Przestępczość młodocianych w okresie transformacji ... · PRZESTĘPCZOŚĆ MŁODOCIANYCH W OKRESIE TRANSFORMACJI SPOŁECZNO-USTROJOWEJ W POLSCE. ... niezależnie od miejsca, czasu

Ewa Czerwińska-Jakimiuk1

PRZESTĘPCZOŚĆ MŁODOCIANYCH W OKRESIETRANSFORMACJI SPOŁECZNO-USTROJOWEJ W POLSCE.

ANALIZA ZJAWISKA W ŚWIETLEOGÓLNEJ TEORII NAPIĘCIA ROBERTA AGNEW

Streszczenie

Problematyka artykułu koncentruje się na wskazaniu przyczyn podejmowaniazachowań naruszających porządek prawny przez osoby młodociane we współczesnejPolsce przy zastosowaniu głównych tez ogólnej teorii napięcia Roberta Agnew. Teo-ria ta wyjaśnia przestępczość w kategoriach relacji społecznych, polegających na ne-gatywnych stosunkach jednostki z innymi. Autor przyjmuje, że napięcie to stan bę-dący skutkiem istnienia negatywnych relacji, obecności wpływów lub związków, któ-re jednostka uznaje za niekorzystne dla siebie i których sobie nie życzy. Zachowa-nie przestępcze jest wynikiem nacisku i zachodzi pod wpływem negatywnych stanówafektywnych, w szczególności gniewu, które wynikają z niekorzystnych relacji z in-nymi osobami. Autor uwzględnia także rolę czynników osobowościowych i środowi-skowych w podejmowaniu aktywności przestępczej w sytuacji doznawanego napięcia.Na gruncie polskim weryfikacja teorii Agnew w zastosowaniu do młodocianych prze-stępców wypadła pozytywnie. Teoria ta może być pomocna w wyjaśnieniu, zarównozmian ilościowych i jakościowych w przestępczości młodzieży, jak i innych form pa-tologii społecznej (narkomanii, alkoholizmu). Podejście Agnew może okazać się uży-teczne w profilaktyce, diagnozie, resocjalizacji i terapii młodzieży zagrożonej przestęp-czością.

1 Ewa Czerwińska-Jakimiuk jest adiunktem Katedry Socjologii w Instytucie Filo-zofii i Socjologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie.

102 Ewa Czerwińska-Jakimiuk

Juvenile Delinquency in the Period of Social and Political Transformation in Poland;Interpretation of the Phenomenon in the Lightof the General Strain Theory of Robert Agnew

Abstract

The reflections in the paper focus on showing why now, in Poland, juvenilesundertake actions which violate legal order, and on presenting these causes in thelight of major theses of Robert Agnew’s general strain theory. The theory explainsdelinquency in terms of social relations which are based on negative attitudes thatthe individual may adopt towards others. The author of the theory claims that thestrain is the state stemming from the existence of negative relations, the presenceof influences or relations which are considered by such individuals as unfavorablefor them and which they find unwelcomed. Criminal behavior is the consequence ofthe pressure and takes place under the influence of negative affective states, main-ly anger, which are the result of unfavorable relations with others. Moreover, thetheory takes into consideration personality and environment as factors stimulatingcriminal action. The validation of Agnew’s theory on the Polish ground, as appliedto the interpretation of juvenile delinquency, was positive. The theory may be help-ful in explaining both qualitative and quantitative changes in the delinquency amongyoung people as well as other forms of social pathologies (drug or alcohol addic-tion).

Wprowadzenie

Problematyka artykułu koncentruje się na analizie uwarunkowańzachowań przestępczych osób młodocianych we współczesnej Polsce.Przyczyny zachowań przestępczych młodocianych wyjaśniane są po-przez odwołanie do głównych tez ogólnej teorii napięcia RobertaAgnew.

Należy zaznaczyć, że w przypadku przestępczości młodocianych2

w naszym kraju na uwagę zasługują zarówno zmiany ilościowe, jaki jakościowe. I tak np. wskaźniki młodocianych podejrzanych o udziałw popełnianiu czynów naruszających porządek prawny odnotowane

2 W Polsce, podobnie jak i w innych krajach Europy, największe nasilenie prze-stępczości można zaobserwować wśród osób w wieku 17–24 lata (por. K. Badźmirow-ska–Masłowska, 2000; J. Jasiński, 1996; A. Siemaszko i in. 1999, 2009; L. Tyszkiewicz,1997) i jak słusznie zauważa L. Tyszkiewicz (1997), niezależnie od miejsca, czasu orazdziałania różnych czynników kryminogennych krzywa obrazująca relację pomiędzy wie-kiem sprawców a nasileniem przestępczości, której punkt szczytowy przypada na wiek18–20 lat, jest stała.

Przestępczość młodocianych w okresie transformacji 103

Tabela 1. Podejrzani na 100 tys. ludności w roku 1990 i 2007 w poszcze-gólnych grupach wiekowych

Podejrzani według wieku w roku 1990 i 2007

wiek 1990 rok 2007 rok

13–16 1519,0 2699,617–20 1501,9 3091,221–24 1413,5 2664,025–29 1421,1 2161,630–49 1003,2 1808,850 i więcej 229,0 688,2

Źródło: Atlas przestępczości w Polsce 4, 2009, s. 57.

w 2007 r. znacząco wzrosły w porównaniu ze wskaźnikami z 1990 r.Dane dotyczące ich wartości zamieszczono w Tabeli 1.

Jak zaznaczono wyżej, w przypadku przestępczości młodocia-nych istotną kwestią są jej zmiany jakościowe. Znawcy przedmiotu(por. m.in. Leyton, 1996; Błachut, Gaberle i Krajewski, 1999; Badź-mirowska-Masłowska, 2000; Majchrzyk, 2001, 2003; Urban, 2000; Sła-wik, 1996; Sztumski, 1999; Grabosky, Smith za Giddens, 2007 i in.)zwracają w szczególności uwagę na wzrost częstotliwości przestępstwprzeciwko życiu i zdrowiu, obniżenie wieku sprawców w przypadkuniektórych rodzajów czynów3 oraz „wychodzenie” przestępczości ześrodowisk patologicznych4. Stwierdzają również nasilenie czynów typuzabawowego, które wynikają z nudy i poszukiwania stymulacji, a po-legają na zachowaniach agresywnych przeciwko osobie lub na aktachwandalizmu. W literaturze fachowej podkreśla się ponadto wzrost licz-by zbrodni dokonywanych przez młodych ludzi z niskich pobudek, bezjasnego, sprecyzowanego motywu5, a także obserwowany nagminnie

3 Zwraca się tutaj uwagę na takie czyny jak: fałszerstwa, oszustwa, przestępstwaprzeciwko ustawie o akcyzie, które dawniej popełniane były zazwyczaj przez osobydorosłe oraz na zwiększający się udział młodocianych w przestępczości zorganizowaneji międzynarodowej (Machel, 2001: 170; Majchrzyk, 2001: 88).

4 Znajduje to wyraz w popełnianiu czynów przestępczych przez młodocianychsprawców wywodzących się z rodzin o średnim i niejednokrotnie wysokim statusiespołeczno-materialnym (Urban, 2000: 192, 223; Majchrzyk, 2001: 38).

5 Chodzi tu o przestępstwa na pozór bezmotywowe oraz o niezrozumiałej motywa-cji, w których wyłonienie tła sytuacyjno-motywacyjnego sprawcy jest niezmiernie trudne(Pytka, 1999: 66; Kawula, 1999: 119–121; Majchrzyk, 2001: 36).


brak związku między młodocianym sprawcą a ofiarą, czego dowodzączęste ataki młodocianych sprawców na osoby całkowicie im nieznane.

Zjawisko przestępczości młodocianych, z uwagi na jej natęże-nie i dolegliwość można uznać za istotny problem społeczny. Jest onszczególnie niepokojący w kontekście obecnej sytuacji społeczno-po-litycznej w Polsce, gdzie zmiany ustrojowe po 1989 roku spowodowa-ły wiele niekorzystnych zjawisk społecznych, takich jak: bezrobocie,ubóstwo, materializacja życia, kryzys autorytetów, falandyzacja pra-wa (por. J. Sztumski, 1998), czy rozregulowanie polityki kryminalnej(H. Machel, 2001: 171–173). Ujawnione przypadki nadużyć, korup-cji elit politycznych i administracji pokazują kryzys wymiaru spra-wiedliwości i wpływają na druzgocący spadek zaufania publicznego(por. P. Sztompka, 2000). Niewątpliwie te negatywne wzory wywierajątakże wielką presję na młodzież, która — zgodnie z koncepcją rela-tywnej deprywacji — w każdych warunkach może poczuć się gorszaw konfrontacji z jednostkami prezentowanymi jako „ludzie sukcesu”(B. Urban, 1999: 589, 590).

Niektóre z powyższych zjawisk sprzyjają powstawaniu znacznychnierówności społecznych, które towarzyszą nowej stratyfikacji spo-łecznej. Te z kolei generują frustracje społeczne, czego rezultatemmoże być naruszanie przez młodocianych porządku prawnego w spo-sób sygnalizujący wyraźne zmiany jakościowe owych naruszeń. Wartopamiętać, że na początku lat 90. socjologiczne teorie przestępczościinterpretowały wzrost liczby zachowań przestępczych wśród młodzie-ży oraz zmiany jakościowe tego zjawiska jako następstwa przemianstylu życia charakteryzujących początkowy okres transformacji spo-łeczno-ustrojowej. W etiologii i w próbach interpretacji przemian za-chodzących w tym okresie odwoływano się do relatywizacji norm spo-łecznych, upadku i kryzysu autorytetów oraz uznawanych wcześniejwartości i instytucji społecznych, spontanicznego zachwytu nagle po-szerzoną sferą wolności, czy wreszcie traktowano przestępczość jakoprzejaw moralnej anomii. Generalnie jednak podkreślano przejściowycharakter zjawiska, będącego formą dezorganizacji społecznej (por.A. Kossowska, 1992). Jak słusznie zauważała wówczas A. Kossowska(1992: 103, 129, 145–146) sytuacja dezorganizacji społecznej w skalimakrospołecznej nierzadko powoduje, iż socjalizacja w rodzinie stajesię nieadekwatna do nowych okoliczności społecznych, które są ści-śle związane z przemianami ustrojowymi bądź społecznymi. Tak więc,


niezależnie od charakteru społecznej strefy występowania dezorgani-zacji, przekroczenie pewnego jej poziomu powoduje, że mechanizmyfunkcjonowania kontroli społecznej ulegają załamaniu.

W literaturze przedmiotu już na początku lat 90. (zob. A. Kos-sowska, 1992; B. Urban, 1997) pojawiała się sugestia, iż w interpretacjiwspółczesnej przestępczości użyteczna może być kategoria napięcia,które jest wynikiem niemożności osiągnięcia aprobowanych społecz-nie celów za pomocą dostępnych, zgodnych z prawem środków. Nie-wątpliwie zyskuje ona nowy wymiar w sytuacji zmian ustrojowych, eko-nomicznych i społecznych we wszystkich społeczeństwach postkomu-nistycznych. Charakteryzuje je bowiem dezorganizacja wielu strukturspołecznych, która z jednej strony jest wynikiem samej zmiany społecz-nej i nieumiejętności dostosowania się do niej jednostek, a z drugiej— ich wcześniej utrwalonych sposobów zachowania, które okazują sięnieadekwatne do obecnej sytuacji. Mamy do czynienia z silnym roz-dźwiękiem pomiędzy deklarowanymi wartościami a możliwością ichosiągnięcia przez znaczną część społeczeństwa, w tym młodzieży, przyjednoczesnym występowaniu szeregu blokad na drodze do osiągnięciacelu, które powodują w jednostkach stan frustracji.

Należy podkreślić, iż sytuacja napięcia, wynikająca z deprywacjii frustracji wielu potrzeb, wyzwala zachowanie dewiacyjne czy prze-stępcze szczególnie wówczas, gdy jednostka jest w tych zachowaniachwzmacniana przez grupę podkulturową oraz gdy funkcjonowanie kon-troli społecznej ze strony instytucji, a przede wszystkim grup pierwot-nych nie pomaga w rozładowaniu odczuwanego przez nią napięcia zapomocą zachowań legalnych, a przeciwnie — przyczynia się do pod-wyższenia jego poziomu. Tym samym sprzyja to zaangażowaniu sięjednostki w grupę przestępczą i naruszaniu porządku prawnego.

I tak, w połowie lat 90. fenomen przestępczości łączono przedewszystkim z obiektywnymi wymiarami życia, takimi jak: bezrobocie,rozwarstwienie społeczne, polaryzacja społeczeństwa, ubóstwo orazpoczucie nieegalitarności. W literaturze fachowej pojawiały się rów-nież sugestie, aby dokonać połączenia wyżej wymienionych wymiarówz czynnikami natury osobowościowej, psychologicznej, które są bezpo-średnio powiązane z systemem aksjologicznym oraz sferą motywacyj-ną osobowości, a także z subiektywnym postrzeganiem i odczuwaniemprzez jednostkę własnej sytuacji i położenia w różnych sferach życia(por. B. Urban, 2000).


Wielu teoretyków i badaczy odwoływało się również do zjawisktowarzyszących transformacji, takich jak: deprywacje socjalne i ekono-miczne, egotyzacja życia, korupcja, rozkład sfery normatywnej, osła-bienie więzi grupowych i solidarności społecznej oraz nasilenie zjawiskpatologicznych, które tworzą sytuację spełniającą warunki określającestan anomii (zob. W. Paterek, 2002). Zaznaczyć należy, że anomia niejest nowym określeniem stanu polskiego społeczeństwa (por. M. Ma-rody, 1987; S. Nowak, 1984). Niewątpliwie taka charakterystyka stanuspołeczeństwa zapowiada niebezpieczeństwo wybuchu niezadowole-nia społecznego jako rezultatu doznawanych napięć, deprywacji i fru-stracji. Niezadowolenie może znaleźć ujście między innymi w nasileniuzachowań przestępczych, w szczególności tych, w których ujawniają sięagresja i przemoc.

Jak słusznie stwierdzał B. Urban (2000) przemiany obrazu zja-wiska przestępczości, w tym młodocianych, przyczyniły się do znacz-nego ograniczenia możliwości eksplanacyjnych oraz interpretacyjnychteorii i koncepcji psychologicznych („przestępczego rdzenia osobowo-ści”) i socjologicznych (klasycznych teorii napięcia: Mertona, Cohe-na, Clowarda i Ohlina, teorii kontroli Hirschi’ego, teorii neutralizacjiMatzy). Autor ten podkreślał również, że szczególne nadzieje wiązaćsię powinno z teoriami o szerokim zasięgu, pretendującymi do mianateorii uniwersalistycznych o mocy interpretacyjnej daleko wykracza-jącej poza granice kulturowe, przestrzenne i czasowe, co jest istotneze względu na fakt, iż mamy do czynienia z perspektywą struktural-nego powiązania krajów europejskich oraz silnie konstytuującym sięprocesem globalizacji (B. Urban, 2000).

Jak zaznaczono powyżej, w literaturze przedmiotu coraz częściejpojawiały się sugestie (por. B. Urban, 2000: 205–220; 2005: 17), iżtło osobowościowo-sytuacyjne sprawców, motywacja czynu, charak-ter popełnianych przestępstw nie mogą być już trafnie analizowane,a później wyjaśniane i zinterpretowane za pomocą tradycyjnych teo-rii. Powyżej opisane warunki spełnia natomiast ogólna teoria napięciaRoberta Agnew (R. Agnew 1992, H. R. White 1992, por. też R. Agnew1985, 1999, R. Agnew i in. 1996, R. Paternoster, RP. Mazerolle 1994,B. Urban, 2000: 205–220). Agnew nie ogranicza się w niej tylko dowskazania negatywnych czynników powodujących poczucie nierów-ności, frustracji i deprywacji potrzeb jednostki, ale bierze pod uwagęcałą sferę zmiennych psychologicznych, co stanowi pewnego rodzaju


fundament, na którym można budować również odniesienia do pozio-mu makrospołecznego danego kraju (R. Agnew, 1992: 75).

Teoria napięcia w ujęciu R. Agnew

Tradycyjne teorie napięcia (strain theories) wywodzą się z wizjispołeczeństwa opartego na ugodzie społecznej. Według R. Kornhau-ser (za A. Kossowska, 1992) w rezultacie dezorganizacji społecznejtworzy się presja w kierunku dokonywania przez jednostkę działańprzestępczych na skutek odczuwanego napięcia, które jest wynikiemrozbieżności pomiędzy społecznie wytworzonymi aspiracjami a moż-liwościami/oczekiwaniami co do ich realizacji.

Do klasycznych koncepcji napięcia zalicza się: teorię anomiiR. Mertona, teorię zablokowanych możliwości A. Cohena oraz teorięzróżnicowanych możliwości R. Clowarda i L. Ohlina. Jednak w litera-turze kryminologicznej istnieją sugestie, iż w odniesieniu do propozycjiR. Clowarda i L. Ohlina oraz A. Cohena niewłaściwe jest używanie na-zwy „teoria napięcia”. I tak przykładowo D. Black (za A. Kossowska,1992) podkreśla, iż ujęcia te powinny być nazwane „teorią deprywacji”(deprivation theory).

Najogólniej rzecz ujmując w koncepcji R. Mertona oraz R. Clo-warda i L. Ohlina główna myśl zawiera się w tezie, że jednostka sięgniepo sposoby nielegalne, gdy nie będzie mogła wykorzystać legalnych,zgodnych z prawem sposobów poprawienia własnej sytuacji. Nato-miast w koncepcji A. Cohena jednostka łatwo i szybko zaangażuje sięw zachowania dewiacyjne lub przestępcze, gdy będzie odczuwać silnądeprywację swoich potrzeb.

Teorie napięcia spotkały się z ogromnym rezonansem społecznym(por. A. Kossowska, 1992). I tak, w latach 60. uważano, iż rozwiązanieproblemu przestępczości młodzieży z klas niższych będzie możliweprzy założeniu, że stworzy się jej warunki do osiągania wartości kultu-rowo aprobowanych przy wyrównaniu życiowych szans. Jednak oka-zało się, że przedsięwzięcia te nie doprowadziły do zmniejszenia roz-miarów przestępczości. Krytycy wysuwali wówczas zarzuty przeciwkorozumieniu w tych teoriach pojęcia kultury oraz eksponowali fakt, iżpodstawowe ich założenia nie doczekały się jednoznacznego potwier-dzenia w badaniach empirycznych (por. T. J. Bernard, R. R. Kornhau-


ser, T. Hirschi za A. Kossowska, 1992; S. Cole za R. Agnew, 1992).Przykładowo T. J. Bernard (za A. Kossowska, 1992) stwierdza, że ba-dacze weryfikujący słuszność założeń teorii napięcia koncentrowalisię na zachowaniach jednostkowych, natomiast autorzy tej koncepcjimieli na uwadze przede wszystkim zachowania grupowe. Jak słusz-nie zauważają R. Agnew (1985) oraz T. J. Bernard, M. Farnworth,M. J. Leiber (za R. Agnew, 1992), teorie napięcia przetrwały atakikrytyki, jednak ich wpływ uległ znacznemu zmniejszeniu.

Tak więc, wobec powyższych ustaleń oraz w kontekście obecnejsytuacji znacznej części młodzieży polskiej można przytoczyć sugestieA. Kossowskiej (1992: 34), która stwierdza, że „niezależnie od testo-walności teorii napięcia, uwypukla ona rzeczywisty problem, jakim jestbrak równowagi między wartościami kultury przyswojonymi w toku so-cjalizacji a poczuciem możliwości realizacji celów wskazanych przezkulturę, przy zastosowaniu aprobowanych na jej gruncie środków”.

Jeśli chodzi o podejście R. Agnew to autor nawiązuje w nim dostrukturalnych teorii napięcia: teorii anomii R. Mertona oraz podkul-turowych teorii napięcia: A. Cohena — teorii zablokowanych możli-wości, A. R. Clowarda, L. Ohlina — teorii zróżnicowanych możliwości,teorii neutralizacji D. Matzy, a także teorii zróżnicowanych powią-zań E. Sutherlanda oraz teorii kontroli, której twórcą jest T. Hirschi.Ponadto badacz korzysta z ustaleń z zakresu psychologii ze szczegól-nym uwzględnieniem problematyki agresji (A. Bandura, L. Berkowitz,D. Zillman), stresu (B. P. Dohrenwend, H. B. Kaplan, R. S. Lazarusi S. Folkman, A. S. Linsky i M. A. Straus) oraz atrybucji przyczyn(J. Averill, C. R. Brewin, R. Cohen, K. S. Crittenden, J. R. Kluegel,E. R. Smith, M. K. Ute, R. Kidd).

Główne typy napięcia z uwzględnieniem strategii adaptacjido napięcia

Teoria R. Agnew wyjaśnia zachowania przestępcze w kontek-ście relacji społecznych, które polegają na negatywnych stosunkachjednostki z innymi. Autor stwierdza, że „napięcie to stan będący skut-kiem istnienia negatywnych relacji, obecności wpływów bądź związ-ków, które jednostka uznaje za niekorzystne dla siebie i których sobienie życzy” (Agnew, 1992: 48, por. też Urban, 2000: 206 oraz Schneider,


1998: 24–25). Tak rozumiane napięcie może być rezultatem, zarów-no niepowodzeń w osiąganiu pozytywnych celów, jak i niemożnościlegalnego unikania negatywnych, stresogennych sytuacji.

Agnew (1992: 48–74) wyróżnia trzy główne typy napięcia (tzw.nacisku, negatywnych stosunków z innymi):

1. Napięcie jako wynik niepowodzeń jednostki w osiąganiu pozy-tywnie wartościowanych celów

— Napięcie jako rozbieżność między aspiracjami a oczekiwaniamii aktualnymi osiągnięciami jednostkiW klasycznych teoriach napięcia — R. Mertona, A. Cohena,

R. Clowarda i L. Ohlina — brano pod uwagę przede wszystkim dąże-nie do sukcesu finansowego (tzw. statusu klasy średniej), co pozwalałowyjaśnić w szczególności przestępczość przedstawicieli klas niższych6.Agnew natomiast modyfikuje zakres celów, nie ograniczając się tylkodo celów wyznaczonych przez klasę średnią, ale uwzględnia także celeważne dla większości młodzieży bez względu na pochodzenie (sta-tus społeczno–ekonomiczny rodziny pochodzenia). Nacisk położonyjest tutaj na czynniki typu: zdolności, inteligencja, ciekawa osobo-wość, atrakcyjność fizyczna, sprawność sportowa, popularność wśródrówieśników itp. Ponadto autor zwraca uwagę, iż po pierwsze, cele temogą mieć charakter bezpośredni, natychmiastowy, po drugie — waż-niejsze są dla jednostki osiągnięcia faktyczne, a nie te antycypowane.R. Agnew przyjmuje założenie, iż również osobom z klasy średniejmoże brakować możliwości niezbędnych do osiągnięcia wyżej wymie-nionych celów za pomocą legalnych środków. Tym samym, jednostkitakie mogą doświadczać napięcia wynikającego z rozbieżności międzyaspiracjami a aktualnymi, faktycznymi osiągnięciami.

6 Podejście to spotkało się z krytyką, obejmującą następujące kwestie:— brak wyjaśnień zjawiska przestępczości wśród przedstawicieli klasy średniej,— niewyjaśnienie zachowań naruszających porządek prawny związanych z osią-

ganiem innych celów szeroko pojętym sukcesem finansowym,— zbyt mała koncentracja na podejściach badawczych uwzględniających znacze-

nie barier ograniczających dostęp do innych celów,— nieudzielenie odpowiedzi na pytanie dlaczego tylko część jednostek doświad-

czających napięcia reaguje aktywnością przestępczą,— niewystarczająca baza empiryczna, dotycząca rozbieżności pomiędzy aspira-

cjami a oczekiwaniami (por. R. Kornhauser, T. Bernard za A. Kossowska, 1992).


— Napięcie jako rozbieżność między oczekiwaniami a aktualnymiosiągnięciamiZdaniem R. Agnew jednym z głównych mankamentów trady-

cyjnej teorii napięcia było zaniedbywanie znaczenia społecznych po-równań jednostki (np. w podejściu A. Cohena). W związku z po-wyższym, w tym podtypie napięcia autor koncentruje się na szcze-gólnej roli, jaką odgrywają porównania jednostki z osobami dlaniej znaczącymi, stanowiącymi grupę odniesienia oraz przeszłe do-świadczenia dotyczące jej osiągnięć. Wszelkie niepowodzenia w osią-ganiu celów, spełnianiu oczekiwań mogą implikować emocje typugniew, złość, wściekłość, poczucie krzywdy, rozczarowanie oraz mniejlub bardziej zgeneralizowane poczucie niesprawiedliwości. W kon-sekwencji stany te są ściśle związane z odczuwanym przez jed-nostkę napięciem i mogą warunkować zachowanie przestępcze. Po-wyższe emocje stanowią silny czynnik motywujący do zmiany sytu-acji w kierunku zminimalizowania rozbieżności między oczekiwa-niami a osiągnięciami jednostki, a jednym z możliwych sposobówjest zachowanie przestępcze bądź używanie narkotyków lub alko-holu.— Napięcie jako rozbieżność między zasadą sprawiedliwości a rze-

czywistymi osiągnięciamiW klasycznych teoriach napięcia starano się wyjaśnić etiologię

zachowania niezgodnego z prawem bazując na napięciu, które wyni-ka z rozbieżności pomiędzy celem a wynikiem, bez odwoływania siędo wkładów jednostki. Agnew natomiast zwraca szczególną uwagę nazasadę sprawiedliwości przyjmując, iż jednostka zakłada, że międzyjej wkładem a zyskiem będą zachodzić odpowiednie proporcje, obo-wiązujące wszystkich partnerów podjętych interakcji. Innymi słowyjest ona przekonana o istnieniu sprawiedliwych reguł, co w rezultacienawet w przypadku niskich zysków nie wyzwala poczucia niesprawie-dliwości. W przeciwnym razie mamy do czynienia z sytuacją dystresu,poczuciem nierówności szans czy niezasłużenie gorszego traktowa-nia, co może prowadzić do podjęcia aktywności przestępczej. Wedługautora zaangażowanie jednostki w działalność naruszającą porządekprawny może mieć na celu: zwiększenie zysków (np. kradzież), zmniej-szenie własnego wkładu (np. wagarowanie), zmniejszenie zysków in-nych partnerów interakcji (np. rozbój, wandalizm, kradzież), zwięk-szenie wkładu innych (np. niezdyscyplinowanie), rezygnację z udziału


w interakcji (np. ucieczka z domu, z instytucji wychowawczej, resocja-lizacyjnej).

2. Napięcie jako wynik pozbawienia pozytywnie ocenianej stymu-lacji (odbieranie lub grożenie jednostce odebraniem bodźcówuznanych za pozytywne)W koncepcji Agnew drugi typ napięcia dotyczy faktycznego

lub antycypowanego pozbawienia pozytywnie wartościowanych bodź-ców doświadczanych przez jednostkę. I tak, problem wpływu nega-tywnych, stresogennych wydarzeń na funkcjonowanie był przedmio-tem teoretycznych i empirycznych badań wielu autorów. W szcze-gólności nawiązaniem do powyższego ujęcia jest koncepcja stre-sowych zdarzeń życiowych B.S. i B.P. Dohrenwendów, zmian ży-ciowych autorstwa T. H. Holmes i R. H. Rahe oraz koncep-cja kryzysów życiowych G. Caplana. Natomiast problemem kom-pensacji tych zdarzeń poprzez podejmowanie działania o charak-terze przestępczym zajmuje się przede wszystkim H. Kaplan (zaR. Agnew, 1992).

Agnew bazując na podejściach empirycznych z zastosowaniemkwestionariuszy stresujących zdarzeń życiowych (np. B. Compas,C. Williams, C. Uchiyama za Agnew, 1992: 57; B. Dohrenwend, B. Do-hrenwend za Agnew i White, 1992) wymienia następujące doświad-czenia: śmierć w rodzinie, rozwód rodziców, ciężka choroba własnalub osoby bliskiej, utrata pracy przez rodzica, nieoczekiwana zmia-na szkoły lub miejsca zamieszkania, zawód miłosny, naruszenie pra-wa, karalność sądowa rodziców itp. Zachowanie przestępcze ma tutajna celu niedopuszczenie do utraty pozytywnych bodźców bądź ichodzyskanie, uzyskanie substytutów tych bodźców oraz dokonanie ze-msty na osobach odpowiedzialnych za stratę, czy też zneutralizowanienegatywnych emocji powstałych w rezultacie utraty. W powyższymkontekście można również tłumaczyć etiologię nadużywania alkoholui narkotyków wśród młodzieży.

3. Napięcie jako wynik prezentacji negatywnych bodźcówAgnew definiując typ napięcia, które wynika z faktycznego lub

przewidywanego wystawienia na działanie negatywnych, szkodliwychbodźców korzysta z literatury dotyczącej agresji i stresu. Zdecydowa-na część badań psychologicznych sugeruje, że ich prezentacja możeprowadzić do agresji nawet wówczas, gdy możliwe są legalne drogiucieczki od stresogennych sytuacji (por. A. Bandura, 1973; L. Ber-


kowitz, 1982; T. J. Bernard, 1990; A. Frączek i H. Zumkley, 1993;J. Reykowski, 1979; D. Zillman, 1979).

Zgodnie z ogólną teorią napięcia negatywne bodźce prowadządo aktywności przestępczej młodzieży w sytuacji, gdy podejmuje onanastępujące próby:— unikanie lub ucieczkę od nich,— przerwanie lub łagodzenie ich działania,— poszukiwanie zemsty na ich źródle bądź celach z nim związanych,— zniwelowanie negatywnego afektu poprzez używanie narkoty-

ków/alkoholu.W literaturze przedmiotu (zob. R. Agnew, 1992; J. S. Turner

i D. B. Helms, 1999) bardzo często agresja i przestępczość związane sąz takimi szkodliwymi czynnikami, jak: stosowanie przemocy, rozbicierodziny, brak miłości rodzicielskiej, nadmierna dyscyplina w rodzinie,zmienne zachowania rodziców pozostające w związku z ich nieprzy-stosowaniem, przestępcza wiktymizacja różnego rodzaju, negatywnezwiązki z rodzicami, negatywne związki z rówieśnikami, negatywne do-świadczenia szkolne, negatywne (stresujące) zdarzenia życiowe, sto-sowanie przemocy werbalnej, grożenie, fizyczny ból, przeludnienie,zagrożenie przestrzeni personalnej, zanieczyszczenie środowiska, ha-łas, wysokie temperatury.

Związek poczucia napięcia z aktywnością przestępczą

Przedstawione trzy wzory napięć w rzeczywistości wzajemnie nasiebie zachodzą, powodując występowanie negatywnych emocji, z któ-rych centralną pozycję w ogólnej teorii napięcia zajmują: gniew, lęk,złość, wściekłość (por. R. Agnew, 1992, 1996). Według Agnew wy-żej wymienione negatywne emocje (afekty), przede wszystkim gniew,mogą prowadzić do aktywności przestępczej7.

R. Agnew (1992) wymienia następujące czynniki zwiększająceprawdopodobieństwo podjęcia działalności kompensacyjnej o charak-terze przestępczym w powyższej sytuacji:

7 Zwraca się tutaj uwagę na szczególną rolę gniewu, który jest traktowany przezwielu badaczy takich jak: L. Berkowitz, 1982; D. Zillman, 1979; J. R. Averill, T. D. Kem-per (za R. Agnew, 1992), jako najbardziej znacząca reakcja emocjonalna w etiologiizachowań przestępczych.


— niewykorzystywanie przez jednostkę nieprzestępczych strategiiradzenia sobie z napięciem,

— obniżenie tolerancji na stres na skutek chronicznego napię-cia,

— odczuwanie wrogości, podejrzliwości wobec innych,— powstanie tendencji do reagowania w sposób agresywny,— reagowanie negatywnymi emocjami w sytuacjach nie związanych

ze źródłem napięcia.W tym miejscu należy podkreślić, że teoria ta możne być szczegól-

nie pomocna w wyjaśnieniu etiologii przestępczości agresywnej, gdyżposługuje się pojęciem negatywnych afektów, w szczególności gniewuoraz kategorią frustracji, jako czynnikami sprzyjającymi zachowaniomagresywnym.

Radzenie sobie z napięciem

Zdaniem Agnew, osoba odczuwająca napięcie stara się przysto-sować do zaistniałej sytuacji. W swej koncepcji wymienia on trzy ro-dzaje strategii adaptacji do stanu napięcia: poznawczą, behawioralnąi emocjonalną (R. Agnew, 1992; zob. też B. Urban, 2000).

Jeśli chodzi o strategie poznawcze można wyróżnić następująceformy:— ignorowanie — minimalizowanie skutków odczuwanego napięcia

bądź maksymalizowanie pozytywnych rezultatów, a minimalizo-wanie negatywnych wyników;

— zaprzeczanie istnieniu szkody poprzez maksymalizowanie rezul-tatów pozytywnych bądź minimalizowanie negatywnych;

— przyjęcie odpowiedzialności za niepowodzenie, co sprzyja zmini-malizowaniu napięcia oraz pełni funkcję ochronną dla osobowo-ści (w szczególności podtrzymania własnej wartości, wiary w po-zytywny obraz świata).W przypadku strategii behawioralnych wymienia się poniższe

typy zachowań:— maksymalizacja pozytywnych wyników — minimalizowanie ne-

gatywnych rezultatów poprzez dążenie do uzyskania pozytywniewartościowanych celów, obronę lub chęć odzyskania tych utraco-nych, ucieczkę lub przetrwanie w obliczu negatywnych sytuacji za


pomocą zachowań konwencjonalnych lub nieprzystosowawczych(przestępczych);

— zachowania odwetowe (zemsta) mogące sprowadzać się do pod-jęcia działań mających na celu zminimalizowanie pozytywnychwyników osób, które jednostka obwinia, zwiększenia ich nega-tywnych rezultatów bądź zmniejszenia ich wkładu.W strategiach emocjonalnych jednostka dąży do złagodzenia lub

wyeliminowania negatywnych emocji za pomocą wybranych technik(relaksacyjnych, medytacyjnych), środków uspokajających oraz uży-wek: alkoholu, narkotyków (por. M. D. Newcomb, L. L. Harlow zaR. Agnew, 1992). Strategie te często są preferowane przez osoby,dla których wymienione powyżej strategie behawioralne i poznawczeokazały się niedostępne lub nie przyniosły oczekiwanych, pożądanychskutków.

Możliwości prognozowania wyboru przestępczychi nieprzestępczych strategii adaptacji do napięcia

Jak zaznaczono wcześniej R. Agnew zwraca uwagę na fakt, żezachowanie przestępcze jest tylko jednym z wielu sposobów adaptacjijednostki do sytuacji napięcia. Ponadto nie ma bezpośredniego związ-ku między poszczególnymi strategiami radzenia sobie z odczuwanymnapięciem a aktywnością przestępczą. Należy więc odpowiedzieć napytanie, dlaczego niektóre jednostki wybierają zachowania naruszają-ce porządek prawny jako strategię radzenia sobie z napięciem.

R. Agnew w celu wyjaśnienia tego podstawowego problemu,z którym nie poradził sobie np. R. Merton, wykorzystał koncepcjepsychologiczne dotyczące stresu, agresji oraz ustalenia badaczy na te-mat egalitaryzmu (patrz J. S. Adams, E. Menaghan i in. za R. Agnew,1992). Szczególnie pomocna okazała się teoria agresji, wyjaśniająca,że poczucie krzywdy, nieszczęśliwości wyzwala stan ogólnego pobu-dzenia, mobilizującego jednostkę do różnego typu zachowań (zob.A. Bandura, 1973; L. Berkowitz, 1982). Tak więc poszczególne oso-by podlegają zróżnicowaniu jeśli chodzi o zewnętrzne i wewnętrzneczynniki określające wybór strategii w sytuacji napięcia.

To, czy dana osoba zareaguje na odczuwane napięcie dokona-niem czynu zabronionego zależy od tzw. czynników ograniczających


rozwiązania przestępcze bądź nieprzestępcze, o charakterze osobowo-ściowym i środowiskowym (R. Agnew, 1992, 1996; R. Agnew, H. Whi-te, 1992: 477; R. Paternoster, P. Mazerolle, 1994).

Do podstawowych zmiennych osobowościowych zaliczono: tem-perament, samoocenę, inteligencję, odporność na sytuacje trudne,strategie radzenia sobie ze stresem, efektywność działania oraz atry-bucje przyczyn niepowodzeń.

Natomiast wśród zmiennych środowiskowych uwzględniono po-ziom kontroli społecznej (ze strony rodziców, szkoły, rówieśników),powiązania z przestępczymi osobami, wsparcie społeczne jednostkiw sytuacjach trudnych.

Należy zatem przyjąć, że im silniejsze są czynniki ograniczająceadaptację przestępczą jednostki do napięcia, tym mniejsze jest praw-dopodobieństwo naruszenia przez nią porządku prawnego.

Pojęcie „relatywnej deprywacji”

Ogólna teoria napięcia Agnew operuje kategorią „relatywnej de-prywacji”8. Autor uważa, iż w przypadku młodzieży pojęcie relatywnejdeprywacji może obejmować (niezależnie od kryteriów obiektywnych)subiektywne przekonanie o gorszej sytuacji (położeniu) w stosunku doinnych ludzi, zarówno z bliższego, jak i dalszego otoczenia. Kategoriata obejmuje szeroki zakres postrzeganych niekorzystnych uwarunko-wań, a dotyczyć może sfery somatycznej, psychicznej, materialnej orazaspiracji i perspektyw życiowych9.

Podsumowując, należy podkreślić, iż kategoria relatywnej depry-wacji może być szczególnie pomocna w analizie współczesnej prze-

8 Pojęcie relatywna deprywacja częściowo koresponduje z terminem używanymna gruncie polskim „sytuacja, poczucie nierówności”, jakim posługiwali się w swychrozważaniach teoretycznych polscy kryminologowie i psychologowie (L. Lernell, 1967,1973, 1975; T. Tomaszewski, 1975). Empirycznej weryfikacji dla istnienia związku międzypoczuciem nieegalitarności a przestępczością dostarczyli: E. Bielicki (1974, 1976, 1987),T. Sołtysiak (1991), M. Kowalczyk-Jamnicka (1999) oraz I. Łabuć-Kryska (1999).

9 Problem ten w odniesieniu do zachowań przestępczych (w szczególności młodzie-ży) poruszali m. in. R. Agnew (1992), R. Agnew i H. R. White (1992), R. Agnew i in.(1996), R. Agnew ( 1999), J. Braithwaite, J. Blau i P. Blau, C. R. Chester (za R. Agnew,1992), J. Groth (2003), C. R. Kramer (2000); R. Paternoster i P. Mazerolle (1994),E. Patterson (1991), L. B. Stiles i X. Liu (2000).


stępczości młodzieży w ogóle oraz ze szczególnym uwzględnieniemprzestępstw agresywnych — (bez wyraźnego motywu bądź o nieja-snych motywach), popełnianych często przez jednostki, zarówno beztrwałych obciążeń osobowościowych, jak i materialnych ograniczeńśrodowiskowych, nierzadko wywodzące się ze środowisk nie dotknię-tych patologią społeczną, o średnim lub wysokim statusie społeczno--ekonomicznym. Ponadto wykorzystując to pojęcie można wyjaśnićnie tylko zdecydowaną część przypadków zachowań przestępczych(w tym przestępstw gwałtownych), ale również narkomanię i alko-holizm młodzieży (bądź nadużywanie tych środków) w szczególnościtej, która wywodzi się ze środowisk niepatologicznych, z tzw. „dobrychrodzin” (por. B. Urban, 2000: 223). Jak słusznie zauważa B. Urban(2000: 223–224) relatywna deprywacja stanowi kategorię zbliżoną dopojęcia stresu i frustracji lecz w interpretacji przestępczości ma tęprzewagę nad powyższymi pojęciami, że odnosi się do znacznie bar-dziej zawężonej klasy zjawisk, które działają w dłuższych odcinkachczasowych.

Weryfikacja ogólnej teorii napięcia —przykład polskich badań empirycznych

Na gruncie polskim weryfikacją głównych tez ogólnej teorii na-pięcia R. Agnew — z uwzględnieniem skutków przemian społeczno--ustrojowych w Polsce w odniesieniu do populacji młodzieży starszej— młodocianych, która naruszyła porządek prawny — zajmowała sięautorka niniejszego artykułu (E. Czerwińska, 2004). Ze względu naobszerny zakres problematyki podjętej w badaniach w tym miejscuprzedstawiony zostanie jeden wybrany wątek analizy danych empi-rycznych uzyskanych w badaniach.

I tak, główny problem badawczy zawarty jest w treści następu-jącego pytania: Czy istnieje związek pomiędzy stanem napięcia (róż-nymi jego rodzajami) i czynnikami ograniczającymi (kontrolą spo-łeczną, zróżnicowanymi powiązaniami, czynnikami osobowościowymii sytuacyjno-społecznymi) a przestępczością młodocianych?10 Zasto-

10 Zmienną napięcia uznano za istotny predyktor zachowań przestępczych mło-docianych. Uwzględniono także rolę tzw. czynników ograniczających przestęp-


sowano model badań polegający na analizie porównawczej dwóchgrup: młodocianych przestępców i ich równolatków nieprzestępców(uczniów).

Zebrany materiał empiryczny dotyczy 179 młodocianych więź-niów i 145 uczniów szkół średnich (zasadniczej szkoły zawodoweji technikum) płci męskiej. Obliczeń dokonano za pomocą pakietustatystycznego SPSS. W celu sprawdzania hipotez zastosowano test T— istotności różnic między średnimi, test nieparametryczny U Man-na–Whitneya. Za odpowiedni przyjęto poziom istotności mniejszy lubrówny 0,05.

W badaniach wykorzystano Kwestionariusz Poczucia Napięciai Czynników Ograniczających opracowany przez autorkę11 na pod-stawie analizy literatury przedmiotu (Agnew, 1992, Agnew i White,1992: 482–485) oraz przemyśleń własnych.

K w e s t i o n a r i u s z P o c z u c i a N a p i ę c i ai C z y n n i k ó w O g r a n i c z a j ą c y c h :

Poczucie napięcia1) Negatywne zdarzenia życiowe (itemy świadczące o zaistnieniu

w życiu badanych stresowych i traumatycznych zdarzeń życiowychnp. poważnej choroby, śmierci bliskiej osoby, rozwodu rodziców,utraty pracy przez rodzica itp.).

2) Przeszkody życiowe (itemy odnoszące się do częstych lub dłu-goterminowych konfliktów z ważnymi dla jednostki osobami, np.koledzy w klasie nie lubią mnie, dorośli nie liczą się z moją opinią,nie mam praw przysługujących mi ze względu na wiek).

3) Negatywne stosunki z rodzicami (itemy obejmujące wrogie re-akcje ze strony rodziców typu: ciągłe narzekania, wybuchy złościz błahych przyczyn, zbytni rygoryzm wychowawczy, ścisłe kontro-lowanie).

czą/nieprzestępczą adaptację (kontroli społecznej, czynników osobowościowych i sy-tuacyjno-społecznych, tzw. zróżnicowanych powiązań: kontaktów przestępczych) w po-dejmowaniu aktywności przestępczej przez jednostkę.

11 Ogólna rzetelność skali mierzona współczynnikiem alfa Crombacha wyno-si 0,9280.


4) Konflikty między rodzicami (itemy dotyczące agresji pomię-dzy rodzicami, ze szczególnym uwzględnieniem agresji fizycz-nej).

5) Problemy w najbliższym środowisku (itemy obejmujące brak po-czucia bezpieczeństwa w najbliższym otoczeniu, np. strach przedswobodnym poruszaniem się w okolicy miejsca zamieszkaniaw ciągu dnia oraz nocy).

6) Napięcie związane z modą (itemy odnoszące się do braku przy-zwolenia ze strony rodziców na wybór stylu ubierania się, ucze-sania, popularnego w grupie rówieśników).

7) Atrakcyjność fizyczna (itemy dotyczące przekonania o nieatrak-cyjnym wyglądzie).

8) Niepewność roli zawodowej (itemy obejmujące poczucie przy-szłych trudności na rynku pracy).

Kontrola społeczna1) Przywiązanie rodziców do dzieci (itemy obejmujące poczucie, że

rodzice pozostawiają(li) dziecku swobodę, przebaczają(li), gdyzrobi(ło) coś nagannego).

2) Przywiązanie do szkołya) Satysfakcja z powodu uczęszczania do szkoły (itemy do-

tyczące zadowolenia z powodu uczęszczania do szkołyoraz poczucia, iż jej ukończenie zaprocentuje w przyszło-ści).

b) Wsparcie ze strony szkoły (itemy obejmujące pozytywne rela-cje nauczycieli i uczniów oraz poczucie satysfakcji ze wza-jemnych kontaktów).

3) Przywiązanie do rówieśników (itemy dotyczące poczucia, że jed-nostka nie ma/nie miała problemów ze znalezieniem przyjaciółoraz cieszy/ła się sympatią rówieśników).

4) Cele edukacyjne (itemy odnoszące się do posiadania aspiracjii oczekiwań w związku z dalszym kształceniem).

Zróżnicowane powiązania1) Związki z osobami/rówieśnikami przejawiającymi zachowania

świadczące o znacznym stopniu demoralizacji i zaangażowa-niu w przestępczość oraz narkomanię (skala „przestępcze kon-takty”).


Czynniki sytuacyjno-społeczne12

1) Czynniki ekonomiczne — itemy dotyczące długoterminowychtrudności materialno-finansowych w rodzinie (skala „czynnikiekonomiczne”).

2) Czynniki ze środowiska makrospołecznego i regionalnego — ite-my odnoszące się do orientacji badanych na temat rzeczywistościspołecznej oraz percepcji własnych planów, perspektyw życio-wych (skale „optymizm społeczny”, „pesymizm społeczny”).

Czynniki osobowościowe1) Niska samoocena, itemy odnoszące się do poczucia bycia gorszym

(skala „samoocena”).2) Zewnętrzna atrybucja przyczyn niepowodzeń — itemy dotyczące

tendencji do przerzucania odpowiedzialności za problemy, po-rażki i kryzysy życiowe na innych (skala „atrybucja przyczyn nie-powodzeń”).

W wyniku badań okazało się, że większość przewidywanych w ra-mach teoretycznego modelu zależności między zmiennymi uzyskałapotwierdzenie. Okazało się bowiem, że młodzież przestępcza zna-cząco częściej doświadcza poczucia napięcia (w zakresie takich ob-szarów jak: negatywne zdarzenia życiowe, przeszkody życiowe, nega-tywne stosunki z rodzicami, konflikty między rodzicami, niepewnośćroli zawodowej), braku właściwej kontroli społecznej ze strony rodzi-ców i szkoły, nie posiada aspiracji i oczekiwań w związku z dalsząedukacją, charakteryzuje się niższą samooceną i bardziej zewnętrznąatrybucją przyczyn niepowodzeń niż młodzież nieprzestępcza. Ponad-to w otoczeniu młodocianych przestępców znajduje się więcej osóbstanowiących wzorce zachowań przestępczych niż w otoczeniu nie-przestępców. Nie uzyskano natomiast jednoznacznego potwierdzeniahipotez w zakresie czynników sytuacyjno-społecznych. Wbrew prze-widywaniom różnice między grupami na poziomie statystycznie istot-

12 Wymiar „czynniki sytuacyjno-społeczne” wprowadzono w celu rozszerzenia za-sięgu działania koncepcji napięcia poza środowisko rodzinne (wyjątek stanowi skalabadająca sytuację finansową w rodzinie), szkolne i rówieśnicze. Uwzględniono elementoceny społecznej rzeczywistości kraju oraz perspektyw życiowych młodzieży w powią-zaniu z zasadą równości szans, zakładającą osiąganie tych samych celów przy zaanga-żowaniu zbliżonego wysiłku.


nym dotyczą tylko jednego obszaru opisującego brak perspektyw ży-ciowych i negatywną ocenę rzeczywistości społecznej, a długotrwałeproblemy finansowe w rodzinie badanego znalazły się na pograniczuistotności.

Zaznaczyć należy, że na gruncie polskim weryfikacja teorii Agneww zastosowaniu do młodocianych przestępców wypadła pozytywnie,a uzyskane wyniki okazały się obiecujące, na co wskazuje B. Urban(2005: 17). Rezultaty badań potwierdziły także słuszność założeń teo-rii kontroli T. Hirschi’ego, niektórych tez teorii zróżnicowanych po-wiązań E. Sutherlanda, oraz w części modeli zaproponowanych przezA. Cohena, R. Clowarda i L. Ohlina, gdzie autorzy wyrażają pogląd,iż okolicznością ułatwiającą zaangażowanie się w dewiacyjną działal-ność grupy rówieśniczej jest stan napięcia spowodowany niemożnościąosiągnięcia społecznie aprobowanego celu za pośrednictwem dozwo-lonych i aprobowanych środków.

Podsumowanie

Jak zaznaczono wcześniej, współczesna przestępczość młodzie-ży polskiej zarówno swoimi rozmiarami, jak i tendencjami dalekowykracza poza zakres i moc interpretacyjną teorii sprowadzającychprzyczyny zachowań przestępczych do utrwalonych cech i dyspozy-cji osobowościowych oraz wielu koncepcji o orientacji socjologicz-nej, w tym tradycyjnych teorii napięcia. W nowej interpretacji na-leży zwrócić uwagę na ważność uwarunkowań zewnętrznych. I tak,takie obiektywne wymiary życia, jak bezrobocie, rozwarstwienie spo-łeczne, ubóstwo i występujące w skali zarówno mikro- jak i ma-krospołecznej poczucie nieegalitarności pojawiają się coraz częściejw podejściach teoretyczno-badawczych, wyjaśniających wzrost roz-miarów różnych form patologii społecznych, w tym przestępczościmłodzieży. Niezmiernie ważne jest, aby połączyć je zarówno z czyn-nikami natury osobowościowej, bezpośrednio związanymi z syste-mem aksjologicznym i sferą motywacyjną osobowości, jak i z su-biektywnym postrzeganiem własnej sytuacji odnośnie różnych sferżycia. Należy również podkreślić, iż w warunkach polskich mamydo czynienia z sytuacją naruszania zasady równości szans, zakła-dającej osiąganie tych samych celów przy zaangażowaniu tego sa-


mego wysiłku. Jednostka wówczas postrzega i ocenia swoje po-łożenie na tle innych, porównując się zazwyczaj do tych znajdu-jących się w lepszej sytuacji społecznej, materialnej czy emocjo-nalnej.

I tak, ze względu na fakt, iż powyższe warunki w zdecydowanejczęści spełnia ogólna teoria napięcia sformułowana przez R. Agnew,może być ona pomocna w wyjaśnieniu następujących zjawisk charakte-rystycznych dla współczesnej młodzieży polskiej (zarówno chłopców,jak i dziewcząt):

• aspektu ilościowego w przestępczości nieletnich13 i młodocia-nych;

• zwiększonego udziału nieletnich i młodocianych dziewczątw przestępczości oraz brutalności sprawczyń;

• wzrostu rozmiarów czynów zabronionych z użyciem agresji i prze-mocy ze szczególnym uwzględnieniem tych dokonywanych przezmłodzież nie ujawniającą trwałych obciążeń osobowościowych,patologicznych uwarunkowań rodzinno-środowiskowych, złej sy-tuacji materialnej, czy uformowanego motywu zbrodni;

• „wychodzenia” przestępczości poza środowiska patologiczne —częste zachowania przestępcze (przeciwko mieniu i osobie) mło-dzieży z tzw. dobrych rodzin;

13 Poddając analizie współczesną przestępczość nieletnich (czyli takich osób, któredopuściły się czynu karalnego po ukończeniu 13 lat, a nie ukończyły lat 17 — art. 1§ 1 pkt 2 u.p.s.n.) w Polsce znawcy przedmiotu (K. Ostrowska, 2005; I. Rzeplińska,2007; W. Klaus, 2007; A. Kossowska, 2007; B. Urban, 2000; K. Biel, 2008 i in.) zwracająuwagę przede wszystkim na następujące zmiany jakościowe (są one w części zbieżne zezmianami dotyczącymi młodocianych sprawców):

— obniżanie się dolnej granicy wiekowej sprawców przestępstw poniżej 13 rokużycia,

— zwiększony udział dziewcząt w populacji nieletnich przestępców,— szkołę jako miejsce dokonywania czynów zabronionych,— brutalizację przestępczości,— wyjście przestępczości z kręgu środowisk patologicznych — popełnianie czynów

zabronionych przez osoby z tzw. dobrych domów,— wzrost liczby czynów typu zabawowego (play type) wynikających z poczucia nudy

i szukania wrażeń w zachowaniach opartych na agresji i przemocy lub w aktachwandalizmu,

— coraz częstsze popełnianie zbrodni z niskich pobudek lub bez wyraźnego motywu,— częsty brak związku pomiędzy sprawcą a ofiarą, wyrażający się w atakach na osoby

obce.


• zwiększenia się liczby czynów o niejasnych, często irracjonalnychmotywach;

• recydywy kryminologicznej;• nadreprezentacji wśród sprawców przestępstw jednostek ze śro-

dowisk zaniedbanych i upośledzonych pod kątem statusu spo-łeczno-ekonomicznego, tzw. młodzież gorszego startu, które ma-ją możliwość porównywania się z osobami będącymi w lepszejsytuacji;

• innych form patologii społecznej (narkomanii, alkoholizmu) mło-dzieży z różnych środowisk, w tym z tzw. dobrych rodzin.Konkludując należy stwierdzić, iż teoria R. Agnew może okazać

się użyteczna jeśli chodzi o profilaktykę (zarówno uprzedzającą, jaki objawową — zob. J. Kwaśniewski, 1979), diagnozę, resocjalizację,terapię młodzieży zagrożonej przestępczością oraz politykę karną.Wyróżniony przez Agnew model może zostać wykorzystany do ce-lów społecznych zawiązanych z profilaktyką przestępczości nieletnichi młodocianych, przede wszystkim w środowisku rodzinnym, szkol-nym i rówieśniczym (zob. R. Agnew, 1995) oraz społeczną politykąkryminalną.

Teoria ta w połączeniu z wynikami empirycznych analiz może byćrównież pomocna w podwyższeniu skuteczności działań prewencyj-nych. Dysponujemy bowiem zarówno wiedzą na temat zjawiska prze-stępczości nieletnich i młodocianych, jego przyczyn, jak i na tematpozostających do dyspozycji środków przeciwdziałania oraz sposobówich wykorzystania, która umożliwia postawienie trafnej diagnozy zja-wiska (jego cech charakterystycznych, etiologii, warunków powstania).Jest to szczególnie istotne, gdyż jak zaznaczono wcześniej, we współ-czesnej Polsce niejednokrotnie mamy do czynienia z popełnianiemczynów zabronionych, które są dokonywane ze szczególnym okrucień-stwem, przez coraz młodszych sprawców, często bez uformowanegomotywu zbrodni oraz nierzadko przez młodzież wywodzącą się ze śro-dowisk nie obciążonych patologią społeczną.

Wykorzystanie teorii może mieć miejsce również w programachresocjalizacyjnych oraz terapeutycznych, gdzie podejmowane działa-nia mogą okazać się bardziej celowe i skuteczne, a w przypadku opiekipostpenitencjarnej istnieje możliwość trafniejszego formułowania wy-magań oraz wsparcia w stosunku do osób opuszczających placówkępenitencjarną.


Bibliografia

Agnew, R. (1985), A revised strain theory of delinquency, „Social Forces”, 64.Agnew, R. (1992), Foundation for a general strain theory of crime and deli-

nquency, „Criminology”. t. 30.Agnew, R., White, R. H. (1992), An Empirical Test of General Strain Theory,

„Criminology”. T. 30.Agnew, R., Cullen, F. T., Burton, V. S., Evans, T. D., Dunaway, R. G. (1996),

A new test of classic strain theory, „Justice Quarterly”, 13, 4.Agnew, R. (1995). Controlling delinquency: recommendations from General

strain theory. W: Barlow, Hugh D. (red.). Crime and public policy: puttingtheory to work. Bouldner–Westview.

Agnew, R. (1999). A General strain theory of community differences in crimerates. „Journal of Research in Crime”. T. 36.

Badźmirowska–Masłowska, K. (2000). Młodociani sprawcy zabójstw w Polsce.Kraków: Kantor Wydawniczy Zakamycze.

Bandura, A. (1973). Aggresion. A social learning analysis. Prentice Hall,Englewood Cliffs, New York.

Berkowitz, L. (1982). Aversive conditions as stimuli to aggression. W: L. Ber-kowitz (red.). Advances in Experimental Social Psychology. T. 15. NewYork: Academic Press.

Bernard, T. J. (1990). Angry aggression among the “truly disadvantaged”.„Criminology”. T. 28.

Biel, K. (2008). Przestępczość dziewcząt. Rodzaje i uwarunkowania, Kraków:Wydawnictwo WAM.

Bielicki, E. (1974). Osobowościowe i społeczne uwarunkowania przestępczo-ści kobiet (niepublikowana praca doktorska). Uniwersytet Śląski, Wy-dział Prawa i Administracji, Katowice.

Bielicki, E. (1976). Dzieciobójstwo w świetle osobowościowych i społecznychuwarunkowań. Prace Komisji Filozofii i Socjologii, Warszawa–Poznań,

Bielicki, E. (1987). Poczucie nieegalitarności jako czynnik kryminogennyw przestępczości młodocianych dziewcząt. BTN — Prace Wydz. NaukHumanistycznych, seria E, nr 18, Bydgoszcz.

Błachut, J., Gaberle, A., Krajewski, K. (1999). Kryminologia. Gdańsk: Wydaw.Info Trade.

Czerwińska, E. (2004). Przestępczość młodzieży. Weryfikacja głównych tezogólnej teorii napięcia Roberta Agnew. Niepublikowana praca doktor-ska. Uniwersytet Jagielloński, Kraków.

Frączek, A., Zumkley, H. (1993). Socjalizacja a agresja, Warszawa: Wydaw.IP PAN i WSPS.

Giddens, A. (2007). Socjologia. Warszawa: PWN.


Groth, J. (2003). Rozwój moralny a radzenie sobie ze stresem u nieletnichprzestępców. Poznań: Bogucki Wydaw. Naukowe.

Jasiński, J. (1996). Rozmiary przestępczości i recydywy młodocianych w Pol-sce. Próba oceny. Państwo i Prawo. Zeszyt nr 6.

Kawula, S. (1999). Brutalizacja życia: człowiek z drugim człowiekiem czyidziemy ubić klienta? W: J. Papież, A. Płukis (red.). Przemoc dziecii młodzieży w perspektywie transformacji ustrojowej. Toruń: Wydaw.A. Marszałek.

Klaus, W. (2007). Wczesna przestępczość nieletnich i jej skutki. ArchiwumKryminologii, t. XXVIII, Warszawa.

Kossowska, A. (1992). Funkcjonowanie kontroli społecznej. Analiza krymi-nologiczna. Warszawa: Agencja Scholar.

Kossowska, A. (2007). Przestępczość i zachowania dewiacyjne współczesnejmłodzieży polskiej Archiwum Kryminologii, t. XXVIII, Warszawa.

Kowalczyk-Jamnicka, M. (1999). Poczucie nieegalitarności a zachowaniaprzestępcze kobiet. W: T. Sołtysiak (red.). Poczucie nieegalitarności, ubó-stwo, bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywi-stości kraju. Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna. Włocławek.

Kramer, R. (2000). Poverty, inequality and youth violence. „Annals of Ame-rican Academy of Political & Social Science”. t, 567.

Kwaśniewski, J. (1979). Profilaktyka społeczna: związki ze stylami politykispołecznej oraz implikacje dla nauki. Prace Instytutu Profilaktyki Spo-łecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego. T. 3. Warszawa.

Lernell, L. (1967). Podstawy nauki kryminalnej. Studia z zagadnień przestęp-stwa, odpowiedzialności i kary. Warszawa: Wydaw. Prawnicze.

Lernell, L. (1973). Zarys kryminologii ogólnej. Warszawa: Wydaw. Prawnicze.Lernell, L. (1975). Rozważania o przestępstwie i karze na tle zagadnień współ-

czesności. Warszawa: PWN.Leyton, E. (1996). Polowanie na ludzi. Warszawa: Wyd. al. fine.Łabuć-Kryska I. (1999). Poczucie nieegalitarności z zachowania patologiczne

młodzieży. W: T. Sołtysiak (red.). Poczucie nieegalitarności, ubóstwo,bezdomność a zjawiska patologii społecznej w aktualnej rzeczywistościkraju. Włocławek: Wydaw. Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicz-nej.

Machel, H. (2001). Niektóre makroczynniki społeczne sprzyjające aktualnieprzestępczości młodzieży w Polsce na tle procesu transformacji ustro-jowej. W: B. Urban (red.). Dewiacje wśród młodzieży. Uwarunkowaniai profilaktyka. Kraków: Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Majchrzyk, Z. (2001). Nieletni, młodociani i dorośli sprawcy zabójstw. Ana-liza procesów motywacyjnych i dyspozycji osobowościowych. Warszawa:Instytut Psychiatrii i Neurologii.


Majchrzyk, Z. (2003). „Niezrozumiałe” motywy zabójstw dokonanych przezmłodocianych. W: W. Ambrozik, F. Zieliński (red.). Młodociani mor-dercy. Studia nad agresją i zbrodnią. Poznań: Wydaw. PoznańskiegoTowarzystwa Przyjaciół Nauk.

Marody, M. (1987). Antynomie społecznej świadomości. „Odra”, nr 1.Nowak, S. (1984). Społeczeństwo polskie czasu kryzysu w świetle teorii anomii.

Konferencja: Człowiek — Środowisko — Zdrowie. Jabłonna (maszyno-pis powielony).

Ostrowska, K. (2005). Agresja w szkole w świetle samoopisów uczniów, Ar-chiwum Kryminologii, t. XXVII 2003–2004, Warszawa,

Paterek, W. (2002). Między tolerancją a populizmem — społeczeństwo polskieokresu transformacji. W: R. Borkowski (red.). Tolerancja i nietolerancja— wybrane zagadnienia. Kraków: Oficyna Wydawnicza ABRYS.

Paternoster, R., Mazerolle, P. (1994). General strain theory and delinquency:a replication and extention. „Journal of Research in Crime and Deli-nquency”. T. 31.

Patterson, R. (1991), Poverty, Income Inequality, and Community CrimeRates. „Criminology”, 29.

Pytka, L. (1999). Niewydarzeni, sfrustrowani, agresywni. W: J. Papież, A. Płu-kis (red.). Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie transformacjiustrojowej. Toruń: Wydaw. A. Marszałek.

Reykowski, J. (1977). Spontaniczna agresja i spontaniczne czynniki ją hamu-jące. „Przegląd Psychologiczny”, 2.

Reykowski, J. (1979). Motywacja — postawy społeczne a osobowość. Warsza-wa: PWN.

Rzeplińska, I. (2007). Obraz przestępczości nieletnich w Polsce w badaniachkryminologicznych — przed i po transformacji. „Archiwum Kryminolo-gii”, t. XXVIII, Warszawa.

Siemaszko, A., Gruszczyńska, B., Marczewski, M. (1999). Atlas przestępczo-ści w Polsce 2. Warszawa: Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, OficynaWydawnicza.

Siemaszko, A., Gruszczyńska, B., Marczewski, M. (2009). Atlas przestępczo-ści w Polsce 4, Warszawa: Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, OficynaNaukowa.

Schneider, H. J. (1998). Przyczyny przestępczości. Nowe aspekty międzyna-rodowej dyskusji o teoriach kryminologicznych. „Archiwum Kryminolo-gii”, t. XXIII–XXIV.

Sławik, K. (1996). Współczesny sprawca przestępstwa. Szczecin: Wydaw. Na-ukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.

Sołtysiak, T. (1991). Psychospołeczne mechanizmy zachowań przestępczychz uwzględnieniem poczucia nierówności jako czynnika kryminogennego.Bydgoszcz: Wydaw. WSP.


Stiles, L. B., Liu, X. (2000). Relative deprivation and deviant adaptations:the mediating effects of negative self–feelings. „Journal of Research inCrime & Delinquency”. T. 37.

Sztompka, P. (2000). Trauma wielkiej zmiany: społeczne koszty transformacji.Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN.

Sztumski, J. (1998). Problemy, przed którymi stanie pokolenie wchodzącew XXI wiek. W: T. Sołtysiak, I. Łabuć-Kryska (red.). Trudne problemydorastającego pokolenia. Bydgoszcz: Wydaw. WSP.

Sztumski, J. (1999). Społeczne uwarunkowania przemocy. W: J. Papież, A. Płu-kis (red.). Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie transformacjiustrojowej, Toruń: Wydaw. A. Marszałek.

Tomaszewski, T. (1975). Psychologia. Warszawa: Wydaw. PWN.Turner, J. S., Helms, D. B. (1999). Rozwój człowieka. Warszawa: Wydaw.

Szkolne i Pedagogiczne S.A.Tyszkiewicz, L. (1997). Kryminogeneza w ujęciu kryminologii humanistycznej.

Katowice: Wydaw. Uniwersytetu Śląskiego.Urban, B. (1997). Zachowania dewiacyjne młodzieży. Kraków: Wydaw. Uni-

wersytetu Jagiellońskiego.Urban, B. (1999). Patologia społeczna wśród młodzieży polskiej w końcu

XX wieku. W: J. Gnitecki, J. Rutkowiak (red.). Pedagogika i edukacja.Wobec nadziei i zagrożeń współczesności. Warszawa–Poznań: Wydaw.ITE Radom.

Urban, B. (2000). Zaburzenia w zachowaniu i przestępczość młodzieży. Kra-ków: Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Urban, B. (2005). Zachowania dewiacyjne młodzieży w interakcjach rówie-śniczych. Kraków: Wydaw. Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Zillman, D. (1979). Hostility and aggression. Erlbaum, Hillsdale, New York.

Documents

Przestępczość młodocianych w okresie transformacji ... · PRZESTĘPCZOŚĆ MŁODOCIANYCH W OKRESIE TRANSFORMACJI SPOŁECZNO-USTROJOWEJ W POLSCE. ... niezależnie od miejsca, czasu