1

Psikososyal Risk Etmenleri

2

Konunun Genel Amacı

• Katılımcıların, işyerindeki sağlığı ve güvenliği

olumsuz etkileyen psikososyal risk etmenleri

hakkında bilgi sahibi olmalarını ve bu

etmenlere karşı alınması gereken iş sağlığı ve

güvenliği tedbirlerini tartışmalarını sağlamaktır

3

Öğrenim Hedefleri• Bu dersin sonunda katılımcılar;

– İşyerlerinde çalışanları olumsuz etkileyen psikososyal risk

etmenlerini tanımlar

– Türkiye’de ve dünyada psikososyal risk etmenlerine

maruziyetin yüksek olduğu iş kollarını karşılaştırır

– Psikososyal risklerle ilgili kişiye yönelik değerlendirme

yöntemlerini sıralar

– Psikososyal risk etmenlerinin işyerinde kontrolü ve iş

güvenliği uzmanının bu konudaki görevlerini açıklar

4

Oturum Planı• İşyerinde sağlığı olumsuz etkileyebilecek psikososyal

risk etmenlerinin– Çalışma ortamı, çalışma süresi– Yönetsel ve çalışanlarla ilgili sorunlar– Çalışanların sosyal ve ekonomik hakları (sendikalaşma,

kreş, gündüz bakımevi vb.) gibi faktörlerle ilişkisinin incelenmesi

• Özel yaklaşım gereken çalışma grupların tanımlanması

• Ayrımcılık, baskı ve mobbing gibi psikososyal sorunların tartışılması

5

Oturum Planı

• Stres kaynakları ve stres yönetimi• Psikososyal risk etmenlerine maruziyetin

yüksek olduğu iş kolları• Çalışanların ruhsal ve bedensel sağlıklarının

korunmasında ekip çalışması ve psikolojik danışmanlığın önemi

• İlgili mevzuat

6

Psikososyal Risk Etmenleri

• ILO, psikososyal etmenleri, «iş doyumu, iş

örgütlenmesi ve yönetimi, çevresel ve

örgütsel koşullar ile işçilerin uzmanlığı ve

gereksinimleri arasındaki etkileşimler»

bağlamında tanımlamıştır

7

İş Stresi

• Stres, işyerlerinde kas-iskelet sistemi

hastalıklarından sonra en sık rastlanan ikinci

sağlık sorunudur

• İş stresi iyilik halini ve üretim kapasitesini

etkileyebilir ve ilginç olarak zamanla iş

stresiyle baş etme yeterliğini geliştirebilir

8

STRES NEDİR?

Kişinin kendisini tehdit altında hissetmesine neden olan, fiziksel veya

psikolojik zorlanmalar karşısında,

savunma ya da uyum sağlama amacıyla verdiği tepkidir.

9

STRESÖR

Birey ve organizmanın uyumunu bozan stres deneyimleşmesine

neden olan iç ya da dış ortamlardan kaynaklanan uyaranlara stresör

denir.

10

Stres-Tanımlar

• «Çalışanın yetenekleri ve becerileri, işin gereksinimleri ile

uyuşmadığında oluşan, zararlı fiziksel ve duygusal yanıtlardır»

OSHA, 1999

• «İş organizasyonu, çevresi, işin zararlı ve çekinilecek yönlerine

duyusal, bilişsel, davranışsal ve fiziksel bir reaksiyondur»

Avrupa Komisyonu

11

Stres-Tanımlar

• “Bireyin, tehdit edici çevre özelliklerine karşı gösterdiği bir tepki” (Steers,1981)

• «Kişinin duygu ve düşünce süreçleri veya fiziki şartları ile ilgili, çevreyle baş edebilme gücünü tehdit eden bir gerilim durumu» (Davis, 1982)

• «Kişinin gerçek dünyası ile beklentileri arasındaki farklılığa gösterdiği tepki» (Magnuson 1990)

12

İşyerlerinde Stres Kaynakları

13

İş Stresinin Neden ve Sonuçları

14

Bireysel Stres Kaynakları

• Kişilik tipleri (A tipi, B tipi; kardiyo-vasküler hastalıklara yatkınlık)*

• Yaş (orta ve ileri yaşlarda stresten etkilenme daha fazla; menapoz ve andropoz belirtileri, fiziksel-zihinsel denge ve kontrolün azalması, çalışma temposuna uyamama, vb.)

• Cinsiyet (kadın çalışanlar daha çok etkilenir; cinsiyet ayrımı, cinsel taciz, şiddet, aile yaşamı ile iş yaşamı sorumlulukların çatışması).

• Aile hayatı (kayıplar, ayrılıklar, hastalıklar, taşınma, vb.)

• Sosyoekonomik düzey

15

Kişilik Tipleri

• A tipi kişilik davranışları: – Sürekli zamanla yarışan ve sabırsızlık duygusu

içinde olan çoğu zaman ses tonları ve hareketleri yaşadıkları bu telaş duygusunu açıkça sergiler.

– Hızlı konuşurlar, konuşanın sözünü kesme eğilimindedirler. Konuşmanın gidişini denetlemeye çalışırlar.

– A tipleri aynı zamanda aşırı derecede rekabetçidirler. Nitelikten çok niceliğe önem verirler.

16

Kişilik Tipleri

• B tipi kişilik davranışları: – A tipi kişiliklere göre daha rahat, uysal, daha az

rekabetçi ve daha az saldırgandırlar. – A tipleri küçük ayrıntılara takılma eğilimi

gösterirken, B tipleri olaylara daha geniş bir bakış açısından bakabilirler. Yaşama karşı daha az telaşlı bir yaklaşımları vardır.

– B tipleri de stres yaşarlar, ancak zorlamalar ve tehditler karşısında daha az paniğe kapılırlar.

17

En Stresli Meslekler1. Madenci2. Polis memuru3. Gardiyan, inşaat işçisi, pilot, gazeteci4. Reklam yöneticisi, diş hekimi5. Aktör6. Doktor, radyo-TV çalışanı7. Hemşire, film yapım ekibi8. Ambulans personeli, müzisyen, itfaiye personeli9. Öğretmen10. Sosyal işçi, personel müdürü

18

Strese Yanıt Evreleri

• Tehlike durumuna hazır olma-Alarm aşaması

• Direnme-karşı koyma aşaması

• Tükenme aşaması

19

Strese Yanıtın Evreleri

1. Evre: Tehlike durumuna hazır olma- alarm aşaması:

– stres hormonlarının salgılanması, göz bebeklerinin büyümesi, kan basıncının yükselmesi ve terleme

– Organizma mücadele ederek ya da kaçarak stresten korunmaya çalışır.

20

Alarm Aşamasında Fiziksel Belirtiler

Kan akımı beyne ve kaslara yönlenir

Göz bebekleri büyür

Tükürük artar

Ter bezi faaliyetleri artar

Solunum sayısı artar

Kalp atışları hızlanır, kan basıncı yükselir

Ellerde titremeler başlar

Baş ağrısı olur

Sindirim yavaşlar, mide asidi artar

Depolanmış yağ ve şekerkana karışır

Aşırı yemek yer yadaiştahsızdır

21

Alarm Aşamasında Duygusal Belirtiler

Huzursuzluk, sıkıntı, gerginlik

Kaygılı olma, karamsarlık

Durgunlaşma, çökkünlük

Sinirlilik, öfke patlamaları

Aşırı duygusallık, kolay kırılabilirlik

İşte isteksiz tavırlar

Özgüven azalması, güvensizlik

22

Alarm Aşamasında Zihinsel Belirtiler

Unutkanlık

Konsantrasyonda azalma

Kararsızlık

İlgi azalması

İş kalitesinde düşüş

Hatalarda artış

Aşırı hayal kurma

Olumsuzluklar üzerinde odaklanmak

23

Alarm Aşamasında Sosyal Belirtiler

Sosyal hayatın yoksunlaşması

Randevulara gitmemek veya iptal etmek

İnsanlarda hata bulmaya çalışmak

Sözel hakaret ve suçlamalar

Birden fazla kişiyle dargınlık

24

Strese Yanıtın Evreleri

2. Evre: Direnme-karşı koyma aşaması:

– Organizma stres yaratan duruma karşı direncini

yükseltmeye çalışır

– Kişi stres kaynağı olan problemi etkili bir şekilde

çözdüğü zaman, vücut alarm aşamasında meydana

gelen zararları onarır ve yanıt sonlanır.

25

Strese Yanıtın Evreleri

3. Evre: Tükenme aşaması:

– Stresle etkili bir şekilde baş edilemediğinde ya da

stres kaynakları çoğaldığında alarm

reaksiyonundaki tepkiler yeniden ortaya çıkar.

– Tükenme, stresin devam etmesi durumunda

savunmanın azalıp kapasitesinin tükenmesi, kronik

etkilerin ve hastalıkların başladığı dönemdir.

26

Stresle sürekli ama etkisiz bir mücadele varsa bu tükenmeyi

getirir.

27

Stresin Klinik Sonuçları Psikolojik etkiler ve Davranış Bozuklukları

Sistemik Bozukluklar

Korku, endişe, panik Kardiovasküler etkiler (HT, ritim bozuklukları)

Öfke, ajitasyon, şiddete eğilim Nörolojik etkiler (parkinson, felç) Depresyon Gastrointestinal etkiler (spastik kolon,

epigastrik ağrı, iştahsızlık)Suçluluk duygusu, ağlama nöbetleri Endokrinolojik etkiler (diabet, tiroid

hastalıkları)Sosyal izolasyon, ekip dinamiklerine etki

Üreme sağlığına etkiler (mens düzensizlikleri, impotans, azospermi, libidoda azalma)

İntihara eğilim Kas-iskelet sistemi hastalıklarıAlkol-madde bağımlılığı Enfeksiyonlara yatkınlıkDikkat kaybı Dikkat kaybı, uyku bozuklukları

28

STRES HER ZAMAN KÖTÜ MÜDÜR?

Stresin hepsi kötü değildir *

Olumlu stres, hoşa giden aktivitelerin getirdiği yaşamsal zorluklardan kaynaklanır.

Olumsuz stres, uyum sağlamamız gereken nahoş durumlar olduğunda yaşadığımız strestir.

29

Stres; bazen insanın çaba göstermesini, çalışmasını, başarmasını sağlar.

30

Olumlu durumların yarattığı stresle başa çıktığımızda olgunlaşırız,

kendimize güvenimiz artar, bu da stresin hayatımıza getirdiği olumlu

etkidir.

31

OLUMLU STRES OLUMSUZ STRES

Duygusal bir ilişkiye başlamak

Üniversiteyi kazanmak

Yeni bir iş

Boşanma

Ölüm

Ağır iş yükü

Problemli ilişkiler

32

Psikososyal Sağlık Kontrolleri• Mental durum muayeneleri

• Uluslararası geçerli ve güvenilir ölçek ve formlar

kullanılabilir:

– Beck Anksiyete Ölçeği

– Beck Depresyon Ölçeği

– Maslach Tükenmişlik Ölçeği

– Uyku düzeni sorgulama formu

– Dikkat Dağınıklığı Testi

33

İş Stresinin Kurumsal Sonuçları

• Örgütte kalite, üretim ve verimlilik sorunları,• Çalışanlarda iş tatminsizliği ve moral kaybına,• Yöneten ve çalışanlar uyumsuzluk, çatışma• İş gücü devri* (yüksek olması o örgütteki çalışan giriş ve

çıkışlarının fazla olduğunun bir göstergesidir)

• Maliyet yükü;– işe devamsızlık, sigorta ve hastane masraflarının

artması, hırsızlık ve sabotaj, sakatlık ve erken emeklilik ödemeleri

34

İş Stresiyle Mücadele

• Stresle başa çıkma, bireylerin stres faktörlerine karşı sergiledikleri bilişsel ve davranışsal girişimlerdir (Lazarus ve Folkman, 1984).– Mesleki-kişisel stres kaynaklarının belirlenmesi– İş ortamından kaynaklanan tehditlere yönelik

kurumsal düzenlemeler– Kişisel ve gruplara yönelik önlemler ve çalışanların

stresle başa çıkma yeterliklerinin geliştirilmesi

35

Stresle Mücadelede Aşamalar

Stres kaynaklarını teşhis etme

Stres kaynaklarını azaltmak ya

da yok etmek

Çalışanlara stres

yönetimi deneyimi

kazandırmak

Çalışanlara stresin

sonuçları hakkında bilgi

vermek

Stresle mücadelede daha etkili yöntemler uygulamak

ÖRGÜTSEL AŞAMALAR

36

İş Stresiyle Kurumsal Mücadele • Olumlu örgüt iklimi (hiyerarşik yerine yatay örgütlenme)• Sosyal destek sistemleri, Koçluk• Katılımcı yönetim, Örgütsel rollerin belirlenmesi ve çatışmanın

azaltılması• Kariyer planlama ve geliştirme• Zaman yönetimi• Ücret yönetimi• Etkin iletişim• Stres yönetimi eğitimi, Personeli güçlendirme ve ekip

çalışması, Stres danışmanlığı• Çalışma ortamının iyileştirilmesi (aydınlatma, gürültü, temizlik,

termal konfor, ergonomi, vb.)

37

Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması

• Personeli güçlendirme; yardımlaşma, paylaşma, yetiştirme ve ekip çalışması yolu ile çalışanların karar verme haklarını (yetkilerini) arttırma ve çalışanları geliştirme süreci olarak tanımlanabilir (Conger vd., 1988).

• İşi yapan birey alanında uzmandır ve doğal olarak iş hakkındaki fırsatları görüp karar vermesi bireyin inisiyatifine bırakılmalıdır (Saruhan ve Türker, 2003, s.817).

38

Personeli Güçlendirme-Ekip Çalışması

• Ekip, tek tek bireylerin özellikleri ve performanslarının toplamından daha kapsamlı bir şeydir

• Ekip içinde üretim (bilgi, beceri, davranışlar) işin sonucunu etkiler

• Ekip içinde çıkan sorunlar, ekibin kendi dinamiklerine uygun yollarla daha etkili şekilde çözüme ulaşır

• Ekip tanımlanmış rollere uygun olarak iş sürecine ilişkin yeterlik ve sorunları düzenli olarak refleksiyon toplantılarında ele almalıdır

39

Tanımlama«Ne oldu?»

Duyguların ifade edilmesi«Ne düşündün ve hissettin?»

Değerlendirme «Yaşantıyla ilgili

olarak iyi ve kötü olan şeyler nelerdi?»

Analiz«Ne yaptın, bu

davranışını nasıl algılıyorsun? başka

ne yapmak isterdin?»

Eylem planı«Eğer bu durumla

yeniden karşılaşırsan neleri

değerlendirmek istersin?»

REFLEKTİF UYGULAMA ve TOPLANTILAR

40

Stres Yönetimi Eğitimi

• Stres Yönetimi Eğitimlerinde;

– Özellikle stresin neden ve sonuçlarının tanınması,

stresin fizyolojik ve psikolojik sonuçlarının

azaltılabilmesine yönelik bireysel stratejilerin

belirlenmesi amaçlanır.

41

Stres Yönetimi için Bireysel Yöntemler

• Gevşeme Teknikleri: – Derinlemesine (otojenik eğitim), aşamalı (meditasyon,

biyo/nöro feedback), hızlı gevşeme egzersizleri

• Problem çözme teknikleri – a) Problemi saptama; b) Seçenekleri gözden geçirme; c) Bir

çözüm yolu seçme; d) Eyleme geçme; e) Sonuçları değerlendirme.

• Zamanı iyi kullanma becerilerini geliştirme– Zaman planları, zaman cetveli, iş dağılım çizelgeleri

• Etkili iletişim – Ben dili, açık uçlu sorular, etkin dinleme

42

Stres Yönetimi-Öneriler1-Gevşeme egzersizlerini sürekli uygulayın

2- Bekleyin, Düşünün ve Yavaşça İlerleyin. Yaşam temponuzu yavaşlatın.

3- Geleceği Planlayın.

4- Olumlu Düşünüp İyimser Olmaya Çalışın.

5- Gününüzü Daha İyi Planlayın.

6-Uykunuzun düzenli olmasına dikkat edin

7- Yaratıcı hobiler edinin

43

Stres Yönetimi-Öneriler8- Rutin Işler Arasında Kaybolmayın:

9- Problemlerinizi belirleyin

10- Problemlerinizden bahsedin

11- Stresinizi yönetmeyi öğrenin

12- Zihninizi problemlerden arındırmanın yollarını bulun.

13- Gerginliği azaltan gündelik aktiviteler yapın

14- Beslenmenize dikkat edin.

15- Şu tuzaklardan kaçının:Yalnızlık, kaçınma, soğukluk, katılık, kontrol, öfke.

44

Mesleki Tükenmişlik Sendromu

• Psikolojik ve fiziksel olarak uzun süreli yoğun iş stresi ve aşırı yük sonucunda gelişen tükenme halidir

• Stresle baş edilememesinin sonucudur• Maslach tükenmişliği «profesyonel bir kişinin

mesleğinin özgün anlamı ve amacından kopması, hizmet verdiği insanlar ile artık gerçekten ilgilenmiyor olması» olarak tanımlamıştır.

45

Mesleki Tükenmişlik Sendromu

• Özellikle sağlık çalışanlarında sık görülür. Temel özellikleri:– Enerji kaybı– Motivasyon eksikliği– Sosyal geri çekilme– Duyarsızlaşma, kişisel beceri ve performansta azalma

• Oluşmasında etkili faktörler: rol çatışmaları, rol belirsizlikleri, aşırı iş yükü, dinlenme zamanlarının azlığı, denetim yetersizliği, çalışanın işi üzerinde kontrol yetkisinin

olmaması, sosyal ve aile desteğinin yetersizliği

46

İşyerinde Zorbalık-Mobbing

• Kurumlardaki hiyerarşik örgüt yapısı, otoriter yönetim tarzı uygun bir ortam sağlar

• Kurum liderinin yönetim becerilerinin yetersizliği

• Aşırı rekabet• Toplumun sosyal, kültürel, ahlaki normları

– İşyerlerinde liyakata bağlı ilerleme mekanizmasının olmaması

– Hemşehrilik ilişkileri, vb.

47

İşyerinde Zorbalık-Mobbing

• İşyerinde sistematik, sürekli ve uzun süreli psikolojik taciz

• En az 6 ay, ortalama 15 ay, kalıcı etkiler 29-46 ay arası ortaya çıkar

• 30 yıllık çalışma süresine göre maruz kalma riski %25– Düşey psikolojik taciz: üstlerin astlarına yönelik– Yatay psikolojik taciz: iş arkadaşlarıyla rekabet, çıkar

çatışması gibi nedenlerle uygulanır– Dikey psikolojik taciz: çalışanın yöneticiye psikolojik şiddet

uygulaması (nadir)

48

Mağdur Etkileri Açısından Zorbalık Davranışları*

• Kendini göstermeyi engelleme; sürekli eleştiri, sözünü kesme, yüksek sesle azarlama

• Sosyal ilişkilere saldırı; çalışana iş ortamında yok sayma, iletişimin kesilmesi

• İtibara saldırı; asılsız söylentiler

• Mesleki durumuna saldırı; nitelikli iş verilmemesi

• Kişinin sağlığına doğrudan saldırı; ağır işler verilmesi, fiziksel-cinsel şiddet tehdidi

49

İşyerinde Zorbalığı Önleme

• Birincil önleme: ortaya çıkmadan önce örgütsel önlemlere yönelik

• İkincil önleme: acil durumlara yönelik• Üçüncül önleme: uzun erimli, bakıma ve ruhsal

sorunları azaltmak ve desteğe yönelik• Hukuki boyut: TCK 86(1): kasten başkasının

vücuduna acı veren veya sağlığının ya da algılama yeteneğinin bozulmasına neden olan kişi, bir yıldan üç yıla kadar hapis ile cezalandırılır.