Przetacznik-Tyszkowa Psychologia Rozwoju Człowieka2

7/26/2019 Przetacznik-Tyszkowa Psychologia Rozwoju Czowieka2

1/273

Maria Przetacznik-Gierowska

Maria Tyszkowa

Psychologia rozwoju czowieka.Zagadnienia oglne

WydawnictwoNaukowe PWNWarszawa !!"

PWZNPrint "#u$lin !!%

Przedruku dokonanona &odstawie &ozycjiwydanej &rzezWydawnictwo

Naukowe PWNWarszawa !!"

'ozdzia .(

)sztatowanie si* &sychologii rozwojowej jako nauki(+o&racowaa Maria Przetacznik-Gierowska,

.. Wczesne idee rozwoju &sychicznego. Prekursorzy

Psychologia rozwojowa zanurzona jest w rnych ga*ziach wiedzy. 'ozwojeczowieka interesowali si* zarwno /ilozo/owie i huani0ci zg*$iaj1cy

natur* ludzk12 jak te &rzedstawiciele nauk &rzyrodniczych2 usiuj1cy $ada3tajniki 0wiata organicznego2 jego ewolucj* i rnicowanie si* w dziejach


2/273

naszej &lanety.Wielu historykw &sychologii wskazuje na te 4rda2 roz&oczynaj1c swe

&oszukiwania od czasw staroytnych2 studiuj1c nie tylko kultur* greck1 irzysk12 lecz take &isa indyjskie2 egi&skie czy &erskie +5,. W ty

&odr*czniku nie $*dziey jednak zajowa3 si* a tak odlegyi dziejaiy0li /ilozo/icznej2 wziankuj1c jedynie tych uczonych2 ktrzy w czasachnowoytnych rozwaali i*dzy innyi rozwj dziecka i6%7lu$ czowiekadorosego2 staj1c si* &rekursorai &sychologii rozwojowej2 ktra wyoniasi* jako saodzielna dyscy&lina &sychologiczna znacznie &4niej2 do&iero

&od koniec 8i9 wieku.:ziecko2 jego wzrastanie i rozwj wraz z wiekie - o&rcz troski o jegozdrowie +;5, - &o$udzay do re/leksji /ilozo/icznych i &edagogicznych.os )oensky +?!;-"@A5,2 a &4niej2 w nast*&nystuleciu2 =an Benryk Pestalozzi +@C"-%;@5, uzasadniali w swoich dzieachkonieczno03 stworzenia systeu o0wiaty dostosowanego do oliwo0ci i cechrozwojowych dziecka. :wie konce&cje /ilozo/iczne z 8Dii i 8Diii wiekuwywary znaczny w&yw na &sychologi* dzieckaE e&iryz =ohna #ockeFa+";-@AC5, i naturaliz =eana =acHuesFa 'ousseau +@;-@@%5,.'acjonaliz #ockeFa nawi1zuje do idei kartezjaIskich2 lecz jego e&iryz- szukanie 4rde idei w do0wiadczeniu - z$lia go do e&oki J0wiecenia. Niea idei wrodzonych2 uys to Kta$ula Krasa2 czysta karta2 na ktrej s1za&isywane tak doznania zysowe2 jak i re/leksje. Mniej znane od synnychLsejwL s1 LMy0li o wychowaniuL +"!5, +5,. >utor zawar w nich wiele

tra/nych wskazaI2 cennych &o dzieI dzisiejszy. Przy&isywa du1 rol*autorytetowi rodzicw i kontroli zachowania si* dziecka. Zwrci jednakuwag* na konieczno03 zachowania uiaru w stosowaniu 0rodkw dyscy&linarnychoraz na /akt wzrastaj1cych z wiekie zdolno0ci uysowych dziecka i jegocoraz $ardziej rozunego dziaania.=ean =acHues 'ousseau +C5, &odziela wiele &ogl1dw #ockeFa2 zwaszcza

jego &rzekonanie o roli 3wiczeI /izycznych w okresie dzieciIstwa oraz odo0wiadczeniu sensoryczny jako &odstawie wszelkiej wiedzy. waa jednak2e dziecko do lat ; nie &otra/i jeszcze rozuowa3. Nie jest ono iniatur1

czowieka dorosego2 lecz kieruje si* i&ulsai i uczuciai2 a do&iero&4niej rozwija rozu i wol*. Wychowanie naturalne2 dostosowane do &otrze$dziecka2 &oz$awione &rzyusu uoliwia jednostce s&ontaniczny rozwj iosi1gni*cie ko&roisu i*dzy skonno0ciai indywidualnyi a wyaganiais&oeczeIstwa.W0rd y0licieli J0wiecenia $yli te &rekursorzy &sychologii rozwojuczowieka w ci1gu caego ycia. Nale1 do nich =ohann Nicolaus Tetens+@"-%A@5, i Oriedrich >ugust arus +@@A-%A%5,.Tetens &o0wi*ci drugi to swego dziea LQadania /ilozo/iczne nad natur1

ludzk1 i jej rozwojeL +@@@5, +?5, wielu &odstawowy zagadnienio&sychologii rozwojowej2 taki jak relacje i*dzy rozwoje duchowy i


3/273

cielesny2 &oszukiwanie genezy i zakresu rnic indywidualnych2 zian&rogresywnych i regresywnych2 granic o&tyalizacji rozwoju. W&rawdzie jegowywody iay charakter s&ekulatywny2 &odkre0la on jednak &otrze$* uywaniaetodologii e&irycznej w celu osi1gni*cia &ost*&u wiedzy o rozwoju

czowieka. Tetens zwrci te &o raz &ierwszy uwag* na &rocesy ada&tacyjnew okresie staro0ci oraz na rol* aktywno0ci czowieka jako twrcy wasnegorozwoju +Qaltes2 !%5,.arus +"5,2 &odo$nie jak Tetens2 &ojuje rozwj szeroko2 jako &roceswyst*&uj1cy &rzez cae ycie oraz jako ci1ge zaganie si* jednostki zzachodz1cyi w s&oeczeIstwie zianai - &ost*&owyi i wstecznyi. aruswyrnia te kolejne okresy rozwoju czowieka - dzieciIstwo2 odo03 istaro032 &rzy czy ta ostatnia /aza oe sta3 si* najwyszy stadiudojrzao0ci.

Nie ona te &oin13 &olskich &rekursorw &sychologii rozwojowej teje&oki. Zwolennik naturalizu i e&iryzu =*drzej Rniadecki +@"%-%%5,2

&ro/esor cheii i edycyny w niwersytecie WileIski2 w swojej LTeoriijestestw organicznychL +%AC2 %5, w&rowadza nas nie tylko w dziedzin*$iologii i &sycho/izjologii2 lecz zajuje si* take &sychologi1 rnicow12&ro&onuj1c ty&ologi* o charakterze konstytucjonalny oraz oawiaj1cLrnice ludzi zale1ce od wiekuL +@5,.Jkres od &ocz*cia do narodzin to Lycie &oduS e&oka nieowl*caL trwa dowyksztacenia si* &ierwszych z*$w2 LdziecinnaL - do wyrni*cia si* z*$wstaych2 LodzieIczaL - do cakowitego rozwini*cia si* organw &ciowych2

LdojrzewaniaL do &oudnia ycia. Pote nast*&uje Le&oka trwaniaL do lat ?A.lu$ "A. +utraty Lrodzajno0ciL,2 i ostatnia e&oka - Lstaro0ciL. W tyostatni okresie wyst*&uje niekiedy Lgrzy$iao03L2 &o1czona z utrat1 wadzcielesnych i uysowych. Rniadecki2 jako &rzedstawiciel nauk edycznych2

&rzyj1 zate $iologiczne kryteria &eriodyzacji ycia ludzkiego2 a jego&ogl1dy na okres staro0ci $yy cakowicie &esyistyczne +%5,.Pod w&ywe e&iryzu e&oki J0wiecenia &ozostawa rwnie $rat =*drzeja -=an Rniadecki +@?"-%A5,2 ateatyk2 astrono i /ilozo/2 w ktregodoro$ku cenne s1 .in. &race &edagogiczne. Wiele uwagi &o0wi*ca w nich

etodo saoksztacenia i saowychowania2 susznie wi*c uwaa si* go za&ioniera &sychologii uczenia si* i nauczania oraz etod &racy uysowejodziey i dorosych +!5,. Z kolei na &ogl1dy =ze/a )alasantego


4/273

&edagogiki narodowej2 jako uiej*tno0ci wychowania2 nauki i o0wiaty2sowe2 wyksztacenia naszej odzieyL +%C;2 wyd. ;. &rzero$ione %C?5,+5,. Mio wyra4nych w&yww Begla2 'ousseau2 Ber$erta oraz innych/ilozo/w i &edagogw &ogl1dy Trentowskiego $yy nowatorskie i wyraone w

s&ecy/icznej dla niego terinologii2 &ocz1wszy od tytuu ksi1ki. >utorwyrnia kilka ogniw rozwoju &sychiki. Pierwsze z nich s1 charakterystycznetak dla zwierz1t jak i dla czowieka2 nast*&ne - wa0ciwe tylko

czowiekowi. =akkolwiek szczegowe wskazania &edagogiczne dotycz1 &rzedewszystki okresw wcze0niejszych2 Trentowski &odkre0la2 e ziany w

&sychice czowieka zachodz1 &rzez cae ycie. >&ogeu rozwoju &rzy&ada nawiek dojrzay2 do ktrego &rowadzi kierunek L&ost*&nyLS kierunek LzwrotnyLwyraa si* za0 w o$jawach zgrzy$iao0ci starczej i &owrocie do dzieciIstwa.Ty&owe wa0ciwo0ci kolejnych eta&w rozwoju wyrni autor na &odstawietra/nych o$serwacji2 a tylko u&orz1dkowanie /az i ich nazwy aj1 charakters&ekulatywny i nawi1zuj1 do dialektycznych triad Begla +;5,. ao03 yciaona &rzedstawi3 jako zakni*te koo.W wieku 8i9 zienia si* gruntownie o$licze wiedzy naukowej. Niektre nowekierunki i &r1dy stanowi1 &rawdziw1 rewolucj*2 &rzeksztacaj1cdotychczasowy o$raz 0wiata - ogronie niejednolity i rnorodny - w wielkie

&oleE $adaI e&irycznych2 gdzie s&o0rd rozaitych odkry3 i teoriiwyaniaj1 si* i rozwijaj1 nie istniej1ce dot1d saodzielnie dyscy&liny2

&od&orz1dkowane &rzedte inny dziedzino wiedzy. Tak doszo wa0nie do

&owstania &od koniec tego stulecia &sychologii naukowej i do wyodr*$nieniasi* jej rozaitych dziaw2 .in. &sychologii rozwojowej. =ej &odwalinona do&atrywa3 si* w 8i9 wieku &rzede wszystki w naukach &rzyrodniczychi wy&racowanej &rzez nie etodologii. Z drugiej strony nie ona te

&oin13 uwarunkowaI historycznych oraz gwatownych zian ukadwgos&odarczych i s&oecznych w wczesny 0wiecie2 rzutuj1cych naindywidualne losy czowieka.=u >dol&he Uuetelet +@!-%@C5,2 uczony $elgijski2 ze$ra w swoidziele LJ czowieku i rozwoju jego zdolno0ci +%C;5, +5, nstwo danych

e&irycznych2 dotycz1cych cech deogra/icznych2 /izycznych i&sychologicznych2 z ktrych &r$owa wnioskowa3 o oglnych &rawach rozwojudokonuj1cego si* &od w&ywe &rzeian s&oeczno-historycznych. Wiele jego

&ostulatw etodologicznych znalazo od$icie we ws&czesnej &sychologiirozwoju czowieka2 na &rzykad &otrze$a $adaI &odunych w rnych /azachycia czy rygory rzetelno0ci i rnowano0ci &oiarw. Zwrci on rwnieuwag* na istnienie okresw krytycznych w rozaitych stadiach rozwoju i na

&oj*cie zdarzeI noratywnych zalenych od okresu ycia.=ednake &sychologia rozwoju czekaa jeszcze do03 dugo na kontynuatorw

idei Tetensa2 Uueteleta czy =*drzeja Rniadeckiego. Nauki &rzyrodnicze2&ozostaj1ce od &oowy 8i9 wieku &od &rzeony w&ywe ewolucjonizu2


5/273

skieroway zainteresowania uczonych &rzede wszystki na o$serwacje rozwojudzieci2 .in. w celu ze$rania danych &orwnawczych o &rze$iegu ontogenezyrnych gatunkw.)arol :arwin +%A!-%%;5,2 ktrego teoria ewolucji okazaa si* $ardziej

&rzekonuj1ca od wcze0niejszej teorii ekologicznej =. Q. #aarcka+@CC-%;!5,2 twrcy nowoytnego ewolucjonizu2 &rowadzi o$serwacjerozwoju swojego syna :oddyFego w latach %CA-%C. Wykorzysta je nast*&niedo &orwnawczej analizy zachowania eks&resywnego zwierz1t i czowieka+C5,. Trze$a jednak nadieni32 e jeszcze w e&oce &rzeddarwinowskiej :.Tiedeann o&u$likowa w Nieczech o$serwacje swego syna od urodzenia dowieku ; lat i " iesi*cy2 zawieraj1ce naturalistyczny o$raz jegozachowania. Mniej wi*cej w ty say czasie czyni to Pestalozzi2o$serwuj1cy rozwj swego -letniego syna +?5,.Qiogra/ie dzieci*ce $yy etod1 &re/erowan1 take w $adaniach nadrozwoje wwczas2 gdy &sychologia staa si* saodzieln1 dyscy&lin1 naukow1.zy jednak od razu rozwj czowieka sta si* jej odr*$n1 ga*zi1V Na to

&ytanie $*dziey o$ecnie szuka3 od&owiedzi.

.;. Psychologia rozwojowa na &rzeoie 8i9 i 89 wieku

Za uown1 dat* &owstania &sychologii jako nauki &rzyjuje si* dat*zaoenia &ierwszego la$oratoriu &sychologii eks&eryentalnej w #i&sku w

%@! r. &rzez Wilhela Wundta. Qrak jednak takiej cenzury czasowej dlarnych dziaw &sychologii2 w ty take dla &sychologii rozwojowej2

jakkolwiek istniej1 w ty zakresie rozaite &ro&ozycje. =edn1 z nich&rzedstawia 'o$ert Q. airns +!%5,. Wyrnia on w dziejach &sychologiirozwojowej trzy okresyE /oratywny +%%;-!;5,2 0rodkowy +!-!C"5, inowoczesny +!C@-!%;5,. W okresie /oratywny +Kthe K/oratiDe K&eriod,dziaaj1 &ionierzy inter&retuj1cy rozwj w raach rozaitych kierunkw

&sychologicznychS wyania si* wwczas wiele kontrowersyjnych &ro$lew i&rzeciwstawnych teoriiS wiele uwagi &o0wi*ca si* rwnie zastosowanio

konce&cji rozwojowych w &raktyce2 n&. w dziedzinie o&ieki zdrowotnej i wszkolnictwie. Jkres 0rodkowy +Kthe Kiddle K&eriod,2 &rzy&adaj1cy na lata

&oi*dzy &ocz1tkie &ierwszej i koIce drugiej wojny 0wiatowej2 cechuje zjednej strony tendencja do &rowadzenia $adaI nad rozwoje +"5, ws&ecjalnie do tego celu &owoanych instytutach i &lacwkach naukowych+Kinstitutionalization,2 z drugiej za0 &ewne zrnicowanie2 roz&roszenie+K/ragentation, &ro$leatyki2 tj. wydzielanie si* s&ecjalnych zagadnieI io$szarw u&rawianych &rzez kr*gi $adaczy. Powstaj1 te nowe trendyteoretyczne2 o&arte w wi*kszej lu$ niejszej ierze na klasycznych

kierunkach &sychologii. &ok* nowoczesn1 +Kthe Kodern Kera, charakteryzujeeks&ansja a zaraze dojrzewanie +Ke9&ansion Kand Katuration, ujawnionych


6/273

ju wcze0niej nurtw teoretycznych i $adawczych2 wzrost a nast*&nie s&adekzainteresowania jednyi z nich +n&. teoriai s&oecznego uczenia si*,2 za0

&owrt do innych +n&. do $adaI okresu wczesnego dzieciIstwa czy te doteorii Piageta,. Jczywi0cie autor &odkre0la2 e $rak &ers&ektywy

historycznej utrudnia ocen* tak osi1gni*32 jak i zaierzeI $adawczych wdwch ostatnich dziesi*cioleciach +lata "A. do %A., J$ecnie do1czya si*do nich jeszcze jedna dekada2 a zate Ltera4niejszo03L &sychologiirozwojowej &rzesun*a si* jak$y w czasie.

Nie zaierzay wy&enia3 tego &odr*cznika nadiare in/oracjihistorycznych. Nasza &r$a $*dzie iaa &rzeto z zaoenia charakterwycinkowy - ograniczy si* do zwi*zego i syntetycznego &rzedstawienianajwaniejszych /aktw z historii &sychologii rozwojowej. Po ukazaniuzarysu &eriodyzacji &onad stuletnich jej dziejw jak$y Lz lotu &takaL - a

&osuyli0y si* tu konce&cj1 airnsa - &owr3y do &ocz1tkw.Pocz1tki te nie s1 atwe do ustalenia. Nie ona 1czy3 ich z &owstaniela$oratoriw &sychologii eks&eryentalnej Wundta2 Oechnera2 We$era2 =aesaczy Galtona2 gdy nie zajowano si* w nich zagadnieniai &sychologicznyiani &sycho/izjologi1 w as&ekcie rozwojowy. Ponadto w zwi1zku z sayterine L&sychologia rozwojowaL nasuwa si* od razu &ytanie o jej zakres+@5,. =e0li &rzyjiey2 e do &odj*cia $adaI naukowych nad rozwoje

&rzyczyni si* ewolucjoniz2 a wielu uczonych $yo z wyksztacenia$iologai2 e$riologai2 /izjologai lu$ lekarzai2 to czy nie naleao$yniea32 i o$serwacje rozwoju dzieci $yy i &otrze$ne - &odo$nie jak

niegdy0 :arwinowi - do celw &orwnawczychV zy inny wydaje si* jednakwykorzystanie szczegowych danych o$serwacyjnych w okre0lony celu2 czyinny za0 &od&orz1dkowanie jednej dziedziny wiedzy innej jej ga*zi. Nieulega w1t&liwo0ci2 e ewolucjoniz2 a wi1c szerzej2 nauki &rzyrodniczeoddziayway do &ewnego czasu zarwno na s&os$ z$ierania ateriaw orozwoju dziecka2 jak te na teoretyczne zaoenia takich $adaI. :o03 szy$ko

jednak na tej &odstawie uksztatowaa si* odr*$na dyscy&lina&sychologiczna2 &sychologia rozwojowa2 zwi1zana - silniej lu$ sa$iej - z&sychologi1 wychowawcz12 &sycho&atologi12 &sychologi1 zwierz1t2 a take2 a

oe &rzede wszystki2 z &sychologi1 dziecka2 ktr1 swego czasu rozuiano$ardzo szeroko2 a nawet nadano jej odr*$n1 nazw* - &edologia2 ktra jednaknie utrzyaa si*.hy$a nie $ez racji airns &odsuwa uown1 dat* &owstania &sychologiirozwojowejE rok %%;. Wtedy to ukazaa si* w Nieczech ksi1ka WilhelaPreyera L:usza dzieckaL2 a Georges


7/273

ssociation2 &owstanie /rancuskiego towarzystwanaukowego


8/273

ws&onianych idei. Zainteresowania Balla &sychologi1 rozwojow1 $yy

niezwykle rozlege. Naj&ierw roz&owszechni etod* kwestionariuszow12zastosowan1 &o raz &ierwszy &rzez ). #angego w %@! r. w Nieczech do

$adania zaso$u uysowego dzieci w rny wieku. )westionariusz Ballazawiera C &ytania odwouj1ce si* do rnych dziedzin do0wiadczeniadziecka roz&oczynaj1cego nauk* w szkole. Metoda ta stanowia zal1ek

&4niejszych testw wiadoo0ci i zdolno0ci oglnych oraz &rzyczynia si* do&rzeou w tradycyjny &rocesie nauczania.Teoretyczne &ogl1dy Balla na rozwj czowieka ksztatoway si* &odw&ywe $iogenetycznego &rawa rnsta Baeckla. Ball $y rzecznikie teoriireka&itulacji2 w y0l ktrej ontogeneza jest jak$y skrte /ilogenezy. Wiekdojrzewania ona &rzyrwna3 do tego oentu w rozwoju gatunkowy2 kiedy zantro&oidw wyania si* czowiek. W ty stadiu czowiek z istotyegocentrycznej staje si* istot1 heterocentryczn12 w swych s1dach oralnych

&rzechodzi za0 od oceny wy1cznie skutkw czynw do oceny ich otyww.Plastyczno03 i &odatno03 na ziany w okresie adolescencji &ozwala jednostcewykorzystywa3 w ci1gu caego ycia swoje ogrone oliwo0ci.W licznych dzieach Balla znajdujey wiele dygresji i odniesieI nie tylkodo /izjologii i antro&ologii2 lecz take do /ilozo/ii i &edagogiki. =egointer&retacje zjawisk rozwojowych - cho3 cz*sto z$yt dowolne i nie &o&arte/aktai e&irycznyi - iay &rzede wszystki znaczenie styuluj1ceErodziy s&ory i kontrowersje2 lecz jednocze0nie &o$udzay jego suchaczy i

innych &sychologw do &odejowania $adaI rozszerzaj1cych nik1 jeszczewwczas wiedz* o rozwoju &sychiczny czowieka.Podwaliny e&isteologii genetycznej i teorii rozwoju &oznawczego &ooy=aes Mark Qaldwin +%"-!C5, +;5,. =ego dziea s1 4rde wielu

&4niejszych odeli i konce&cji rozwoju uysowego2 s&oecznego i oralnego+n&. Piageta i )ohl$erga,. Qaldwin $y2 &odo$nie jak Ball2 ewolucjonist12

&ojowa jednak w swoisty s&os$ &rawo $iogenetyczne Baeckla2 twierdz1c2 iziany oso$nicze og1 wy&rzedza3 ziany gatunkowe. Mi*dzy dziedziczno0ci1 a0rodowiskie jako czynnikai rozwoju nie a s&rzeczno0ci. wolucyjne

&rocesy ada&tacji wraz z rozwojowyi &rocesai akoodacji stanowi1 ws&ln1&odstaw* &rzystosowania si* do wyagaI 0rodowiska. W toku ewolucji gatunkworaz w ontogenezie dokonuje si* rozwj 0wiadoo0ci.'ozwj &sychiczny a2 wedug Qaldwina2 charakter stadialny i roz&oczynasi* od &rocesw /izjologicznych2 odruchowych2 &ost*&uj1c &o&rzez stadiasensootoryki i ideootoryki do wyszych eta&w zian sy$olicznych iideacyjnych. J$ok rozwoju uysowego - od stadiw &relogicznych &rzezlogiczne do hi&erlogicznych +n&. rozuowanie sylogistyczne, - dokonuje si*rozwj s&oeczny i zachodz1 dialektyczne ziany w oso$owo0ci jednostkiS &o

egocentryczny stadiu rece&tywny2 a &ote su$iektywny osi1ga ona stadiue&atycznego i s&oecznego K=a.


9/273

Znaczenie doro$ku Qaldwina &olega &rzede wszystki na &odj*ciu &r$ystworzenia systeatycznej teorii indywidualnego rozwoju uzu&eniaj1cejteori* ewolucji. Wyznaczy on raczej &ola &enetrowane nast*&nie &rzezl/red Qinet +%?@-!5,2 uczony /rancuski2 wy$itnyeks&eryentator +;;5,2 zaoyciel czaso&isa L#F>nn6X7e PsychologiHueL. Qyon daleki od &sychologii eks&eryentalnej Wundta2 nie interesowa si*intros&ekcj12 lecz &oszukiwa $ardziej o$iektywnych etod $adania &rocesw

&sychicznych. Qadania nad &erce&cj1 i &ai*ci12 &rowadzone naj&ierw nawasnych dwch crkach2 rozszerzy rycho na liczne gru&y dzieci iodziey2 &oszukuj1c zarwno &rawidowo0ci rozwojowych2 jak i rnicindywidualnych w zakresie &rostych oraz zoonych wyszych /unkcji

&sychicznych.Jryginaln1 skal* inteligencji tworzy Qinet eta&ai2 wraz ze swyiws&&racownikaiE Yictore Benri i Theodore


10/273

rwnie wczesna struktura s&oeczeIstwa i instytucji. Jkres ksztaceniatrwa do03 krtko2 a &rocent ludzi w &odeszy wieku w stosunku do oguludno0ci $y niewielki. Pro$leai staro0ci zajowano si* raczejs&oradycznie +&or. ksi1k* G.


11/273

&ote2 w ! r. zwoano &ierwszy zjazd &edologw. =oteyko zaoya wPolsce &ierwsze czaso&iso zajuj1ce si* &sychologi1 rozwojow1 iwychowawcz1E LPolskie >rchiwu PsychologiiL +w !;" r.,2 a nazwa K&edologia

$ya stosowana do03 dugo. =oteyko zajowaa si* gwnie &ro$leai

znuenia i z*czenia2 &rowadz1c w tej dziedzinie $adania eks&eryentalne+;@5,.Tak wi*c2 io trudnych warunkw &od za$orai2 ju wwczas stworzono wPolsce &odwaliny &sychologii jako odr*$nej nauki2 w ty take &sychologiirozwojowej2 nastawionej wwczas &rzede wszystki na $adanie rozwoju dziecii odziey.

.. Psychologia rozwojowa w 89 wieku

J ile na &rzeoie 8i9 i 89 wieku &owstaway do&iero zr*$y &oszczeglnychdyscy&lin &sychologicznych2 wyaniaj1cych si* z &sychologii oglnej ieks&eryentalnej jako nauki2 ktra zyskaa &rawo do saodzielnegoistnienia2 o tyle &o &ierwszej wojnie 0wiatowej nast1&i szy$ki rozwjrozaitych ga*zi &sychologii naukowej zarwno w jej as&ekcie teoretyczny2

jak i stosowany.Ws&oniano ju &o&rzednio o &ro&ozycji airnsa +!%5, &odziau dziejw

&sychologii rozwojowej w naszy stuleciu na dwa okresyE &rzy&adaj1cy nalata i*dzywojenne +5, i dziesi*ciolecia &o drugiej wojnie 0wiatowej do

czasw o$ecnych +;5,. Podzia taki wydaje si* nadiernie &od&orz1dkowanywydarzenio historyczno-&olityczny2 jakkolwiek &rzeawiaj1 za ni &ewnearguenty erytoryczne. W latach ;A. i A. krystalizuj1 si* $owie

&odstawowe kierunki &sychologii2 ktrych zal1ki &ojawiy si* juwcze0niej. Twrcy i &rzedstawiciele tych kierunkw w1czaj1 cz*sto w swojeteorie take rozwaania nad rozwoje jednostki. =ednak rwnolegle wyst*&ujetendencja do wyodr*$niania i usaodzielniania si* &sychologii rozwojowej

jako swoistej dziedziny &sychologii2 aj1cej wasne cele i zadania.Powstaj1 s&ecjalne instytuty $adawcze zajuj1ce si* rozwoje dziecka2

tworzy si* te sie3 &lacwek stosowanej &sychologii rozwojowej2udzielaj1cych &orad w zakresie rozwoju i wychowania dzieci i odziey. Podrugiej wojnie 0wiatowej nast*&uje dalszy rozkwit &sychologii rozwojowej2

&ojawiaj1 si* w niej nowe &ro$ley i nowe etody ich rozwi1zywania. :odoinuj1cej &rzedte &sychologii rozwojowej dzieci i odziey do1czononaj&ierw gerontologi*2 a nast*&nie &sychologi* rozwoju czowieka dorosego2tworz1c 1cznie nurt $adaI nad rozwoje jednostki w ci1gu caego jej ycia.W ty iejscu &rzedstawiy w oglnych zarysach &rzeiany2 jaki &odlegaa

&sychologia rozwojowa w 89 wieku2 od &ierwszej wojny 0wiatowej. kaey

naj&ierw te &ro$ley i nurty2 ktre doinoway we wcze0niejszy okresie2 w&ierwszej &oowie stulecia2 nast*&nie za0 najwaniejsze kierunki &rzeian


12/273

zarysowuj1ce si* w dalszych dekadach +;%5,.Psychologia rozwojowa jeszcze &rzez &ewien czas &ozostawaa &od w&ywe

$iologizu. Wy$itni jej &rzedstawiciele2 n&. duard la&ar4de +%@-!CA5,2zaoyciel nstytutu =eana =acHuesFa 'ousseau w Genewie +;!5,2 czy Willia


13/273

J&rcz tych dwch kontrowersyjnych &ro$lew2 dyskutowanych ywo w0rd$adaczy i znajduj1cych odzwierciedlenie w wielu &odr*cznikach &sychologiirozwojowej czy &sychologii dziecka w &ierwszej &oowie 89 wieku2 a nawet wlatach &4niejszych +;5,2 zarysoway si* w ty okresie &ewne tendencje

etodologiczne i teoretyczne2 niektre ty&owe te dla innych ga*zi&sychologii. Wi1zay si* one z &otrze$1 organizacji $adaI i tworzenies&ecjalnych instytucji dla realizacji &rograw $adawczych. Najsilniej

&rzejawiao si* to w


14/273

seksualnego akcentowaa znaczenie &rzey3 z okresu wczesnego dzieciIstwa2tkwi1cych w &od0wiadoo0ci czowieka2 dla ksztatowania si* jegooso$owo0ci. Teorie wywodz1ce si* z klasycznej &sychoanalizy zostan1owione oddzielnie w rozdz. ?. ze wzgl*du na rol*2 jak1 odegray i nadal

&eni1 w &sychologii rozwojowej.Nowe tendencje $adawcze wniosa &sychologia &ostaci. ks&eryent Wol/ganga )[hlera +%%@-!"@5, nad rozwi1zywanie &rzez szy&ansy sytuacji

&ro$leowych &rzez wgl1d &o$udziy do studiw nad uczenie si* iinteligentny zachowanie dzieci. Teoria &ola2 ujowanego jako L&rzestrzeIyciowaL2 )urta #ewina +%!A-!C@5,2 traktowaa rozwj jednostki 1cznie zrozszerzanie si* i rnicowanie jej 0rodowiska2 ins&iruj1c $adania nadw&ywe rodziny na rozwj oso$owo0ci dziecka.Qadania nad rozwoje &rowadzono w szeroki zakresie w o0rodku wiedeIski2gdzie dziaali )arol Q\hler +%@!-!"5, +?5, i harlotte Q\hler+%!-!@C5,. h. Q\hler o&racowaa oryginaln1 skal* do oceny rozwojudziecka we wczesny dzieciIstwie2 rozszerzon1 nast*&nie na wiek ycia dolat "5S groadzia &ai*tniki odziey i analizowaa ziany w okresiedojrzewania. Przedstawia te &owszechnie $adane wwczas zagadnieniaLdojrzao0ci szkolnejL w as&ekcie gotowo0ci dziecka do ws&ycia w gru&ierwie0niczej i intencjonalnego2 zaierzonego &odejowania nowych zadaI.Qya te &rekursork1 $adaI nad $iegie ycia ludzkiego +Q\hler2 !a,+"5,. W


15/273

y0l ktrej 0wiadoo03 ludzka ksztatuje si* za &o0rednictwe wytworwkulturowychE narz*dzi i znakw. Nowa organizacja zachowania i relacje ze0rodowiskie &ojawiaj1 si* w historii gatunku hoo sa&iens oraz wontogenezie wraz z &rzyswojenie systeu znakw sy$olicznych2 a &rzede

wszystki owy +%5,. Wygotski $y &rzeciwnikie &edologii2roz&owszechnionej wwczas w Zwi1zku 'adziecki2 uwaaj1c2 i nauczanie iwychowanie winny wy&rzedza3 rozwj2 zaraze go styuluj1c. Wielu

&sychologw2 jak >. N. #eoniew2 >. '. ]uria2 N. >. Mienczinska i inni2&odj*o t* ide*. Znane $yy te &race N. . )rasnogorskiego2 >. G.wanowa-


16/273

rozwojowej &rowadzi $adania nad synkretyze s&ostrzegania orazrozrnianie $arw i ksztatw &rzez ae dzieci2 rozwoje s&oeczny iws&&rac1 i*dzy dzie3i w wieku &rzedszkolny2 ksztatowanie si*zainteresowaI uczniw i ich czytelnictwe2 &rzeianai w okresie

dojrzewania +LPsychologia wieku dojrzewaniaL2 !5,. J&u$likowa te dla&otrze$ ksztacenia nauczycieli &odr*cznik LZarys &sychologii w zwi1zku zrozwoje &sychiki dzieckaL +!?5,.


17/273


18/273

odziey2 jak i rozwoju czowieka w &eny cyklu jego ycia stanowi wPolsce wan1 dyscy&lin* teoretyczn1 i $adawcz1.


19/273

%5, =*drzeja Rniadeckiego. =ego sylwetk* i zwi1zki z &sychologi1&rzedstawia W. Qo$rowska-Nowak w ksi1ce LPocz1tki &olskiej &sychologiiL2!@2 s. "-C.


20/273

o$iektywiz o&isw zachowania si* noralnego i ty&owego dziecka wnaturalnych sytuacjach ycia codziennego2 dziecka &iel*gnowanego iwychowywanego &rzez rodzicw w s&os$ nie od$iegaj1cy od o$ecnych &raktykrodzicielskich i reakcji na nie zdrowych dzieci.

". '. Q. airns LThe eergence o/ deDelo&ental &sychologyL +!%5,Sautor zajuje si* &rzede wszystki histori1 $adaI nad rozwoje dziecka2cho3 uwzgl*dnia te rozszerzanie si* &ro$leatyki &sychologii rozwojowej nacay $ieg ycia czowieka. ta&y historyczne +li/e-s&an &sychology,

&rzedstawia .in. P. Qaltes.@. . Qinet zakada w %!? r. L#F>nn6X7e PsychologiHueL2 w Nieczechukazuje si* od %!" r. L:ie )inder/ehlerL2 a od %!! r. LZeitschri/t /\rPadagogische PsychologieL. Jd&owiednikie aerykaIskiej sekcji $yy -nieieckie Yerein /\r )inder&sychologie +Towarzystwo Psychologii :ziecka,2zaoone w %C! &rzez ).


21/273

szczeglne zasugi na &olu &sychologii rozwojowej nie tylko jako zaoyciel&ierwszego instytutu $adaI nad dzieckie +lark niDersity2 %!5,2 leczjako autor &ierwszych &odr*cznikw aerykaIskich o okresie adolescencji+!AC5, i o okresie staro0ci + !;;5,.

;. =. M. Qaldwin o&u$likowa dwa znacz1ce dziea na teat uysowego is&oecznego rozwoju dziecka. Zwaszcza jego &ierwsza ksi1ka LMentaldeDelo&ent in the child and the raceE Methods and &rocessesL +%!?5,wywara duy w&yw na ws&czesnych i &otonych. +:ruga jego ksi1ka &t.L study insocial &sychologyL ukazaa si* drukie w %!@ r., Qaldwin dziaa naj&ierww . Qinet2 z wyksztacenia $iolog2 kierowa &rzez wiele latla$oratoriu &sychologii /izjologicznej i ws&&racowa z wy$itnyneurologie =. M. harcote i h. Oerr6X72 $adaj1c .in. zjawisko hi&nozy wsz&italu


22/273

etod jego $adania i &eriodyzacji.;! . la&ar4de $y autore licznych dzie2 .in. z &ogranicza

&sychologii dziecka i &edagogiki. 'ozszerzy on /unkcjonaln1 teori* za$awy). Groosa2 &rzy&isuj1c za$awie nie tylko /unkcje &rzygotowawcze2 lecz take

zast*&cze i wyrwnawczeS zajowa si* te rozwoje zainteresowaI izdolno0ci. =ego &race $yy $ardzo &o&ularne w Polsce2 n&. LPsychologie delFen/irnt et &6X7dagogie e9&6X7rientaleL +!A? i &4niejsze licznewydaniaS &rzekad &olski LPsychologia dziecka i &edagogikaeks&eryentalnaL2 !;@5,S Loent diagnostiHuer les a&litudes chez les6X7coliersL +!;C2 &rzekad &olski L=ak roz&oznawa3 uzdolnienia uczniwL2!"5,.A. W.


23/273

+L:zieci*ctwo i odo03L, ukaza si* w ! r.


24/273

zajuje si* ta dziedzina &sychologii i zadania2 jakie &rzed ni1 stoj1.

;.. Przediot $adaI &sychologii rozwoju czowieka

Psychologia rozwoju czowieka jest jedn1 z teoretycznych dyscy&lin&sychologii. =ako ga14 &sychologii zajuje si* ona $adanie zian wzachowaniu si*2 &rocesach i strukturach &sychicznych czowieka.


25/273

Pro$leatyk1 zian w zachowaniu si* i &rocesach &sychicznych czowiekazajuj1 si* take inne dziedziny &sychologii2 takie jak &sychologia uczeniasi*2 &sychologia kliniczna2 &sycho&atologia czy &sychologia s&oeczna.


26/273

take w &ogl1dach na rol* rnych czynnikw w &rocesie rozwoju.Podstawowy o$szare zian rozwojowych2 ktre $ada &sychologia rozwojowa2

jest cykl ycia jednostki ludzkiej. Przediote zainteresowaI $adawczychtej dyscy&liny s1 jednak take ziany rozwojowe &sychiki i zachowania si*2

jakie zachodz1 w toku rozwoju gatunkowego i w &rocesie dziejwhistorycznych ludzko0ci. Nie zawsze te &sychologia rozwojowa interesowaasi* rozwoje &sychiczny w &eny cyklu indywidualnego ycia czowieka+5,.Tradycyjna &sychologia rozwojowa &rzyjowaa2 e ziany rozwojowe

&sychiki s1 &owi1zane &rzyczynowo z &rocesai $iologicznego dojrzewaniaorganizu2 a wi*c wyst*&uj1 tylko w okresie dzieciIstwa i dorastania.Przediote swoich $adaI czynia zate ziany rozwojowe &sychiki izachowania si* dzieci i odziey. To wa0nie &owodowao2 i $ya ona

traktowana jako nauka o rozwoju &sychiczny w tych tylko okresach yciaczowieka i utosaiana niekiedy z &sychologi1 dziecka.


27/273

w ci1gu caego ycia $1d4 tylko w &ewnych /azach tego cyklu. Nagroadzeniewiedzy na teat zian rozwojowych w rnych okresach ycia jednostki jest

&rzy ty nadal nierwnoierne.Gwne dziay &sychologii rozwoju czowieka w ci1gu ycia ona

wyodr*$ni3 na &odstawie kryteriu wieku +okresu rozwojowego,2 jaki si* onazajuje al$o na &odstawie &rocesw czy as&ektw rozwoju2 ktre $ada +5,.Qior1c za &unkt wyj0cia okres rozwojowy stanowi1cy &rzediot zainteresowaI

$adawczych oey wyrni3 takie dziay &sychologii rozwoju czowieka2 jakn&. &sychologia &renatalna2 ktra zajuje si* $adanie zian rozwojowych wokresie &odowy2 &sychologia rozwojowa nieowl*ctwa i wczesnegodzieciIstwa2 &sychologia rozwoju dziecka2 &sychologia odziey2

&sychologia rozwoju czowieka dorosego2 &sychologia starzenia si* istaro0ci. Te dziay &sychologii rozwojowej zajuj1 si* $adaniecaoksztatu zian rozwojowych zachowania si* i &sychiki jednostki w danyokresie ycia2 0ledz1c zwi1zek i*dzy /unkcjonowanie rnych jej s/er.nne dziay $adaI ona wyrni3 stosuj1c drugie z wyienionychkryteriw. Ziany rozwojowe o$ejuj1 $owie rne s/ery &sychiki i rne

jej /unkcje. Zalenie od charakteru danej gru&y czynno0ci &sychicznych is/ery /unkcjonowania &sychicznego &rze$ieg tych zian oraz ich dynaika s1odienne i s&ecy/iczne. Qadanie zian rozwojowych tego rodzaju zajuj1 si*te wys&ecjalizowane dziay &sychologii rozwojowej2 takie jak n&.

&sychologia rozwoju owy2 &sychologia rozwoju &oznawczego2 &sychologiarozwoju s&oeczno-oralnego2 rozwoju oso$owo0ci itd. 'ozwj &sychiczny

czowieka dokonuje si* w ci1gu ycia jednostki. ykl ycia indywidualnegostanowi zate &odstawowy czasokres zian rozwojowych &sychiki i zachowaniasi* czowieka.=ednake &sychologia rozwoju czowieka zajuje si* take $adanie zianrozwojowych &sychiki i zachowania si* w &ers&ektywie innych wyiarw czasu2takich jak czas ewolucji $iologicznej gatunku czy historii ludzko0ci. Na

&odstawie czasowego wyiaru zian rozwojowych2 ktre stanowi1 &rzediot$adaI &sychologii rozwoju czowieka2 ona wyodr*$ni3 kilka innych&odstawowych dziaw &sychologii rozwojowej.

Tak wi*c ten dzia &sychologii rozwojowej2 ktry zajuje si* $adaniezian dokonuj1cych si* w &sychice i zachowaniu si* jednostki ludzkiej wtoku &enego cyklu ycia indywidualnego2 nosi nazw* &sychologii rozwojowejontogenetycznej. Przediote jej $adaI s1 $owie ziany rozwojowezachodz1ce w toku ontogenezy. =est to gwny dzia ws&czesnej &sychologiirozwoju czowieka. Pro$leatyce tego wa0nie dziau &sychologii rozwojowej

&o0wi*cony jest ten &odr*cznik.Psychologia rozwojowa historyczna zajuje si* zagadnieniai zian

rozwojowych &sychiki czowieka2 jakie dokonuj1 si* w toku dziejw ludzko0ciod oentu wyodr*$nienia si* czowieka ze 0wiata zwierz1t &o czasy


28/273

ws&czesne.Z kolei ten dzia &sychologii rozwojowej2 ktry zajuje si* analiz1 zianrozwojowych &sychiki w toku ewolucji gatunkw +tj. /ilogenezy,2 nosi nazw*

&sychologii rozwojowej /ilogenetycznej. 'ni si* ona od klasycznej

&sychologii zwierz1t ty2 e interesuje si* nie tyle &sychik1 i zachowaniesi* &oszczeglnych gatunkw2 ile raczej zianai /unkcjonowania&sychicznego &rzy &rzechodzeniu &rzez kolejne szcze$le dra$iny ewolucyjnej.:la wszystkich dziaw &sychologii rozwojowej2 o&rcz s&ecy/iki zwi1zanej zo$szare $adaI kadego z nich2 ws&lne jest to2 e zajuj1 si* one $adaniei wyja0nianie zian rozwojowych w &sychice i zachowaniu si*2 a &odstawowe

&ro$ley i zadania2 jakie &odejuj12 s1 takie sae2 chocia realizowane wodniesieniu do rnych okresw lu$ s/er &sychiki2 w ktrych dokonuj1 si*

$adane ziany rozwojowe.

;..


29/273

istotne znaczenie dla charakteru interakcji i stosunkw2 jakie czowiek

jest zdolny nawi1zywa3 z innyi lud4i. Te dwie dyscy&liny teoretyczne&sychologii uzu&eniaj1 si* wi*c nawzaje.

Psychologia rnic indywidualnych jest take dziedzin12 z ktr1&sychologia rozwoju czowieka a wyra4ne &owi1zania. Psychologia rozwojowa2d11c do wykrycia oglnych &rawidowo0ci zian rozwojowych &sychiki izachowania czowieka2 usi si* liczy3 z wyst*&owanie rnic indywidualnychi*dzy lud4i. W $adaniach nad &rocesai zian rozwojowych &sychiki izachowania stwierdza si* znacz1ce rnice indywidualne zarwno &od wzgl*dete&a i rytu zian rozwojowych2 jak i wa0ciwo0ci &sychiki w

&oszczeglnych okresach cyklu ycia czowieka.


30/273

wychowawcza o&iera si* na wiedzy o rozwoju &sychiczny czowieka.=ednocze0nie wyniki $adaI z zakresu &sychologii wychowawczej dostarczaj1interesuj1cych danych2 wanych z &unktu widzenia &rzediotu $adaI

&sychologii rozwojowej. Wiadoo $owie2 e naj&eniej ona &ozna3 i

zrozuie3 dane zjawiska wtedy2 gdy w s&os$ celowy &r$uje si* je wywoa3lu$ zieni3. Psychologia rozwojowa2 dostarczaj1c &odstaw teoretycznych$adanio nad &rocesai nauczania i wychowania2 korzysta wi*c take zwynikw $adaI &sychologii wychowawczej2 ktre &ozwalaj1 wz$ogaci3 wiedz* o

&rze$iegu2 &rawidowo0ciach i uwarunkowaniach zian w zachowaniu si* oraz w&rocesach i &rzeyciach &sychicznych jednostki. Zwi1zki i*dzy tyidyscy&linai &sychologii s1 zate o$ustronne2 $ogate i rnorodne.Psychologia rozwoju czowieka a te liczne zwi1zki z rnyi dziedzinai

&sychologii stosowanej. Ws&oniano ju o jej &owi1zaniach z &sychologi1wychowawcz12 ktra a wasne dziay o charakterze stosowany +takie jak n&.

&sychologia szkolna2 &sychodydaktyka it&.,. Prcz tego jednak &sychologiarozwoju a &owi1zania z &sychologi1 &racy i organizacji2 z &sychologi1kliniczn1 i &ro/ilaktyk1 &sychologiczn1 +lu$ &sycho&ro/ilaktyk1,2 a take zrnyi /orai &sychotera&ii i interwencji &sychologicznej2 z &sychologi1s&ortu it&. Wszystki dziedzino &sychologii stosowanej &sychologiarozwojowa dostarcza wiedzy o &sychologicznych &rawidowo0ciach zianrozwojowych2 &ozwalaj1c i /oruowa3 &rzesanki oddziaywaI zierzaj1cychdo wywoania okre0lonych zian w &sychice i zachowaniu si* czowieka2 na

&rzykad .in. w &rzy&adku &sychologii klinicznej i rnych /or

&sychotera&ii2 $1d4 tworzenia od&owiednich warunkw skutecznejdziaalno0ci2 jak to si* dzieje w &rzy&adku &sychologii &racy lu$ s&ortu.Psychologia rozwojowa korzysta te z doro$ku rnych dziedzin &sychologiistosowanej dla wz$ogacania wiedzy o &rocesach zian rozwojowych czowieka.Przykade tego oe $y3 wykorzystanie &rzez &sychologi* rozwojow1 wiedzy o

&rze$iegu i eta&ach &racy zawodowej czowieka2 jak1 zgroadzia &sychologia&racy dla le&szego zrozuienia zian rozwojowych czowieka w okresiedoroso0ci.:o0wiadczenia uzyskane z &sychotera&ii i innych /or interwencji

&sychologicznej &osuyy te wielu teoretyko jako &odstawa dos/oruowania &sychologicznych konce&cji rozwoju &sychicznego w ci1guycia. Naj$ardziej &od ty wzgl*de znaienne s1 teorie rozwoju stworzone wraach &sychoanalizy +Oreud2 =ung2 rikson,. Take inni teoretycy

&sychologii rozwojowej korzystali z doro$ku rnych dziedzin &sychologiistosowanej +.in. #.


31/273

do &sychologii stosowanej +?5,.Psychologia rozwoju czowieka2 &odo$nie jak wszystkie nauki

&sychologiczne2 sytuuje si* na &ograniczu nauk &rzyrodniczych2 w ty &rzedewszystki $iologicznych2 i nauk s&oeczno-huanistycznych2 tj. nauk o

czowieku jako istocie s&oecznej2 o s&oeczeIstwie i kulturze. Z naukai$iologicznyi wi1e &sychologi* rozwojow1 to2 i $ada ona ziany rozwojowe&sychiki2 ktre dokonuj1 si* w kontek0cie /unkcjonowania2 a take rozwojuorganizu +we wczesnych stadiach ontogenezy,. Musi ona zate uwzgl*dnia3 te

&odstawowe $iologiczne warunki zian rozwojowych &sychiki i zachowania si*jednostki. Z kolei nauki $iologiczne +a take i edyczne, interesuj1 si*wynikai $adaI &sychologii rozwojowej2 ktre og1 wskazywa3 na &odejowanieokre0lonych /unkcji &rzez ksztatuj1ce si* struktury organizu2 a &rzedewszystki ukad nerwowy.

Nauki &rzyrodnicze2 $adaj1ce skad i ziany 0rodowiska ycia i rozwojuczowieka2 stanowi1 rwnie o$szar zainteresowaI &sychologii rozwojowej

jako dyscy&liny zajuj1cej si* .in. uwarunkowaniai rozwoju &sychicznegoczowieka.'ozwj &sychiki i zachowania si* czowieka dokonuje si* jednak take &odw&ywe i w warunkach 0rodowiska s&oeczno-kulturowego. Qadanies&oeczeIstwa2 jego j*zyka i kultury zajuj1 si* nauki s&oeczne ihuanistyczne2 takie jak socjologia i antro&ologia +zwaszcza antro&ologiakulturowa,2 etnologia2 &edagogika2 j*zykoznawstwo2 historia2 nauki oliteraturze i sztuce2 kulturoznawstwo.

Psychologia rozwoju czowieka czer&ie z doro$ku wszystkich tych dziedzinnauki. Wszystkie one korzystaj1 take z wiedzy &sychologicznejnagroadzonej &rzez &sychologi* rozwojow1 i nawi1zuj1 do wy&racowanych na

jej gruncie teorii rozwoju &sychicznego. Niekiedy s1dzi si* nawet2 i&sychologia rozwoju czowieka oe stanowi3 nauk* naj&eniej syntetyzuj1c1doro$ek rnych dziedzin nauk $iologicznych i huanistyczno-s&oecznych2gdy ujuje ona czowieka w &rocesie zian rozwojowych w kontek0ciecaoksztatu uwarunkowaI s&oeczno-kulturowych i w toku aktywno0ci2 dzi*kiktrej &owstaj1 zarwno ws&lnoty ludzkie2 jak i wytwory kultury

aterialnej i duchowej.Przediot jej $adaI okre0la take iejsce &sychologii rozwojowej w0rdinnych dyscy&lin nauki. _adna z nauk o czowieku nie zajuje si* ni jakocao0ci1. )ada natoiast $ada wy$irczo &ewne jego wa0ciwo0ci czy/unkcje2 konstruuj1c na tej &odstawie &ewne cao0ci relewantne w stosunkudo systeu teoretycznego2 jaki dys&onuje. Tak te &ost*&uje &sychologiarozwojowa2 wy$ieraj1c za &rzediot swoich $adaI &sychik* i zachowanie si*czowieka w as&ekcie zian2 jaki &odlegaj1 one w czasie. Jkre0la to jejs&ecy/ik* jako dyscy&liny naukowej i decyduje o zwi1zkach z innyi naukai.

'easuuj1c2 &sychologia rozwoju czowieka zajuje wane iejsce zarwnow0rd innych dyscy&lin &sychologii2 jak i w0rd innych nauk o czowieku2 o


32/273

s&oeczeIstwie i o kulturze. =est tak dzi*ki ko&leksoweu charakterowi&rzediotu jej $adaI. Ta wana &ozycja &sychologii rozwojowej w0rd innychnauk i znaczenie &rowadzonych w jej o$r*$ie $adaI dla wielu dziedzin naukii &raktyki wynika z istoty &rzediotu jej $adaI2 z wagi &ro$lew2 jakii

si* ona zajuje2 i zadaI2 jakie &rzed so$1 stawia.Z kolei &rzejdziey do zwi*zej charakterystyki &odstawowych &ro$lewteoretycznych ws&czesnej &sychologii rozwoju czowieka2 a nast*&nieowiy krtko zadania2 jakie stoj1 &rzed t1 dziedzin1 &sychologii.

;.C. Podstawowe &ro$ley ws&czesnej &sychologii rozwoju czowieka

Zadanie kadej dziedziny nauki jest &oszukiwanie od&owiedzi na &ytaniazwi1zane z &rzediote jej $adaI. 'ne s&oso$y ujowania &rzediotu $adaIi &ro&ozycje teoretycznego rozuienia go rodz1 te s&ecy/iczne &ro$ley2ktrych rozwi1zaniu aj1 suy3 $adania &odejowane w o$r*$ie danejdyscy&liny.Przediote $adaI &sychologii rozwojowej jest2 jak ju ustalono wyej2rozwj czyli ziana +lu$ raczej ci1g zian, &sychiki i zachowania si*czowieka. Podstawowe &ro$ley teoretyczne wa0ciwe dla tej dyscy&liny

&sychologii zawieraj1 si* wi*c w &ytaniach odnosz1cych si* do tego&rzediotu. Mona je s/oruowa3 w &ostaci kilku &ytaI o &odstawowyznaczeniu dla tej dyscy&liny &sychologii. Jto oneE

. o si* zieniaV zego dotycz1 ziany2 ktre $ada &sychologia rozwojuczowiekaV Mwi1c inaczej2 ustalenia wyaga2 jakie cechy lu$ /unkcjeczowieka stanowi1 ukad ewoluuj1cy2 ktrego ziany s1 &rzedioteo$serwacji i $adaI w ich as&ekcie rozwojowy. =akie zienne naleyuwzgl*dnia3 w zwi1zku z $adanyi zianaiV;. zy jest zianaV =ak ona okre0li3 i o&isa3 zian*V =akiego rodzajuziany s1 &rzediote zainteresowaI &sychologii rozwojowejV =aki jest

&rze$ieg +&roces, dokonywania si* zianV. =akie czynniki &o&rzedzaj1 &ojawienie si* zianV =aka jest rola tych

czynnikw w &owstawaniu zian i - ewentualnie - w ich &rze$iegu i6%7lu$nast*&stwachVMwi1c inaczej2 $ierzey &od uwag* rozwj2 to2 na czy &olega ziana i

jak j1 ona o&isa32 oraz to2 jak - za &o0rednictwe jakich &rocesw i wjakich warunkach - dochodzi do ziany w $adanych zjawiskach.Jd&owied4 na &ierwsze z tych &ytaI a &odstawowe znaczenie dla $adaI

&sychologiczno-rozwojowych we wszystkich /azach &rocesu $adawczego. =estte niezwykle wana dla zrozuienia istoty &sychiki czowieka2 s&oso$u jejistnienia i zian2 jaki ona &odlega. Pro$le ten a te znacznie szerszy

kontekst natury /ilozo/icznej. Nic wi*c dziwnego2 e wz$udza on wieledyskusji i kontrowersji2 a &ogl1dy na istot* i charakter rozwoju


33/273

&sychicznego s1 &odstaw1 wyodr*$niania si* szk naukowych w o$r*$ie&sychologii rozwojowej.Pochodn1 tego &odstawowego &ro$leu jest &ytanie drugieE czy jest i naczy &olega ziana rozwojowa oraz jaki charakter aj1 ziany rozwojowe

&sychiki i zachowania si* czowieka. Trzeci z tych &odstawowych &ro$lewdotyczy czynnikw rozwoju2 ale wi1e si* take z kwesti1 natury &roceswrozwojowych2 a wi*c z &ytanie o to2 czy rozwj jest &roceseautonoiczny2 czy te jest wyznaczony &rzez dziaanie czynnikw +lu$

&rzyczyn, zewn*trznych. Taka lu$ inna od&owied4 na to &ytanie decydujezarwno o s&oso$ie rozuienia rozwoju2 jak i o /oruowaniu &ro$leatyki

$adaI oraz o &rzyjowaniu takiej lu$ innej strategii $adawczej. Ma zatew&yw na ujowanie &rzediotu $adaI2 a ty say na charakter tejdyscy&liny &sychologii2 jak1 jest &sychologia rozwoju czowieka.

Niejako cz*0ci1 tego &odstawowego &ro$leu teoretycznego jest &ytanie$ardziej szczegowe2 ktre stao si* jedny z &odstawowych &ro$lew&sychologii rozwojowej2 dyskutowany nieal od &ocz1tkw jej istnienia jakooso$nej dyscy&liny &sychologii. =est to &ytanie2 czy rozwj &sychiczny jestzaleny od dziedziczno0ci2 czy od 0rodowiska. Pro$le ten wynika z

&rzyj*cia zaoenia o zewn*trzny uwarunkowaniu +lu$ wyznaczaniu czydeterinowaniu, zian rozwojowych.Pytanie o rol* dziedziczno0ci i6%7lu$ 0rodowiska w rozwoju &sychicznyczowieka jest &rzediote dyskusji i s&orw teoretycznych trwaj1cych oddziesi*cioleci. Pr$o jego wyja0nienia &o0wi*cono ogron1 licz$* $adaI

e&irycznych i studiw teoretycznych. Jd&owiedzi na &ytania /oruowane wraach tego &ro$leu rnicuj1 w s&os$ istotny &ogl1dy teoretyczne

&rzyjowane w &sychologii rozwojowej zarwno dawniej2 jak i ws&cze0nie.Mona w0rd nich wyrni3 trzy zasadnicze stanowiskaE5, uznaj1ce doinuj1c1 rol* dziedziczno0ci i czynnikw $iologicznych wrozwoju &sychiczny2 nazywane tradycyjnie stanowiskie $iologistycznyS;5, zakadaj1ce istotny2 ksztatuj1cy w&yw 0rodowiska na &rze$ieg irezultaty &rocesw rozwoju2 okre0lane jako stanowisko socjologistyczne +zewzgl*du na /akt2 e &rzy&isuje doinuj1ce znaczenie czynniko 0rodowiska

s&oecznego, nazywane take ekologicznyE5, stanowisko interakcjonistyczne2 zakadaj1ce ws&dziaanie czynnikwo$u gru& w wyznaczaniu +lu$ warunkowaniu, &rocesw i rezultatw rozwoju

&sychicznego jednostki.Pro$le dotycz1cy roli czynnikw 0rodowiska i dziedziczno0ci w rozwoju

&sychiczny czowieka ulega w toku dziejw &sychologii rozwojowej &ewnyziano i &rze/oruowanio2 &rzyjuj1c &osta3 &ytania ju nie o to2 czy todziedziczno032 czy 0rodowisko decyduje o rozwoju2 ale &ytania o rol*dojrzewania i uczenia si* w rozwoju &sychiczny2 czy wreszcie &ytania o to2

w jaki sto&niu jeden lu$ drugi z tych czynnikw w&ywa na &rze$ieg iwyniki &rocesw rozwoju. To ostatnie uj*cie s&ornego &ro$leu jest oliwe


34/273

&rzy zaoeniu2 i i*dzy o$ydwoa uwzgl*dnianyi czynnikai w toku &rocesurozwojowego zachodzi interakcja.


35/273

rozwojowe w okresie dzieciIstwa i dorastaniaVWi1e si* z ty &ytanie2 czy rozwj czowieka w toku caego cyklu yciaindywidualnego dokonuje si* wedug tych saych zasad +echanizw,2 czyrz1dz1 ni zasady s&ecy/iczne dla &oszczeglnych2 a &rzynajniej dla

gwnych okresw ycia czowiekaVnny &ro$lee2 jaki stawia &sychologia rozwoju czowieka w ci1gu yciajest &ytanie2 czy w okresie doroso0ci wyst*&uj1 wa0ciwo0ci zwi1zane zwiekie oraz czy2 a je0li tak2 to na jakiej &odstawie oliwe jestwyodr*$nienie stadiw rozwoju czowieka dorosego.'ozwj &sychiczny ona take ujowa3 z &ers&ektywy jego &odiotu i jestto szczeglnie uzasadnione w odniesieniu do rozwoju czowieka dorosego.juj1c &rzediot $adaI &sychologii rozwojowej w tej &ers&ektywieantro&ologicznej2 naley &ostawi3 so$ie &ytanie2 czy i ewentualnie w jakis&os$ czowiek oe w&ywa3 na wasny rozwj. =e0li za0 na to &ytanieudzieliy od&owiedzi twierdz1cej2 &owstaje &ytanie nast*&ne2 a ianowicie2czy &odiotowy charakter rozwoju uchyla w&yw innych &oznanych juczynnikw oddziauj1cych na &rze$ieg i wyniki tego &rocesu2 czy te w&ywten jest oliwy tylko &od warunkie wykorzystania znajoo0ci dziaaniaechanizw i czynnikw dziaaj1cych w &rocesach rozwojowych.zy rozwj jest &rocese celowyV =e0li tak2 to jaki jest cel rozwoju

&sychicznego jednostki ludzkiejVzy oliwa jest interwencja w &rocesy rozwoju i na jakich zasadach oe

$y3 ona ewentualnie dokonywana w s&os$ skutecznyV


36/273

odniesieniai do &raktyki wynikw $adaI &rowadzonych w jej o$r*$ie iteorii2 jakie ona konstruuje. Najoglniej $ior1c2 w0rd zadaI tych onawydzieli3 zadania &oznawcze oraz zadania o charakterze &raktyczny.Podstawowy zadanie &oznawczy &sychologii rozwojowej jest zrozuienie i

wyja0nienie rozwoju &sychicznego czowieka. o do &odstawowego charakterutego zadania &anuje &owszechna zgodno03 w0rd &rzedstawicieli &sychologiirozwojowej. 'nice &ogl1dw zaczynaj1 si* jednak wtedy2 gdy trze$aokre0li32 na czy &olega wyja0nienie rozwoju i zian rozwojowych oraz costanowi jego zakres.Wedug tradycyjnego stanowiska echanistycznego &unkte wyj0cia w

$adaniach &sychologicznych2 a wi*c i w d1eniu do wyja0nienia rozwoju2 jesto&is stanw wyst*&uj1cych w zachowaniu i &rzeyciach czowieka. J zianachwnioskuje si* w wyniku &orwnania o&isu stanw w dwch rnych oentachczasu. J&is $adanych zjawisk2 stanowi1cy &unkt wyj0cia ich naukowejanalizy2 &owinien $y3 jak naj$ardziej dokadny i o$iektywny2 o&arty nastarannej o$serwacji i rejestracji jej wynikw.W &rzy&adku &sychologii rozwojowej &rzediote o&isu s1 zachowania2czynno0ci i &rzeycia &sychiczne w dany czasie2 okre0lony z reguy &rzezwiek ycia oso$y $adanej. J wyst1&ieniu zian wnioskuje si* na &odstawie

&orwnania o&isu stanu +a raczej stanw, danego zjawiska w rny czasie.Teu wa0nie a suy3 oliwie dokadny2 0cisy i o$iektywny o&is tychstanw.Wyja0nianie rozwoju2 &odstawowe zadanie &sychologii rozwojowej2 jest

0ci0le &owi1zane z akce&towanyi &ogl1dai na istot* zjawisk &sychicznych icharakter zian2 jaki one &odlegaj1. Zalenie od takich /ilozo/icznychzaoeI wyj0ciowych ona wyrni3 dwie gru&y &ogl1dw na kwestiewyja0niania rozwoju.Wedug &ierwszej z nich2 wywodz1cej si* z &ogl1dw o charakterzeechanistyczny2 wyja0nienie &olega na wskazaniu &rzyczyn zianstwierdzanych drog1 o$serwacji w stanie $adanych zjawisk i6%7lu$ wskazaniawarunkw s&rzyjaj1cych ich wyst1&ieniu. Ziana usi $y3 odnoszona do stanw

$adanego zjawiska w czasie T12 i T1S. Wyja0nienie &owinno wskazywa3

zaleno03 i*dzy stwierdzan1 zian1 $adanego zjawiska +czy stanu rzeczy, a&o&rzedzaj1cyi j1 czynnikai lu$ stanai. Zaleno03 ta oe ie3 charakter&rzyczynowy $1d4 warunkuj1cy. waa si*2 e wskazanie takiej zaleno0ci iokre0lenie jej charakteru &ozwala take okre0li3 zian*2 jaka si* dokonaaw stanie $adanego zjawiska i*dzy wyrnionyi oentai2 a wi*c takeokre0li3 rozwj. Wskazanie &rzyczyn i warunkw &ojawiania si* zian stanowity say wyja0nienie rozwoju. Z kolei &oznanie zaleno0ci i*dzyokre0lonyi czynnikai i zianai rozwojowyi &ozwala &rzewidywa3

&ojawienie si* tego ty&u zian w oencie wyst1&ienia danego czynnika

zidenty/ikowanego jako &rzyczyna danej ziany.


37/273

Zgodnie z zaoeniai tej gru&y konce&cji &sychologiczno-rozwojowych2zadanie &sychologii rozwoju czowieka jest dostarczenie rny dziedzinowiedzy i &raktyki s&oecznej in/oracji na teat oglnych ukierunkowaI

$iegu ycia jednostki2 &odstaw naukowych uoliwiaj1cych &rognozowanie

rozwoju2 na ktry o&iera si* zarwno &raktyka &sychologiczna w rnych jejodianach2 jak te wychowanie2 o&ieka zdrowotna i s&oeczna2 &oradnictwowychowawcze i zawodowe it&. oraz wiele dziedzin szeroko &ojowanej &raktykis&oecznej. Zadanie &sychologii rozwojowej z &unktu widzenia jej

&rzydatno0ci s&oecznej jest take ustalanie celw &o1danych zianrozwojowych jednostek +a wi*c tworzenie &odstaw o&tyalizowania rozwoju,oraz &odstaw naukowych do &lanowania rnych /or interwencji w &rocesyrozwoju i do oceny jej skutkw +n&. skuteczno0ci tera&ii2 oddziaywaIwychowawczych it&.,.W uj*ciu organisicznych konce&cji rozwoju +JDerton2 !@"5,2wyrastaj1cych z teorii systeowych i holistycznych2 &rzyjuje si*2 e rol1

$adaI naukowych jest tworzenie wiarygodnych konstrukcji teoretycznychdotycz1cych wewn*trznej organizacji i struktury zjawisk2 a take ty&wzian2 ktre w nich zachodz1. W y0l tych konce&cji teoretycznychwyja0nianie zian rozwojowych &olega na wykryciu drog1 analizystrukturalno-/unkcjonalnej kierunku i organizacji lu$ zasady2 zgodnie zktr1 ziana si* dokonuje.Wyja0nienie2 w ty rwnie wyja0nienie zjawisk rozwoju2 &olega wi*c natworzeniu konstrukcji teoretycznych nie wynikaj1cych $ez&o0rednio z

o$serwacji2 ale odnosz1cych si* do struktury +organizacji systeowej, tychzjawisk. nnyi sowy2 w y0l tej gru&y konce&cji wyja0nienie zjawiska2 aw &rzy&adku &sychologii rozwoju czowieka wyja0nienie zian rozwojowych

&sychiki i zachowania si*2 oe $y3 tylko teoria rozwoju czyli teoretycznarekonstrukcja zasad i &rze$iegu okre0lonej ziany rozwojowej lu$ ziandanego rodzaju.:o wyja0nienia zian rozwojowych wedug tych teorii nie wystarcza

$ynajniej wskazanie antecedensw2 tj. czynnikw &o&rzedzaj1cych &ojawieniesi* zian w &sychice i zachowaniu si* czowieka. Prawdziwe ziany rozwojowe

nigdy nie og1 $y3 w &eni wyja0nione &rzez wskazanie &o&rzedzaj1cych jeczynnikw zewn*trznych. )onieczne jest do tego zrekonstruowanie echanizwwewn*trznych &rzeksztaceI $adanych zjawisk.:o$ra teoria rozwoju oe take stanowi3 &odstaw* &rzewidywania dalszego

$iegu &rocesw rozwojowych2 a wi*c &rognozowania rozwoju. Zrozuienie iwa0ciwe teoretyczne wyja0nienie rozwoju stwarza &onadto do$ry &unktwyj0cia do &lanowania rnych /or interwencji w &rze$ieg rozwoju2 a wi*ctake i dla rnych dziedzin &raktyki s&oecznej.Wy&enianie zadaI &oznawczych &sychologii rozwoju czowieka uoliwia

zate realizowanie rwnie jej zadaI &raktycznych. Przykade tego oe $y3o&racowanie etod nauczania zes&oowo-&ro$leowego na &odstawie


38/273

&iagetowskiej teorii rozwoju uysowego czy tzw. &rogra nowej ateatyki+&rogra nauczania, lu$ &rogra wyrwnywania $rakw dojrzao0ci szkolnejdzieci - o&arte na tej saej teorii. Z &unktu widzenia &raktyki waneznaczenie a zarwno znajoo03 struktury danego zjawiska czy &rocesu2 jak i

zasad rz1dz1cych jego zianai rozwojowyi. To do&iero oe stanowi3&odstaw* skutecznej interwencji w struktur* i rozwj tego zjawiska lu$&rocesu.W y0l zaoeI konce&cji echanistycznych najwaniejszy warunkiestosowania wiedzy &sychologicznej o rozwoju w &raktyce jest stworzenie

&odstaw do &rognozowania &rzyszych zian rozwojowych &sychiki i zachowaniasi* czowieka. =est to zrozuiae2 je0li zway32 e gwne zastosowaniawiedzy &sychologicznej o rozwoju iay$y o&iera3 si* na &rognozie stanurozwoju tj. &rzewidywaniu kierunku zian i e/ektw2 jakie og1 one

&rzynie03 w &rzyszo0ci &rzy uwzgl*dnieniu dziaania okre0lonych czynnikw.

Przedstawiciele stanowiska organisicznego uwaaj1 natoiast2 e zadanie&sychologii rozwojowej z &unktu widzenia zastosowaI jej osi1gni*3 w&raktyce jest oliwe &ene wyja0nienie struktury $adanych zjawisk i zasadich &rzeksztacania si*. To wa0nie do&iero oe stanowi3 &odstaw*od&owiedniej z &unktu widzenia &otrze$ &raktyki diagnozy stanu rozwoju orazkierunku2 w jaki on zierza. Wiedza taka uoliwia nie tylko &rognozowanie

&rzyszych zian rozwojowych2 ale daje &odstawy do czynnej interwencji w&rocesy rozwoju &o&rzez od&owiednie ukierunkowanie wasnej aktywno0ci

&odiotu. :zi*ki teu ona $owie uruchoi3 ci1g &o1danych zianrozwojowych &sychiki i zachowania si* jednostki. Psychologiczna teoriarozwoju oe wi*c suy3 &raktyce jako &odstawa /oruowania dyrektywdziaania oliwych do zastosowania w wielu dziedzinach &raktyki s&oecznejw celu wywoania zian rozwojowych w zachowaniu si*2 &ostawach i

&rzeyciach ludzi.Na tej wa0nie drodze &sychologia rozwojowa oe s&eni3 zadaniestworzenia &odstaw teoretycznych dla takich dziedzin &raktyki s&oecznej2

jak wychowanie i nauczanie2 organizacja 0rodowiska +tworzenie ekosystew

ycia i rozwoju czowieka w iejscu zaieszkania,2 ksztatowanie siecisu$ s&oecznych +w ty &ro/ilaktyki s&oecznej i zdrowotnej,2 a takesu1cych rozwojowi czowieka sieci instytucji edukacyjnych i kulturalnych2o&ieki s&oecznej it&.

Nie oe to2 oczywi0cie2 zast1&i3 o&racowywania szczegowych &rograwinterwencji w &rocesy rozwoju2 ale stanowi jedynie od&owiedni1 &odstaw* doich konstruowania. Przykade takiej wa0nie drogi &ost*&owania og1 $y3ws&oniane wyej &rogray z zakresu nauczania i wyrwnywania de/icytwrozwojowych2 ale take .in. &rogray ksztacenia nauczycieli i &racownikw

su$ edycznych2 &rogray szkolenia $1d4 &rzekwali/ikowywania &racownikwrnych $ran it&.


39/273

harakterystyczne dla ws&czesnych /or stosowania wiedzy o rozwojuczowieka w &raktyce jest jednak to2 i &sychologia rozwojowa nie stawiaso$ie za cel o&racowywania &rograw zastosowaI szczegowych2 ale zierzado tego2 a$y dostarczy3 &odstaw do ich tworzenia.

Zagadnienia dotycz1ce gwnych o$szarw zastosowaI wiedzy &sychologicznejo rozwoju czowieka2 &ro$lew i zadaI2 jakie si* z ty wi112 zostan1owione w s&os$ $ardziej szczegowy w ostatniej cz*0ci tego &odr*cznika.

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^Przy&isyE

. Pogl1dy te oraz ich konsekwencje dla ujowania &rzediotu $adaI&sychologii rozwojowej i strategii $adaI nad rozwoje czowieka zostan1&oddane analizie w rozdziale ". tou &ierwszego tego &odr*cznika.;. Zwi1zki i*dzy tradycyjn1 a ws&czesn1 &sychologi1 rozwojow1analizuje M. Przetacznik-Gierowska w artykule LPsychologia rozwojowa dziecii odziey a &sychologia rozwoju czowieka. Przeo czy kontynuacjaVL+!!5,.. Te dwa rne &odej0cia w &sychologii rozwojowej ona okre0li3 jakoukad &ozioy +charakterystyka rozwoju &sychicznego w kolejnych okresachycia, oraz ukad &ionowy +charakterystyka rozwoju &oszczeglnych &roceswi /unkcji,. W toie drugi tego &odr*cznika stosujey o$ydwa te &odej0ciado zagadnieI rozwoju czowieka2 w &rzekonaniu2 i uzu&eniaj1 si* one

wzajenie.C.


40/273

+.in. $iologii2 geologii2 historii2 antro&ologii i &sychologii,. Zostaoono w&rowadzone &rzez >rystotelesa +%C-;; &.n.e.,2 jako &oocne wudzielaniu od&owiedzi na &ytanie2 jak &ojowa3 istot* tego2 co ley u

&odoa rnorodnych zian w zjawiskach +Tatarkiewicz2 !@%5,. >rystoteles

ujowa rozwj jako &roces nadawania aterii /ory2 a wi*c jako zian*zierzaj1c1 w okre0lony kierunku2 zian* celow12 &olegaj1c1 na&rzechodzeniu od /or niszych do wyszych. Jznacza to2 e wedug>rystotelesa rozwj a charakter teleologiczny i &rogresywny. Tak &ojowanyrozwj jest warto0ciowany &ozytywnie. Te cechy &oj*cia rozwoju i dyskusjawok nich &rzewijaj1 si* w &ogl1dach wielu /ilozo/w2 a nast*&nie2

&ocz1wszy od 8Dii wieku2 take &rzedstawicieli rnych nauk szczegowych.Poj*cie rozwoju stao si* centralny &ro$lee /ilozo/ii i nauki w 8i9wieku. Zajowao ono wiele iejsca w &odstawowych systeach /ilozo/icznychtego okresu2 e$y ws&onie3 tylko dialektyczn1 /ilozo/i* Begla2 teori*aterialistyczno-dialektyczn1 Marksa2 &ozytywiz oteFa czyewolucjonistyczn1 /ilozo/i*


41/273

charakterze $iologiczny. Traktowa on take ziany rozwojowe jako ziany ocharakterze jednolity i raczej ilo0ciowy ni jako0ciowy.

Na jako0ciowy charakter zian rozwojowych i autonoiczny charakterrozwoju zwrci uwag* Begel2 ktry 4rda rozwoju u&atrywa w 0cieraniu si*

s&rzeczno0ci wewn*trznych i w zwi1zku z ty &owstaj1cych na&i*ciach. waaon take2 i rozwj zierza ku okre0loneu celowi2 jaki jest&rzeksztacanie /or wcze0niejszych w wysze w wyniku syntezy&rzeciwstawnych /or wyj0ciowych +stanw, traktowanych jako teza iantyteza.W /ilozo/ii ws&czesnej rozwj oznacza Lwszelki dugotrway &roceskierunkowych zian2 w ktry ona wyrni3 &rawidowo &o so$ie nast*&uj1ceeta&y &rzeian +/azy rozwojowe, danego o$iektu +ukadu,2 wykazuj1ceo$iektywnie stwierdzalne rnicowanie si* tego o$iektu +ukadu, &odokre0lony wzgl*deL +LWielka ncyklo&edia PowszechnaL2 !"@2 t. A2 s.C%5,.Poj*cie rozwoju zawsze wi*c dotyczy zian. z*sto $ywa ono jednakutosaiane z jedny tylko rodzaje zian2 tj. ze zianai o charakterze

&rogresywny2 warto0ciowanyi &ozytywnie. Warto jednak od razu u&rzytoni3so$ie2 e &oj*cia rozwoju i &ost*&u tosae nie s1.'ozwj oznacza ci1g zian +&rzeian2 &rzeksztaceI, o okre0lonyukierunkowaniu niezalenie od tego2 czy ich kierunek oceniany jest

&ozytywnie2 czy nie. Post*& oznacza ziany &rowadz1ce od stanw &rostszych2niszych2 niej doskonaych do stanw wyszych2 $ardziej zoonych2

doskonalszych. Ziany o charakterze &rogresywny z reguy s1 warto0ciowane&ozytywnie.Wiele uwagi w dyskusjach /ilozo/icznych &o0wi*cono te kwestii charakteruzian rozwojowych2 a w szczeglno0ci &r$o rozstrzygni*cia2 czy aj1 onecharakter ilo0ciowy2 czy jako0ciowy. )westia ta a $owie znaczenie dlaujowania ci1go0ci $adanych zjawisk io zian2 jakie w nich zachodz1.Ws&czesne ujowanie rozwoju zarwno na gruncie /ilozo/ii2 jak i rnychnauk szczegowych +w ty take &sychologii, tkwi korzeniai wdziewi*tnastowiecznej y0li /ilozo/icznej +)rajewski2 !@@5S Zaiara2

!%%5,. Wyrastaj1c ze ws&onianych wyej konce&cji /ilozo/icznych2ws&czesne uj*cia rozwoju odrzucaj1 jednak zwykle szereg wa0ciwo0ci2

jakie konce&cje te &rzy&isyway &oj*ciu Krozwj2 takich jak n&.teleologiz2 czy zewn*trzne zdeterinowanie zian. Za raczej jaowy uznaj1te cz*sto s&r o charakter - ilo0ciowy czy jako0ciowy - zian rozwojowych.

.;. Poj*cie rozwoju &sychicznego i s&oso$y jego ujowania

Psychologia rozwojowa jest nauk1 o rozwoju &sychiczny czowieka. Poj*cieKrozwj K&sychiczny jest wi*c dla niej &oj*cie &odstawowy. W toku dziejw


42/273

tej dyscy&liny &oj*cie to de/iniowano rozaicie2 $ior1c za &unkt wyj0ciarne &ogl1dy /ilozo/iczne i konce&cje teoretyczne. o do jednej kwestii terne uj*cia s1 zgodne2 a ianowicie2 e rozwj oznacza zian*.)ontrowersje o$ejuj1 jednak od&owiedzi na wszystkie &odstawowe &ytania2

dotycz1ce zarwno tego2 co si* rozwija2 jak i tego2 na czy &olega i jaksi* dokonuje ziana.Poj*cie Krozwj K&sychiczny odnosi si* do zian tego s&ecy/icznegoukadu2 jaki jest &sychika i zachowanie si* czowieka2 ktry w ty

&rzy&adku stanowi ukad ewolucyjny +czyli to2 co si* rozwija,. W&sychologii ws&czesnej &sychika jest traktowana nie jako jednolita/unkcja organizu +jak to $yo n&. w /ilozo/ii


43/273

K&rocesses6%7Kechaniss, od jednych stanw do innych. Podstawowa rola wtych &rocesach &rzy&ada &rzy ty zienny wewn1trzsysteowy2 czyliorganisiczny.J$ydwa te &odej0cia rzutuj1 zarwno na ujowanie rozwoju2 jak i na s&os$

rozuienia ziany2 jakie odnajdujey w rnych - dawniejszych iws&czesnych - konce&cjach &sychologii rozwojowej.Przykade echanistycznego ujowania rozwoju og1 $y3 konce&cje &owstaena gruncie $ehawioryzu. Z reguy traktuje si* w nich rozwj jako terino&isowy stosowany do o&isu o$serwowanych zian w zachowaniu zwi1zanych zreagowanie na $od4ce 0rodowiska +Qijou2 Qaer2 !"5,2 &ojawiaj1cych si*wraz ze wzroste wieku ycia dziecka +


44/273

zniejszanie odst*&w czasu i*dzy kolejnyi o$serwacjai +czy &oiarai,ona si* z$liy3 do uchwycenia saego &rocesu zian +Trautner2 !@%5,.chwycenie i wyja0nienie &rocesu zian w &sychice i zachowaniu jest cele

$adaI &sychologii rozwoju czowieka. :la zrozuienia rozwoju &odstawowe

znaczenie a $owie s&os$ ujowania &oj*cia ziany. Z kolei &rzejdzieywi*c do roz&atrzenia kwestu2 czy jest ziana2 a w szczeglno0ci zianarozwojowa i jak si* j1 ujuje na gruncie &sychologii rozwojowej.

.. Poj*cie ziany rozwojowej

Poj*cie ziany rozwojowej a &odstawowe znaczenie dla &sychologii rozwojuczowiekaS jest dla tej dyscy&liny &oj*cie kluczowy. 'ozwj - jak to juzostao &owiedziane wyej - oznacza zian*. zy jest zianaVW naj$ardziej oglny znaczeniu zian* ujuje si* jako rnic* w staniedanego o$iektu lu$ organizacji struktury2 o$serwowan1 wraz z u&ywe czasu.Ziana jest wi*c /unkcj1 czasu2 co ona za&isa3 w &ostaci nast*&uj1cej/oruyE Z ^/ +,2 gdzie Z - ziana2 / - /unkcja2 a - czas.

Nie kada ziana oznacza jednak rozwj. Ziany &rzej0ciowe2 odwracalne icykliczne nie og1 $y3 uznane za rozwojowe2 nie &rowadz1 $owie do trwaych

&rzeksztaceI danego ukadu ani jego /unkcji. zy wi*c jest zianarozwojowa i jakie wa0ciwo0ci wyrniaj1 j1 s&o0rd ogu innych zianVPoj*cie Kziany Krozwojowej o$ejuje si* na og +&oza niektryi

&rzedstawicielai skrajnych konce&cji $ehawiorystycznych, zianyjednokierunkowe +onotoniczne,2 nieodwracalne2 trwae i autonoiczne +tzn.s&owodowane dziaanie czynnikw tkwi1cych w cao0ci lu$ w doinuj1cejcz*0ci wewn1trz danego ukadu ewoluj1cego,. Ziany rozwojowe aj1 zarazecharakter ilo0ciowy i jako0ciowy.Pro$le2 czy ziany rozwojowe zierzaj1 w okre0lony kierunku2 jest

&rzediote s&orw2 &oniewa rodzi &ytanie2 ku czeu2 tj. ku jakieu celowis1 one ukierunkowane i co ten cel wyznacza. Wi1e si* on wi*c 0ci0le zkwesti1 teleologicznych as&ektw rozwoju.

Jrganisiczne konce&cje rozwoju &rzyjuj12 i konstytuuj1ce go ci1gizian aj1 charakter ukierunkowany ku okre0lony stano koIcowy lu$ celo2co &ozostaje w zwi1zku z ujowanie $adanych zjawisk +&sychiki2 zachowania,wedug odelu systeowego odnoszonego do organizw ywych +JDerton2!@?5,.)ierunkowy charakter zian rozwojowych ona te ujowa3 tak2 jak toczyni1 w swoich de/inicjach rozwoju Thoae i


45/273

uksztatowan1 +dojrza1, &osta3 danego ukadu +organizu2 &sychiki, lu$now1 kon/iguracj* cz*0ci w o$r*$ie tego ukadu2 czyli nowy &ozio jegowewn*trznej organizacji. Na taki nowy &ozioie organizacji struktury

&ojawiaj1 si* nowe wa0ciwo0ci systeowe2 nieredukowalne do jej wa0ciwo0ci

na niszych &ozioach. Jznacza to zian* jako0ciow12 tzn. &rzeksztaceniewewn*trznej organizacji struktury.Przyj*cie zaoenia o systeowej naturze zjawisk $adanych i o kierunkowycharakterze zian rozwojowych &rowadzi wi*c do wniosku2 e ziany rozwojowes1 gwnie jako0ciowe2 gdy to wa0nie one oznaczaj1 &rzeksztaceniawewn*trznej organizacji struktury.


46/273

inny s&os$ odwrci3.


47/273


48/273

rnego ty&u i $rak jest &rzekonywaj1cych kryteriw wykluczenia z rozwaaIna teat rozwoju ktregokolwiek z nich. W ostatnich dziesi*cioleciach

&rzyjuje si*2 e w rozwoju ontogenetyczny aj1 iejsce zarwno ziany&rogresywne o charakterze ilo0ciowy i jako0ciowy2 jak i ziany

regresywne. Przediote analizy &owinny $y3 wszystkie dugotrwae ziany&sychiki i zachowania si* czowieka2 jakie &ojawiaj1 si* w toku ontogenezy2jeeli stanowi1 one eleent ci1gu zian nawzaje od sie$ie zalenych itworz1cych cao03 &rocesu rozwojowego.

Niektrzy $adacze wysuwaj1 te &rzy&uszczenia +cz*0ciowo s&rawdzone w$adaniach,2 e ziano &rogresywny w &ewnych s/erach &sychiki towarzysz1ziany regresywne w innych2 a te ostatnie s1 - $y3 oe - warunkie tych

&ierwszych +Qaltes2 Goulet2 !@A5,.=e0li traktowa3 rozwojowe ziany ontogenetyczne jako cao032 to &owstaje

&ytanie2 czy si* one wyrniaj1 s&o0rd innych rodzajw zianV Wyrnia je&rzede wszystki to2 i jako cao03 konstytuuj1 &roces+y, ontogenezy&sychiki i zachowania czowieka.:o o&isu caoksztatu rozwojowych zian ontogenetycznych stosuje si* w

&sychologii rozwojowej takie &oj*cia2 jak Kwzrastanie2 Kdojrzewanie2Kuczenie Ksi*2 Krnicowanie2 Kwdrukowanie2 Ksocjalizacja +Thoae2 !?!5SJerter2 !@A2 Mussen2 onger i )agan2 !@C5S Trautner2 !@%5,. _adne z tych

&oj*3 nie o&isuje2 ani wystarczaj1co nie wyja0nia &rocesu zian rozwojowychw ontogenezie. Jdwouj1 si* one natoiast do dziaania czynnikwzewn*trznych natury $iologicznej +dojrzewanie, $1d4 s&oecznej

+wdrukowanie2 socjalizacja, i wskazuj1 na echanizy dokonywania si* zian+uczenie si*2 rnicowanie,.Ziany rozwojowe &sychiki w ontogenezie aj1 charakter dugotrway i -

jak zdaj1 si* wskazywa3 wyniki wielu $adaI - kuulatywny2 tzn. e ziany&4niejsze wyrastaj1 z wcze0niejszych i stanowi1 ich kontynuacj*. Jkre0lato zaraze &rocesualny charakter ontogenetycznych zian rozwojowych.+Wskazywali0y na t* ich wa0ciwo03 oawiaj1c kwesti* ukierunkowaniarozwoju,. Ma to istotne znaczenie take z &unktu widzenia ci1go0ci

&rocesw rozwojowych.

Pro&ozycj* klasy/ikacji zian2 jaki w toku rozwoju w ontogenezie&odlegaj1 &rocesy &sychiczne2 &rzedstawi =. B. OlaDell +!@;2 !@@5,.Pro&ozycja ta a na celu ustalenie kolejno0ci nast*&stwa zian rozwojowychczynno0ci &oznawczych w czasie. Ziany te to dodawanie2 su$stytucja2ody/ikacja2 inkluzja i ediacja.K:odawanie jest naj&rostsz1 /or1 kuulowania si* kolejno &o so$ienast*&uj1cych zian2 w ktry cechy tre0ciowe &4niejsze uzu&eniaj1wcze0niejsze2 ale ani ich nie ody/ikuj12 ani nie zast*&uj1.K


49/273

KMody/ikacja z kolei &olega na ty2 e to2 co o$serwujey jako stan&4niejszy2 &owstaje w rezultacie rnicowania2 uoglniania lu$ innej /ory&rzeksztacenia stanw wcze0niejszych danej czynno0ci lu$ /unkcji.Knkluzj1 nazywa si* tak1 zian* w &sychice lu$ zachowaniu si* czowieka2

dzi*ki ktrej to2 co wcze0niejsze wchodzi w niej lu$ $ardziejzody/ikowanej &ostaci w skad nowej zintegrowanej cao0ci +organizacjistruktury i6%7lu$ jej /unkcji,. Zwykle ay z ni1 do czynienia wtedy2 gdywcze0niejsza struktura czynno0ci &sychicznych wchodzi w skad nowej2hierarchicznie wyszej struktury.KMediacja a iejsce wtedy2 gdy stan wcze0niejszy staje si* nieodzownyogniwe &o0redni dla nast*&nej ziany &ojowanej jako krok w &rocesierozwoju.

.C.;. Geneza aktualna lu$ ikrogeneza

Geneza aktualna lu$ ikrogeneza oznacza &roces &owstawania nowych zjawisk+czynno0ci2 /unkcji2 cech, w &sychice i zachowaniu czowieka. Te wa0nie

&rocesy aj1 decyduj1ce znaczenie dla rozwoju &sychicznego2 a 0ledzenie ichuoliwia ujowanie zian rozwojowych Kin Kstatu Knascendi i /oruowaniezasad2 wedug jakich si* one dokonuj12 oraz czynnikw2 ktre warunkuj1 ich

&ojawienie si*. Qadanie &rocesw ikrogenezy &ozwala wi*c uzyska3 wgl1d wsa &roces ziany. Ziany o$ejowane &oj*cie Kikrogeneza og1 $y3 zarwno

ilo0ciowe2 jak i jako0ciowe.Qadanie &rocesw ikrogenezy wyaga &rowadzenia o$serwacji od oentu2 wktry zaczyna si* ziana2 i dokonywania jej w s&os$ ci1gy lu$ &onawianiaz cz*stotliwo0ci1 od&owiedni1 do te&a ziany $adanego zjawiska +


50/273

KZiany Kilo0ciowe to ziany w &oszczeglnych wyiarach zjawisk&sychicznych +&rocesw2 zachowaI,. Nie naruszaj1 one wewn*trznejorganizacji zoonej struktury wewn*trznej tych zjawisk czy &rocesw2 awi*c nie &rzejawiaj1 si* w /orie ziany ich jako0ci. Ziany takie wykrywa

si* na og w $adaniu &ojedynczych czynno0ci lu$ /unkcji. Ziany2 jakie si*w nich o$serwuje &odczas $adaI &rowadzonych w rnych oentach czasu2 og1$y3 ujowane kwantytatywnie i su1 za &odstaw* orzekania o kierunku&rocesu rozwojowego. Ziany te ona $owie wyrazi3 za &ooc1 krzywych ookre0lony ksztacie. Na &rzykad krzywa wznosz1ca si* oznacza wzrost2 ao&adaj1ca - s&adek2 o$nianie si* s&rawno0ci it&. Przyjuje si* tu2 i

$adane zjawisko +s&rawno032 /unkcja, &ozostaje takie sao2 zienia si* za0jego nasilenie2 wielko032 roziary it&. echy te ona traktowa3 jako&ojedyncze wyiary2 a ziany2 jakie w nich zachodz12 ierzy3 i wyraa3licz$owo. Zdanie &rzedstawicieli &ozytywistycznych orientacjiteoretycznych w &sychologii rozwojowej2 &rzy zastosowaniu &oiaru wdostatecznie krtkich odst*&ach czasu oliwe jest uchwycenie ci1gu zianwielko0ci dyskretnych2 a wi*c rekonstrukcja &rocesu rozwojowego. chzdanie do tego celu ona si* z$liy3 w starannie &rowadzonych $adaniachikrogenetycznych.KZiany Kjako0ciowe oznaczaj1 &rzeksztacenia wewn*trznej organizacjistruktur czynno0ci &sychicznych i zachowaI2 a wi*c &owstawanie ich nowych

jako0ciowo &ostaci. Ziany jako0ciowe2 tzn. ziany o charakterze&rzeksztaceI strukturalnych s1 &odstaw1 wyodr*$niania okresw i stadiw

rozwojowych wyst*&uj1cych w ci1gu ycia.J wyst1&ieniu ziany jako0ciowej ona orzeka3 na &odstawie analizywewn*trznej organizacji struktur &sychicznych i ich /unkcji2 a wi*c na

&odstawie wska4nikw o charakterze jako0ciowy2 strukturalny.:o $adania zian ilo0ciowych stosuje si* rne techniki +testy

&sychoetryczne2 inwentarze2 techniki eks&eryentalne,2 dokonuj1c &oiarww rnych &unktach czasu. Zian jako0ciowych nie ona ujowa3 jakoziennych jednowyiarowych. >$y stwierdzi3 ich zaistnienie i dokona3 icho&isu2 trze$a zastosowa3 etody analizy kwalitatywnej &rocesw &sychicznych

+zachowaI, w rny czasie. Zasada ujowania $adanych zjawisk w diachroniiusi $y3 &rzestrzegana w $adaniach nad rozwoje2 a wi*c i zian1.=eeli na &rzykad do $adania zian ilo0ciowych w zakresie inteligencjinadaj1 si* tradycyjne testy &sychoetryczne2 to do $adania jako0ciowychzian &rocesw intelektualnych do$rze s1 &rzystosowane zadania &iagetowskiei wy&racowana w


51/273

.C.C. Ziany intraindywidualne i interindywidualne

W0rd ogu zian rozwojowych ona wyrni3 takie2 ktre zachodz1 w&sychice i zachowaniu si* danej jednostki oraz takie2 ktre s1 ws&lne

ludzio i wyst*&uj1 w s&os$ niej lu$ $ardziej &odo$ny u wi*kszo0ci znich. Te &ierwsze to ziany Kintraindywidualne2 te drugie -Kinterindywidualne.Przediote zainteresowania &sychologii rozwoju czowieka s1 ziany o$utych rodzajw2 &rzy czy w $adaniach naukowych o&is i analizaintraindywidualnych zian rozwojowych jest zwykle &unkte wyj0cia dowykrywania zian interindywidualnych2 ukrytych &od zianai zrnicowanyiw swoich &rzejawach o$serwowanyi u &oszczeglnych jednostek. >naliza ta

&ozwala ujawnia3 &ewne sekwencje zian rozwojowych2 tj. &rawidowe+&owtarzaj1ce si* i wyst*&uj1ce u rnych jednostek, nast*&stwo takichzian2 jak n&. - w rozwoju otoryki nieowl*ciaE siadanie - stawanie -chodzenie2 w rozwoju &oznawczy kolejno03 nast*&stwa w ujowaniu stao0ciasy2 o$j*to0ci i ci*aru lu$ kolejno03 &ojawiania si* &oszczeglnych /ory0lenia.J&is i analiza zian intraindywidualnych dla &oznania ich saych wyaga

$adania &rze$iegu rozwoju &oszczeglnych jednostek w duszy okresie.Przediote &oznania w $adaniu zian intraindywidualnych2 zwaszcza gdyo$ejuje ono dusze odcinki ycia jednostek2 staje si* jednak nie rozwjczowieka2 a raczej drogi rozwoju &sychicznego ludzi. :latego te konieczne

jest wykrywanie zian rozwojowych o charakterze interindywidualny orazregu2 zgodnie z ktryi si* one dokonuj1.J zianach interindywidualnych wnioskuje si* na &odstawie &orwnywaniazian o charakterze intraindywidualny2 wyst*&uj1cych u rnych os$. naZiany te s1 wi*c niejako wy&adkow1 zian rozwojowych wykrywanych &rze$iegurozwoju &oszczeglnych jednostek.

^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^^Przy&isyE

. Pro$le czynnikw rozwojowych zostanie owiony w nast*&ny rozdziale.;. Zwi1zek i*dzy teori1 rozwoju i ujowanie ziany rozwojowej a

&ostulowan1 +i stosowan1, strategi1 $adawcz1 &rzedstawiay w rozdziale&o0wi*cony etodologiczny &ro$leo $adaI nad rozwoje &sychicznyczowieka.

'ozdzia C.(

Zasady i &rawidowo0ci &sychicznego rozwoju czowieka(+o&racowaa Maria Przetacznik-Gierowska,


52/273

W0rd &odstawowych &ro$lew &sychologii rozwoju czowieka2 wyienionychju &o&rzednio +&or. rozdz. ;2 &kt C5,2 znajduj1 si* zasady i &rawidowo0ci

rozwoju ontogenetycznego. W ty rozdziale &rzedstawiy ws&czesne &r$yod&owiedzi na &ytania o 4rda2 czynniki i echanizy warunkuj1ce&owstawanie oraz &rze$ieg i nast*&stwa zian rozwojowych.

C.. zynniki rozwoju &sychicznego

Pro$le ten2 jak ju ws&oniano +&or. rozdz. 2 &kt 5S rozdz. ;2 &kt C5,a$sor$owa wielu $adaczy od &ocz1tku istnienia &sychologii rozwojowej jakonauki i &rzy$iera w historii tej dyscy&liny rne /ory. W zaleno0ci odtych /or wa0nie &rzy&isywano zagadnieniu czynnikw rozwojowych wi*kszelu$ niejsze znaczenie2 kontrowersje za0 wok niego wzagay si* $1d4wygasay. Zieni si* te charakter dyskusji teoretycznych2 &rzy czy onawyrni3 dwa kierunki tych zianE 5, od konce&cji jednoczynnikowych

&o&rzez dwuczynnikowe do wieloczynnikowychS ;5, od &ytania2 jaki czynnikwarunkuje rozwj2 a je0li jest ich wi*cej2 to ktry z nich oddziauje ws&os$ doinuj1cy na ziany rozwojowe - do &ytania o wzajene zwi1zkii*dzy rnyi czynnikai2 o ich interakcj*2 o to2 jak ws&dziaaj1 wkolejnych stadiach rozwoju ontogenetycznego.

)once&cje jednoczynnikowe $yy ty&owe dla wcze0niejszych &r$ wyja0niania&rzyczyn zian rozwojowych. Zwolennicy K$iologizu zwanego inaczejKnatywize uznawali za najwaniejsz1 rol* dziedzicznych i wrodzonychdys&ozycji &sychicznych2 z ktryi dziecko &rzychodzi na 0wiat i ktreujawniaj1 si* sto&niowo w iar* dojrzewania organizu. ndywidualno03czowieka i jego oso$owo03 s1 &re/erowane2 tzn. wyznaczone ju &rzed jegourodzenie. >ktywno03 jednostki i w&ywy 0rodowiska nie naruszaj1realizacji &lanu rozwoju zdeterinowanego &rzez dziedziczno03 +5,.

Natoiast zwolennicy e&iryzu uwaali2 e gwny czynnikie rozwoju

&sychicznego jest 0rodowisko. :ziecko jest &rzediote i wytworeoddziaywaI 0rodowiska2 w ktry wzrasta. Narzuca ono $owie jednostces&ecy/iczne rodzaje do0wiadczeI. &iry0ci nawi1zywali do /ilozo/ii =ohna#ockeFa2 ktry &odkre0li2 e uys czowieka jest w chwili urodzeniaL$ia1 kart1L2 za&isywan1 w ci1gu ycia &rzez do0wiadczenie +;5,.&iryz z natywize &r$owa ju w &ierwszych dziesi*cioleciach 89wieku &ogodzi3 Willia


53/273

tendencje &sychiczne ni jako struktury organizu.

W &4niejszych teoriach rozwoju &sychicznego - tak organisicznych jak iechanistycznych +&or. rozdz. i ?5, - czynniki endogenne2 wewn*trzne

+zadatki $iologiczne i &rocesy dojrzewania, &rzeciwstawiano lu$ 1czono zczynnikai egzogennyi +w&ywai zewn*trznyi 0rodowiska naturalnego is&oeczno-kulturowego,. To drugie stanowisko stawao si* coraz $ardziej

&o&ularne2 &rowadz1c do konce&cji wieloczynnikowych.Mio e w dyskusjach toczonych jeszcze w latach "A. i na &ocz1tku @A. nad

$iologicznyi i 0rodowiskowyi uwarunkowaniai inteligencji +=ensen2 !"!5,oraz skonno0ci do zachowaI agresywnych +#orenz2 !"5, s&r o &riorytetczynnika dziedziczno0ci nad w&ywai otoczenia wci1 odywa2 coraz wi*cejuczonych uwaao go za jaowy. Postawiono &ytanie nie o to2 co warunkuje

&rzede wszystki rozwj2 lecz jak rne czynniki &ozostaj1ce w interakcjinaI oddziauj1. Mona &rzy ty zaoy32 e zarwno czynniki genetyczne2 jaki 0rodowiskowe nie wywouj1 w&rost zian rozwojowych2 ale w&ywaj1 na nie

&o0rednio. Zwi1zek i*dzy cech1 &sychiczn1 czy s&oso$e zachowania si*jednostki a owyi czynnikai jest $liszy lu$ dalszy2 &o0rednio03 ichw&yww ona zate &rzedstawi3 na kontinuu - od cech i zachowaI silnieuwarunkowanych dziedziczno0ci1 czy 0rodowiskie do takich2 w o$r*$iektrych zasi*g oddziaywaI tych czynnikw jest niewielki +>nastazi2 !?%5,.lustruje to rycina C..

J&is rycinyEC.. )ontinuu &o0rednio0ci w&ywu czynnikw genetycznych na rozwj +wg'. M. #erner2 !@"5,

#inia z &odziak1 na C sto&niePocz1tek &rzed &kt czyli LPo0rednio03 w&ywu na zachowanie, stanowi1EL/ekty nie&odatne i ody/ikowane na w&yw 0rodowiskaL +L:ziedzicznaskonno03 do chor$L,Pkt oznacza LNajniej &o0rednieL

Pkt C oznacza LNaj$ardziej &o0rednieL L/ekty &odlegaj1ce &rocesowisocjalizacji &rzez 0rodowiskoL czyli L


54/273

Piaget +!%5,2 ktry stworzy teori* &oznawcz1 i konstruktywistyczn1 +tj.uznaj1c1 istotn1 rol* aktywno0ci &odiotu w konstruowaniu nowych strukturuysowych,2 nie neguje roli dojrzewania2 do0wiadczenia +uczenia si*, i0rodowiska2 ale uwaa te czynniki za niewystarczaj1ce do wyja0nienia

&rocesw rozwojowych2 do1czaj1c czynnik czwarty2 koordynuj1cy zaraze&ozostae2 a ianowicie rwnowaenie +6X7Huili$ration,.Zdanie Piageta2 dojrzewanie organizu2 a szczeglnie ukadu nerwowego2uczestniczy w rozwoju2 cho3 nasza wiedza o zwi1zkach i*dzy o&eracjaiuysowyi a zgie jest jeszcze do03 nika. Mio istotnej roli genoty&u ie&igenezy w rozwoju &oznawczy nie ona &rzyj132 e jaki0 genetyczny+dziedziczny, &rogra2 jakie0 Lwrodzone ideeL le1 u &odoa rozwojuinteligencji ludzkiej.:rugi czynnik - do0wiadczenie na$yte w &rocesie uczenia si* i w kontakcieze 0wiate zewn*trzny - a charakter zoony. stniej1 co najniej trzyrodzaje do0wiadczenia2 o$ejuj1ce zawsze dwa $iegunyE &rzediotowy i

&odiotowy. naczej wi1c2 na$ywanie czego0 z zewn1trz dokonuje si* dzi*kitwrczej aktywno0ci &odiotu. Pierwsza kategoria do0wiadczenia &olega na

&rosty 3wiczeniu odruchw &rzez &owtarzanie czynno0ci. :ruga kategoria -do0wiadczenia /izyczne - to rnicowanie in/oracji o &rzediotach &rzeza$strahowanie ich cech. Trzecia kategoria o$ejuje do0wiadczenialogiczno-ateatyczne wykonywane realnie lu$ w wyo$ra4ni.Trzeci czynnik2 0rodowisko s&oeczne i wychowawcze2 oe2 zdaniePiageta2 &rzys&ieszy3 lu$ o&4ni3 te&o rozwoju2 nie a ono jednak w&ywu

na kolejno03 &rzechodzenia od jednego do drugiego stadiu. :ziecko nie&od&orz1dkowuje si* $iernie w&ywo otoczenia /izycznego i s&oecznego2lecz wchania +asyiluje, skutecznie tylko te eleenty 0rodowiska2 ktre

&otra/i w dany okresie rozwoju aktywnie zrekonstruowa3 lu$ twrczo&rzeksztaci3.W jednolit1 i s&jn1 cao03 1czy &o&rzednie czynniki zoony czwartyczynnik2 nazwany &rzez Piageta rwnowaenie.


55/273

og1 $y3 &odstaw1 rnych zdolno0ci rozwijanych &od w&ywe s&oso$wdziaania czowieka i warunkw s&oeczno-kulturowych2 w jakich yje.>ktywno03 wasna jednostki to jej $iologicznie zdeterinowane czynneuczestnictwo w &oznawaniu 0wiata i &rzeo$raaniu go. :ziecko od urodzenia

nie wchania $iernie $od4cw z otoczenia2 lecz zdo$ywa aktywniedo0wiadczenie2 naj&ierw za &o0rednictwe os$ dorosych2 a &ote dzi*ki0wiadoej i zinterioryzowanej dziaalno0ci &sychicznej.zynnik 0rodowiskowy jest rozuiany w czteroczynnikowej konce&cji $ardzoszeroko. Podkre0la si* zarwno dynaik* zwi1zkw $iologicznych organizu ze0rodowiskie i rozwj ada&tacyjnych /unkcji organizu &od w&ywe warunkw

$ytu w toku ewolucji2 jak te - na eta&ie KBoo Ksa&iens - uwydatnia si*w&yw &rzeian s&oeczno-historycznych i kulturowych na rozwjontogenetyczny.Wyodr*$nienie czynnika wychowania i nauczania a na celu uwy&uklenie/aktu2 e 0rodowisko nie oddziauje na jednostk* w s&os$ ywioowy2 lecz -szczeglnie w okresie dzieciIstwa i odo0ci - aterialny i duchowy doro$ek

&okoleI jest &rzekazywany w &rocesie wychowania w rodzinie2 w szkole i winnych instytucjach su1cych ksztaceniu2 a &ote doksztacaniu.W zakresie tej saej konce&cji czteroczynnikowej


56/273

&sychicznegoL2 a zate L+..., $*dne s1 &r$y rozwi1zania raz na zawszesto&nia Luwarunkowania dziedzicznegoL jakiej0 L/unkcjiL &sychicznej $ezuwzgl*dnienia tych zian2 ktry ona &odlega w swoi rozwojuL +!"C2 s. ;i 5,.

Na &rzykadzie $adania &ai*ci wzrokowej ksztatw oraz &ai*ci logiczneju $li4ni1t jedno- i dwujajowych ]uria stwierdzi2 e o il

Documents

Przetacznik-Tyszkowa Psychologia Rozwoju Człowieka2