispeánann focail foinn dhá nóta cruth na séise

2. Léirítear an fonn coitianta ar dhá líne, le ball dubh ag seasamh do gach nóta.

3. Ansin, míníonn an múinteoir go dtugtar soh (s) ar an nóta uachtarach agus mi (m) ar an

nóta íochtarach. Féadfaidh na baill dhubha ionad soh agus mi a thaispeáint.

4. Cuirtear na nótaí i láthair gan aon leid a thabhairt.

5. Fiú ag an gcéim luath seo, bíonn sé tábhachtach go dtuigeann na páistí gur féidir soh agus

mi a bhogadh agus gur féidir iad a thaispeáint ag tuinairde níos airde nó níos ísle. Riail

fhurasta le cur de ghlanmheabhair is ea í seo:

‘Nuair a bhíonn soh ar líne, bíonn mi ar líne. Nuair a bhíonn soh ar spás, bíonn mi ar spás.’

Céim an-tábhachtach i dtreo shealbhú na muiníne is gá chun ceol a léamh i ngléasanna

éagsúla amach anseo is ea an riail shimplí seo a thuiscint agus a chur i bhfeidhm.

6. Úsáidtear fonn coitianta eile chun nóta nua, lah, a léiriú agus léitear agus cantar patrúin

shéiseacha ag leibhéil éagsúla tuinairde.

Eiseamláir 17Céimeanna nodaireachta tuinairde

‘Hey

ho

here we

go

up and

down and

high and

low’

œ

œ

œ œ

œ

œ œ

œ œ

œ

œ

œ œ

œ

‘Hey, ho, here we go, Up and down and …’ ‘Suas, síos, suas is síos …’

ms s

ms

œ

œ

œ œ

œ

œ

œ

œ œ œ œ

œ

l

œ

œ

œœ

œ œ

œ

l

ss

m m

l l

suas

síos síos síos

suas is suas is

síos is

suas is


7 Cuirtear an chéad nóta nua eile, doh, i láthair agus bíonn líne eile ag teastáil chuige.

8. Ar an mbealach céanna, tugtar isteach an cúigiú nóta, re, rud a shlánaíonn an scála

pheinteatonach (a chiallaíonn ‘cúig nóta’).

9. Faoi dheireadh, tugtar isteach an chliath chúig líne. Is féidir luachanna rithime a chur leis

chomh maith.

10. Taispeánann eochair na tribile cá bhfuil G, agus is féidir nótaí eile (ainmneacha dearbh-

airde) agus gléaschomharthaí simplí eile a fhoghlaim.

11. De réir mar a fhoghlaimítear na nótaí atá fágtha sa scála diatonach (fah agus ti), is féidir

gléaschomharthaí simplí a iniúchadh.

G mór D mór F mór

Tá dlúthcheangal ag gach céim den litearthacht cheoil leis an gclár amhránaíochta.

œ

œ

œ œ œ

œ

d

œ

œ

œœ

œ

œœ

d

œ

œ

œ

œ œ œ

œœ

œ

r

œ

œ

œœ

œ

œœ œ

r

œ

–œ

œ œ œ œ œœ œ œ œ

A

&

#

&

##

&b

GB

&

102

Ciallaíonn peinteatonach ‘cúig

nóta’.

Is iad nótaí an scála

pheinteatonaigh ‘doh’ :

• lah

• soh

• mi

• re

• doh

Tá samplaí de cheol

peinteatonach ar fáil in an-

chuid amhrán tíre ar fud an

domhain.

Ceol peinteatonach

D’fhéadfadh ról tábhachtach a bheithag an gceol peinteatonach i bhforbairtlitearthachta sa cheol. Díorthaítear antéarma ‘peinteatonach’ ón bhfocalGréigise pente, cúig, chun cur síos adhéanamh ar scála nach bhfuil annach cúig nóta (ar nós eochracha dubhaan phianó nó nótaí eile a bhfuil ancoibhneas céanna acu i leith a chéile).D’fhéadfaí smaoineamh ar scálapeinteatonach freisin mar mhórscála arbith a bhfuil a cheathrú nóta agus asheachtú nóta ar lár. Coimeádtar angléaschomhartha mór fós: marshampla, más é C mór angléaschomhartha ag amhrán agus nachbhfuil aon F-anna nó B-anna sa cheol,ansin is féidir a rá go bhfuil an tséis iC peinteatonach.

Faightear ceol peinteatonach ar fud andomhain ó chluichí amhránaíochtapáistí agus ó amhráin tíre chultúréagsúil go saothair chumadóirí. Moltargo hard é a úsáid i gcéimeanna luatha

na hoiliúna agus na forbartha ceoil,toisc nach bhfuil aon leath-thon ann. Ingeall ar an easpa leath-thon seobíonn sé i bhfad níos fusa an t-iontonúa fheabhsú, toisc go bhfuil sé bunaithear ‘phríomhthoin’, an chéad, an dara,an tríú, an cúigiú agus an séú céim demhórscála (d, r, m, s, l).

Toisc go bhfuil an scála saor óchlonscairt ní mhaireann díchordaíach meandar agus ní bhíonn siadmíthaitneamhach. Is féidir, áfach, nachmbeadh cuid ar bith den eolasteicniúil seo ag an bpáiste agus fós féingo mbeadh sé/sí in ann úsáid a bhaintas an scála mar bhonn le haghaidhtobchumtha, chun amhráin a mhaisiúagus, níos faide anonn, chun séiseannaa scríobh.

Ar deireadh, forbróidh an páiste aoileadh ar cheol peinteatonach snacéimeanna luatha, gan tacaíocht óphianó, cluas mhaith cheolmharghéarchúiseach.

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

&

#

4

2

œ œœ œ

Tá dhá ghabhair- ín

œ œ œ œ

bhuí a- gam is

œ œ œ œ

min - seach bhainn - e

&

#

œ œ œ œ

min - seach bhainn - e.

œ œœ œ

Bris- eann siad mo

œ œ œ œ

chroí ion - am á

&

#

œœ œ œ

dtabhairt a - bhail - e

œœ œ

’dtabhairt a - bhaile.

Eiseamláir 18 Tá Dhá Ghabhairín Bhuí Agam


No

daire

acht c

haig

hd

eánach

Cloisteáil inmheánach

Gné an-tábhachtach d’fhorbairt sacheol is ea an cumas fuaim ainmheánú. Nuair a thosaíonn an páistear fhuaimeanna a inmheánú,daingnítear idir a s(h)eilbh archoincheapa ceoil agus a c(h)umas arsmaointeoireacht go neamhspleách archeol. Tarlaíonn sé go nádúrtha gurféidir dréacht ceoil a chloisteáil sacheann istigh má bhíonn an duine taréis éisteacht leis an gceol sách minic.Bíonn teagasc rianúilréamhbheartaithe de dhíth ar pháiste,áfach, chun an cumas a fhorbairtfeáchaint ar nodaireacht nó ar uirlisímarbha ciúine agus ansinsmaointeoireacht a dhéanamh ibhfuaim.

Is féidir an cumas seo a shealbhú

• tríd an meabhair ghearrthéarmach afhorbairt

• tríd an meabhair fhadthéarmach afhorbairt

• tríd an nguth a úsáid.

Chun cuidiú leis an bhforbairt seo isféidir leas a bhaint as na moltaí seo aleanas, ina n-úsáidtear gnéitherithimeacha agus gnéithe séiseacha:

• aithris a dhéanamh ar an múinteoirag canadh míreanna gearra nárchuala an páiste cheana

• cuimhneamh ar mhíreanna afoglaimíodh roimhe sin: marshampla, déanann an múinteoir fonna chrónán gan na focail agusdéanann na páistí iarracht é aaithint

• míreanna fada laistigh d’amhrán achanadh go ciúin (sa cheann): marshampla, ar leid ón mhúinteoirstopann na páistí de ‘Istigh sa Zú ...’a chanadh ach leanann siad denfhonn ina gceann, ag teacht isteacharís dóibh, le chéile agus i dtiúin, agpointe áirithe: ‘... Léim anois.’

• tobchumadh ó mhíreanna a thugtar

• cuimhneamh ar phíosaí athobchumtar agus ar phíosaícumadóireachta lena nótáil níosfaide anonn.

Eiseamláir 19Nóta nua a thionscnamh

104

‘Here Comes a Bluebird’

‘Ailiú Éanaí’

& 4

2

d

œ

–

œ œ

Here comes a

œœ

blue - bird,

œ œ œ

in through my

œœ

win - dow,

˙

Hey,

&œ œ œ œ

did - dle dee - a

œœ

day - day -

œ

Œ

day.

œ œ œ œ

Take a lit - tle

œœ

part - ner,

& œ œ œ

hop in the

œœ

gar - den,

˙

Hey,

œ œ œ œ

did - dle dee - a

œœ

day - day -

œ

Œ

day.

&

##

4

4

œ œ

œ œ

Ail - iúiú éan - aí

œ œœ

œ

ail - iú éan - aí,

œ œ œ .œ

J

œ

Shiúl - as an drúcht ’ean

&

## œ œ

œœ

ghrian ag éir - í,

œœ

œ œ

Ail - iú éan - aí,

œ œ œ œ

ail - iú éan - aí.

doh

’san

Is féidir an cur chuige a léirítear san eiseamláir seo a leanas a chur in oiriúintd’aois agus d’inmhe na bpáistí agus de réir na taithí a bhí acu roimhe seo. Sa chásseo, is iad na hamhrán a roghnaíodh chun úsáid an nóta re a thionscnamh náamhrán Gaelach, ‘Ailiú Éanaí,’ agus fonn traidisiúnta Meireacánach, ‘Here Comes aBluebird’:


Níl sa chéad mhír agus sa tríú mír de‘Here Comes a Bluebird’ ach na nótaís, m, l,—nótaí a bhfuil eolas maith agna páistí orthu—agus críochnaíonn andara mír agus an ceathrú mír le d-m-d,atá ar eolas ag na páistí freisin. Chomhmaith leis seo tá patrúin bunaithe ar l,s, m, in ‘Ailiú Éanaí’. D’fhéadfaí an nótanua a thabhairt isteach mar seo:

Céim 1: An t-amhrán a chur de

ghlanmheabhair

Ba chóir don mhúinteoir an t-amhrán achur de ghlanmheabhair gan tagairt adhéanamh don nodaireacht, ach napáistí a choinneáil gnóthach legníomhartha agus le gluaiseachtaí, deréir mar is cuí.

Céim 2: Dul siar ar phatrúin

shéiseacha

Ba chóir dul siar ar na patrúinshéiseacha s-l-s-m agus d-m-d leis napáistí, ag úsáid lámhchomharthaí.D’fhéadfaí léamh ó chliath thrí líne nóchúig líne a chur san áireamh, ag brathar chéim forbartha na bpáistí ilitearthacht an cheoil. Tugtar faoideara nach ndéantar tagairt doghléaschomharthaí, .i. do ghéir ná domhaoil.

Céim 3: Éisteacht go haireach

leis an gceol

Ba chóir don mhúinteoir iarraidh ar napáistí an chéad mhír agus an tríú mír achanadh i sólfá, lámhchomharthaí athaispeáint, agus an dara mír agus anceathrú mír a chrónán. Ansind’fhéadfadh sé/sí iarraidh orthu namíreanna ‘day, day, day’ a iniúchadhagus a fháil amach gur doh-mi-doh an

patrún. Ba chóir go spreagfaí na páistíle canadh ón doh deiridh agus an chéadnóta sa mhír dheiridh (mi) a fháilamach. Ansin ba chóir an mhír dheiridhiomlán a chanadh, agus fuaim chrónáiná húsáid in ionad an nóta anaithnid.

Céim 4: An nóta nua a fháil

amach

Ag an bpointe seo d’fhéadfadh anmúinteoir an cheist a chur, an bhfuilan nóta nua níos airde nó níos ísle nádoh? ná mi? Má éiríonn leis na páistí aaireachtáil tríd an éisteacht go bhfuilan nóta nua níos airde ná doh agusníos ísle ná mi, d’fhéadfadh anmúinteoir siolla sólfá an nóta, re, agusa lámhchomhartha a thabhairt.

Céim 5: An nóta nua a aithint

Má chuireann an múinteoir namíreanna den amhrán atá ar eolas aran gclár dubh ansin, ar chliath thrílíne nó ar chliath chúig líne, is féidirleis na páistí, tar éis dóibh ionad re abhrath le lámhchomharthaí, a ionad aran gcliath a fháil amach go furasta

agus is féidir leo an riail a chur in iúl adeir

Nuair a bhíonn doh ar líne, bíonn mi arlíne, agus bíonn re ar an spás eatarthu.

Nuair a bhíonn doh ar spás, bíonn mi arspás, agus bíonn re ar an líne eatarthu.

A thúisce agus a bheidh re foghlamtha,is féidir é a chleachtadh i gcomhthéacsroinnt amhrán tíre agus patrúnséiseach eile, mar shampla, ‘Ailiú Éanaí’.

& œ

–œ

œ

œœ œ œ

d s m d s m r ddoh

Uirlisí a roghnú

• cáilíocht

• éagsúlacht tondatha

• éagsúlacht sna teicníochtaí

seanma

• líon na n-uirlisí

• insroichteacht

Léiriú: seinm uirlisí

106

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Baineann gach páiste an-chuidtaitnimh agus sástachta as uirlisí asheinm. Cuireann seinm uirlisí go mórle foghlaim an cheoil toisc gobhfeiceann, go gcloiseann agus gomothaíonn an páiste na coibhneasa atáidir rithim agus tuinairde. Baintearaidhmeanna na snáitheannacomhghaolmhara Éisteacht agusfreagairt, Léiriú agus Cumadóireachtamach mar dírítear aird an pháiste aréisteacht go haireach agus go criticiúillena c(h)uid tobchumtha agus ac(h)uid cumadóireachta féin (aguspíosaí cumadóireachta le daoine eile)chomh maith le díriú ar iad a sheinmfaoi mar a shamhlaigh an cumadóir.

Cnaguirlisí a sheinm

Is féidir cnaguirlisí a úsáid ag gachleibhéal ranga agus ar go leor bealaí,mar shampla chun

• buille, rithim nó tuinairde a léiriú

• buille, rithim nó tuinairde athobchumadh

• mír nua a chur le léiriú

• mír chodarsnach a chur le léiriú

• cúlra a chruthú d’fhilíocht nó dophrós.

Tá dhá phríomhaicme de chnaguirlisíann: uirlisí tiúnta agus uirlisíneamhthiúnta. Bíonn tuinairdesheasta, ach neamhshainithe, ag uirlisíneamhthiúnta, mar shampla agcroitheadóir nó ag ciombal. Bíonntuinairde sheasta shainiúil agcnaguirlis tiúnta, ag glockenspiel nó agxíleafón, mar shampla, agus is féidir leoséis a chruthú.

Agus uirlisí á roghnú, ba chóir napointí seo a leanas a chur san áireamh:

Cáilíocht uirlisí

Chuirfeadh an bhuaine agus ancháilíocht toin a bheadh ag líon beagd’uirlisí den scoth eispéiris cheoil níosfiúntaí agus níos taitneamhaí ar fáil dopháistí ná mar a chuirfeadh líon ibhfad níos mó d’uirlisí lagmheasartha.

Éagsúlacht ó thaobh tondatha

agus ó thaobh teicníochtaí

seanma de

Ba chóir go mbeadh éagsúlacht óthaobh tondatha agus ó thaobhteicníochtaí seanma de sa raon uirlisí aroghnófaí: mar shampla, dhéanfadhtriantán, ciombail agus druma freastalar na bunriachtanais ó thaobhtondatha agus ó thaobh teicníochtaíéagsúla de. Os a choinne sin, dámbeadh foireann triantán demhéideanna éagsúla á ceannach níormhór go mbeadh na triantáin ar aontiús chun go bhféadfaí iad a sheinm ingrúpa ceoil.

Líon na n-uirlisí

Is féidir cur leis an rogha bunaidh lehuirlisí a dhéanfadh na páistí féin. Lehimeacht aimsire, ba chóir go gcuirfífoireann uirlisí den scoth ar fáil donrang.

‘... D’éirigh liom triail a bhaint

as an bpíb mhór. B’ionann é

agus bheith ag iarraidh

ochtapas a shéideadh.’

James Galway

Uirlisí séiseacha

• barraí clingíní

• glockenspiel

• xíleafón

• miotalafón

• feadóg stáin

• fliúit Shasanach

• méarchlár

• giotár

• pianó

Ba chóir don pháiste an tséis a

chanadh, an rithim a bhualadh

de bhosa, gluaiseacht leis an

gceol agus an ceol a chloisteáil

nó a mhothú go hinmheánach

roimh sheinm.


Léiriú

: sein

m u

irlisí

Insroichteacht

Bíonn spásanna taispeána úsáideachchun eispéiris fhiúntacha a spreagadhagus, nuair a dhéantar monatóireachtcheart orthu, soláthraíonn siaddeiseanna chun gníomhaíochtaí dea-rialaithe a chur ar fáil do pháistíaonair nó do bheirteanna.

Uirlisí a láimhsiú

D’fhéadfaí bunrialacha do na páistí arnós na gcinn seo a leanas achomhaontú roimh ré:

• meas ar na huirlisí

• teorainn leis an líon ceoltóirí inaghaidh gach uirlise ag an amcéanna (duine nó beirt de ghnáth)

• seinm bhog (gan seinm ghlórach aúsáid ach go hannamh)

• guaim le linn seanma.

Uirlis shéiseach a

fhoghlaim

Tugann uirlisí séiseacha deiseanna dopháistí ceol le raon leathan nótaí agustondathanna a iniúchadh agus asheinm. Is féidir an coibhneas idirnótaí éagsúla agus coincheap na séisea shealbhú go tapa trí bheith agbreathnú ar uirlisí agus á láimhseáil.Foghlaimíonn páistí ceann debhunphrionsabal fuaime go han-luath:gineann uirlisí móra fuaimeanna níosísle, agus cruthaíonn uirlisí beagafuaimeanna níos airde. Is féidir gobhfoghlaimíonn páistí ainmneachalitreach na nótaí nó a n-ainmneachadearbhairde go nádúrtha trí bheith agobair le huirlisí le barraí (glockenspiel,mar shampla) nó le fliúiteanna

Sasanacha. Diaidh ar ndiaidh, de réirmar a thagann páistí in inmhe, is féidirleo taitneamh a bhaint as na dúshláina thugann páirteanna uirlise agleibhéil éagsúla deacrachta.

Rudaí le cur san áireamh agus

uirlis don seomra ranga á

roghnú

• Cáilíocht na huirlise, tiúnadh, tonagus buaine san áireamh

• Simplíocht ó thaobh teicníochta de

Saincheisteanna teagaisc

Má shocraíonn scoil ar uirlisí séiseachaa thionscnamh, an fhliúit Shasanachnó an fheadóg stáin, mar shampla, bachóir go ndéanfaí leanúnachasteagaisc ar fud na scoile a phlé marchuid den phleanáil. Go hidéalach, bachóir go mbeadh béim an chur chuigeteagaisc agus foghlama ar bheithceolmhar seachas bheith meicniúil: is ésin, ba chóir don pháiste an tséis achanadh, an rithim a bhualadh debhosa, gluaiseacht leis an gceol agusan ceol a chloisteáil nó a mhothú gohinmheánach roimh é a sheinm. Bachóir go ndéanfadh an múinteoir gachiarracht na scileanna, na coincheapaagus an tuiscint, a bheadh sealbhaithecheana féin i ngnéithe eile anchuraclaim cheoil, a chomhtháthú leisan gclár uirlise: is é sin, ba chóir guramhráin a foghlaimíodh i rangannasóisearacha, agus séiseanna ar éisteadhleo sa snáithe Éisteacht agus freagairt, abheadh sa mhór chuid de stór ceoiluirlise, sna céimeanna tosaigh goháirithe.

108

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

An fhliúit Shasanach

Uirlis den chéad scoth don seomraranga is ea an fhliúit Shasanach. Bíonntuinairde shármhaith ag an bhfliúitShasanach phlaisteach nua-aimseartha,ach fós féin bíonn sí an-urrúnta.Cumascann sí go maith le guthannapáistí, agus le huirlisí eile. Bíonn sícuibheasach éasca í a fhoghlaim, agusis féidir le rang iomlán í a fhoghlaim lechéile. Tá ceann de na réimsí ceoil issaibhre agus is éagsúla dá bhfuil agaon uirlis ag an bhfliúit Shasanach;síneann sé anonn ón Meánaois, tríd anAthbheochan agus an ré bharócach godtí an ceol comhaimseartha. Níl a sárúle fáil mar réamhullmhú do sheinmuirlisí eile. Úsáidtear méarú na fliúiteSasanaí le gaothuirlisí eile, mar anbhfliúit agus an chláirinéid; dethoradh na tuisceana do thuinairdeagus do litearthacht cheoil ashealbhóidh an páiste trí chlárcéimnithe ar an bhfliúit Shasanach a

leanúint, is fusa agus is féinmhuiníní adhéanfaidh sé/sí uirlis ar bith eile afhoghlaim ina dhiaidh sin.

Modh an-mhaith is ea seinm ar anbhfliúit Shasanach chun léiriú aonréidagus léiriú i ngrúpaí ceoil athionscnamh le rang. Tar éis roinntbheag ceachtanna, fiú, beidhmáistreacht ag an bpáiste ar go leornótaí chun foinn tíre shimplí a sheinmagus chun páirt a ghlacadh mar bhallde ghrúpa i ndéanamh ceoil arbhealach taitneamhach. Bíonn nachéad nótaí a fhoghlaimítear ar anbhfliúit Shasanach—de ghnáth nachéad chúig nóta de scála G—agtuinairde atá an-oiriúnach chunpáirteanna amhráin na bpáistí athionlacan agus chun patrúin shimplíostinato a chur ar fáil.

Cuireann an fhliúit Shasanach deiseanna ar fáil do pháistí taithí a fháil ar an taitneamh a bhaintear as bheith ag

seinm i ngrúpa ceoil


Léiriú

: sein

m u

irlisí

Fliúit Shasanach a cheannach lenahúsáid sa seomra rangaMoltar go gceannóidh gach páiste sarang fliúit Shasanach den déanamhcéanna, toisc go gcuirfidh sé seo leisan tondath agus leis angcomhsheasmhacht toin nuair abheidh ceol á dhéanamh ag grúpa. Isfearr an fhliúit Shasanach a bhfuil tríalt uirthi, toisc gur féidir le páistí abhfuil lámha beaga acu an t-altíochtarach a thiontú chuig ionadoiriúnach. Go hidéalach, ba chóir gombeadh a (h)uirlis féin ag gachpáiste—ar bhonn sláinteachais aguschun cleachtadh ar an uirlis a éascú. Isfiú beagán airgid sa bhreis achaitheamh agus uirlis de chuiddéantóra creidiúnaigh a cheannach;beidh sé níos saoire i ndeireadh an laemar beidh an uirlis níos fearr agus níosiontaofa.

Seinnteoirí ar ciotóga iadMoltar do sheinnteoir ar ciotóg é/íseinm sa chaoi thraidisiúnta, is é sinleis an gciotóg ag barr na huirlise agusleis an deasóg ag a bun. Murandéanfadh sé/sí é sin, bheadh sédeacair ar an bpáiste na ‘leathphoill’ aran uirlis a chlúdach, mar dearadh donseinnteoir deasógach iad. Chomhmaith leis sin, bheadh fadhbanna ag anbpáiste nuair a rachadh sé/sí araghaidh chun an teanórfhliúitShasanach a sheinm. Is féidir uirlisí acheannach a rinneadh go speisialta dochiotóga, ach bíonn siad daor agus níbhíonn fáil orthu go forleathan.

Aire a thabhairt don fhliúitShasanachBa chóir go múinfí do pháistí ón túsmeas a bheith acu ar a n-uirlis, í athéamh go bog roimh sheinm (téann séseo i bhfeidhm ar an tiúnadh), agus í athriomú agus a ghlanadh tar éisúsáide. Agus an uirlis á seinm, beirteargreim bog uirthi leis na beola: ní gágreim fiacla a bhreith ar an mbarr.

Cur chuige nó leabhar teagaisc aroghnúD’fhéadfadh an múinteoir na leabhairtheagaisc éagsúla (téacsannamúinteoireachta) dá bhfuil ar fáil ainiúchadh agus an leabhar teagaisc abfhearr, dar leis, a d’oirfeadh dá rang aroghnú; ba cheart rudaí ar nós glinne,leanúnachais, an rogha amhrán agusluach ar airgead a chur san áireamh.Ós rud é go mbeidh an clárlitearthachta comhtháite leis anamhránaíocht agus leis an obair uirliseón tús, b’fhéidir gur mhian leis anmúinteoir gnéithe simplí rithimeachaagus séiseacha a iniúchadh leis anbhfliúit Shasanach sula dtionscnódhsé/sí cur chuige ní ba fhoirmiúla nó níba chéimnithe. Mar shampla,d’fhéadfadh an múinteoir patrúinrithimeacha a iniúchadh ar nótaamháin, B, abair, an nóta is fusa leseinm:

&œ œ œ œ œ

110

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

nó ar dhá nóta:

nó ar thrí nóta, mar shampla B, A, G(m, r, d i sólfá tonach), ag seinm fonnsimplí coitianta agus ag tobchumadhfonn nua:

Nuair a úsáidtear nodaireacht, is cearti gcónaí na páistí a spreagadh chun anrithim a bhualadh de bhosa agus antséis a chanadh i sólfá nó le focail sulaseinntear iad. Cuidíonn sé seo leis napáistí chun an fhuaim a chloisteáil gohinmheánach agus cuireann sé leis anléiriú a bheith níos ceolmhaire.

Ba chóir go mbeadh a c(h)óip féin dencheol ag gach páiste, chun ancleachtadh a éascú agus chun taithí athabhairt ar cheol clóbhuailte.Sáraíonn roinnt scoileanna an costastosaigh a bhaineann leis an gcleachtasseo trí chóipeanna den cheol a chur arfáil don staidéar áirithe ach iad achoimeád ansin lena n-úsáid leranganna eile ina dhiaidh sin.

&œ œ œ œ œ

B A

œ œ Œ œ œ

&œ œ œ

Œ4

Q œ œ œ œ ˙


Léiriú

: sein

m u

irlisí

Is nasc praiticiúil inshroichte le raon ollmhór de cheol Gaelach í an fheadóg stáin.

An fheadóg stáin

Uirlis an-choitianta is ea an fheadógstáin in an-chuid scoileanna. Is í anuirlis is saoire í dá bhfuil ann. I lámhasaineolaí is féidir an-bhinneas agus tonlánléiritheach a bhaint aisti, ach, os achoinne sin, éireoidh go geal le páistí í aúsáid chun an ceol is ansa leo, idiramhráin tíre, charúil Nollag agus phíosaíclasaiceacha simplí, a athchruthú.

I dteannta leis an gcliathnodaireacht isé an sólfá tonach an modh is mó achleachtann seinnteoirí na feadóigestáin chun ceol a léamh. Is í an fheadógstáin i ngléas D an ceann is iomchuílena húsáid sa bhunscoil, mar oireannan gléas seo lena chomhcheangal leisan gceacht amhránaíochta. Tá anfheadóg stáin i ngléas D soláimhsithe ilámha páistí freisin.

Bíonn raon d’fheadóga stáin éagsúla arfáil i siopaí ceoil, cuid acu déanta asprás, cuid acu as nicile. Bíonn anfheadóg nicil beagán níos daoire.Bíonn snas níos buaine uirthi, agusmaíonn roinnt seinnteoirí gur fearr anton a bhíonn aici. Agus rang á

mhúineadh, is fiú deimhin a dhéanamhde go n-úsáideann gach páiste feadógden déanamh céanna chun go mbeidhan ton comhoiriúnach.

Ba chóir go ndéanfadh an múinteoirdeimhin de go bhfuil an bhéalógdaingnithe i gceart roimh sheinm.Bíonn tionchar aige seo ar thiúnadhna huirlise. Chomh maith leis sin, bachóir an uirlis a théamh, sa lámh nó tríshéideadh go mín tríthi.

De ghnáth is é an raon doh go soh ard abhíonn oiriúnach do sheinm ranga:

Ar ndóigh, is féidir nótaí atá níos airdená seo a chruthú, ach bíonnéagsúlachtaí móra idir sheinnteoiríaonair agus idir uirlisí aonair sna nótaíarda (nótaí a bhaintear amach tríshéideadh go dian), agus bíonnfadhbanna le díoscáin agus letuinairde neamhchruinn.

Is féidir seachtráin (nótaí géaraithe nómaolaithe) a dhéanamh ar anbhfeadóig stáin, de ghnáth trí pholl aleathdhúnadh. Níl siad seo oiriúnachdo sheinm grúpa, áfach, toisc gombeidh tríocha iarracht éagsúil ar an‘leathdhúnadh’ ag tríocha páisteéagsúil! Sa mhéid sin, is féidir nachbhfuil an uirlis chomh hildánach leisan bhfliúit Shasanach.

Amhail seinm na fliúite Sasanaí, mámhúintear an fheadóg stáin do napáistí trí nodaireacht, is ceart iad aspreagadh leis an rithim a bhualadh debhosa agus an tséis a chanadh i sólfánó le focail roimh sheinm. Cuidíonn séseo leo chun an fhuaim a chloisteáil gohinmheánach agus cuirfidh sé leis anléiriú a bheith níos ceolmhaire.

&

##

w

w

‘Is iad fuaim agus ciúnas ábhar

an cheoil. Iad seo a

chomhtháthú, sin an

chumadóireacht.’

John Cage

Meán an-mhaith do pháistí chun tástáil

a dhéanamh le hidéanna ceoil ar

bhealach atá neamh-mheánach agus

spontáineach is ea tobchumadh.

Cumadóireacht

112

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

Cuid dhílis den phróiseas foghlama isea an chumadóireacht. Baineann sí denchuid is mó le forbairt a dhéanamh archruthaitheacht na bpáistí laistigh defhráma a gcuid smaointeoireachta sacheol. De réir mar a chumann siadéiríonn siad níos feasaí ar nafuaimeanna a bhíonn á ndéanamh acuféin agus ar na fuaimeanna a dhéananndaoine eile chomh maith. Sa mhéid seo,spreagann an próiseas cumadóireachtana páistí chun foghlama a mbíonn idirchomhoibriú agus chomharriachtanach chuici. Nuair a bhíonnpáistí gafa le dréacht ceoil a chruthúdo chuspóir áirithe, bíonn siad aggabháil d’eagrú, de chinnteoireachtagus de réiteach fadhbanna, agus dáthoradh sin bíonn gníomhaíocht ibhfad níos leithne ná déanamh patrúnrithimeach nó patrún séiseach ar siúlacu.

Bíonn an-chuid taithí ar cheol agformhór na bpáistí sula dtagann siad arscoil in aon chor. Bíonn raon mór ceoilmórthimpeall orthu gach lá; bíonn siadag éisteacht le ceol cúlra, le móibílí nóle bréagáin cheolmhara, le hamhráin achantar dóibh, le cláir do pháistí ar an

teilifís nó ar an raidió (chomh maith lebheith ag éisteacht le gligíní agus lepoirt aitheantais, le ceol pobail, le ceoltraidisiúnta, le ceol clasaiceach agus lefíseáin) agus le taifeadtaí éagsúla ceoilar chaiséid nó ar dhlúthdhioscaí. Beidhtaithí ag an-chuid páistí ar sheinm aruirlisí simplí, ar nós xíleafóin,croitheadóirí nó drumaí, ag cruthú agceoil féin agus ag sealbhú spéisepearsanta dóibh féin i gceol.

Imríonn páistí go nádúrtha le gnéitherithimeacha séiseacha agus iniúchannsiad iad go nádúrtha tríd anamhránaíocht agus trí uirlisí simplí aúsáid, ag athrú an luais agus nadinimice gan smaoineamh air. Saseomra ranga, tógtar ar an bhfonniniúchta seo i ngach snáithe denchuraclam agus ag gach leibhéal ranga.Sa snáithe Éisteacht agus freagairt tugtardeiseanna struchtúrtha don pháistechun fuaim a iniúchadh; sa snáitheLéiriú tugtar deiseanna dó/di amhráinshimplí a chanadh agus uirlisí asheinm; agus sa snáithe Cumadóireachtfaigheann sé/sí deiseanna chuntobchumadh, plé, measúnú agustaifeadadh a dhéanamh.


Cum

ad

óire

acht

Cén fáth an

chumadóireacht?

• chun amhrán nó scéal a

thionlacan

• chun gnéithe ceoil a

iniúchadh

• chun tástáil a dhéanamh le

fuaim

• chun pearsa, meon nó

suíomh a léiriú

• chun cur síos a dhéanamh ar

eachtraí

• chun coincheap teibí a chur

in iúl

Cumadóireacht le raon de

chuspóirí

Sa churaclam leagtar amach raonforchéimnitheach de chuspóirí ingníomhaíochtaí cumadóireachta, achní mór a aithint gur forbairt bhíseachseachas forbairt líneach a bheidh sanachar seo; b’fhéidir nach mbeadh séindéanta an fhorbairt a tharlódh ingach uile ghníomhaíocht a thuar nó,fiú, nach mbeadh sí follasach i rith nagníomhaíochta fiú. Ar an raon cuspóiríle haghaidh cumadóireachta sa cheoláirítear

• rann páistí, cantaireacht, amhrán nócluiche a thionlacan

• scéal nó dán a thionlacan, ag cruthúmaisíochtaí fuaime simplí

• gnéithe ceoil ar nós buille, rithime,séise, dinimice, luais,comhdhéanaimh, tondatha agusuigeachta a iniúchadh

• ostinato (patrún athdhéanta)rithimeach nó séiseach a chruthúchun amhrán nó cantaireacht athionlacan

• tástáil a dhéanamh le fuaim (ceolteagmhasach)

• pearsa a léiriú, m.sh. ‘drochdhuine’nó ‘sióg mhaith’

• meon a léiriú, m.sh. ceol ‘brónach’,ceol ‘sona’

• sraith eachtraí a léiriú, m.sh. fear anaráin sinséir ag éalú óntseanbheainín, ón seanfhear, ónmbuachaill, ón gcailín, ón gcat, srl.

• atmaisféar a chur in iúl, m.sh. anspás amuigh, an sorcas

• coincheap teibí a chur in iúl, m.sh.ruaille buaille, ríméad, dúiseacht

• líne nó sliocht as téacs filíochta nópróis a léiriú, m.sh.

‘Sruthán beag mé, sruthán beag méÓ thaobh an chnoic a thagaim;Is bím ag léimneach is ag rithIs am ar bith ní stadaim.’

De réir a chéile, agus de réir mar afhaigheann siad taithí sa bhreis artheicníochtaí agus ar stíleannaéagsúla, bainfidh páistí cur chuige atáuathúil aonaránach amach dóibh féinsa chumadóireacht. Chuige sin, áfach,beidh treoir agus tacaíocht de dhíthorthu ag gach leibhéal ranga, goháirithe sna céimeanna luatha.

Gníomhaíochtaí

cumadóireachta a eagrú

De ghnáth cuirtear tús le tréimhseoibre cumadóireachta le gníomhaíochtbeochana, mar shampla le cluichesimplí rithime, le tobchumadh guthanó le comhrá amhránaíochta. De réirmar a théann an tobchumadh araghaidh beidh cabhair an mhúinteorade dhíth ar na páistí chun struchtúragus cruth a chur ar a gcuid oibre. Is ían tslí is fusa chun struchtúr athabhairt isteach ná socrú arleideanna soiléire tosaithe agusstoptha, agus ba chóir go spreagfaí napáistí chun freagartha do na leideannasin. Cé go mbeidh réimse mór d’ábhairdhéanta fuaime thart ar na páistí,d’fhéadfadh go mba ghá donmhúinteoir teorainn a chur leis anrogha fuaimeanna a bheadh ar fáildóibh sna céimeanna luatha; murandéanfaidh sé/sí sin, b’fhéidir gombeidh easpa soiléireachta aguscrutha ar a gcuid cumadóireachta.Chomh maith leis sin, d’fhéadfadh

Is rud é a dhéantar lom

láithreach an tobchumadh ceoil,

ach is féidir go gcuimseodh

cumadóireacht níos mó tástála,

machnaimh agus

smaointeoireachta.

Bíonn múinteoir freagrach as

cuidiú le páistí ag gach leibhéal

cumais chun cruth agus treo a

chur ar a gcuid cumadóireachta.

114

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c

nach dtiocfaidh ach rírá as tríochapáiste bheith ag tobchumadh san aonam amháin sa seomra ranga! Tá sétábhachtach go n-éistfidh na páistí gogrinn lena bhfuaimeanna de réir mar adhéanann siad iad, agus go malartóidhagus go modhnóidh siad iad de réirmar is gá. Dá bharr sin, beidh am agusspás ag teastáil ó na páistí, inan-aonair nó ina ngrúpaí beaga, chun agcuid fionnachtana a dhéanamh. Mácheaptar roinnt bunrialacha i gcomharleis na páistí, éascófar eagar réidh abhunú agus déanfar deimhin de gombeidh taithí foghlama den scoth aggach aon duine. D’fhéadfaí na rudaíseo a leanas a chuimsiú

• leideanna tosaithe agus leideannastoptha

• láimhsiú na n-uirlisí

• leibhéil fuaime

• an méid ama a chaithfí le gachgníomhaíocht

• gluaiseacht go dtí achar an cheoilagus ar ais uaidh

• an líon is mó páistí a cheadófaí inachar an cheoil san aon am amháin.

Ba chóir don mhúinteoir aird nabpáistí a dhíriú ar úsáid éifeachtach abhaint as líon beag smaointe seachasan iomarca spreagtha a thabhairtdóibh le raon rómhór d’ábhair dhéantaceoil. Baineann sé seo le páistí ag gachcéim agus de gach leibhéal cumais.D’ainneoin gur féidir cuma mhúinteoirlárnach a bheith air seo, is é a mhalairtatá i gceist: bíonn fócas cúng agteastáil ó pháistí chun a gcumassmaointeoireachta éisréimní amhúscailt.

Is féidir socrú ar theorainneacha arbhonn na dtosca seo

• na huirlisí a bheidh ar fáil


• raon de chuspóirí ceoil.

Is féidir iad a chónascadh agus a eagrúina n-aonair, ina ngrúpaí nó mar rangiomlán.

Uirlisí a bheidh ar fáil

Ina measc seo áirítear úsáidfuaimeanna gutha, cnagadh coirp,uirlisí a rinneadh sa bhaile nófuaimeanna a ‘dtagtar’ orthu,cnaguirlisí tiúnta agus cnaguirlisíneamhthiúnta, uirlisí séiseacha simplíagus aon uirlis eile a bheidh ar fáil donscoil—pianó, giotár, méarchlár nócairdín—chomh maith leis an raon detheicníochtaí seanma is féidir a úsáid.

Gnéithe ceoil

Cuimsítear na gnéithe ceoil sin a luaitearsa churaclam (buille, ré, luas, tuinairde,dinimic, comhdhéanamh, tondath,uigeacht agus stíl) chomh maith le haonrud sa bhreis ar mhian leis an múinteoirbéim a chur air. Is féidir iad a ionramháilceann ar cheann, mar shampla ‘An féidirleat patrún rithime a dhéanamh marfhreagra ar an gceann seo?’ nó is féidiriad a ionramháil i dteaglamaí, marshampla ‘An féidir leat séis a dhéanamh athosóidh go glórach agus a chríochnóidhgo bog?’ Sa chaoi seo is féidir nateorainneacha a bhíonn le hobair nabpáistí a leathnú de réir a chéile.

Sna leathanigh seo a leanas tugtarroinnt eiseamlairí de shaghsanna curchuige a d’fhéadfaí a úsáid sachumadóireacht.


Eiseamláir 20Scéal, amhrán nó cluiche a thionlacan

Is féidir an ceacht seo a chur in oiriúint do

pháistí d’aoiseanna éagsúla, ag brath ar a

dtaithí roimhe seo. Cé go gcuireann úsáid

an scéil ‘Na Leipreacháin agus an Gréasaí’ in

iúl gur páistí óga atá i gceist, beidh scéal

atá chomh coitianta céanna leis, ach é níos

casta, ag teastáil ó pháistí atá níos sine

chun a gcéad iarrachtaí cumadóireachta a

bhunú air.

Is le maisíochtaí fuaime chun scéal, amhrán

nó cluiche a thionlacan agus leis na bealaí

inar féidir iad seo a chur isteach sa

reacaireacht a bheidh na páistí ag plé den

chuid is mó sna céimeanna luatha. Díreofar

an tionlacan ar ghnéithe soiléire an scéil nó

an téacs, nó ar bhuaicphointe follasach, mar

shampla ‘... Shéid sé agus shéid sé agus

shéid sé an teach!’ Níos faide anonn

déanfar na fuaimeanna a roghnófar a

thaifeadadh le siombailí chun gur féidir le

daoine eile iad a léirmhíniú.

Céim 1: An suíomh a leagan amach

Léann an múinteoir an scéal do na páistí

agus comhoibríonn siad lena chéile chun an

príomhthéama, na príomheachtraí nó na

príomhphearsana a aithint:

• na leipreacháin

• an gréasaí agus a bhean

• an leathar á ghearradh amach

• na leipreacháin ag casúireacht agus ag

fuáil

• iad ag bailiú leo agus an obair déanta.

Céim 2: Uirlisí a roghnú

Spreagann an múinteoir na páistí le

smaoineamh ar fhoinsí déanta fuaime

(cnagadh coirp, fuaimeanna gutha agus

uirlisí an tseomra ranga) a d’fhéadfaí a úsáid

chun gnéithe den scéal a léiriú.

Céim 3: Gnéithe a aithint

Is féidir gnéithe comhchoitianta na

bhfuaimeanna a phlé:

• an gréasaí ag obair

• bean an ghréasaí ag obair

• na leipreacháin ag obair

• fuaimeanna troma casúireachta

• fuaimeanna éadroma casúireachta.

Céim 4: Pearsana a léiriú

Is féidir leis na páistí comhoibriú lena chéile

ina ngrúpaí chun pearsana áirithe a léiriú.

Tar éis dóibh na fuaimeanna iomchuí a

roghnú, b’fhéidir gur mhian leis na páistí iad

a mhodhnú chun iad a dhéanamh níos

léirithí:

• an díomá atá ar an ngréasaí nuair a

fhaigheann sé amach a laghad leathair

atá fágtha (is féidir fonn an ghréasaí a

sheinm go bog, é ag dul in éag de réir a

chéile)

• an t-iontas nuair a fhaigheann sé bróga

agus iad déanta cheana féin (fonn an

ghréasaí ag luas siúil, ansin ag stopadh

go tobann i lár an fhoinn)

• an scleondar agus iad ag fanacht lena

fheiceáil cé a bhí ag obair dóibh faoi

choim (foinn nó patrúin ón ngréasaí agus

óna bhean, agus fuaimeanna éadroma

casúireachta na leipreachán á leanúint).

Céim 5: An scéal a insint i bhfuaim

Ag deireadh ba chóir an scéal a thaifeadadh

agus ba chóir go n-éistfeadh na páistí leis

chun go bhféadfaidís machnamh agus

meastóireacht a dhéanamh ar a bpíosa

cumadóireachta sula ndéanfaidís é a

athoibriú de réir mar ba ghá.

Eiseamláir 21Dán a thionlacan

Amhail an ceacht roimhe seo, is féidir an cur chuige seo a chur

in oiriúint do pháistí d’aoiseanna éagsúla, ag brath ar a dtaithí

roimhe seo.

Is féidir gur fearr a d’oirfeadh an dán ‘The Leaves’ do pháistí

óga, ach bhainfeadh páistí níos sine taitneamh as ‘Chuala Mé

an Ghaoth’ (le Colm Mac Lochlainn) agus d’fhéadfaidís a gcuid

cumadóireachta a bhunú air.

Céim 1: An dán a léamh

Tar éis dó/di dán a roghnú lena chur i láthair an ranga, ba chóir

don mhúinteoir é a léamh do na páistí agus an t-ábhar, na

samhlaoidí agus an meon a chuirfeadh an dán in iúl a phlé leo.

D’fhéadfaí cóipeanna den dán a thabhairt do na páistí nó

d’fhéadfaí é a chur ar chairt nó a theilgean ar scáileán. Ba

chóir aon fhocal nó nath cainte neamhchoitianta a mhíniú.

Céim 2: Fuaimeanna a roghnú

Ba chóir go roghnófaí fuaimeanna as foinsí éagsúla chun línte

éagsúla a léiriú—níor ghá gach líne a roghnú, mar seans go

mbeadh fonn ar na páistí díriú go speisialta ar mhír ar leith nó

ar dhá mhír ar leith a thaitneodh leo. Níor mhór do na páistí

fuaimeanna a roghnú a mhúsclódh samhlaoidí den fhómhar

agus d’aimsir fhuar, mar shampla rudaí nó uirlisí miotail á

mbualadh le buailteoirí crua.

The Leaves

The leaves had a wonderful frolic,

They danced to the wind’s loud song,

They whirled, and they floated, and scampered,

They circled and flew along.

The moon saw the little leaves dancing,

Each looked like a small brown bird.

The man in the moon smiled and listened,

And this is the song he heard.

The North Wind is calling, is calling,

And we must whirl round and round,

And then when our dancing is ended

We’ll make a warm quilt for the ground.

Ní fios cé a chum

Chuala mé an Ghaoth

Chuala mé an ghaoth

Ag bualadh na bhfuinneog,

Ag canadh ar na doirse,

Ag séideadh na nduilleog.

Chuala mé an ghaoth

Ag luascadh an chrainn,

Ag leagan na slinnte

Anuas ón díon.

Chuala mé an ghaoth,

An oíche go léir,

Ag séideadh na fearthainne

Tríd an aer.

Colm Mac Lochlainn

Céim 3: Léiriú agus taifeadadh

Léirítear an dán ansin agus déantar é a thaifeadadh leis an

tionlacan gutha agus uirlise. Is féidir an tionlacan agus an dán

féin a thaifeadadh ceann ar cheann, chomh maith, agus na trí

leagan a chur i gcomparáid lena chéile.

Cuirfidh an tionlacan le feasacht ar chiall focal agus nathanna

cainte áirithe sa dán. Cuirfidh sé seo, ar a sheal, le tuiscint níos

doimhne ar an dán féin agus cuirfear i láthair ar bhealach níos

lánléirithí é dá bharr sin; déanfaidh sé seo go léir obair sna

hamharcealaíona agus i dteanga a chomhlánú.

116


Beidh am agus spás ag teastáil ó

pháistí nuair a bheidh siad ag

tobchumadh agus is féidir go

mbeidh níos mó ná seisiún

amháin ag teastáil lena fháil

amach cad é is fearr a n-éiríonn

leis.

Eiseamláir 22Gnéithe ceoil a úsáid

Is féidir meán an-áisiúil le haghaidh

tobchumtha agus le haghaidh

cumadóireachta a chur ar fáil trí na gnéithe

ceoil a iniúchadh. Sa sampla a thugtar thíos

déantar trí ghné a iniúchadh: dinimic

(glórach/bog), luas (tapa/mall) agus

comhdhéanamh simplí, cé gur féidir leis an

múinteoir é seo a leathnú trí ghnéithe eile a

chur leis—tondath agus uigeacht, mar

shampla. Tá na hábhair a úsáidtear sa chás

seo ar fáil go forleathan, agus, arís, is féidir

go mbeartódh an múinteoir iad a mhalartú,

ag brath ar chásanna aonair. Díríonn an

ghníomhaíocht chomh maith ar thábhacht

na héisteachta mar chuid den phróiseas

cruthaitheach i ndéanamh ceoil.

Céim 1: Tobchumadh le hábhair

Tugtar giota páipéir do gach páiste agus

iarrtar air/uirthi tástáil (nó tobchumadh)

leis an ábhar seo chun fuaim a dhéanamh.

Céim 2: Éisteacht le fuaimeanna agus

iad a léiriú

Éisteann an páiste leis an bhfuaim a

ghintear, agus leis an bhfuaim a ghineann na

páistí atá ina suí gar dó/di, de réir mar a

léiríonn siad ar a seal.

Céim 3: Na gnéithe ceoil a iniúchadh

I dtosach, athraíonn gach páiste luas af(h)uaime féin agus éisteann sé/sí ar as(h)eal le fuaimeanna na bpáistí eile.Ina dhiaidh sin, athraíonn gach páistedinimic a f(h)uaime féin agus éisteannsé/sí leis na fuaimeanna eile.

msh.. Eoin: fuaim bhog thapa

Sinéad: fuaim ghlórach thapa

Céim 4: Comhdhéanamh a iniúchadh

Míníonn an múinteoir mar is féidir

fuaimeanna éagsúla a eagrú, mar shampla

fuaim Eoin (A), fuaim Shinéad (B), ansin

fuaim Eoin arís (A), chun an patrún ABA a

dhéanamh. Oibríonn na páistí ina

mbeirteanna nó ina ngrúpaí, i gcomhar lena

chéile, agus le cabhair an mhúinteora de réir

mar is gá, chun píosa cumadóireachta níos

faide a dhéanamh trína bhfuaimeanna a

eagrú.

Céim 5: Plé agus taifeadadh

Roghnaíonn gach páiste an leagan is fearr

leis/léi féin, taifeadann sé/sí ar téip é agus

cumann sé/sí nodaireacht ghrafach shimplí

chun é a fháil ar ais ag céim níos faide

anonn. Is féidir teideal a thabhairt air

freisin,

m.sh.

Is féidir leis na páistí a bpíosaí a léiriú don

rang ar a seal chomh maith. Is féidir

céimeanna comhchosúil leo seo a leanúint

agus leas a bhaint as fuaimeanna éagsúla

coirp, as rudaí ar nós miotail fuíll, adhmaid,

corda nó cnaguirlisí a cheannaítear. Is féidir

go gcuirfeadh na píosaí cumadóireachta

smaoineamh, maisíocht fuaime mar

thionlacan do scéal nó an scéal féin in iúl.

Eiseamláir 23Cumadóireacht le gnéithe rithimeacha

118

Z Z

Z Z

Tá nasc nádúrtha ann idir na gnéithe rithimeacha agus an obair sa snáithaonad ‘Litearthacht’, cé nach gá don pháiste sna céimeanna

luatha ach an patrún a chum sé/sí féin a léiriú de ghlanmheabhair. Ag céim níos faide anonn, agus ag brath ar riachtanais

fhorbarthacha an pháiste, is féidir na gnéithe rithimeacha sainiúla a aithint agus a nótáil.

Moltar tobchumadh gutha mar chuid den snáithaonad ‘Tobchumadh’ sa churaclam do rang 1 agus 2, ach is féidir é a chuimsiú go

rathúil i ngníomhaíochtaí tobchumtha gach ranga, mar ghníomhaíocht beochana nó mar cheacht níos fairsinge. Is féidir téamaí le

haghaidh tobchumtha ghutha a roghnú as líon an-mhór foinsí: mar shampla, ainmneacha páistí sa rang, logainmneacha áitiúla,

sliabhraonta, ainmhithe, comhluachtaí déanta gluaisteán nó an bia is fearr le daoine.

Céim 1: Téama agus cuisle a roghnú

A thúisce agus a bhíonn socrú déanta faoin téama, leagann an múinteoir buille cothrom síos a gcuirtear na fuaimeanna gutha leis.

Comhdhéanamh ceithre bhuille an ceann is fusa chun tógáil air i dtosach báire, ach ba chóir breachnuithe le trí bhuille nó le cúig

bhuille a iniúchadh freisin. Sa sampla seo, tá an téama bunaithe ar ainmneacha bailte móra.

Céim 2: Línte a thobchumadh

D’fhéadfadh an múinteoir daoine aonair a roghnú chun páirt áirithe a léiriú nó d’fhéadfaí páirt a thabhairt do ghrúpa páistí.

D’fhéadfaí gach líne a bhreachnú trí shosanna a chur leo, tríd an dinimic (glórach agus bog) nó raon an ghutha (guthanna arda agus

ísle) a athrú, nó trí fhocail aonair a chomhcheangal lena chéile.

Grúpa 1 Bré Bré Bré Bré

Grúpa 2 Baile Munna (sos) Baile Munna (sos)

Grúpa 3 (sos) Muineachán (sos) Muineachán

Grúpa 4 Eochaill Eochaill Eochaill Eochaill

Céim 3: Plé agus taifeadadh

Tar éis dóibh gach líne a thobchumadh ar roinnt bealaí, socraíonn na páistí ar an leagan is fearr leo, agus déantar é seo a

thaifeadadh, ag baint úsáide as téiptaifeadán ranga nó as gléas oiriúnach eile. Éisteann na páistí leis an taifeadadh agus pléann siad

roinnt leasuithe a d’fhéadfaí a chur air, de réir mar is gá. Ar ócáid eile, d’fhéadfadh an múinteoir an taifeadadh a athsheinm chun go

bhféadfaí na gnéithe rithimeacha a aithint. D’fhéadfaí leagan nótáilte den tobchumadh thuas a thaifeadadh mar

Grúpa 1

Grúpa 2

Grúpa 3

Grúpa 4


Leathnú

Is féidir an ghníomhaíocht thuas a leathnú ar roinnt bealaí; i dtosach báire d’fhéadfaí na páistí a spreagadh chun gach líne den rithim

sa tobchumadh gutha a aistriú go cnaguirlis dhifriúil, agus sa dara háit d’fhéadfaí na focail aonair a úsáid mar phatrúin le haghaidh

oibre malartaí sa chumadóireacht.

Mar shampla, d’fhéadfadh go n-atheagródh páistí aonair na patrúin rithimeacha ar leith chun patrúin nua a chruthú, á léiriú ar uirlis

a roghnódh an páiste féin:

Rithim Áine

(ar na drumaí)

Rithim Thomáis

(ar na ceoláin Inidacha)

Rithim Sheáin

(ar an triantán)

Rithim Chlíona

(ar an tambóirín)

Is féidir na patrúin a chónascadh ar bhealaí éagsúla:

Rithim Áine

ansin rithim Sheáin

Ansin rithim Thomáis agus Chlíona (le chéile)

Léiríonn Seán ina aonar patrúin a chairde ar na ceoláin Indiacha

Z Z

Z Z

(bar rest)

Z

(bar rest)

Z

Z Z

(sos barra)

(sos barra)

Eiseamláir 24Cumadóireacht le gnéithe séiseacha

Amhail na gnéithe rithimeacha, is ceart i gcónaí tosú ar shéiseanna a chumadh ó chomhdhéanamh ar leith. Ní hamháin go dtugann sé

seo pointe dearfach tosaithe, ach déanann sé deimhin de gur fusa breathnóireacht agus monatóireacht a dhéanamh ar an dul chun cinn.

Comhráite canta

Ag gach leibhéal ranga sa churaclam moltar comhráite canta mar mhodh áisiúil chun tús a chur le cumadóireacht shéiseach. Is féidir

iad seo a bhunú ar phatrúin shimplí shéiseacha, ina mbíonn dhá nóta nó trí cinn, agus is féidir iad a léiriú le roinnt mhaith

breachnuithe. Mar shampla, b’fhéidir go gcanfadh an múinteoir ceist ar nós, ‘An maith leat na barraí clingíní a sheinm?’ agus í

bunaithe ar na nótaí l, s, m, agus chanfadh an páiste freagra uirthi, ag úsáid na nótaí céanna. Is féidir gné den litearthacht a chuimsiú

trí lámhchomharthaí a úsáid:

Canann an múinteoir

l l

s s s

mDéanann an páiste aithris air/uirthi le lámhchomharthaí

Canann an múinteoir patrúin dhifriúla

l l l

s s s s

m

Déanann an páiste aithris air/uirthi nó tugann sé/sí freagra nua

Is féidir le páistí aonair ansin an rang nó an grúpa a threorú ar a seal, gach duine acu ag cumadh a c(h)uid patrún féin.

Patrúin choitianta rithimeacha a chónascadh le séis

Is féidir gnéithe rithimeacha a ndearnadh iniúchadh orthu ag céim níos luaithe a chur leis na patrúin shéiseacha. Mar shampla, is

féidir na focalphatrúin ó thobchumthaí gutha a chur le grúpaí nótaí nó le scálaí simplí a bhfuil cluasaithne ag na páistí orthu cheana

féin.

Foinn pheinteatonacha

Is féidir úsáid a bhaint as nótaí an scála pheinteatonaigh, d, r, m, s, l, chun séiseanna a chruthú atá ceolmhar agus éasca a sheinm nó

a chanadh. Is breá le páistí bheith ag tástáil leis na nótaí seo ar mhéarchlár, ag úsáid na n-eochracha dubha. Is féidir píosaí tionlacain

simplí, agus dordáin iontu, a chur leo go furasta agus go héifeachtach, agus is féidir na píosaí cumadóireachta a d’eascródh as seo a

nótáil i sólfá.

120

Boyles

Sli -s

gos

Tub-l

ber -l

cur -l

ryl

Sli -m

gom

Bré Eoch – aill Bail - e Mun - a Eoch - aill


Cum

ad

óire

acht

‘Saoramhránaíocht’

Cé go bhfuil sé níos deacra comhráitesaoramhránaíochta a nótáil, cuireannsiad modh níos éifeachtaí ar fáil chuniniúchadh a dhéanamh ar shéis, ardhinimic, ar mheon agus archomhdhéanamh. Is naisc iad lestruchtúir cheoldráma ar nós dísréid,áiria agus reacaireachta. Chomh maithleis sin, is féidir iad a chomhtháthú lehachair eile den churaclaim, marshampla ‘ag dul isteach sa phearsa’ marchuid d’aonad staire. Is féidir teacht arshampla de seo sa Ghorta Mór (feicTreoirlínte don Mhúinteoir: Stair), áitar féidir beirt tiarnaí talún, duine acucásmhar agus an duine eile neamh-fhreagrach, a chur i gcodarsnachtlena chéile.

Ceisteanna nach mór do pháistí afhreagairt agus iad ag cumadhséiseanna do na pearsana seo is ea iadseo thíos:

• Cén saghas guthanna a bheidhacu—ard nó íseal?

• An gcanfaidh siad araon an fonncéanna?

• An gcanfaidh siad araon ar anmbealach céanna nó an mbeidhduine amháin acu glórach garbhagus an duine eile níos boige agusníos séimhe?

• An gcanfaidh siad go tapa nó gomall?

• Cé mhéad líne ba chóir dóibh achanadh?

• Conas a bheidh an t-amhrán leagthaamach?

• An mbeidh mír ann a athdhéantar?

• An gcanfaidh siad aon líne ag an amcéanna?

Beidh an-chuid roghanna agus an-chuid cinnteoireachta le déanamhfaoin gceol i dtionscadail den chineálseo agus, mar sin, is féidir go mbeidhgo leor seisiún ag teastáil le haghaidhcumadóireachta. Ba chóir go ndéanfaían próiseas fionnachtana aguscinnteoireachta a thaifeadadh in aonslí ar féidir leis na páistí a láimhsiú,agus idir fhocail na séise, nótaí anfhoinn agus phatrún na rithime,chomh maith lena gcuid smaointe féinfaoin tasc, á nótáil acu. D’fhéadfadhgur ghá go leor athdhréachta adhéanamh i rith an phróisis seo agusd’fhéadfaí é sin a chuimsiú mar chuidde thionscadal léirithe fadaithe. Bachóir go gcoimeádfaí taifeadadh argach céim den phróiseas i mbailiúchánchun athbhreithniú a dhéanamh airina dhiaidh sin. Chuirfeadh úsáid gléistaifeadta mar théipthaifeadán nófhístaifeadán gné bhreise leis nacéimeanna dréachta agusathbhreithnithe.

Cumadóireacht a phlé agus a

thaifeadadh

Gné thábhachtach de phróiseas nacumadóireachta is ea plé agusmachnamh a dhéanamh ar a rinneadhsa cheacht cumadóireachta. Fad abhíonn an múinteoir ag éascú agus agcothú aireagáin agus fhionnachtain anpháiste, beidh sé/sí á spreagadhchomh maith chun athbhreithniú adhéanamh ar a phíosa cumadóireachtalena chinntiú gur chuir sé/sí i gcrích araibh faoi/fúithi a dhéanamh. Ar anmbealach céanna, ba chóir godtuigfeadh an páiste gur chuid dhílisden phróiseas cumadóireachta agusléirithe í an t-athbhreithniú, agus gombíonn gach oirfeadach agus gachcumadóir sa ‘saol mór’ agathbhreithniú agus ag leasú a c(h)uidoibre féin de shíor. Is féidir an próiseasa phlé agus meastóireacht a dhéanamh

air ag amanna éagsúla i rith anphróisis féin, ach am an-áisiúil is ea énuair a bhíonn a c(h)éad dréachtcríochnaithe ag an bpáiste. B’fhéidirgo n-eascródh smaointeoireachtardleibhéil, idir bhriathartha agusneamhbhriathartha, as bheith agéisteacht go hoibiachtúil lena phíosacumadóireachta taifeadta féin.Cuirfidh imoibriú dírbhreathnú anmhúinteora agus fhéinmheastóireachtan pháiste san achar seo go mór letuiscint an mhúinteora ar fhorás agusar fhorbairt an pháiste mar cheoltóir.Anuas air sin, beidh plé sa snáitheÉisteacht agus freagairt, áit a gceadaíteardon pháiste a c(h)uid tosaíochtaí féinagus na fáthanna leo a chur in iúl, marshampla den fhéinmheastóireacht sachumadóireacht, ag céim níos faideanonn.

Nótáil

Ní gné riachtanach denchumadóireacht í an nodaireacht—bíodh sí caighdeánach nó cumtha;d’fhéadfadh, afách, gur chabhair saphróiseas smaointeoireachta aguspleanála é dá scríobhfadh páistí asmaointe ceoil nó dá ndéanfaidís iad athaifeadadh. Sna céimeanna luatha,nuair a thosaíonn páistí ag cumadhceoil, ní bhraithfidh siad aon ghá lenascríobh síos. Níos faide anonn, áfach,agus iad ag iarraidh cuimhneamh air,tuigfidh siad an gá atá le córasmeabhrúcháin a chumadh ar féidir ledaoine eile é a thuiscint. Má spreagtarna páistí lena gcuid smaointe ceoil achur i láthair le siombailí nó le pictiúirphearsanta, agus, ina dhiaidh sin, iad aléirmhíniú do dhaoine eile, tuigfidhsiad go bhfuil brí agus cuspóir le

Am áisiúil chun próiseas na

cumadóireachta a phlé nuair a

bhíonn a c(h)éad dréacht

críochnaithe ag an bpáiste.

122

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Cum

ad

óire

acht

Ba chóir go bhforbródh gach

páiste cumas feidhmithe go

ceolmhar sna traidisiúin scríofa

agus neamhscríofa—trí bheith

ag éisteacht agus ag freagairt,

ag léiriú, ag léamh, ag scríobh,

ag tobchumadh agus ag

cumadh.

nodaireacht sa cheol. Beidh níos móábharthachta do na páistí ag nascileanna a forbraíodh sa snáithe‘Litearthacht’ freisin. Chomh maith leissin, is féidir obair san achar seo achomhtháthú go rathúil le hobair samhatamaitic (picteagraim, cruthannadéthoiseacha), sna hamharcealaíona(líníocht, scéimre pearsanta afhorbairt) agus níos déanaí satíreolaíocht (eochair léarscáile athuiscint).

Páirtíocht cumadóirí gairmiúla

Is féidir an pháirtíocht a bhíonn agcumadóirí agus ag ceoltóirí gairmiúlale scoileanna trí scéimeanna éagsúlabheith ina spreagthach suntasachchun scileanna cumadóireachta agusscileanna léirithe a chomhtháthú lespreagadh cruthaitheach. D’fhéadfadhsé saol cumadóra óig a athrú ar faddeis a bheith aige/aici ceoltóir nógrúpa ceoil gairmiúil a chloisteáil agseinm a c(h)eoil féin nó ag seinm ceoiló fhoinsí eile; is mór ar fad an tionchara d’fhéadfadh a bheith ag canadh nóag seinm i dteannta ceoltóirí dáleithéid sin ar oirfideach óg. Gineanna leithéidí sin d’ócaidí an-spéis go deoi measc páistí, i measc tuismitheoiríagus i measc múinteoirí.

Ag tobchumadh le hanklungs

Is féidir úsáid a bhaint as

cláir ríomhaire chun

• éisteacht le fuaimeanna

uirlisí

• éisteacht le dréachtaí ceoil

• pictiúir d’uirlisí ceoil a

fheiceáil

• uirlisí a fheiceáil á seinm

Ní bhíonn aon ghá ag múinteoir

le cumas ríomhchláraithe chun

ceacht éisteachta ilmheánach a

chruthú nuair a bhíonn

‘léarscáileanna éisteachta’ á

n-úsáid aige/aici.

Is féidir úsáid theicneolaíocht aneolais agus na cumarsáide sa seomraranga bheith an-spreagúil. Is mór arfad an acmhainn iad ábhair ilmheán,go háirithe, i staidéar ar an gceol. Ganach ríomhaire ilmheán agus péirecluasán acu, is féidir le páistí agus iadag obair ina n-aonair, ina mbeirteannanó ina ngrúpaí beaga éisteacht le ceol,ceol a iniúchadh agus foghlaim faoi,scileanna a chleachtadh, ábhair athaighde agus smaointe a roinnt ardhaoine eile lasmuigh den seomraranga.

Bogearraí le haghaidh

éisteachta

Cuireann córais ilmheán ar chumaspáiste pictiúir den chéad scoth d’uirlisíaonair a fheiceáil, agus éisteacht leisna huirlisí sin á seinm. Is féidir leis napáistí éisteacht le sleachta de phíosaíáirithe nó le léirithe iomlána. Chomhmaith leis sin, iatar ‘léarscáiléisteachta’ réamhullmhaithe le pacáistíbogearraí áirithe, agus is féidir leo seocabhrú leis na páistí a threorú tríd andréacht éisteachta. Cuireann cláir eilear chumas an mhúinteora foirmeacha aleagan amach ar chairteacha arbhealach gur féidir teachtaireachtaíscríofa cuí a d’oirfeadh d’aondlúthdhiosca a bheadh á úsáid a churorthu. Is féidir leis an múinteoir áisamhairc a d’oirfeadh do cheachtéisteachta ar bith a dhearadh leis nacláir seo. Ós rud é gurb é/í anmúinteoir a scríobhann é, is féidirtéacs a dhearadh d’aon aois nó d’aonleibhéal ranga, agus is féidir naceachtanna a chur in oiriúint doriachtanais shainiúla an mhúinteora.

Bíonn teachtaireachtaí téacssioncrónacha, go háirithe, an-áisiúil.Sioncrónaítear na teachtaireachtaítéacs seo le pointí roghnaithe sataifeadadh. Ní bhíonn aon ghá agmúinteoir le cumas ríomhchláraithechun ceacht éisteachta ilmheánach acheapadh leis an saghas seo clár. Nuaira bhíonn anailís ar an gceol déanta, isféidir an chairt agus an téacs a chur lechéile sa mhéid ama a thógann séleathanach saothair a dhéanamh.Ceann de na buntáistí is mó atá ag angcóras seo ná an cumas athsheanmaatá ann trínar féidir mír ar leith ar andlúthdhiosca a aimsiú go beacht am arbith. Chomh maith leis sin, is féidirléarscáileanna éisteachtaréamhdhéanta a úsáid mar eolaire docheol a d’fhéadfadh bheithdoshroichte murach sin.

Córais teilgtheIs féidir na pictiúir agus an t-eolas archórais ilmheánacha a roinnt arghrúpaí móra páistí trí chóras teilgthea úsáid. Cuireann sé seo ar chumas nabpáistí go léir ábhar scáileán anríomhaire a fheiceáil ar scáileán níosmó agus níos soiléire. I roinnt cásanna,is féidir gnáth-theilifíseán a úsáid ingáthsholas seomra mar chóraséifeachtach teilgthe.

Teicneolaíocht an eolaisagus na cumarsáide

124

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Teic

neo

laío

cht a

n e

ola

is a

gus n

a c

um

ars

áid

e

Is féidir an t-idirlíon a

úsáid i gcomhair

• tionscadail cheoil scoile

• naisc a bhunú idir

scoileanna

• amhráin agus leathanaigh

cheoil a thraschóipeáil

An t-idirlíon

Láthair theagmhála ollmhór phoiblí isea an gréasán domhanda, gréasán abhfuil acmhainní gan chuimse ann. Isiomaí bunscoil a bhunaíonn a láthairghréasáin féin chun eolas faoin scoil achur i láthair, eolas mar pholasaí nascoile, imeachtaí atá le teacht, obairpháistí agus ghníomhaíochtaícuraclaim. D’fhéadfadh clár cinnbheith an-áisiúil i múineadh an cheoilar roinnt cúiseanna. D’fhéadfadh gurmhian le scoil scoileanna eile a chur aran eolas faoi imeachtaí ceoil nóléirithe sa scoil, teagmháil a dhéanamhle scoileanna eile agus le heagraíochtaíeile ceoil, agus aiseolas a fháil uathu.Tá go leor de na méarchláir nua-aimseartha comhoiriúnach don MIDI(comhéadan digiteach uirlise ceoil). Trína méarchláir seo a nascadh leríomhaire scoile beidh ar chumas anpháiste a chuid ceoil a chur i dtaiscemar chomhad ríomhaire. Is féidir ceolar líne a léiríonn páistí a chur ar fáiltrí fhearas MIDI a úsáid. I ngeall ar alaghad, is meáin an-éifeachtach iadcomhaid MIDI chun eolas a bhaineannle ceol a tharchur ar an idirlíon.

Cláir nodaireachta

Tá fáil go forleathan ar roinnt mhaithcláir nodaireachta ar féidir le páistí iada úsáid sa bhunscoil. Bíonn mórán eileacu á leasú agus á nuashonrú i gcónaíagus is féidir iad a fháil ag láithreáinghréasáin na ndáileoirí. Ligeann nacláir seo do na páistí a gceol féin—idirchanadh agus sheinm—a thaifeadadh inodaireacht chaighdeánach nó inodaireacht ghrafach. Is féidir anleagan clóbhuailte a shábháil ansinchun é a dháileadh, a léiriú, aathbhreithniú nó a athchóiriú amachanseo.

Ba chóir go mbeadh aon phlé ar

obair na bpáistí dearfach.

Is féidir forbairt an pháiste sa cheol abhreathnú go grinn in an-chuid de nasuímh teagaisc a mholtar sa churaclam.Cuirfidh dírbhreathnú an mhúinteora,tascanna a dhearann an múinteoiragus úsáid bailiúchán ar chumas anmhúinteora monatóireacht adhéanamh ar a éifeachtaí agus ar athuisceanaí ar tugadh faoighníomhaíochtaí éagsúla. Déantar cursíos ar na huirlisí seo i ráiteasmeasúnaithe an churaclaim.

Agus é/í ag gabháil den ghnáth-theagasc, is féidir go bhfeicfidh anmúinteoir obair chomhtháite nabpáistí ar fud na dtrí shnáithe, nó isnáitheanna ar leith. Braithfidh sé seoar na torthaí foghlama a bhíonnceaptha ag an múinteoir le haghaidhan cheachta, laistigh den scéim oibre.Mar shampla, agus uirlis cheoil ámúineadh aige/aici, d’fhéadfadh gurbhé príomhchuspóir an mhúinteora gombeidh na páistí in ann roinnt fonnsimplí a chanadh agus a sheinm aguspatrúin shéiseacha a thobchumadh agdeireadh sraith ceachtanna. Laistighde cheacht amháin, áfach, b’fhéidir gurmhian leis an múinteoir breathnú archumas an pháiste: greim ceart abhreith ar an uirlis, éisteacht letreoracha agus iad a leanúint, aire adhíriú ar thasc áirithe, oibriú igcomhar le páirtí, agus leanúint araghaidh nuair a éiríonn cás áirithe an-dúshlánach.

Beidh gnéithe eile den obair sa cheolnach mbeidh chomh mór sin faoi stiúiran mhúinteora agus b’fhéidir gombeidh níos mó neamhspleáchais,tionscnaimh agus cruthaitheachta án-éileamh ar an bpáiste. Sna cásannaseo seans nárbh fhurasta na torthaífoghlama a thomhas agus, dá bharrseo, go mbeidh ar an múinteoir tacareile de cheisteanna a chur chunéifeacht a c(h)uid teagaisc a mheas.Beidh ar an múinteoir bheith an-íogairnuair a bheidh obair chruthaitheachna bpáistí á plé go hoscailte sa rang.Beidh a mbród pearsanta féin ag napáistí as ar chruthaigh siad agus, cégur chóir iad a spreagadh le hobair achéile a phlé, ba chóir é a dhéanamhgo dearfach agus go flaithiúil.

Téann an saghas sin breathnóireachta igcion ar an bpróiseas teagaisc agusfoghlama go díreach; tugann sé achairina bhfuil fadhbanna ag na páistí nóina bhfuil ag éirí go maith leo chunsuntais, agus cuireann sé eolassuimitheach cabhrach ar fáil mar aonle treoirlínte don phleanáil le haghaidhan am atá le teacht.

Agus é/í ag breathnú ar obair nabpáistí i ngach ceann de na tríshnáithe, tabharfaidh an múinteoirforbairt na ngnéithe comhtháite ceoilfaoi deara freisin, de réir mar a bhíonnsiad ag forás.

Ag grinnbhreathnú ar obairpáistí

126

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Ag g

rinnb

hre

ath

nú a

r ob

air p

áis

tí


I rith ceachta ina ndíreofaí ar ansnáithe Éisteacht agus freagairt an chuidis mó den am, b’fhéidir go gcuirfeadhan múinteoir na ceisteanna seo aleanas i dtaobh duine amháin nó níosmó de na páistí:

• An dtaitníonn an ceol leis anbpáiste?

• An bhfuil sé/sí ag díriú dáiríre arfhoinse na héisteachta nó an bhfuilspreagthaigh eile ag cur isteachair/uirthi? Má tá fadhb ag anbpáiste díriú ar an tasc an amhlaidhatá locht ar cháilíocht fuaime anléirithe nó an taifeadta, go bhfuileaspa i gcumas cumarsáide anoirfidigh, nach bhfuil an ceol féinábharthach don pháiste, nó anbhfuil deacracht éigin eile ann?

• An bhfuil cuspóir an dréachtaéisteachta (nó an léirithe) soiléirdon pháiste?

• Conas a ghluaiseann an páiste leisan gceol? Má spreagtar an páistechun gluaiseacht leis an gceol anbhfuil na gluaiseachtaí sin nádúrthanó faoi bhac? An féidir leis anbpáiste gluaiseacht in am le buillean cheoil? An féidir leis an bpáiste ac(h)osa agus a lámha a chomhordú,agus an buille agus an rithim athaispeáint? An féidir leis an bpáistecruth an fhoinn a thaispeáint, é agbogadh ó ard go híseal, marshampla? An dtaispeánann an páisteaon léirthuiscint ar mhíreanna nódo ranna lánléiritheacha?

• Conas a thaifeadann nó a léiríonnan páiste a f(h)reagrairt don cheol?

• An bhfuil aon tionchar ag an taithíéisteachta ar obair in achair eile anchuraclaim cheoil (nascadh) nó inaon ábhair léinn eile (comhtháthú)?

Léiriú

I rith ceachta ina ndíreofaí ar ansnáithe Léiriú an chuid is mó den am,b’fhéidir go gcuirfidh an múinteoir naceisteanna seo a leanas i dtaobh duineamháin nó níos mó de na páistí:

• An nglacann an páiste páirt saghníomhaíocht léirithe le flosc chunoibre? Más beag an spéis a léiríonnan páiste sa cheol, an i ngeall ar antslí a gcuirtear an ceol i láthair é, ani ngeall ar úrnuacht nóseanchaiteacht na taithí é, anamhlaidh atá an leibhéal deacrachtamí-oiriúnach, nó an amhlaidh nachbhfuil an ceol ábhartach donpháiste?

• Conas a dhéileálann an páiste leisna gnéithe ceoil? An bhfuil sé/sí inann buille cothrom a choinneáil?rithim chruinn a choinneáil? antuinairde cheart a choinneáil?cuimhneamh ar na focail agus é/í agcanadh? an dinimic nó an luas aathrú?

• An athraíonn cáilíochtamhránaíocht nó sheinm an pháistemá bhíonn sé/sí ag léiriú leis/léiféin nó le daoine eile?

• An féidir leis an bpáiste déileáil leisna héilimh theicniúla agus leis nahéilimh chomhordaithe a bhaineannle cnaguirlis nó uirlis shéiseach asheinm? An bhfuil luas an ranga ró-thapa nó rómhall? An bhfuil anpáiste ag dul chun cinn ag ráta cuídá (h)aois? Má tá an páiste agfoghlaim uirlise lasmuigh den scoil,an bhfuil dúshlán a d(h)óthain dó/disa ghníomhaíocht ranga?

• An oibríonn an páiste go maith ledaoine eile? An éisteann an páistego haireach le treoracha agus anbhfreagraíonn sé/sí go hiomchuí doleideanna an stiúrthóra?

128

Ro

inn 5

Cur

chuig

e a

gus m

od

hanna t

eagais

c


Ag g

rinnb

hre

ath

nú a

r ob

air p

áis

tí

Cumadóireacht

Ós rud é gur obair ghrúpa an-chuid dena tascanna cumadóireachta, beidh aran múinteoir dul go dtí gach grúpa ara seal agus breathnú ar na páistí a fhadis a bhíonn siad ag obair. Soiléireofarcion gach páiste don ghrúpa sa chaoisin.

Ar uairibh, is féidir gur gá an leaganamach laistigh de ghrúpa a chothromú,agus gur gá don mhúinteoir chinntiúgo dtugtar tasc suntasach do gachpáiste. Nuair a bhíonn gach grúpa taréis an píosa saothair a chum siad aléiriú don rang, is féidir gur gá napáistí a spreagadh chun obair a chéilea phlé. Chomh maith leis sin,d’fhéadfadh gach páiste tuairisc ghearrmeasúnaithe a scríobh ag cur siós aran gcion den obair a rinne sé/sí féinmar aon le tuairim ar cháilíocht cheolan ghrúpa. Is féidir leis an tasc seoléargas tairbheach a thabhairt donmhúinteoir ar phróiseas nacumadóireachta.

Seo thíos roinnt ceisteanna ad’fhéadfadh an múinteoir a churair/uirthi féin nó ar an rang tar éisbheith ag éisteacht leis an toradh igceacht cumadóireachta.

• An raibh cuspóir ar leith leis anbpíosa—scéal a thionlacan, cur síosar rud éigin, siamsa a dhéanamh,daoine a scanrú, daoine aspreagadh? Ar bhain sé an cuspóirseo amach?

• An raibh an dréacht rófhada, ró-ghearr nó díreach i geart?

• An raibh an chuma air go raibh nahoirfidigh ag seinm gan aird, nóarbh fhéidir eagar ginearálta athabhairt faoi deara?

• An raibh fuaimeanna i gcodarsnachtlena chéile sa cheol nó an raibh anchuma chéanna air tríd síos? Anraibh aon athdhéanamh sa dréacht?An é seo a bhí i gceist ag na páistí?

• An raibh roinnt mhaith uirlisí inúsáid sa cheol nó ceann nó dhó? Arúsáideadh teicníochtaí speisialta,mar shampla sleamhnú trasna cúplanóta, preabadh de roinnt nótaí nómalartú go tapa idir dhá nóta nóníos mó?

• An féidir leis na páistí a ndréachtféin a léiriú arís agus an fhuaim achoinneáil mar an gcéanna gobunúsach?

• An féidir leis na páistí a mhíniú mara bheartaigh agus mar a d’eagraighsiad a ndréacht?

• Cad é a mhothaíonn na páistí féinfaoin dréacht ceoil a chum siad?

• Cad é freagra a bpáirtithe sa rangdon cheol?

Baineann páistí an-taitneamh as fuaimeannaa thobchumadhagus a eagrú

Aguisín

Roinn 6

Uirlisí ceoil atá oiriúnach dobhunscoileanna

132

Ro

inn 6

Aguis

ín

Uirlisí a dhéantar sa bhaile agus foinsí fuaime a dtagtar orthu

Páipéarpáipéar líníochtapáipéar síodapáipéar siúcrapáiríngloinepháipéarcláir éimirmálaí páipéirubhchartáinpáipéar nuachtáincairtpháipéar rocachcairtchlár teannpáipéar gréiscdhíonachsorcóirí tuáillí páipéirsorcóirí rolla leithriscellophane

Miotalgabhdáin scragaillscragall airgidtráidirí bácála, stáin

chácaícannaíseilfeanna oighinnsáspain iarainn theilgthesceanrafeadánra copairuirlisí fáiscíní páipéirlingeáinbuicéidleicneáinclaibíní buidéiltairní, scriúnna, boltaíbréagáinteannaire rothair

Plaisteachspúnógapinn ghráinbhiorachababhlaípotaí plandatonnadóiríráille cuirtíngabhdáin bhiacupáinbuidéil dírialóirípotaí iógairtbréagáinmálaí iompaircíora agus scuabacnaipí agus spóil snáthacipíní itheacháin

Rubartiúbanna boinnbalúinbandaí rubair

Adhmadpinn luaidhecipíní itheacháincláir mhionghearrthacipíní líreacáinboscaírialóiríspúnóga adhmaidbabhlaígearrthógacosa scuaibe

Rudaí nádúrthacraobhógabuaircínípúróga duilleoga triomaithepiseanna, pónairí, rís

triomaithegaineamhfaighneoga síoltablaoscanna gallchnónnasliogáin mhararibí féir

Gloine, criadóireachtprócaí cré bláthannabuidéil ghloinemirlínígloiní óil

Fabraicí agus snáithíníveilbhitraifiatafataflocas cadáiscorda


Uirlis

í ceo

il atá

oiriú

nach d

o b

hunsco

ileanna

Cnaguirlisí tiúnta

barraí clingíní gach nótaglockenspiels gach nótamiotalfóin gach nótaxíleafóin gach nóta(soprán, alt, dord)

Cnaguirlisí neamhthiúnta

ceoláin (m.sh. ceoláin bhó de mhéideanna éagsúla)

clabhaí (péirí de mhéideanna éagsúla)

ciombail (ciombal mór amháin ar sheastán san áireamh)

drumaí (bongo, tambóir, tabla)

ganganna

ceoláin Indiacha

clingmhaidí (clingchloig)

maracas (adhmad agus plaisteach)

sreangdhrumaí (cruthanna agus méideanna éagsúla)

tambóiríní (cruthanna agus méideanna éagsúla)

triantáin (ar aon tiús lena chéile ach de mhéideanna éagsúla)

bloic adhmaid (bloc tiúilipe, bloic adhmaid dháthonacha)

Uirlisí séiseacha

feadóg stáin in D le haghaidh úsáid ranga (ach d’fhéadfadh scoileanna raon abhailiú le haghaidh úsáid aonair na bpáistí)

rogha d’fheadóga stáin eile le haghaidh iniúchta fuaime agus le haghaidhcumadóireachta, m.sh. in G, F nó C

fliúit Shasanach fhorshéiseach le haghaidh úsáid ranga

teanóirfhliúiteanna Sasanacha, fliúiteanna Sasanacha sopráinín agusaltfhliúiteanna Sasanacha d’obair le grúpaí ceoil

méarchláir

sintéiseoirí

Conas greim a choinneáilar roinnt cnaguirlisí agus iada sheinm

An triantán

Le lámh amháin, coimeádtar greim ar an triantán agus é ar bogarnach ar chorda nóar iall leathair atá ceangailte dá chúinne uachtarach. Beirtear ar an mbuailteoir leisan lámh eile agus is féidir an uirlis a bhualadh ar an taobh amuigh nó ar an taobhden bhonn. Ba chóir na buillí a bheith mín lingeach, faoi mar a bheadh liathróid ápreabadh. D’fhéadfaí an buailteoir a bhualadh go tapa laistigh in aghaidh an bhoinnagus thaobh na huirlise chun fuaim thríligh nó thremolo a ghiniúint.

Ciombail agus ciombail mhéire

Go traidisiúnta seinntear na ciombail trína hiallacha leathair a choinneáil, ceann ingach lámh agus na ciombail a bhualadh ar a chéile. Is féidir ligean don fhuaimtonnchrith nó is féidir í a mhúchadh trí na ciombail a bhrú i gcoinne an choirp. Ismó a d’oirfeadh sé do pháistí óga ciombal amháin a chur ar bogarnach óna iallagus é a bhualadh le buailteoirí difriúla chun fuaimeanna éagsúla a ghiniúint.Chun fuaim mhín a ghiniúint is féidir ciombal amháin a bhualadh go bog arfhaobhar cinn eile. Mionchiombail iad ciombail mhéire, a choinnitear idir naméara agus a bhuailtear ar a chéile chun ton soiléir ar nós ceoláin a dhéanamh. Isféidir iad a chur ar na méara le lúba leaistice chomh maith.

Ceoláin Indiacha

Dhá dhiosca práis is ea an uirlis seo, iad ceangailte dá chéile le píosa corda. Bachóir greim bog a choinneáil ar an gcorda i ngach lámh, agus an ceolán íochtaracha bhualadh leis an gceann uachtarach ar shlí go bpreabann faobhar diosca amháinin aghaidh dhromchla cothrom an chinn eile.

Ceolán bó

Is féidir greim a bhreith ar an gceolán bó i gcuas láimhe amháin agus é a bhualadhle buailteoir sa lámh eile. Is féidir an ceolán bó a chur ar bogarnach óna lúbuachtarach, agus é a bhualadh ar an taobh amuigh nó ar an taobh istigh.

Ceoláin mhiotail agogo

Coimeádtar greim ar an uirlis seo ina lár agus buailtear le buailteoir í. Bíonn fuaimshoiléir cheoláin aige, agus bíonn ton difriúil ag an dá cheolán.

Clingmhaidí agus clingchloig

Bíonn lámh adhmaid ag clingmhaide agus dhá cheolán nó níos mó feistithe den dácheann. Is féidir é a sheinm trína chroitheadh nó, chun rithim níos géire adhéanamh, trína chniogadh go gasta in aghaidh na láimhe. Uirlis cosúil leclingmhaide is ea sistrum ach go mbíonn níos mó ceolán air. Bíonn cruthleathchiorclach ar cheoláin chairr shleamhnáin agus is féidir iadsan a sheinmchomh maith trí ghreim a bhreith ar an lámh agus an uirlis a chroitheadh go réidh.

134

Ro

inn 6

Aguis

ín


Co

nas g

reim

a c

ho

inneáil a

r roin

nt c

naguirlis

í agus ia

d a

shein

m

Cabasa

Is féidir cabasa a sheinm trína chroitheadh. Os a choinne sin, agus is é seo an rudis gnáthaí, seinntear é trí na coirníní a imchasadh in aghaidh an tsorcóra lárnaighmhiotalaigh chun fuaim dhíoscánach a dhéanamh.

Bloc adhmaid

Bloc dronuilleach d’adhmad crua is ea an bloc adhmaid aontonach. Coimeádtargreim air le lámh amháin agus buailtear le buailteoir é. É a sheinm le péire bataídrumaí an modh is éifeachtaí.

Bloc adhmaid déthonach

Mar a thugann an t-ainm le fios, is féidir leis an uirlis seo dhá thon éagsúla aghiniúint. Beirtear greim ar an lámh agus buailtear an dá thaobh le buailteoiradhmaid.

Bloc tiúilipe

Cruth tiúilipe ar a bhfuil ceann cuasach a bhíonn ar bhloc tiúilipe. Coimeádtar ilámh amháin é agus seinntear é le maide a choimeádtar sa lámh eile. Is féidirfuaimeanna éagsúla a dhéanamh trí chodanna difriúla den cheann a bhualadh.

Guiro

Uirlis ubhchruthach ar a bhfuil dromchla rocach is ea guiro. D’fhéadfadh poillmhéire a bheith ann mar chabhair chun greim a choinneáil air. Coimeádtar greimair i lámh amháin agus scríobtar é le maide sa lámh eile, chun fuaim dhíoscáin achruthú. Déantar guironna as ábhair éagsúla, miotal agus adhmad ina measc. Isminic a bhíonn níos mó ná dromchla fiaclach amháin ar ghuironna miotalacha,agus dá bharr sin is féidir raon níos mó d’fhuaimeanna éagsúla a dhéanamh orthu.

Agogo adhmaid

Is féidir an t-agogo adhmaid a bhualadh ar nós an bhloic adhmaid dhéthonaigh nóé a scríobadh ar nós an guiro.

Clabhaí

Bataí d’adhmad crua iad seo. Is féidir iad a bheith éagsúil ó thaobh túis de.Coimeádtar maide amháin i gcuas láimhe amháin agus buailtear leis an maideeile é.

Castainéid

Is furasta greim a choinneáil ar chastainéid a bhfuil lámh adhmaid orthu agusgineann siad rithim shoiléir. Is féidir leis na páistí an uirlis a choinneáil i lámhamháin agus é a bhualadh ar bhos na láimhe eile. Uaireanta úsáidtear banda deleaistic láidir chun péire caistainéad a cheangal. Coimeádtar na huirlisí idir naméara, agus déantar iad a smeachadh le chéile de luail mhiotóige.

Maracaí

Coimeádtar maracas sa dá lámh, agus croitear iad chun an toradh atá a theastáil achruthú. Is leor maraca amháin an duine do pháistí óga. Is féidir maisíochtaífuaime éagsúla a chruthú trí dhéine nó luas na croitheadóireachta a athrú.

Tambór

Go bunúsach, is tambóirín gan gligíní é tambór. Is féidir an tambór a bhualadh leisan lámh, ach de ghnáth úsáidtear buailteoir bog feilte chuige. Oireann an tambórgo han-mhaith lena úsáid in ionad druma agus tá na cinn mhóra, a chruthaíonntoin níos ísle, go han-mhaith chun buille aiceanta a sheinm.

Tambóirín

Tá an tambóirín cosúil leis an tambór, ach amháin go mbíonn gligíní timpeall anchinn aige. Is féidir é a sheinm ar roinnt bealaí chun maisíochtaí fuaime difriúla abhaint amach. Is féidir greim a choinneáil ar a fhaobhar agus é a chroitheadh chunfuaim ghligíneach tremolo a mbíonn déine agus luas athraíoch aici a chruthú. Isféidir greim a choinneáil air le lámh amháin freisin agus é a bhualadh nó achniogadh leis an lámh eile, agus barra na méar, na hailt agus na bosa a úsáid chunleibhéil dhifriúla láine a chruthú. Tá go leor saghsanna éagsúla de thambóiríní arfáil—le craiceann nó gan é agus ar chruthanna suimiúla, ar nós an tambóirínleathchiorcligh.

Drumaí bongo

Drumaí décheannacha iad seo, a sheinntear leis na bosa oscailte, nó le barra naméar, ag brath ar cén mhaisíocht fuaime atá ag teastáil. De ghnáth coimeádtar iadidir na glúine, ach beidh sé níos fusa do pháistí óga iad a chur ar dhromchla bog(tuáille fillte), suí síos os comhair na huirlise amach agus seinm lena lámha. Isféidir drumaí níos daoire a chur ar sheastáin.

136

Ro

inn 6

Aguis

ín


Co

nas g

reim

a c

ho

inneáil a

r roin

nt c

naguirlis

í agus ia

d a

shein

m

Glockenspiel, xíleafón agus miotalafón

Uirlis is ea an glockenspiel ar a bhfuil eochracha cruach de mhéideanna éagsúla.Bíonn ton soiléir, cosúil le ceolán, aici agus bíonn athshondas maith aici. Bíonn nanótaí in eagar ar nós eagar nótaí an phianó agus buailtear iad le buailteoir nó ledhá bhuailteoir. Tá an xíleafón cosúil leis an nglockenspiel, ach amháin go bhfuileochracha adhmaid air, agus iad ar bhosca athshondach. Bíonn ré níos giorra ag nanótaí ná mar a bhíonn ag notaí an glockenspiel agus bíonn tondath níos ‘tirime’acu. Déantar barraí an mhiotalafóin as cóimhiotal alúmanaim, agus bíonn réathshondais an-fhada acu.

Barraí clingíní

Is féidir iad seo a cheannach ceann ar cheann agus bíonn a bhuailteoir féin aggach ceann acu. Bíonn méideanna éagsúla ag na barraí agus de ghnáth bíonnlipéid lena gcliathainmneacha ar na nótaí; is é an leagan litreach a úsáidtear, m.sh.C, D, E, F, srl.

Lámhchomharthaí

138

Ro

inn 6

Aguis

ín

doh'

ti

lah

soh

fa

mi

re

doh


Seic

heam

h a

mho

ltar i rith

im

Seicheamh a mholtar i rithim

Luach an nóta Ainm an nóta Siolla rithime Cliathnodaireacht Slatnodair- Patrúin

eacht rithime

buille amháin croisín taq

leathbhuille camán titi-ti (do dhá cheann) e

sos buille amháin sos croisín (gotha)

leathbhuille - buille camán-croisín- syn-co-pa- leathbhuille camán e q e

dhá bhuille minim ta-aa

trí bhuille minim poncaithe ta-aa-aa

ceithre bhuille leathlán ta-aa-aa-aa

buille go leith croisín poncaithe ta-i q.

Leathnú na rithime

ceathrú buille leathchamán ti-ri-ti-ri(i gceathaireanna

xxxx

agus i ndónna) camán agus dhá ti ti-ri e xx

leathchamánti-ri ti xxe

ComharthaíCliathnodaireacht Slatnodaireacht Sampla

2 bhuille croisín i mbarra



6 bhuille camáin i mbarra

9 bhuille camáin i mbarra

( )

Z

Z

˙˙

˙

˙

.˙ Z

.˙

.˙

w ww

.

4

2

2

Q

4

44

Q Z

4

33

Q

8

6 6

E

8

9 9

E

( )œ œ

.˙

Z

.

.

Z

Œ

Seicheamh a mholtar i séis

Seasann d ' do doh ardSeasann s

'do soh íseal

Seasann l'

do lah íseal

*Ní fhuaimnítear annóta os ard achcloistear gohinmheánach é.

140

Ro

inn 6

Aguis

ín

Tuinairde(sólfá tonach: leagtar béimar airde inaistrithe)

s, m

l, s, m(le lámhchomharthaí amháin)

l, s, m / m, r, d (lámhchomharthaí aguscliath dhá líne nó thrí líne)

l, s, m, r, d(lámhchomharthaí aguscliath thrí líne)

l, s, m, r, d(lámhchomharthaí,méarchliath agus cliathchúig líne)

l, s, f, m, r, d s íseal'

l íseal'

(léamhchomharthaí,méarchliath agus cliathchúig líne)gléaschomharthaí C, Gmór

d', t, l, s, f, m, r, d (cliathchúig líne)gléaschomharthaí: D agusF mór

Idirchéimeanna(i sólfá tonach)

s-m m-s (miontréach)

l-s s-l (déach mór)l-m m-l (ceathrach foirfe)

m-d d-m (tréach mór)m-r r-m (déach mór)r-d d-r (déach mór)

s-d d-s (cúigeach foirfe)l-r r-l (cúigeach foirfe)

d-l l-d (séach mór)

d-l'

l'-d (miontréach)

d-s'

s'-d (ceathrach foirfe)

m-l'

l'-m (cúigeach foirfe)

m-s'

s'-m (séach mór)

r-s'

s'-r (cúigeach foirfe)

r-l'

l'-r (ceathrach foirfe)

s-s'

l- l'

(ochtach foirfe)

d '-d (ochtach foirfe)

d-t (leath-thon)f-m (leath-thon)

Patrúin shéiseacha

s-m-s-s-m-mm-m-s-s m-s

s-l-s-m s-s-l-l-s-s-ml-(s*)-m l-m l-l-m-mm-s-l m-(s)-l m-l

s-m-d d-m-ss-l-s-m d d-m-s-l-sm-r-d d-r-md-d-r-r-m-r-d

s-m-d s-(m)-d s-dd-(m)-s d-sl-s-m-r-d l-(s)-m-r-d;l-(s-m) r l-rd-r-m-s-l r-(m-s)-l r-l

d-r-m-s-l d-(r-m-s)-ld-ll-s-m-r-d l-(s-m-r) dl-d

d-l'

l'-d

m-r-d-l'-d

d-l'-s

'd-(l

')-s

'd-s

'm-r-d-l

'-s;

m-(r-d)-l'

m-l'

l'-(d-r)-m l

'-m

m- (r-d-l')-s

'm-s

's'- (l-d-r)-m s

'-m

(m)-r-d-l'-s

'r-(d-l

')-s

'r-s

's'- (l

'-d)-r s

'-r

r-(d)-l'

r-l'

l'-(d)-r l

'-r

s-m-r-d-l'-s

's-(m-r-d-l

')-s

' s-s

'l-s-m-r-d-l

'l-(s-m-r-d)-l

'l-l

'd'-l-s-m-r-dd'-(l-s-m-r)-d d'-d

d-t-d d-t-l-ss-f-m-r-d d-r-m-f-sd'-t-l-s-f-m-r-dd-r-m-f-s-l-t-d'

Dearbhairde(ainmneacha litreach: leagtarbéim ar bhuanairde)

B, A, GE

D', C'(ochtach os cionn Cmheánaigh)

F, D, C (meánach)F#

E'C#', B b


Éis

teacht le

ceo

l: cnuasach s

am

pla

í

Éisteacht le ceol: cnuasachsamplaí

Ceol na hÉireann

Dáileann Cló Iar-Chonnachta an-chuid de na taifeadtaí seo thíos

GrúpaíAltan, Blackwater

Na Casaidigh, Óró na Casaidigh

Na Chieftains, The Chieftains Albums

Clannad, In Concert

Dónal Ring Céilí Band, Come to the Céilí

Oirfidigh aonairDerek Bell (cláirseoir), Ancient Music for the Irish Harp

Mary Bergin (seinnteoir feadóige stáine), Feadóga Stáin

Willie Clancy (píobaire), The Pipering of Willie Clancy, vol. 1 and 2

Martin Hayes (fidléir), The Lonesome Touch

Matt Molloy (fliúiteadóir), Stony Steps

Colm Murphy (seinnteoir bodhráin), An Bodhrán/The Irish Drum

Eilín Ní Bheaglaoich (amhránaí), A Cloak of Many Colours

Sharon Shannon (seinnteoir ar an gcairdín), Out the Gap, Each Little Thing

Díolamaí de cheol GaelachBringing It All Back Home (BBC)

Ceiliúradh (Cló Iar-Chonnachta)

River of Sound (RTÉ)

Seoda Sean-Nóis as Tír Chonaill (oirfidigh éagsúla)

Trad at Heart (Dara)

Traditional Music of Clare and Kerry (RTÉ)

Traditional Music of Galway and Limerick (RTÉ)

Traditional Music of Ireland (HMV)

Traditional Music of Ireland, vol. 1 and 2 (Cló Iar-Chonnachta)

Ceol Gaelach ar nós nua-aimsearthaAnúna, Omnis

Enya, Shepherd Moon

Tadhg Mac Dhonnagáin, Raifteirí san Underground

Nóirín Ní Riain, Soundings

Colm Ó Foghlú, Echoing

Mícheál Ó Súilleabháin, Cry of the Mountain, Between Worlds

Taifeadtaí de cheol ceolchoirme le cumadóirí Éireannacha comhaimsearthaatá ar fáil ón Contemporary Music Centre

John Buckley, Three Lullabies for Deirdre

Patrick Cassidy, The Children of Lir

Shaun Davey, The Brendan Voyage

John Gibson, Reflections in the Water, Imaginaire Irlandais

Ronan Hardiman, Lord of the Dance

Bryan O’Reilly, The Children of Lir

Seán Ó Riada, Mise Éire, Saoirse

Bill Whelan, Riverdance, The Seville Suite

DíolamaíContemporary Music from Ireland, vol. 1

ina bhfuil ceol le Sweeny, Deane, Martin, Barry, O’Leary, Gardner, Kinsella, Boydell, Buckley

Contemporary Music from Ireland, vol. 2

ina bhfuil ceol le Guilfoyle, J. Wilson, Hayes, I. Wilson, Bodley, Corcoran, Johnston, Farrell, Doyle

Irish Fantasy

ina bhfuil ceol le Ferguson, Esposito, T. C. Kelly, Stanford, Nelson

Romantic Ireland

ina bhfuil ceol le Victory, Potter, O’Connor, Larchet, Duff, Ó Riada

Snagcheol

Ronan Guilfoyle, Septet Music

142

Ro

inn 6

Aguis

ín


Éis

teacht le

ceo

l: cnuasach s

am

pla

í

Ceol ó réanna éagsúla

Tá an-chuid de na teidil seo a leanas ar fáil go forleathan faoi lipéid éagsúla.

An ré bharócach (1600—1750)J. S. Bach, ‘Air’ (as Orchestral Suite No. 3 in D major), ‘Bandinerie’ (as Orchestral Suite No. 2 in B minor)

G. F. Handel, Music for the Royal Fireworks

A. Vivaldi, The Four Seasons

An ré chlasaiceach (175—1820)L. van Beethoven, The Pastoral Symphony (Symphony No. 6) agus Symphony No. 5(an chéad ghluaiseacht)

J. Haydn, The Surprise Symphony (Symphony No. 94 in G, an chéad ghluaiseacht)agus The Toy Symphony

W. A. Mozart, ‘Ah, vous dirai-je, maman’ (breachnuithe ar ‘Twinkle, Twinkle, LittleStar’) agus Eine Kleine Nachtmusik

An ré rómánsach (1820—1920)F. Mendelssohn, Hebrides Overture

C. Saint-Saëns, Carnival of the Animals

R. Strauss, Also Sprach Zarathustra (gluaiseacht thosaigh)

R. Wagner, Ride of the Valkyries (Die Walküre, tús acht III)

An ré nua-aimsearthaB. Britten, The Young Person’s Guide to the Orchestra

C. Debussy, The Little Shepherd

G. Holtz, The Planets

I. Stravinsky, The Soldier’s Tale, The Rite of Spring agus The Firebird

H. Villa-Lobos, Bachianas Brasileiras, No. 2 agus No. 5

Stíleanna éagsúla ceoil

Samplaí de shaothar oirfideach difriúil Amhránaithe tíre: Simon and Garfunkel, Joni Mitchell, Bob Dylan

Ceol ‘country and western’: Patsy Cline, Suzanne Prentice, Hank Williams

Na gormacha: Billie Holliday, B. B. Kin, Bessie Smith, Ella Fitzgerald

Snagcheol: Greatest Hits le Louis Armstrong, What is Jazz? le Leonard Bernstein

Luasc-cheol: Duke Ellington, Count Basie, Glen Miller

Anamcheol: Otis Redding, Tina Turner, Aretha Franklin

Rock-cheol: Beatles, the Rolling Stones, the Beach Boys

Ceol pobail: U2, Boyzone, the Cranberries, Oasis

CeoldrámaE. Humperdinck, ‘Evening Prayer’ (as Hansel and Gretel)

W. A. Mozart, ‘The Bird Catcher Song’ (as Die Zauberflöte), Le Nozze di Figaro

J. Offenbach, ‘Barcarolle’ (as The Tales of Hoffmann)

G. Puccini, ‘Nessun Dorma’ (as Turandot), ‘The Humming Chorus’ (as MadameButterfly)

G. Verdi, ‘La Donna è Mobile’ (as Rigoletto)

Seónna ceoil agus mion-cheoldrámaíL. Bart, Oliver!

W. Gilbert agus A. Sullivan, HMS Pinafore, The Pirates of Penzance, The Mikado

A. Lloyd Webber, The Phantom of the Opera, Joseph and the Amazing TechnicolourDreamcoat, Cats, Aspects of Love

R. Rogers agus O. Hammerstein, The Sound of Music, South Pacific

C. Michel Schönberg, Les Misérables

C. Strouse, Annie

Ceol scannánJ. Williams, amhráin téama as ET, Superman, Jaws

E. Morricone, amhráin téama as The Mission, Cinema Paradiso

144

Ro

inn 6

Aguis

ín


Éis

teacht le

ceo

l: cnuasach s

am

pla

í

Dáileann Cló Iar-Chonnachta na teidil seo a leanas:

Ceol cultúr eileJ. agus C. Perri, El Condor Pasa

H. agus G. Turkmenler, Songs and Dances from Turkey

Adzido, Under African Skies

Chinese Classical Folk Music, The Chinese Flute

Bushfire-Didgeridoo, Music of the Australian Aborigines

Ceol do chuspóirí éagsúla

Ceol ina bhfuil mothú láidir builleJ. Strauss, Radetzky March

Ceol rince na hÉireann (poirt, coir, cornphíopaí éagsúla srl.)

S. Moradi, ‘Savar-Bazi’ as The Music of Lovestan, Iran

P. Simon, Graceland, Rhythm of the Saints

Fleetwood Mac, Tusk

Ceol agus scéal annThe Beatles, Ob la di

Mary Black, Sonny

Chris de Burgh, A Spaceman Came Travelling

P. Dukas, The Sorcerer’s Apprentice

G. Kleinsinger, Tuby the Tuba

Carole King, Smackwater Jack

S. Prokofiev, Peter and the Wolf

B. Smetana, The Moldau (Má Vlast)

Ceol a bhfuil teideal léiritheach aigeL. Anderson, Typewriter, Sleigh Ride

H. Blake, ‘Walking in the Air’ (ó The Snowman)

C. Debussy, ‘Golliwog’s Cakewalk’ (as Children’s Corner Suite)

G. Miller, Chatanooga Choo Choo

L. Mozart, Sleigh Ride

N. Rimsky-Korsakov, Flight of the Bumble Bee

M. Mussorgsky, M. Ravel, ‘Ballet of the Unhatched Chicks’ (as Pictures at anExhibition)

Ceol ina bhfuil séiseanna coitianta (m.sh. ón bhfógraíocht)Goldman, Children’s March (ina bhfuil deich gcinn de rainn pháistí)

I. Stravinsky, Greeting Prelude (ina bhfuil Happy Birthday)

Carly Simon, Itsy Bitsy Spider

R. Vaughan Williams, Fantasia on Greensleeves

Ceol bogProcul Harum, A Whiter Shade of Pale

Enya, Orinoco Flow

E. Grieg, Holbert Suite

M. Ravel, ‘Petit Poucet and Prelude’ (as Mother Goose Suite)

146

Ro

inn 6

Aguis

ín


G. Bizet, ‘Berceuse’ (as Jeux d’Enfants)

Ceol d’ócáid shona

B. Smetana, ‘Dance of the Comedians’ (as The Barted Bride)

A. Dvor̀́ák, Carnival Overture

G. Bizet, ‘Galop’ (ó Jeux d’Enfants)

Ceol spreagúil fuinniúilF. Grofé, Grand Canyon Suite

L. Van Beethoven, Cariolan Overture

S. Rachmaninov, Isle of the Dead

Máirseálacha, ceol maorga E. Elgar, Pomp and Circumstance Marches Nos. 1—4

F. Mendelssohn, ‘Wedding March’ (as A Midsummer Night’s Dream)

R. Rogers, ‘March of the Siamese Children’ (as The King and I)

G. Verdi, ‘Grand March’ (as Aïda)

W. Walton, Crown Imperial March

R. Wagner, Grand March’ (as Tannhäuser)

Ceol diagaCantaireachtaí agus iomainn as Taizé

Carúil Nollag: Scenes from an Irish Childhood, taifeadadh le Cór na nÓg

G. F. Handel, ‘Hallelujah Chorus’ (as Messiah)

Cantaireacht Ghreagórach: The Monks of Glenstal Abbey

Taifeadtaí de chóir as séipéil agus as ardeaglaisí éagsúla

Tibetan Monks of the Bon Religion

A. Lloyd Webber, Requiem

W. A. Mozart, Requiem

Éis

teacht le

ceo

l: cnuasach s

am

pla

í

148

Ro

inn 6

Aguis

ín

Foinsí faisnéise le haghaidhábhar ceoil agusgníomhaíochtaí ceoil

An Áirc, Lárionad Cultúir na Leanaí

11a Sráid Eustace

Baile Átha Cliath 2

Uimhir Teileafóin: (01) 6707788

Ríomhphost [email protected]

http://www.ark.ie

An tOifigeach Oideachais agus

For-rochtana

An Ceoláras Náisiúnta

Ardán Phort an Iarla




The Contemporary Music Centre

95 Sráid Bhagóid Íochtarach




http://www.cmc.ie

An Lárleabharlann Cheoil

Lárionad ILAC

Sráid Anraí




http://www.ireland.iol.ie/resource/dub

citylib/

Fuaim: An Cumann um Fhorbairt

Oideachais sa Cheol ag an

mBunleibhéal

Lárionad Oideachais Dhroim Conrach



Ríomhphost: [email protected]

http://www.esatclear.ie/~fuaim

Córfhéile na Scoileanna

Lárionad Oideachais Dhroim Conrach

Droim Conrach



Cór na nÓg/The National Children’s

Choir

Colette Hussey

16 Rocwood

Bóthar Bhré

Stigh Lorgan

Co. Bhaile Átha Cliath


Cumann Cheol na hÉireann

f.ch. The Walton New School of Music

69 Mórshráid Sheoirse Theas



Cumann Náisiúnta na

gCór/Association of Irish Choirs

Sráid Uí Dhraighneáin

Corcaigh.



Lárionad Ceoil Cruinne Éireann

Ollscoil Luimnigh

Luimnigh



http://www.ul.ie/~iwmc/

Cumann Cheol Tíre na hÉireann

15 Sráid Henrietta




Cumann Kodály na hÉireann

Bosca Poist 4569


Lárionaid oideachais

(Féach an t-eolaire teileafóin le haghaidh

Uimhir Teileafóin an lárionaid áitiúil.)

Comhaltas Ceoltóirí Éireann

32 Cearnóg Belgrave

Baile na Manach

Co. Bhaile Átha Cliath


Taisce Cheol Dúchais na hÉireann

63 Cearnóg Mhuirfean



An Chomhairle Ealaíon

70 Cearnóg Mhuirfean




http://www.artscouncil.ie

Music Network

Teach an Chóiste

Caisleán Bhaile Átha Cliath




Ceol

‘Tá an traidisiún beo’

Margadh na Feirme (Smithfield)



http:/www.ceol.ie

Fo

insí fa

isnéis

e le

haghaid

h á

bhar c

eo

il agus g

nío

mhaío

chta

í ceo

il


Ro

inn 6

Aguis

ín

Addison, R. Bright Ideas Music Leamington Spa, Scholastic, 1987

Baltzer, S. ‘Enhancing Aural Lessons with Iml. 83/3, 1996Multimedia Programs’ in MusicEducator’s Journal

Bird, W., agus Bennett, E. Music all the Time Chester, Chester Music, 1988

Bord Curaclaim The Arts in Education Baile Átha Cliath, Bord Curaclaimagus Scrúduithe agus Scrúduithe, 1985

Comhairle Náisiúnta Tuarascáil na Comhairle Athbhreithnithe Baile Átha Cliath, CNCM, 1990Curaclaim agus Measúnachta don Churaclam Bunscoile

Choksy, L. The Kodály Method Englewood Cliffs, Prentice-Hall, 1988

Department of Education Music in the National Curriculum London, HMSO, 1995and Science

Elliott, D. J. Music Matters: A New Philosophy of Music New York, Oxford University Press,1995

Espeland, M. ‘Music in Use: Responsive Music Iml. 4/3, 1987Listening in the Primary School’ inBritish Journal of Musical Education

Farmer, B. Springboards: Ideas for Music Melbourne, Nelson, 1988

Fontes, P. J., agus Kellaghan, T. The New Primary School Curriculum: Baile Átha Cliath, EducationalIts Implementation and Effects Research Centre, 1977

Forrai, K. Music in Preschool Budapest, Corvina, 1985

Frazee, J. Discovering Orff New York, Schott, 1987

Glover, J., agus Ward, S. Teaching Music in the Primary School London, Cassell, 1994

Gray, A. The Popular Guide to Classical Music New York, Birch Lane, 1993

Herron, D. Deaf Ears? A Report on the Provision Baile Átha Cliath, Anof Music Education in Irish Schools Chomhairle Ealaíon, 1985

Foinsí tagartha don churaclam agus dona treoirlínte

150

Hinckley, P., agus Hinckley, M. Let’s Make Music London, Novello, 1992

Hong Kong Handbook for Music Teachers in Hong Kong, Education

Education Department Primary Schools Department, 1993

McCarthy, M. ‘Irish Music Education and Irish Identity: Iml. 45, 1997

A Concept Revisited’ in Oideas

McNicol, R. Sound Inventions Oxford, Oxford University Press, 1992

Mills, J. Music in the Primary School Cambridge, Cambridge University

Press, 1991

Ministry of Education, Music Education for Young Children Wellington, Learning Media, 1993

New Zealand

Northern Ireland Music: Guidance Materials NICC, 1992

Curriculum Council

O’Connor, N. Bringing It All Back Home London, BBC Books, 1991

Odam, G., Culp, C., Eisman, L., Silver Burdett Music London, Simon and Schuster, 1989

agus Hoffman, M.

Ó Riada, S. Our Musical Heritage Baile Átha Cliath, Dolmen Press, 1982

Paynter, J. Sound and Structure Cambridge, Cambridge University

Press, 1992

Purdy, A., Rowe, S., Absolutely Basic Choral Directing Auckland, New Zealand

agus McIntyre, S. Choral Federation, 1995

Roinn Oideachais Curaclam na Bunscoile, Cuid I Baile Átha Cliath, Roinn Oideachais,

1971

Roinn Oideachais, Tuairisc ar Theagasc an Cheoil sna Baile Átha Cliath, Roinn

Aonad Curaclaim Bunscoileanna Oideachais, 1983

Scottish Office National Guidelines for Scottish Office

Education Department Expressive Arts: 5—14 Education Department, 1992

Fo

insí ta

garth

a d

on c

hura

cla

m a

gus d

o n

a tre

oirlín

te


Ro

inn 6

Aguis

ín

152

Spaeth, J. ‘Techniques for Vocal Health’ in Iml. 4/4, 1997Teaching Music, Music Educator’sNational Conference

Stocks, M., agus Maddocks, A. Somerset Music Education Programme: Harlow, Longman, 1992Growing with Music

Storr, A. Music and the Mind London, Harper-Collins, 1997

Struthers, D. What Primary Teachers Should Know London, Hodder and Stoughton, 1994about Music for the National Curriculum

Swanwick, K. A Basis for Music Education Windsor, NFER, 1979

Swanwick, K. Music, Mind and Education London, Routledge, 1988

Swanwick, K. Intuition, Analysis and Music Education London, Routledge, 1994

Taylor, R., agus Andrews, G. The Arts in the Primary School London, Falmer Press, 1993

Vajda, C. The Kodály Way to Music London, Boosey and Hawkes, 1981

Wheway, D., agus Thomson, S. Explore Music through Art Oxford, Oxford University Press, 1993

Wills, P., agus Peter, M. Music for All London, David Fulton, 1996

Glactar go coitianta leis na sainmhínithe laistíos mar shainmhínithe inoibrithe lenan-úsáid le curaclam na bunscoile agus leis na treoirlínte do mhúinteoirí.

aiceann an bhéim ar bhuille nó buillí i mbarra ar leith

armóin dhá fhuaim nó níos mó a sheinntear nó a chantar lechéile

buille an chuisle chothrom leanúnach sa cheol

cabasa cnaguirlis, cruth sorcóireach uirthi agus í clúdaithe lesreanganna de choirníní miotail a chasann gan bac ara dromchla cuarach chun díoscán a dhéanamh

comhartha ama an comhartha suite ag tús an cheoil a chuireann líonna mbuillí i ngach barra in iúl

cliathnodaireacht nótaí scríofa ar chliath chúig líne

cnagadh coirp úsáid a bhaint as codanna éagsúla an choirp chunfuaimeanna agus rithimí éagsúla a chruthú, m.sh.greadadh bos, satailt srl

cnaguirlisí uirlisí a bhuailtear nó a chroitear, m.sh. tambóirín,triantán; tugtar nóta sonrach ag tuinairdecheolchoirme do chnaguirlisí tiúnta; ní thugtar nótasonrach do chnaguirlisí neamhthiúnta

comhdhéanamh plean iomlán píosa ceoil, m.sh. AB: dhá roinn igcodarsnacht

cuisle an ‘chuisle’ bhunúsach sa cheol

diatonach bunaithe ar na nótaí d, r, m, f, s, l, t, d'

dinimic glór nó boige píosa ceoil, m.sh. suantraí—bog (p),máirseáil—glórach (f)

dordán nóta nó nótaí fada marthanacha

eochair na tribile nó G an buanchomhartha tuinairde ag tús na cleithe chunan tuinairde bhuan darb ainm G a aithint

forshéis páirt bhreise taobh thuas de líne na séise in eochairna tribile

gléaschomhartha ag tús píosa ceoil taispeánann sé suíomh doh

idirchéim an fad idir dhá nóta atá éagsúíl ó thaobh tuinairde

lámhchomharthaí gothaí a úsáidtear chun tuinairde i sólfá a chur in iúl

luas luas na cuisle bunúsaí

Gluais

Glu

ais


&

154

méadar an bunchnuasach de bhuillí i ngach barra ceoil, mar aléirítear sa chomhartha ama

mionscála scála bunaithe ar na nótaí l, t, d, r, m, f, si, l', ag tosúar lah in ionad doh, agus an seachtú nóta géaraithe(si)

mír roinn nádúrtha sa líne shéiseach; cosúil le habairt nócuid d’abairt

mórscála scála bunaithe ar na nótaí d, r, m, f, s, l, t, d' – ainmeile ar an scála diatonach

mothúchán an cineál mothúcháin a chruthaítear trí cheol, m.sh.áthasach, brónach

ochtach an fad idir nótaí den ainm céanna, ocht nóta níosairde nó níos ísle: m.sh. D, E, F, G, A, B, C, D

ostinato patrún ceoil a athdhéantar go leantach—érithimeach nó séiseach

rithim réanna éagsúla fuaime, fada agus gearr

rothlam séis amháin a ndéantar aithris bheacht uirthi óthaobh tuinairde agus rithime líon ar bith de bhuillíníos déanaí; de ghnáth bíonn dhá mhír, trí mhír nóceithre mhír inti agus athdhéantar í líon ar bithuaireanta.

scála módúil scála bunaithe ar na nótaí den mhórscála ach ag tosúagus ag críochnú ar nóta seachas dóh; m.sh. mód ré: r,m, f, s, l, t, d', r'

scála peinteatonach scála chúig nóta: d, r, m, s l, ata in úsáid go foirleathani gceol tíre. Tig le scálaí peinteatonach tosnú ar nótaar bith: m.sh. is iad na nótaí m, s, l, d, r, atá i scálapeinteatonach mi. Is féidir scála peinteatonach asheinm ar nótaí dubha an phianó: m.sh. ag tosú ar Fis iad na trí nótaí tosaigh le chéile ná d, r, m, agus anchéad dá nóta dubha eile ná s agus l

siollaí rithime focail nó siollaí a úsáidtear chun ré a léiriú sa rithim

sioncóipiú teagmhais aiceann nach bhfuiltear ag súil leo i gceolméadrach

slatnodaireacht cineál luathscríbhneoireachta a úsáidtear chun rithima bhreacadh síos go tapa agus go héasca; m.sh.léirítear croisín mar: | agus camán mar:

Ro

inn 6

Aguis

ín

sólfá tonach ainmneacha tuinairde inaistrithe: d, r, m, f, s, l, t, d'

sos easpa fuaime ar feadh achair shonraigh, de réir anchomhartha cheoil, m.sh.

sos sos sos sosleathláin minim croisín camáin4 bhuille 2 bhuille 1 bhuille leathbhuille

stíl tagraíonn sí do theaglaim de luas, tondath agusdinimic

tondath an fhuaim shainiúil thréitheach a thugann uirlisíéagsúla ceoil, m.sh. trumpa, veidhlín

tremoló athrá nóta amhaín nó iomlaoid dhá nóta go tapa

tuinairde téarma a thagraíonn do cháilíocht airde-ísleachtad’fhuaim cheoil

uigeacht tagraíonn sí do theaglamaí fuaimeanna: fuaimeannasingile nó fuaimeanna le chéile

Glu

ais


∑ Ó Œ ‰

Ro

inn 6

Aguis

ín

156

Ballraíocht an ChoisteCuraclaim don OideachasEalaíonUllmhaíodh na treoirlínte seo faoi stiúir an Choiste Curaclaim don Oideachas Ealaíon a

bhunaigh an Chomhairle Náisiúnta Curaclaim agus Measúnachta.

Cathaoirligh Kieran Griffin Cumann Múinteoirí ÉireannMichael O’Reilly Cumann Múinteoirí Éireann

Baill an choiste Eibhlín de Ceannt (ó 1995) Roinn Oideachais agus Eolaíochta

Evelyn Dunne-Lynch (go 1995) Comhairle Náisúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse

Sarah Gormley (ó 1995) Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí—Bunbhrainse

Michelle Griffin (go 1996) Cumann Múinteoirí Éireann

Sr Maria Hyland Aontas na Siúracha/mBráithre Teagaisc Bunscoileanna

Maureen Lally-O’Donoghue Cumann Múinteoirí Éireann

Pádraig Mac Sitric Roinn Oideachais agus Eolaíochta

Dympna Mulkerrins Cumann Múinteoirí Éireann

Emer Nic Aogáin (go 1995) Roinn Oideachais agus Eolaíochta

Páilín Nic Aogáin Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna Caitliceacha

Kay O’Brien Bainisteoireacht na gColáistí Oideachais

Noel Ó Ceallaigh Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile

Ruairí Ó Cillín Roinn Oideachais agus Eolaíochta

Colum Ó Cléirigh Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile

Br Pádraig Ó Riain (go 1995) Aontas na mBráithre/Siúracha Teagaisc Bunscoileanna

Gilllian Perdue (go 1993) Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eaglais na hÉireann

Joy Shepherd Bord Oideachais Shionad Ginearálta Eaglais na hÉireann

Máire Uí Rinn Cumann Múinteoirí Éireann

Goretti Uí Thnúhail Cumann Múinteoirí Éireann

Oifigigh oideachais Ríona Ní Mhurchú

Catherine Walsh

Ballra

íocht a

n C

ho

iste

Co

mho

rdaith

e B

unsco

laío

chta


Ballraíocht an ChoisteComhordaithe Bunscolaíochta

Chun obair na gCoistí Curaclaim a chomhordú is ea a bunaíodh an Coiste

Comhordaithe Bunscolaíochta ag an gComhairle Náisiúnta Curaclaim agus

Measúnachta.

Cathaoirleach Tom Gilmore

Baill an choiste Séadhna de Blán Bord Oideachais Shionad Ginearálta

(ó 1995) Eaglais na hÉireann

Liam Ó hÉigearta Roinn Oideachais agus Eolaíochta

(ó 1996)

Dympna Glendenning Cumann Múinteoirí Éireann

(ó 1995)

Fionnuala Kilfeather Comhairle Náisiúnta na dTuismitheoirí – Bunbhrainse

(ó 1995)

Éamonn MacAonghusa Roinn Oideachais agus Eolaíochta

(go 1996)

Ath Gearóid Mac Conmara Cumann Bhainisteoirí na mBunscoileanna

(ó 1995) Caitliceacha

Peadar Ó Maoláin Cumann Múinteoirí Éireann

Síle Ní Núnáin Cumann Múinteoirí Éireann

(ó 1995)

Eugene Wall Cónaidhm Éireannach na Múinteoirí Ollscoile

Comhordaitheoir Caoimhe Máirtín (go 1995)

Leas-

phríomhfheidhmeannach Lucy Fallon-Byrne (ó 1995)

Príomhfheidhmeannach Albert Ó Ceallaigh

Cathaoirligh na Comhairle: Dr Tom Murphy (go 1996), Dr Caroline Hussey (ó 1996)

Ro

inn 6

Aguis

ín

158

I ngeall ar an gcead a thug siad ábhair dá gcuid a úsáid, gabhann na foilsitheoirí buíochas leo seo thíos:

Uinéir cóipchirt Ábhair Leathanach

Music Network, Baile Átha Cliath Grianghraf de David Boyd as Kerry Music Report 36

An Áirc, Lárionad Cultúir na Grianghraf de cheoltóir Síneach ag seinm ar an pipa 60Leanaí, Baile Átha Cliath

An Comhchoiste Réamh- Buail do Bhosa 66scolaíochta Let’s All Sing, Folens

Choral Federation, Auckland, Aistriúchán bunaithe ar Posture Rap le Kenneth H. Phillips 83New Zealand as Absolutely Basic Choral Directing

(Purdy, Rowe and McIntyre)

Cór Náisiúnta na nÓg Grianghraf de Chór Náisiúnta na nÓg 88

Córfhéile na Scoileanna Grianghraf de Chórfhéile na Scoileanna 89

Colm Mac Lochlainn Chuala mé an Ghaoth 116Dánta Bunscoile 2, (Rang 5-6), Folens

Cheirníní le caoinchead Contemporary 145Music Centre agus na bhfoilsitheoirí

Michael O’Reilly Líníochtaí breiseMéarchliath 99Cnaguirlisí 134Lámhchomharthaí 138

Ríona Ní Mhurchú Líníochtaí breise sa churaclamLeon agus coileáin 25Muc agus bainbh 25Nodaireacht ghrafach 27, 61, 80

Rinne na foilsitheoirí gach dícheall buíochas a ghabháil leis na húinéirí cóipchirt go léir ar baineadh úsáid as agcuid ábhar. Mar sin, iarrtar ar aon úinéir cóipchirt nár aithníodh ábhar dá gcuid teagmháil a dhéanamh leis nafoilsitheoirí.

Gabhann na foilsitheoirí buíochas leis na boird bhainisteoireachta, leis na príomhoidí, leis na múinteoirí agus leisna páistí sna bunscoileanna sin ar fud na tíre a chomhoibrigh leis an tionscadal seo trí chead agus chabhair athabhairt chun grianghraif a thógáil.

Aistritheoir Micheál Cúc (Curaclam)

Marc Ó Fionnáin (Treoirlínte)

Comhordaitheoir Breandán Ó Coinghéallaigh

Eagarthóir Nóirín Ní Nuadháin

Buíochas

9 780707 6631 73

ISBN 0-7076-6317-2

Documents

Ceol...ranga, agus ar raon na héagsúlachta sa fhreagairt. Spreagtar an páiste le raon d’fhoinsí fuaime a iniúchadh agus le bheith ag éisteacht leo—idir ghnáthfhuaimeanna