Projekt i Albanit dhe Vojsaves.docx

8/20/2019 Projekt i Albanit dhe Vojsaves.docx

1/29

•Muzika eshte forma e artit , mendimi I seciles

eshte zeri I organizuar ne kohe . Elementet

kryesore te muzikes jane toni ( ku perfshihen

melodia e harmonia), ritmi ( bashke mekonceptet e oferta e jane tempo, metri, dhe

artikulimi) , dinamika si dhe kualiteti zanor .

Muzika ka kohe e eshte krijuar.

•!ese "asim per llojin e muzikes e na pelen

do te thonim e te dy parapelejme te

degjojme me shume muzikat e lehta boterore

apo shiptare . #ersonalisht me pelen dhe

muzika instrumentale , sidomos kur behet fjale

per $iolinen . !otat e saj te cojne ne nje tjeter

dimension.


2/29


3/29

Mjetet e shprehjes muzikore.

&illimisht mjetet shprehese muzikore lidheshin me mundesite shprehese te $ete

trupit te njeriut.2eri dhe perplasja e duar$e ,rrahja e tokes me kembe e

duar,bashk$eprimi me objekte mjedisore si me gurin,drurin,etj.,mendohet te kene

ene mjetet e para muzikore te perdorura prej tij.Me shpesh ato jane manifestime

kolekti$e,e me gjuhen e tinguj$e, te le$izje$e dhe gjeste$e komunikonin gjendje tecaktuara emocionale.3jate kercimit ,duke le$izur trupin njeriu primiti$ bente e te

tundeshin sendet e $endosura ne $eshje.-eto jane shfajet e par ate muzikes

instrumentale.-eshtu,gradualisht,u krijuan instrumentet muzikore.%lojet dhe format

e tyre percaktohen nga stadi I zh$illimit te shoerise,bestytnite e popuj$e te

ndryshem etj.

-ultura muzikore ne yteterinet e lashta

4eshtire se mund te percaktohet cila eshte koha dhe cili eshte yteterimi ku ka

lindur muzika apo cili eshte populli e ka zoteruar artin muzikor para te

tjere$e.3jithsesine yteterime te ndryshme ,sipas $ende$e ,rraca$e,zakone$e apo

periudha$e ku ato jane zh$illuar,$ihen re me shume ose me pak

ndryshime.-arakteristika e pergjithshme e te gjitha kultura$e ne te gjithe

kontinentet,eshte roli e ka luajtur muzika ne jetet e njerez$e.


4/29

!e lindjen e larget

4endet e lindjes se larget,si -ina,India,Indonezia,5aponia,Mongolia etj., kane njohur

zh$illim te hershem te artit muzikor.Me te lashtet nder to arti muzikor I -ines dhe i

Indise kane ndikuar dhe ne $endet e tjera.

!e -inen e $jeter jane le$ruar dhe mendime teorike60lozo0ke,te cilat I kemi njohur

nepermjet yteterimit greko6latin.-eshtu, p.sh., origjina hyjnore e muzikes,raporti I

ligje$e te muzikes me ato te natyres etj., jane teza te njejta me ato te

mendimtare$e greke,e te krijojne pershtypjen e komunikimit ndermjet dy

kultura$e.7ikurse #itagora(89:6;? pr.-.) mbeshteti idene e lidhjes

se muzikes me rregullin dhe harmonine,si ligje te gjithesise.Edhe studimet e para

rreth tingullit mendohet se zene 0ll ne -inen e $jeter.7hkallet muzikore e perdoren

kinezet jane pentatonike(me pese tone).!e te gjithe lindjen e larget muzila

paraitet monodoke(e njezeshme) dhe me shumellojshmeri ritmike.'okumentet e

para "asin dhe per instrumente te shumta,te cilat kinezet I ndanin ne disa

kategori,sipas materialit me te cilin ishin ndertuar.

!e Indi,burimet dokumentare deshmojne se si ne te gjitha kulturat primiti$e

,muzika,poezia dhe kercimi linden dhe u zh$illuam se bashku se nje art

sinkretik.!jeherazi arti lidhej ngushte me fene dhe 0lozo0ne .@e dhenat me tehershme mbi muziken indiane $ijne nepermjet $argje$e te Vedes(libri I shenjte

hindu).!e muziken e Indise dallohen karakteristikat e muzikes se $ende$e te tjera te

%indjes se %arget,pra,muzike monodike e bazuar ne mode.7hkallet muzikore

(modet)indiane ne ndryshim nga ato kineze jane me > tinguj.!e kulturen indiane ,

nder me te zh$illluarat ,haset perdorimi I nje numri te madh instrumentesh.


5/29

Muzika te popujt e %indjes se Mesme

!e Mesapotami.!jihet fakti se popujt e Mesapotamise

(sumeret,asirianet,babilonasit,perset etj.),e banonin mes lumenj$e @iger dhe

Eufrat,kulti$uan kultura te pasura muzikore,shume prej te cila$e kane pushuar se

ekzistuari.!donese yteterimet e Mesdheut e kane njohur shkrimin e prej kohe$e

me te lashta,ato nuk kane lene as edhe nje shenje prej muzikes se shkruar.Mesimi e

transmetimi I muzikes ne gjithe boten antike behej gojarisht.@e dhenat e pakta per

muzikes $ijne $etem nga zbulimet arkeologjike dhe burimet letrare.!e mozaiket egjetur ne ytetin e Arit (ytet I zh$illuar I sumere$e),ne periudhen e mbretereshes

7hubad,paraiten muzikante duke kenduar dhe instrumentet e tyre.

!e Egjipt.'okumentet e ekzistojne per kulturen egjiptiane na cojne ne nje kohe

shume te larget./to jane nje statuje te $ogel e nje $alltarje,e mendohet se I takon

$itit ;


6/29

pas kitara,trumbeta,$eglat kordofone etj. &atmiresisht nje numer instrumentesh

shume te $jetra kane arritur deri ne ditet tona dhe ruhen ne muzete e -ajros dhe te

E$ropes.

!e Izrael.Distoria e muzikes hebreje eshte nga me te $jetrat.Debrenjte kulti$uan nje

muzike madheshtore,ne pershtatje me ritet fetare dhe zyrtare,e cila per fat te ke

ka humbur.!ga periudha e hershme nuk kemi deshi as te tekste$e dhe as te

instrumente$e muzikore.'eshmite per muziken $ijne nga burimet 0lologjike dhe

kryesisht nga 'hiata e 4jeter(ibla).Muzika izraelitye eshte e pandashme ngafeja.'uke adhuruar nje zot te $etm,hebrejnte ndertuan nje tempull per ta nderuar

ate dite e nate pa pushim./ty psalin pa mbarim la$dine e 5aho$ait B


7/29

Muzika te greket e lashte.2ana0llen e muzikes greket,sikurse shume popuj te tjere

te lashte,e shihnin me prejardhje hyjnore.7ipas mitologjise ,2eusi eshte babai I

muza$e,te cilat,sipas homerit,ishin hyjnesha e frymezonin kenget.Edhe sot arti I

tingullit lidhet me muzat,nga e ka prejardhjen fjala muzike.7ecila mga nente must

ishte mbrojtse e nje dege te caktuar te artit dhe te shkences.E$terpi mbronte dhefrymezonte poezine lirike dhe muziken*terpsikora $allen etj., kurse poetet ,bijte

shpirterorete muza$e,frymezoheshin prej tyre per te transmetuar te njerzit artin

hyjnore.7i kudo edhe ne antikitetin grek,poezia,muzika dhe kercimi ishin te

pandara.-a te dhena edhe per instrumentet e perdornin greket e

lashte,si+lira,harpa,a$llosi(fyekk I thjeshte apo I dy0shte)etj.-eshtu ,rfeu,biri I

muzes -aliopi,mori si dhurate nga /poloni(perendia e drites dhe e muzikes)nje lire

me > tela ,te ciles I shtoi edhe B te tjere ne kujtim te nente muza$e.Edhe legjenda


8/29

per Marsiasin lidhet me hapat e pare te muzikes greke dhe instrumentet e saj.3ara

muzikore ndermjet tij dhe /polonit shpreh duelin ndermjet fyellit (instrument frymor

I huazuar nga $endet e lindjes) dhe lires(instrument me tela I pelyer nga greket),e

u kthye ne symbol.

•Muzika ne Mesjete

!e rrjedhen e kultures e$ropiane,kalimi nga antikiteti ne mesjete shenon nje kthesete ndjeshme ne te gjitha drejtimet.'ukuri te reja te jetes shoerore,ekonomike e

politike karakterizojne shekujt e turbullt te ndryshime$e e pasuan fundin e

atikitetit.#erpos ngjarje$e historike,si dyndja e 0se$e barbare e shkaterruan

thuajse gjithshka te yteterimit antic,mungesa e dokumentacionit e $en edhe me

te turbullt dhe te erret kete periudhe e zgjati gati 8:: $jet.7hkrimi muzikor 0lloi te

shfaej ne E$ropen perndimore aty nga shekulli IC,duke lene ne harrese gati =:::

$jet art.-uptohet e 0llimisht notacioni duhet te jete perdorur ne nje mase shume


9/29

te ku0zuar,e per kete arsye muzika $azhdoi te transmetohej gojarisht sipas tradites

antike.urimet kryesore per njohjen e muzikes mesjetare jane ato letrare dhe

ikonogra0ke.3jithsesi,$eshtrimi I pergjithshem I dukuri$e te perjudhes mesjetare

ndihmon dhe orienton per te kuptuar me mire edhe dukurite muzikore.

Muzika ne mesjeten e hershme

2h$illimet kulturore pergjate mesjetes lidhen me B etapa+mesjeta e

hershme(shek.46C) dhe mesjeta e lulezuar(shek.CI6CI4).

Mesjeta e hershme karakterizohet nga $endosja e sistemit feudal,me nje menyre tere prodhimi te percaktuar nga pronesia mbi token*nga lidhja e fuishme me

kristianizmin dhe kishen,e u be ideologjia zoteruese e kohes.4etekuptohet e

muzika kishtare ne periudhen e mesjetes merr rendesi te dores se pare.

Muzika kristiane

#ergjate tre shekuj$e te pare te eres se re ,kur antikiteti greko6romak $azhdonte te

shkaterrohej dhe ytetet e tij te rrenohen ,muzika kristiane ndoi rrjedhen e $et.E

lindur ne #alestine,nga komuniteti I hebrenj$e te kthyer ne kristiane,ne ecje ajo

pasurohet nga muzika kishtare greke dhe romane.-eto perbejne edhe etapat kenges

kishtare ne zh$illim ,e lidhen me kishen siriane,greke ,latine.#salmodia solo eshte

forma me e $jeter e muzikes kishtare,e trasheguar nga sinogogat dhe tempujt e

hebrenj$e.#erdorimi I muzikes instrumentale ndalohej nga kasha.-enga ishte ajo e

I bente besimtaret te mbanin mend me mire tekstin e lutje$e e I bashkonte ne


10/29

adhurimin e zotit.Filado ofshin arsyet e e lidhin kultin me kengen,rendesi ka fakti

e ajo eshte pjese e liturgjise kishtare se bashku me elemente te

tjera,si+ikonat,mozaiket,arkitektura.Muzika kishtare eshte e $etmja e gjendet e

dokumentuar,ofte nga burime te terthorta.

Muzika bizantine

!e shekullin I4,-onstandini I madh(G:96GG>)e nsorri krishterimin nga katakombet

dhe fshehtesia ,duke e bere besimin zyrtar te lidhur me shtetin.-ostandinopoja

,kryeyteti I izantit,e themeluar ne $itin GG:,behet endra e kishes dhe artit

kishtar.!e ndryshim nga perandoria 1omake e #erendimit ,ku pushteti fetar I

perkiste kishes ,ndersa ai politik mbreter$e,ne perandorine e lindjes

Mbreti(basiluesi)bashkonte ne nje te $etem pushtetin politik dhe ate fetar.@e dhenat


11/29

dokumentare te kohes "asin per nje stil pompoz te rite$e fetare ne kostandinopoje

gjate sundimit te perandorit 5ustinian I(;


12/29

mesjeten e hershme ,me teper ne shek.III6I4,ne $endet e lindjes u shfa prirja e

largimit nga rremuja e jetes ,duke u terheur ne $etmi ne shkretetire.-jo menyre

jetese murgerore u prehap edhe ne E$ropen #ernedimore nga 0llimi I shek.4.#or ,ne

$end te shkretetira$e te lindjes,sherbyen hapesirat e gjera pujore e$ropiane,ku u

ngriten shume manastire./to u bene te $etmet $ende ku u zh$illua muzika dhe artet

e tjara.Murgjit e jetonin neper manastire kulti$uan muziken kishtare dhe uperpoen te ruanin ate cka kishte mbetur nga kultura e kaluar.!e muziken kishtare

perendimore jane te njohura me teper+kenga

milaneze,spanjolle(mozarabike),franceze dhe romane./to perfaesojne kater

$ariante te ndryshme te kenges liturgjike,e mund te krahasohen me kater dialekte

te se njejtes gjihe.!der me te $jetrat eshte kenga milaneze,e uhet

ambroziabe,sipas emrit te peshkopit teMilanos,7hen /mbrozi(G;:6G?>).7hkrues I

disa himne$e ,ndonje prej te cila$e kendihet ende,ai mendohet te jete autor I nje

repertori ye plote kishtar.'oreshkrimet me te $jetra te kenges ambroziane,e

gjenden kryesisht ne Milano,I takojne fundit te shek.CI ose 0llimit te shek.CII,pra

jane ,jaft te $onshme me raport kohen kur u perdor.

Muzika 3regoriane(korali 3regorian)*!e etapen e pare te mesjetes lutjet e kenduara

ishin te ndryshme ,a sa dhe popujt e kishin perafuar fene e


13/29

re.!derkohe,autoriteti I 1omes,si ender e kishes perendimore,$inte duke u rritur

dhe nje emer I madh ,si ai I 7hen 3regorit,synoi te uni0koje muziken kishtare dh eta

beje ate te detyruar ne te gjithe E$ropen.3regori Magno(3rigori I madh),pape I

1omes ne $itet 8?:69:;,fale pushtetit e kishte ,si edhe edukimit te tij

muzikor,zgjodhi dhe sistemoi kenget e ndryshme kishtare ne nje liber6tip te uajtur

/ntifonar./ntifonari permbledh nje teresi te organizuar te lutje$e kishtare e njihet eemrin -enga gregoriane ose -orali 3regorian.A uajt keshtu,sepse kenget ishin per

kor dhe iu neshen pape 3rigorit.!e te $ertete ai nuk I tha kishes nje repertor te

$etin original./ntifonari permbledh kenge e u krijuan pergjate tre shekuj$e(I4646

4I)ne praktiken muzikore perendimore.4arianti 0llestar I ketij libri ka humbur,por ne

te gjithe E$ropen gjenden doreshkrime te shumte(me shume se B:::),e u takojne

shekuj$e te me$onshem.'uke ene se /nglia ishte I $etmi $end e e pranoi koralin

ekurse ishte gjalle papa 3rigori,mendohet se kopjet me te hershme jane aty.Me

pas u njohen edhe $endet e tjera si &ranca,7panja etj.-enga gregoriane ruan

karakterin monodik dhe kendohet ne unison nga kori I burra$e ,pa shoerim

instrumental.#a ndarje masash,duke ndjekur theksin dhe frazen e tekstit,ajo te

krijon pershtypjen e nje recitimi te lire.@ekstet e nHjerra nga ibla jane $etem ne

latinisht.!e koral gjeten $end+recitimi psalmody I rrokjezuar,ne pjeset me primiti$e,

theksat e gjalle dhe melodia e pasur e himne$e,si edhe e $okalizat me zbukurime

tek alelujat.'uke perfshire kenget me te$jetra te kisha$e lindjes dhe ato me te

rejat,te lidhura me muziken e popuj$e te ndryshem,korali 3regorian perfaeson tere

muziken kishtare mesjetare.

Etapa II J Muzika ne mesjeten e lulezuar*Mesjeta e lulezuar perfshin shekujt C6

CI4,kur E$rope #erendimore njohu nje lulezim ekonomik e solli ndryshime ne jeten

shoerore.1ritja e ytete$e me zh$illimin e zejtarise dhe tregtise sollen nje menyre

te re jetese.Edhe ne art dhe kulture $erehen ndryshime te ndjeshme.!emuzike,krahas dukuri$e laike,u shfaen prirje te reja edhe ne ate kishtare.deri ne

shek.IC ne E$ropen #erendimore $azhdoi perhapje e /ntifonarit 3regorian,ndersa

periudha e e pason karakterizohet nga prodhimtari e pasur ne muziken

kishtare,kryesisht neper manastire.-rijimtaria e re e shekuj$e C6CI,e njihet si

periudha pasgregoriane,perben nje stad te ri zh$illimi.-erkohen lloje te reja

poetiko6deklamati$e,me nje gjuhe letrare dhe muzikore me te pasur e me te

tingellueshme,nje tip I ri I te kenduarit me pak psalmodik dhe prozaik,afersi me e

madhe me kenget etj.,cak "et per nje rritje te artit kishtar.!donese nuk mund te

behet nje analogji e drejtperdrejte e zh$illime$e muzikore me drejtimet stilistike te

art$e pamore,$ihen re prirje te perbashketa.#eriudha e perfshin shekujt CII6CIII,e

njihet si periudha e lulezimit te artit mesjetar($ecanerisht arkitekturor),edhe nemuziken kishtare sjell lulezimin e lloje$e te reja,me trajtim me te lire dhe kerkesa

me te medha artistike.'iku nga shek.C, brenda mjedise$e kishtare ze 0ll nje prirje e

re+drama liturgjike.&illimisht ishte nje teatralizim I thjeshte I tregime$e biblike te

kenduara ne latinisht.!ga shek. CII ajo 0ton tipret e nje teatri te $ertete,e me

kalimin e kohes del nga mjediset kishtare dhe 0llon te shfaet ne sheshet e

ytete$e apo fshatra$e.-eshtu,drama liturgjike,duke trajtuar ne menyre te lire


14/29

subjekte te lidhura me festa te ndryshme fetare,0toi me shume pa$aresi./jo Ipasurua me sofra te tera te huazuara nga kenget popullore.1reth shek.CI4 ato u

shenderruan ne shfaje te $erteta teatrore te uajturaMisteret.!e keto shfaje,e

zgjasnin disa dite,merrte pjese gjithe yteti,e nga kleriket deri tek njerezit e

thjeshte.

Muzika laike ne mesjete

@rubaduret dhe tru$eret

!e periudhen e mesjetes kisha synonte te zoteronte gjithcka. -ultura ,shkenca dhe

arti u perthithen prej saj.Muzika per$etesohej nepermjet melodi$e kishtare.#or ,sado

I fuishem e ishte pushteti I kishes ,nuk mund te shmangte plotesisht natyren

njerezore.7humellojshmeria e ndjenja$e ,e mbi te gjitha ajo e dashurise,e pergjate

dhjete shekuj$e u perjashtuan nga arti muzikor I kohe,shperthyen me lulezimin emuzikes laike ne etapen e dyte te mesjetes.Muzika popullore ka ndjekur shtigjet e

$et ate panjohura dhe ka ekzistuar krahas muzikes se kulti$uer kishtare,here6here

edhe duke u future ne hapeisrat e saj.#or, per fat te ke kjo prodhimtari popullore

nuk njihet ,sepse nuk eshte e dokumentuar./ty nga shek.CI shfaen krijimet letrare

muzikore me karakter laik,si poezia lirike dhe ajo epike.!der poemat epike me te

hershme jane epopeja gjermane e !ibelunge$e dhe eposi francez-enga e

1olandit.!e shek.CII6CIII ne E$ropen #erendimore lulezoi poezia lirike e

trubadure$e,tru$ere$e dhe e mezingere$e gjermane,e se bashku perfaesojne

muziken laike te mesjetes.@rabaduret ishin muzikante6poete e e kulti$uan artin e

tyre ne jug te &rances,ndersa tru$eret I perkisnin pjese $eriore te $endit dhe njeperiudhe te me$onshme.Emertimet tru$er dhe trubadur burojne nga e njejta rrenje

e fjales trobar,e do te thote te shpikesh.te gjesh.#ra,ata zoteronin

mjeshterine e krijimit te muzikes dhe poezise,duke u dalluar keshtu prej

zhonglere$e,pararendes$e te artit laik mesjetar,e jetonin si endacake duke

interpretuar kenget e trubadure$e,shpesh dhe duke I $ulgarizuar.@rubaduret dhe

tru$eret pergjithesisht $inin nga shtresat e larta te shoerise feudale,me pak nga

borgjezia,por kishte dhe nga ata me origjine te thjeshte e e kishin 0lluar karrieren

si zhonglere.%lojet dhe tematikat e kenge$e te tyre ishin nga me te ndryshmet.!ga

kenget e trubadure$e gezonin popullaritet albat(kenget e mengjesit)baladat(kenget

$alle)me karakter laik ,pastorelat etj.@ru$eret zh$illuam me tej kengen lirike.Interes

paraesin kenget loje me elemente dramatike,si%oja e 1obinit dhe Marionit,e

shkruar nga tru$eri /dam de la Dalle.@rubaduret dhe $ecanerisht tru$eret jane nder

te paret krijues e dolen nga anonimia mesjetare.@e dhenat per llojet e

kompozuara,per kompozitoret dhe karakteristikat e $epra$e te tyre gjenden ne

dokumentet e shkruara e kane mbetur.5ane ruajtur rreth B9: kenge te trubadure$e

dhe afersisht B::: te tru$ere$e.


15/29

Minezingeret

!e shek.CII6CI4 edhe ne ytetet gjermane u zh$illua muzika laike.#erfaesuesit e sajishin muzikante6poete e uheshin minezingere,e do te thote kengetare te

dashurise.Edhe minezingeret gjermane me se shumti ishin 0snike,kalores,pra u

takonin shtresa$e te larta te shoerise.#oezia e tyre kryesisht lirike ,eshte imitim I

kenges lirike te trubadure$e dhe tru$ere$e.!ga shkrimet e sjellin shkrimet

mesjetare behet e arte se lirikat e perfaesues$e te te muzikes laike ,pa$aresisht

$endit dhe kohes kur u shkruan,jane nder me te $jetrat e ekzistojne.-eto poezi te

kenduara,e edhe sot na mrekullojne me bukurine e tyre,kane rendesi historike.

#olifonia Mesjetare

'ukuria me e admirueshme dhe origjinale e mesjates eshte polifonia./jo formoibazen e parime$e mbi te cilen u zh$illua me tej arti muzikor.#olifonia eshte arti I te

kenduarit njekohesisht te dy ose me shume melodi$e e le$izin horizontalisht.(4ete

fjala $jen nga greishtja e do te thote shum(poli)Kzera(foni).-jo menyre

kompozimi shumezereshe erdhi si pasoje e zh$illime$e te reja ne muziken

kishtare.!e shek.IC,kenges gregoriane 0lloi ti shtohej nje ze I dyte e me pas dy apo

tre zera.#ikerisht shfaja e zerit te dyte shenon 0llimin e polifonise me formen e saj

me te hershme e uhet organum.Me $one u krijuan edhe lloje te tjera te muzikes

polifonike.!e shek.CII6CIII,arti I ri polofonik merr zh$illim ne shkollen e #arisit,e

lidhet me emrin e katedrales se famshme !otra 'ame.Muzikantet e punuan dh

krijuan kete shkolle jane mjeshtri I madh %eonin dhe nHenesi I tij ,I madhi#erotin,$eprat e te cilit paraesin interes edhe sot.Mrekullisht nje deshmi e kohes

nHjerr nga anonimati I mesjetes emrat e dy kompozitore$e,e,sipas tradites se

muzikes kishtare,nuk shkruheshin ne partiture./rritjet e ketyre dy mjeshtra$e ishin

fryt I punes se nje numri artistesh paraardhes e,sikurse gjithe shkruesit e kenges

gregoriane ,kane mbetur te panjohur nga historia.Eshte pikerisht fundi I shek CIII,kur

0llon e tregohet $emendje per autoret e $epra$e.Me autoret e shkolles !otre

'ame,lloji I muzikes polifonike I uajtur organum arriti apogjeun e $et.!jeheresh


16/29

aty marrin zh$illim edhe lloje te tjera polifonike ,si moteti.2eri kryesor I ketyre

$epra$e polifonike merrej nga kenget gregoriane,duke cituar melodine bashke me fjalet.Mbi$endosja e zera$e te siperm lindi ne$ojen e plotesimit te tyre me fjale.-etu

e ka burimin emertimi I motetit e ishte lloji me I rendesishem I muzikes polifonike

te kohes.&illimisht moteti ishte I pashkeputur nga muzika kishtare,e me pas nga

fundi I shek.CIII tekstet e kenge$e e $endoseshin ne zerin baze nuk merreshin$etem nga antifonari.#er me teper, ato jo gjithmone ishin ne latinisht,por dhe ne

gjuhet e gjalla e perdoreshin ne popull.-jo prirje perkon me 0llimin e nnje

periudhe te re per muziken e $ende$e perendimore te njohur me emrin /rs

!o$a(stili I ri).Eshte bere zakon e, periudha e mbyllet me fundin e shkolles

polifonike !otre 'ame te uhet /rs /ntica(stili I $jeter).!e $itet e fundit te shek. CIII

marrin jate shume elemente te trasheguara nga /rs !o$a,e cojne drejt shekullit te

ri.#er here te pare behen te njohur per origjinalitetin e tyre muzikante polifoniste,si

/dam de le Dalle,#ierr 'E la -rua,&ilipe de 4itri etj.!e kete kohe muzika kishtare

0llon te huazoje elemente nga muzika laike,nderkohe e kjo e fundit merr zh$illim

te rendesishem me artin e trubadure$e dhe tru$ere$e.7hekulli CI4 shenon nje per

kulturen e$ropiane.


17/29


18/29

Muzika ne periudhen e Rilindjes

!e historine e artit muzikor ,fundi I shek.C4 dhe 0llimi I shek.C4I shenojne nje nga

periudhat me te famshme te te gjitha kohera$e.Eshte epoka e ndritur e %eonardo da

4incit,MikelanHhelos,1afaelos,7hekspirit dhe e shume artiste$e dhe mendimtare$e

te tjere te shuar e perfaesojne le$izjen e madhe social6kulturore te njohur me

emrin rilindje.&jala 1ilindje permban nje kuptim te dy0shte.7e pari ,ajo nenkupton

nje lindje te re,nje 0llim te ri,nje rigjallerim,ku faktori politik,ekonomik,intelektual

dhe social se bashku,sjellin nje rizgjim thuajse teresor te mendimit,te teknikes dhe

te cultures,e pa ngurrim meritohet te uhet 1ilindje.aza e kesaj kulture te re

eshte humanizmi,interesi per gjithshka njerezore.7e dyti humanistet 0lluan ta

shihnin me sy kritik sistemin e edukimit mesjetar dh eta hidhnin $eshtrimin tekantikiteti greko6romak, duke admiruar $lerat e tij.-jo perkonte ne deshiren e tyre

per te rilindur artin dhe kulturen antike,e me teper se imitim ishte nje rimodelim I

tij.-jo prirje,e ne artet 0gurati$e u duk e ne 0llim te shek.C4 ne ytetin e

0rences ,ne muzike $jen e $onuar.E$oluimi I gjuhes muzikore ze 0ll ne periudhen e

fundit te mesjetes,ku muzika kishtare dhe laike njohen zh$illim te rendesishem./to

kulmuan ne shek. C4 me lulezimin e polifonise $okale ,e bashkon arritjet e breza$e

te ndryshem dhe $ende$e te ndryshme te E$ropes.!je tjeter dukuri e e dallon artin

muzikor ne shek. C4 eshte themelimi,pasurimi I karakterit uni$ersal.7hkembimet e

per$oja$e te artiste$e ne shkalle e$ropiane dhe perhapja e shkrimit muzikor I

dhane karakter uni$ersal zh$illimit te krijimtarise.-erkesa per ti publikuar keto

shkrime coi ne zbulimin e shtypit muzikor,nje gjetje e jashtezakonshme e $ite$e te

par ate shek. C4I. !e $itin =8:= ,kta$ian #etruci publikoi ne 4enecia koleksionin e

pare me muzike polifonike per zera($okale) dhe instrumente./ty permblidheshin ?9

kompozime te fundshekullit C4 nga autore te ndryshem

franceze,gjermane,spanjolle,italiane.Me pas, botimet muzikore u perhapen ne te

gjithe E$ropen,duke mundesuar njohjen dhe shperndarjen e $lera$e artistike te

kohes.!e rilindje u krijua nje koncept I ri ne lidje me indi$idualitetin e

autorit.4endosja e emrit te autorit ne partiture lidhet me nje endrim te ri ndaj artit

dhe artistit.!e mesjete arti konceptohej me teper si artizanat,pra muzikanti shihej si

zanatci dhe autorsia nuk perbente shetesim.!dersa ne 1ilindje $leresimi I $epres

nuk behet $etem nga mjeshteria e thurjes se zera$e,por edhe nga forca shpirteroree kompozitorit,nga indi$idualiteti I tij krijues./rti laik I 1ilindjes ,sikurse dhe ai

antic,nHjerr ne plan te pare kerkesen per shprehjen e lire te ndjenja$e njerezore.-jo I

jep artit rilindes karakter human dhe prirje realiste.!e shek.C4I pasurohet

gjithmone e me teper teknika e shkrimit,duke I dhene gjuhes muzikore

ekspre$itet.@eknika nuk eshte me ellim ne $et$ete,ajo kthehet ne nje mjet ne

sherbim te imagjinates krijuese.Muzika behet nje art plot me magjepsje dhe


19/29

hijeshi,e "et me gjuhen e zemres dhe te fantazise krijuese.E tille ishte dhe muzika

dhe pergjithesisht arti I 1ilindjes.-etu gjenden dhe 0jet e perbashketa e e lidhin

artin e ri me antikitetin greko6romak.


20/29

#olofonia $okale ne 1ilindje

!e shek. C4 0llon nje periudhe e arte per polifonine $okale,e do te rezistoje ne

E$ropen #erendimore thuajse pergjate dy shekuj$e ,deri ne periudhen

baroke.!donese zh$illimi I muzikes polifonike lidhet,se pari,me muziken kishtare, ne

1ilindje polifonia u ushye edhe me arritjet e muzikes laike te

trubadure$e,tru$ere$e etj.Megjithese muzika kishtare $azhdonte te kishte perparesi

ne prodhimtarine artistike,ajo ndikohet a fort nga idete dhe format e artit laik,sa

eshte e $eshtire te percaktohen ku0jte ndares per polifonine $okale te shek.C4I ,ku

thuajse zhduken dhe ku0jte gjeogra0ke ose etnike.-ompozitoret e perhapin

polifonine ,duke e bere art e$ropian.!je arritje e rendesishme per polifonine $okale

eshte artesimi I gjuhes muzikore.7terhollimet e /rs !o$es te shek.C$ e

komplikuan shume gjuhen polifonike.4eprat e disa kompozitore$e u bene a te

nderlikuara ,sa me teper dukeshin si krijime laboratorike,sesa si $epra

artistike.!dodhte e ne nje motet jo $etem numri I zera$e te ishte I

pakonceptueshem per $eshin normal ,por edhe fjalet e zera$e te ndryshem te ishin

ne gjuhe te ndryshme.'egjuesi I zakonshem humbiste ne ate numer te madh

zerash pa kuptuar asgje , e jo me te behej fjale per kenaesi estetike.#as kerkime$e

thjesht teknike , e e futen ne nje rruge pa krye 7tilin e 1i te shek.C4.pason nje

stil I erte dhe shprehes.7hek.C4I eshte per artin muzikor e $ecanerisht ate

kishtar,epoka e lulezimit te krijimtarise muzikore dhe e formimit te shkolla$e

polifonike te 1ilindjes e$ropiane.


21/29

7hkolla polifonike &lamande

#olifonia $okale nga mesi I shek. C4 njohu zh$illime te rendesishme ne &lander(e

asokohe perfshinte gjithe territoret e 4ende$e te Aleta dhe pjeserisht

&rancen).&illimi I shkollles "amande I takon $epres se pasur te kompozitorit 3ijom

'yfai,I cili njihet si themeluesi I saj ne gjysmen e pare te shek.C4.#asuesit e saj ,

breht,kegem dhe $ecanerisht 2hoskin de #re e cuan me tej polifonine $okale

"amande.!e $eprat e 2hoskinit ,teknikat dhe llojet e $jetra

polifonike(organum,kanon, etj.) kurorezojne per$ojen shekullore te polifonise

$okale.!e to realizohet nje ekuiliber I mrekullueshem ndermjet rreptesise nordike

dhe shijes mesdhetare,e do te lere gjurmet e $eta ne shekullin e ardhshem ne

krijimtarine e rlando %asos, e eshte perfaesuesi me I madh ishkolles "amande.

%aso (=8GB6=8?;) eshte nje nga personalitetet me te rendesishme te artit muzikor

dhe nje nga humanistet me te medhenj te kohes.&ale zerit te tij shume te mire,e

ne moshen =B6$jecare shkon ne Milano e me pas ne

!apoli,1ome,&rance,/ngli,elgjike.Adhetimet mbarojne kur thirret per te punuar ne

Munih,ku endroi deri ne fund te jetes.!johurite e tij muzikore ishin

uni$ersale.Motetet e %atsos shuhen per origjinalitetin shokues.!umri I madh I

motete$e deshmon parapelimin e kompozitorit per kete gjini,ku shpalosi gjithefantazine e tij krijuese./i tregoi kujdes dhe ndjeshmeri ne zgjedhjen e tekste$e

poetike,kryesisht nga poetet humaniste.I $emendshem ne nuancat e holla te

tekstit,ai krijoi sterhollime muzikore e I japin fjale$e le$izjen dhe shpirtin

gjallerues.%aso njihet si muzikanti e ,bazuar ne humanizmin e kohes ,pasuroi

polifonine $okale me per$oja te reja te muzikes laike./i kaperceu caet e lirizmit

tradicionalfetar duke idhene jete nje fryme te re.4epra e %asos sa laike,a edhe

fetare,eshte e pamase per nga gjeresia e saj.#rodhimtaria e tij e kalon ate te

7karlatit,ahut,Dendelit,MoHartit etj.


22/29


23/29

Muzika $okale laike

!e rilindje u shfaen dy lloje te reja te muzikes $okale laike+madrigal dhe kenga

franceze, te cilat gezuan popullaritet te jashtezakonshem ne te gjitha $endet ee$ropiane.-eto dy lloje perfsijne nje reporter te gjere te muzikes laike me karakter

uni$ersal.1renjet e tyre zgjaten ne krijimtarine e trabadure$e dhe tru$ere$e,si dhe

ne arritjet e polifonise te /rs !o$es.-y lloj arti nuk u kulti$ua ne kisha dhe

katedrale,por ne mjediset e shtresa$e te larta shoerore e oborret

aristokrate.3jithsesi,per kompozitorret e periudhes se rilindjes laikja dhe kishtarja

$azhdonin te kishin te njejten terheje dhe te njejten rendesi artistike.!

eItali,krahas arritje$e te polifonise $okale kishtare ,lulezoi edhe polifonia lokale

laike me lloje,si+frotola,$iloanela,kancona e, mbi te gjitha ,madrigal.

Madrigali

Madrigali 0toi perparesi ne te gjithe muziken e$ropiane.%indja e madrigalit ne $itet

=8B:6=8G:,gjeti nje terren te pergatitur prej kohesh+ne planin muzikor , me

zh$illimet e artit laik dhe $ecanerisht te polifonise laike ,ndersa ne planin letrar me

idealet humaniste te poete$e.Madrigali 0llimisht u krijua nga poetet,por kulmin e

$et artistic e arriti si gjini e muzikes polifonke,duke deshmuar nje lloj muzikor

teresisht tjeter nga madrigal I shek.CI4.Madrigale I shek.CI4 eshte kompozuar ne nje

forme te lire, pa numar strofash dhe pa rregulla te ngurta te rimes.azuar ne nje

subjekt letrar laik,pastoral ose sentimental,muzika zh$illohet duke ndjekur tekstin

poetic.Madrigali zakonisht ka tre, kater deri ne pese,e rralle gjashte zera.@eknika e

larte polifonike $ihet ne sherbim te shprehjes se ndjenja$e jetesore.renda nje

kohe te shkurter madrigali behet zoterues ne te gjithe E$ropen,si dikur korali3regorian ose sic do te behej opera ne shekullin e ardhshem.-ompozitoret me te

famshem e shkruan madrigale jane 4ilaret,Fiprian de 1oze,%uka Marencio,/ndrea

3abrieli,#alestrina,%aso e me pas Monte$erdi.!epermjet botimit te permbledhje$e

me madrigal u bene te njohur kompozitoret e tyre dhe etapat e zh$illimit te kesaj

gjinie te muzikes se 1ilindjes.


24/29

2h$illimi I muzikes gjate reformes

!ga funsi I shekullit C4 dhe 0llimi I shekullit C4I ne 3jermani 0lloi nje le$izje e

madhe fetare,e kerkonte reformimin e kishes katolike .1eforma u perhaps shpejt

ne 3jermani,&rance,2$icer,/ngli etj.Ideatoret dhe udheheesit e 1eformacionit

,Martin %uturi ne 3jermani dhe 2an -al$ini ne 2$icer,sin je nga elementet e

reformes kishin edhe muziken kishtare.!epermjet saj ata synonin te afronin sa me

shume besimtare me ksihen protestante.1eformatoret rishikuan raportin e muzikes

me poezine ,duke I dhene rendesi artesisedhe kuptueshmerise se tekstit ,gje esihte demtuar nga sterhollimet e zera$e polifonike ne muziken e shekullit te

kaluar.#o keshtu,nje nga format muzikore,e cila ne tezat e famshme te %uterit,si

edhe ne ato te -al$init, $leresohej si shume e cmuar per ksihen,ishte kenga.#er keto

arsye Martin %uteri krijoi nje lloj te ri te muzikes kishtare,e mori emrin -orali

protestant, nje dukuri e rendesishme ne historine e muzikes kishtare.-orali

#rotestant eshte nje teresi kengesh te thjeshta polifonike e sherbejne per te

kenduar lutjet kishtare, te cilat besimtaret mund ti mesonin lehtesisht dhe ti


25/29

kendonin me zell gjate ceremoni$e fetare.#er kete ellim %uteri,njeheresh me

ndryshimet etjra te kishes protestante ,beri ze$endesimin e muzikes kishtare

katolike ne -oralin protestant,ose sic uhet ndryshe,-orali luterian.%uteri nuk eshte

krijuesi I kenge$e te koralit.#er organizmin dhe rregullimin e librit te kenge$e

protestante ai bashkepunoi me mikun e $et ,muzikantin 5ohan 4alter.Edhe 2han

-al$ini,udhehees I protestanizmit ne &rance e 2$icer,$endosi e ne ksihe tekendoheshin psalmet me nje ze te $etem.Me $one disa muzikante

hygenote(protestante franceze) I harmonizuan psalmet me kater zera ,por ne

menyre te thjeshte e teksti te mbetej I kuptueshem.#er te perhapur sa me shpejt

koralin protestant dhe psalmin e hygenote$e,u perdoren disa rruge+

Se Pari:

6A perdor shtypi propagandistic(pam"etet,traktatet,tekstet etj.)dhe shtypi muzikor.

J#er per$etesimin e reporterit te ri te kenge$e protestante iu dha shume rendesi

mesimit te muzikes.(thuhet se %uteri nuk u jepte te drejten e edukatorit atyre e

nuk ishin muzikante.)

6A bene te gjitha perpjekjet e himnet fetare protestante te beheshin te njohura dhe

te aferta per te gjithe komunitetin.

6A perkthyen tekstet nga latinishtja(gjuha e kishes katolike tashme gjuhe e $dekur)

ne gjuhet e gjalla e "iteshin nga populli.(-al$ini thoshte se njeriu kendon duke

ditur se cfare thote.)


26/29

6A kerkuan nga poetet te krijonin tekste te thjeshta stro0ke,e tem und te

mesoheshin shpejt permendesh.

Se Dyti:

6Iu dha zgjidhje problemit te muzikes se papershtatshme per koralin.7ipas

%uterit ,eshte muzika e u jep jete fjale$e.

6!e kishen e reformuar nuk kendonin $etem kengetaret profesioniste,port e gjithe

besimtaret ,e per rrjedhoje ,melodite e himne$e duhet te ishin te thjeshta

,monodike,e te ndieshin te gjithe ne unison.

6'uke ene se perseriteshin disa here me strofa te ndryshme ,duhet te ishin te

shkurtra.urimet nga u moren melodite ishin kenga gregoriane,muzika tradicionale

dhe muzika popullore.2gjidhja e shpejte e problemit behej duke pershtatur

melodite e njohura dhe me pas te kompozoheshin melodi te reja te aferta per

popullin.

Se Treti:

-Ishte problemi I degjues$e (I besimtare$e) e lidhej me aspektin psikologjik dhe

sociologjik te tyre.

6Imponimi I koralit protestant nga reformatoret mund te shkaktonte dhe largimin e

besimtare$e te mesuar me gjuhen latine dhe muziken e kishes katolike.2gjidhja e

kujdesshme e dy probleme$e te para ndihmonte drejperdrejt ne zgjidhjen e

tij.-orali pritestant ndoi rrugen e $et te zh$illimit duke kaluar neper disa

etapa,derisa arriti kulmin e $et,e do te kete jehone edhe ne $epren madheshtore

te 5.7.ahut.


27/29


28/29

Muzika popullore shiptare ,perben nje nder pasurite me te cmuara te $endit.!e

pershkrimet e studjues$e te huaj te ardhur ne 7hiperi gjate shekullit C4III6CIC eshte

arritur perafersisht ne konkluzionin se pasuria kryesore e 7hiperise eshte folklori

muzikor.-etu kemi marre nje inter$iste te kengetares popullore -rutane 1akipe-araj.

=62onja 1akipe, cfare eshte per ju$e muzikaL

6Muzika per mua eshte jeta ,eshte dita ,eshte ora,minuti,do te thote se pa te nuk

jetoj dot.In$estimi I madh I jetes time e art ,ka bere pandashmerine time prej

saj./jo eshte oksigjeni ,pa te cilin nuk ka jete . Muzika eshte zbutja e shpirtra$e,

eshte mesazh per jeten,te ngjalle ne $eten tende ,te bukuren

,heroiken,epiken,madheshtore monumentalen./jo percjell mesazh te fuishem

.Imagjinoni simfonine !r.? etho$en,mesazhi saj eshte bashkimi I njerez$e,te

gjithe kombe$e,pa dallim rrace.!e art ka shume rryma por une preferoj te degjoj

muziken klasike pasi kjo lloj muzike eshte afer karakterit tim e sidomos muzika

operistike,pa lene pas dore edhe muziken tone brilante,ato popullore.

B67/ $ite keni e kendoniL

6Ane e kam 0lluar kengen e femije ne ytetin e %ibrazhdit me festi$alet e femije$e

e organizoheshin atehere dhe konkurrenca ishte teper e forte.-am ene 0tuese e

disa cmime$e te cilat u bene trampoline per te $azhduar dhe per te ene

pjesmarrese ne shume akti$itete madhore e organizoheshin ne @irane e rrethe te

tjera,pastaj kulmi me pjesmarrjen time ne festi$alet e kenges ne 1adio @ele$izionin

7hipetar,#jesmarrese e gjashte edicione$e si dhe shume ankets muzikore prane

radio tiranes, dhe kam marre pjese ne edicione ne festi$alin folklorik ne 3jirokaster

dhe jam nderuar me kupern e festi$alit.5am 0tuese e cmimit te pare ne festi$alin e

kenges popullore organizuar ne erat,dhe pjesmarrese ne edicionin kenga ime

organizuar ne tele$izionin -lan.-am $azhduar jeten koncertale ne shume shtete te

botes si 3jermani,7D/,2$icer,ullgari,-oso$eMal I 2i etj.

G6Muzika eshte per ju pasion apo profesionL

#er mua muzika eshte edhe pasion ehe profesion.Eshte passion sepse e kam

dashuruar e ne $ogli.E kam edhe profesion sepse kam mbaruar akademine e

arte$e ne degen e kantos,gje te cilen e ushtroj edhe sot.

;6'uke ene se jeni drejtoreshe e endres kulturore te femije$e ne ytetin tuaj,cdo

te thote per ju te punosh me femijetL

6@E punosh me femijet eshte shume e $eshtire,por sa e $eshtire eshte dhe a e

bukur.-ur shikon se si talentet e nje yteti marrin ho$ dhe ngjiten ne skenen e

magjishme eshte sukses,krenari dhe lumturi./ta jane zemra dhe promotori I ytetit,I

komunitetit ku jetojme.E si rrjedhjoje puna gjigande e bere ne kete ytet kane dale


29/29

talente te shkelyera e sot debutojne me teper sukses ne skenat prestigjoze te

@iranes dhe jasht $endit.5ane marre dhjetra trofe kombetare e nderkombetare,me

nje pjesmarrje acti$e ne te gjitha festi$alet dhe e$enimentet si renda 7hiperise

ashtu dhe jasht saj.

867a $ite keni drejtoreshe e -&6seL

6-y eshte $iti I dhjete dhe jame shume e lumtur kur bej bilancin e punes se bashku

me koleget e mi,talentet e kemi nHjerre ,si ne kenge,$alle,pikture,piano etj.@E

drejtosh nje -& nuk eshte e lehte nuk duhet te konsiderohet si $end rehatie por si

$ullkan ku shperthejne talentet.

96Fila eshte kenga me e dashur per ju ,a mund ten a te na kendoni refreninL

6Mua me perlen dhe frymezon kenga perendimi I diellit,po jua citoj refrenin.

-ur jemi bashke ne te dy,

'o na shikojne me zili,

E do shohin nder sy ,

7a duhemi un dhe ti.

-ete refren e kendojme shpesh ne shtepi,pasi edhe burrin e kam kompozitor,ai luan

me piano dhe kendon.

Documents

Projekt i Albanit dhe Vojsaves.docx