PRZEDMIOT ZAINTERESOWAŃ PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

1. Przedmiotem badań współczesnej psychologii rozwoju człowieka jest geneza przejawów życia psychicznego człowieka (czynności, funkcji, procesów psychicznych).

2. Psychologia rozwoju człowieka zajmuje się badaniem i analizowanie zmian, jakie zachodzą w człowieku w całym okresie jego życia.

3. Zmiany dotyczą:a) funkcjonowania człowieka w różnych obszarach,b) zachowania w różnych sytuacjach,c) sposobu spostrzegania i oceniania otaczającego go świata, samego siebie,d) relacji z innymi ludźmi,e) sprawności fizycznej i powierzchowności.

4. Psychologia rozwoju człowieka analizuje i bada:a) co i jak się rozwija,b) pod wpływem jakich czynników zachodzą zmiany.

5. Rodzaje zmian rozwojowych:a) uniwersalna (powszechna),b) wspólna,c) indywidualna.

6. Zmiany uniwersalne:a) wspólne dla każdego przedstawiciela gatunku,b) związane z procesem biologicznego dojrzewania organizmu oraz uniwersalnymi

doświadczeniami społecznymic) zmianom związanym z dojrzewaniem biologicznym towarzyszą określone oczekiwania

społeczne.7. Zegar biologiczny – określa następujące po sobie, genetycznie zaprogramowane zmiany

(dojrzewanie, wzrost, ich tempo i zakres).8. Zegar społeczny – określa kolejność następowania po sobie zdarzeń zgodnie z tzw. normą

wiekową dla danej kultury; pomaga porządkować nasze życie, mówi, co robić w danym wieku, jak organizować czas, jakie pełnić role; możemy, ale nie musimy się nim kierować.

9. Zmiany wspólne:a) są właściwe członkom poszczególnych podgrup, konkretnej kultury lub nawet konkretnego

pokolenia danej kultury,b) wynikają z uczestnictwa w podobnych sytuacjach,c) są efektem dzielenia wspólnych doświadczeń społecznych oraz podobnych przeżyć.

10. Zmiany indywidualne:a) wynikają z niepowtarzalnych przeżyć osobistych,b) są związane z niepunktualnością zdarzeń życiowych, zdarzeniami unikatowymi,

traumatycznymi,c) powodują występowanie znacznych różnic (osoba – rówieśnicy, osoba – pokolenie),d) zasięg ich wpływu pozostaje w związku z tzw. okresem krytycznym.

11. Okres krytyczny – każdy okres w trakcie rozwoju, kiedy organizm jest szczególnie wrażliwy i reaguje na określonego typu stymulację. Ta sama stymulacja w innym okresie rozwoju wywołuje reakcje słabsze lub nie wywołuje żadnych efektów.

12. Zdarzenia punktualne:a) zgodne z zegarem biologicznym i społecznym,b) skutki:

wysoki poziom kompetencji osobistych i społecznych,

1 | S t r o n a

samodzielność/gotowość do samodzielności.13. Zdarzenia niepunktualne:

a) przyspieszone lub opóźnione dojrzewanie,b) wymagania formułowane przez innych znacznie wyższe lub niższe niż posiadane przez

jednostkę kompetencje,c) skutki:

zakłócenie rozwoju, zakłócenie rytmu funkcjonowania zaburzenie procesu socjalizacji, nieadekwatność kompetencji (możliwe przyspieszone nabycie danych kompetencji).

14. Zdarzenie traumatyczne:a) nagłe, nieprzewidywalne,b) osoba nie jest gotowa na ich wystąpienie.

15. Źródła wiedzy o rozwoju człowieka wg Schaffera:a) podejście subiektywne,b) podejście obiektywne.

16. Podejście subiektywne:a) wiedza intuicyjna, przeczucia,b) uprzedzenia, aktualne i wczesne doświadczenia,c) porady ekspertów, opinie autorytetów, opinie potoczne,d) dzięki niej stajemy się ciekawi.

17. Podejście obiektywne:a) korzystanie z teorii naukowych,b) świadomość zmienności teorii naukowych,c) analiza danych empirycznych.

2 | S t r o n a

MECHANIZMY ZMIANY ROZWOJOWEJ

1. Zmiana rozwojowa:a) względnie długotrwała,b) nie pojedyncza – ciąg zmian,c) nie może to być ciąg typu powtarzającego się zamkniętego cyklu,d) musi tworzyć uporządkowaną w czasie sekwencję,e) ma charakter jakościowy – dotyczy wewnętrznej struktury obiektu, jakościowych przeobrażeń

poszczególnych elementów, relacji między nimi,f) jest nieodwracalna,g) kluczowe przyczyny zmian umiejscowione są w samym układzie.

2. Zmiana rozwojowa – ciąg zmian pozostających między sobą we wzajemnym związku i występujących w sposób uporządkowany w określonych miejscach na continuum czasowym biegu życia jednostki.

3. Rozwój to:a) przyrost ilościowy,b) ukierunkowane zmiany jakościowe,c) osiąganie standardów.

4. Czynniki rozwoju:a) zadatki biologiczne,b) środowisko,c) wychowanie/nauczanie/edukacja,d) aktywność podmiotu.

5. Mechanizm rozwoju:a) mechanizm przekazu genetycznego – dziedziczenie – przekaz wyposażenia genetycznego

w trakcie podziału zapłodnionej komórki, w wyniku którego każda następna komórka ciała płodu zawiera identyczny zbiór chromosomów (genotyp), pochodzący w połowie od matki i w połowie od ojca;

b) mechanizm regulacyjny wzrostu – dojrzewanie – wewnętrzne procesy wzrostu zmian w strukturach organizmu), zaprogramowane w kodzie genetycznym, które warunkują kształtowanie się zachowania jednostki w jej rozwoju;

c) mechanizm zmian – nabywanie doświadczeń: podstawową rolę w funkcjonowaniu i rozwoju człowieka odgrywają czynniki

środowiskowe, człowiek działając w środowisku nabiera doświadczeń.

6. Dwa skrajne podejścia do analizy czynników rozwoju:a) podejście „czynników izolowanych” – czynniki przyczyniają się do rozwoju w izolacji, bez

interakcji z pozostałymi,b) podejście interakcyjne – każdy czynnik oddziałuje na wszystkie pozostałe, na rozwój

wpływają efekty interakcji.7. Skłonności wrodzone (np. gotowość dziecka do kontaktu z opiekunem):

a) preadaptacja strukturalna powodująca specyficzną wrażliwość percepcyjną: odpowiednia struktura powodująca specyficzną wrażliwość percepcyjną aparatu

wzrokowego (preferencje wizualne twarzy, optymalny punkt fiksacji wzorkowej – odległość 20 cm) oraz aparatu słuchowego (dźwięki mowy ludzkiej ukierunkowują uwagę niemowlęcia).

3 | S t r o n a

b) preadaptacja funkcjonalna: specyficzna gotowość do reagowania określonymi wzorcami zachowania: zachowanie

umożliwiające nawiązanie kontaktu z innymi (uśmiech, płacz, przywieranie), odpowiednia organizacja zachowania w czasie – „wybuch – przerwa” (wyraz gotowości do koordynacji zachowań).

8. Współdziałanie genów i środowiska:a) interakcja pasywna – przekazowi genów towarzyszy tworzenie środowiska,b) interakcja reaktywna – dziecko podlega wpływom środowiskowym wynikającym z reakcji

ludzi na jego zachowanie zdeterminowane cechami uwarunkowanymi genetycznie,c) interakcja aktywna – jednostka z określonym genotypem, mając przyzwolenie ze strony

otoczenia, aktywnie poszukuje, wybiera, tworzy środowisko odpowiadające jej zapotrzebowaniu.

9. Relacja między dojrzewaniem i uczeniem się a rozwojem:a) rozłączność rozwoju i nauczania,b) tożsamość rozwoju i nauczania,c) wzajemne przenikanie się dojrzewania i uczenia się.

10. Pojawienie się pewnych kompetencji poznawczych i społecznych jest bardziej możliwe wtedy, gdy dziecko wzrasta w sprzyjającym otoczeniu i środowisku.

11. Funkcje zewnętrznej stymulacji:a) podtrzymanie (wspieranie) – dostarczanie stymulacji w postaci nowego zadania jest „okazją

do ćwiczenia” nabywanych kompetencji (aż do uzyskania określonego poziomu wprawy); brak takiego doświadczenia powoduje, iż rozwijająca się kompetencja nie może się w pełni ukształtować,

b) facylitacja (ułatwianie): dostarczanie odpowiedniej stymulacji przyspiesza proces dojrzewania i pojawienie się

(ujawnianie się w zachowaniu) określonych kompetencji, zewnętrzna stymulacja towarzyszy dokonującej się zmianie, reguluje tempo i dynamikę

rozwoju, brak takiego doświadczenia powoduje, że zmiana dokonuje się, ale na niższym poziomie

lub wolniej.c) indukcja (uruchamianie):

odnosi się do stymulacji, w której obecność lub nieobecność danego doświadczenia me decydujący wpływ ma to, czy dana kompetencja się pojawi i rozwinie, czy też nie,

można tu mówić o stymulacji zewnętrznej jako determinancie rozwoju, bez takiego doświadczenia dane zachowanie może w ogóle się nie pojawić.

12. Niektóre kompetencje mogą się wcale nie pojawić, jeżeli dane doświadczenie nie wystąpi we wczesnych etapach rozwoju (okres krytyczny).

13. Czynniki specyficzne dla rozwoju:a) charakterystyczne dla danego okresu życia,b) ich wystąpienie w innym okresie nie przyniesie takich samym skutków,c) od ich działania zależy:

przebieg, tempo, rytm rozwoju, poziom osiągnięć, poczucie jakości życia, wielkość zasobów (wiedza i umiejętności).

4 | S t r o n a

14. Czynniki niespecyficzne dla rozwojua) niezależnie od tego, kiedy się pojawią, będą zakłócały przebieg życia albo sprzyjały realizacji

zadań rozwojowych,b) przykłady:

poczucie bezpieczeństwa, poczucie kontroli nad sytuacją, poczucie więzi, kontaktu, przynależności, poczucie autonomii w podejmowaniu decyzji i realizacji zamierzeń.

5 | S t r o n a

TEORIA ROZWOJU JEANA PIAGETA

1. Niezbywalne potrzeby dzieciństwa:a) potrzeba posiadania bezpiecznego środowiska podstawowego,b) potrzeba posiadania bezpiecznego środowiska bliskiego,c) potrzeba doświadczania trwałych i bogatych interakcji,

d) potrzeba środowiska pozwalającego na przechodzenie we własnym stylu i czasie przez kolejne stadia rozwojowe,

e) potrzeba eksperymentowania (przezwyciężania trudności),f) potrzeba posiadania reguł i wyraźnych granic zachowania,g) potrzeba stabilnej, empatycznej, sprzyjającej systemowi rodzinnemu społeczności lokalnej,

emocjonalnie dostępnych dobrych dorosłych.2. Adaptacja do środowiska:

a) rozwój intelektualny = adaptacja struktur poznawczych (schematów i operacji) do wymagań środowiska,

b) taka adaptacja zachodzi poprzez procesy asymilacji i akomodacji.3. Niezmienniki funkcjonalne – mechanizmy rozwojowe, które działają w niezmienionej formie

w ciągu życia.4. Asymilacja – jest procesem, który umożliwia jednostce działanie w nowych sytuacjach i wobec

nowych problemów za pomocą już istniejących schematów. Polega na włączaniu struktur zewnętrznych do już istniejących struktur wewnętrznych.

5. Akomodacja – to proces polegający na dostosowywaniu już istniejących struktur wewnętrznych do struktur asymilowanych.

6. Zanim dziecko nabędzie nową wiedzę, znajduje się w stanie równowagi (harmonii poznawczej). Gdy ten stan równowagi zostaje zaburzony – to jest, gdy jednostka napotyka coś nowego lub wymagającego innego podejścia – procesy asymilacji i akomodacji działają w celu przywrócenia go. Zachodzi proces równoważenia.

7. Równoważenie – bezustanny proces, za sprawą którego jednostki w ciągu całego życia próbują zintegrować swoje zróżnicowane doświadczenia w jednolite, stabilne całości, aby uniknąć napięcia, do którego doprowadziłaby sprzeczność między elementami umysłowymi.

8. Schemat jest wewnętrzną reprezentacja określonych czynności fizycznych lub umysłowych.9. Operacja jest strukturą umysłową wyższego rzędu, która nie jest dana od urodzenia i zwykle nie

pojawia się w myśleniu przed osiągnięciem średniego dzieciństwa (wiek szkolny). Jest czynnością odwracalną. Operacja to w teorii Piageta każda procedura umysłowego działania na przedmiocie.

6 | S t r o n a

STADIA ROZWOJU POZNAWCZEGO

1. Dziecięce struktury poznawcze zmieniają się wraz z wiekiem, ewoluują, przekształcają wraz z przechodzeniem od dzieciństwa do adolescencji. Należą do nich schematy i operacje.

2. Stadia rozwoju poznawczego wg Piageta: a) stadium I – sensoryczno-motoryczne (inteligencja sensomotoryczna) → 0–2 r.ż.:

sposoby poznawania świata w tym stadium: bezpośrednie spostrzeżenia (zmysły), aktywność motoryczna (działanie).

podstadia: ćwiczenie odruchów → 0–1 m-c:

o małe dzieci oddziałują na świat od urodzenia,

o działania ograniczają się do ćwiczenia odruchów wrodzonych,

o rozwój zachodzi, gdy te zachowania są stosowne wobec coraz większej liczby

obiektów i zdarzeń,o kiedy zachowania zaczynają być modyfikowane, niemowlę wchodzi

w podstadium II. rozwijanie schematów → 1–4 m-c:

o schematy sensoryczno-motoryczne stanowią struktury poznawcze niemowlęcia,

o niemowlę poznaje świat przez czynności takie jak: ssanie, chwytanie, patrzenie,

manipulowanie,o odruchy rozwijają się w schematy adaptacyjne,

o schematy podlegają dwojakiego rodzaju rozwojowi: stają się bardziej precyzyjne,

pierwotnie niezależne schematy zaczynają ulegać koordynacji (koordynacja intermodalna),

o Piaget sądził, że umiejętność koordynowanie tego, co się widzi i tego, co się

dotyka, jest szczególnie ważna dla dziecięcej eksploracji świata,o dziecko stosuje schematy dla samej przyjemności ich stosowania.

odkrywanie procedur → 4–8 m-c:o zainteresowanie światem zewnętrznym,

o jednym z przejawów wzrostu świadomości otoczenia u dziecka jest odkrywanie

różnych procedur, które umożliwia odtwarzanie interesujących zdarzeń,o dziecko wykazuje swoisty rodzaj rozumienia przyczynowości (jednak dopiero po

fakcie),o gdy dziecku uda się przypadkowo wywołać jakiś interesujący skutek, jest ono

zdolne do powtarzania określonego zachowania,o dziecko nie jest zdolne do wyobrażenia sobie wcześniej, jak mogłoby wywołać

interesujące skutki. zachowania intencjonalne → 8–12 m-c:

o ograniczenie „przypadkowością” znika,

o najpierw dziecko dostrzega cel, potem zastanawia się, jak go osiągnąć,

o pojawiają się pierwsze naprawdę intencjonalne zachowania,

o dziecko potrafi pokonać przeszkodę, oddzielać środki od celów.

nowość i eksploracja → 12–18 m-c:o odkrywanie nowych środków przez aktywną eksplorację,

7 | S t r o n a

o metoda prób i błędów,

o eksperymentowanie dla przyjemności eksperymentowania,

o pierwsze przejawy umiejętności posługiwania się narzędziami,

o „zachowanie wysokiego krzesła” – zrzucanie przedmiotów i obserwacja, co się

wydarzy. reprezentacje umysłowe → 18–24 m-c:

o postęp polega na tym, że dziecko staje się zdolne do tworzenia reprezentacji – do

myślenia o czymś i działania wobec świata w sposób wewnętrzny, a nie tylko zewnętrzny,

o umysłowe rozwiązywanie problemów zaczyna zastępować metodę prób i błędów.

wraz z nabyciem stałości przedmiotu i pojawienia się innych środków myślenia (pamięć, język) stadium sensoryczno-motoryczne dobiega końca,

terminy do stadium I: schemat sensoryczno-motoryczny – wyćwiczone i możliwe do uogólnienia wzorce

działania za pomocą, których małe dzieci oddziałują na świat i go poznają, zachowanie intencjonalne – zachowanie, w którym cel poprzedza działanie, reprezentacja – wykorzystanie symboli do obrazowania i oddziaływania w umyśle

na świat, stałość przedmiotu – wiedza, że przedmioty istnieją stale, niezależnie od naszego

kontaktu percepcyjnego z nimi.b) stadium II – przedoperacyjne (inteligencja przedoperacyjna) → 2–6 r.ż.:

zamiast bezpośrednich kontaktów z obiektami dziecko może korzystać z reprezentacji umysłowych otoczenia, jest zdolne do „zabaw z wyobraźni”,

myślenie opiera się na reprezentacjach (umysłowych obrazach), dziecko może z nich korzystać jednak w ograniczony sposób,

operacje ograniczane są przez specyficzne cechy myślenia: egocentryzm – tendencja do spostrzegania świata wyłącznie z własnej perspektywy, animizm – uważanie przedmiotów za obdarzone świadomością, sztywność myślenia – objawia się na kilka sposobów:

o tendencje do myślenia o przedmiotach i wydarzeniach tak, jak wskazuje na to

pierwsze doświadczenie, czyli tzw. nieodwracalność,o niezdolność do dostosowania się do zmian zachodzących w wyglądzie

zewnętrznym przedmiotu; myślenie zostaje zdominowane przez daną właściwość percepcyjną przedmiotów.

rozumienie prelogiczne (rozumienie transdukcyjne) – od szczegółu do szczegółu.c) stadium III – operacje konkretne → 6–12 r.ż.:

dziecko staje się zdolne do myślenia w sposób systematyczny, zorganizowany, jest zdolne do operacji umysłowych,

operacje umysłowe bazują jednak ciągle jeszcze na konkretach (przedmiotach i wydarzeniach); trudno jest myśleć o czymś, co nie ma odpowiednika w rzeczywistości,

wskaźnikami (cechami podstawowymi) myślenia w tym stadium są umiejętności: szeregowania (porządkowania wg jakiegoś porządku, np. wielkość), klasyfikowania (logicznego grupowania wg wspólnych cech i właściwości), posługiwania się pojęciem liczby,

dziecko potrafi zrozumieć, że pewne cechy przedmiotu pozostają niezmienne, nawet wtedy, gdy wygląd uległ zmianie,

dziecko przekracza próg percepcji, wkracza na poziom logiki,

8 | S t r o n a

osiągnięcia tego podstadium: nabywanie odwracalności myślenia, poprawienie się zdolności koncentracji (zmiany punktu widzenia), niezmienniki: od liczby (6-7 r.ż.) do objętości (11-12 r.ż.), operacje: klasyfikacja i porządkowanie.

jest to stadium operacji konkretnych, ponieważ aby rozwiązać problem dziecko potrzebuje odwołać się do rzeczywistości.

d) stadium IV – operacje formalne → 12–15/17 r.ż.: rozumowanie abstrakcyjne, stosowanie logiki, zaawansowany poziom rozwiązywania problemów, myślenie: racjonalne, systematyczne, abstrakcyjne, jakościowe cechy myślenia formalno-operacyjnego:

myślenie abstrakcyjne pojawia się pod nieobecność rzeczy i zdarzeń, kształtuje się zdolność do rozważania różnych możliwości i formułowania hipotez, idee abstrakcyjne stają się przedmiotem analizy, syntezy, ewaluacji, oderwanie się od konkretów.

3. Krytyka teorii Piegeta:a) stadialność rozwoju poznawczego,b) pytania i polecenia badającego (wywiad psychologiczny i obserwacja),c) generalizacja osiągnięć,d) teza o uniwersalności stadium operacji formalnych,e) konsolidowanie się operacji formalnych w dorosłości.

4. Wnioski płynące z teorii Piageta dla edukacji:a) inteligencja dziecka jest jakościowo różna od inteligencji dorosłych,b) zadania proponowane dziecku powinny uwzględniać stan gotowości do używania zawartych

w nich pojęć,c) uczenie się przez odkrywanie zachęca dziecko do eksplorowania otoczenia i uczenia się przez

swoje własne działania,d) droga do pojęcia prowadzi przez przedmiot,e) nowe pojęcia powinny być połączone z tym, co dziecko już wie, czego już doświadczyło.

9 | S t r o n a

SPOŁECZNO-POZNAWCZA TEORIA ROZWOJU LWA WYGOTSKIEGO

1. Konstruktywizm społeczny – pogląd, że znaczenia przypisywane doświadczeniu są gromadzone społecznie, w zależności od kultury, w jakiej wychowywane jest dziecko i od jednostek odpowiedzialnych za wychowanie. Istota konstruktywizmu polega na traktowaniu dziecka jako aktywnego uczestnika własnego rozwoju. Dzięki aktywności wychowania zachodzi zmiana rozwojowa.

2. Zmiana rozwojowa jest różna:a) u różnych jednostek,b) u tej samej jednostki, ale w różnym wieku.

3. Strefa najbliższego rozwoju – obszar pomiędzy tym, co dziecko już samodzielnie opanowało a tym, czego może się nauczyć pod kierunkiem innych, bardziej kompetentnych osób dorosłych, które wspierają dziecko w rozwoju, dają wskazówki. Jest to sfera największej podatności na uczenie się. Dziecko nie jest w stanie poradzić sobie od razu ze wszystkim, przechodzi od pomocy do autopomocy.

4. Rozwój poznawczy nie jest procesem, który zachodzi spontanicznie, nie można wyjaśnić go odnosząc się tylko do integracji dziecka i środowiska fizycznego. Rozwój poznawczy zachodzi dlatego, że dziecko funkcjonuje w tzw. kontekście społecznym, otoczone jest przez osoby bardziej kompetentne, skłonne podzielić się z dzieckiem swoją wiedzą i doświadczeniem. Rozwój poznawczy tworzy się w procesie społecznym, a strefa najbliższego rozwoju jest środowiskiem prowadzącym do tego celu.

5. Tutor – osoba bardziej kompetentna w danym zakresie. 6. Rusztowanie (Wood, Bruner, Ross – 1976 r.) – proces, w którym bardziej kompetentny partner

pomaga dziecku w rozwiązywaniu problemu przez dostosowywanie zarówno rozmiaru, jak i rodzaju pomocy do poziomu wykonywania zadania.

7. Formy pomocy dorosłego – tutora:a) kierowanie uwagi na przedmioty,b) ustalanie sekwencji działania,c) dzielenia zadań na mniejsze elementy,d) uwypuklanie cech zasadniczych,e) demonstrowanie,f) przypominanie o kolejnych zadaniach,g) „bank pamięci”,h) kontrolowanie frustracji,i) ocena powodzenia/porażki,j) podtrzymywanie ukierunkowania na cel.

8. Zasada ogólna dotycząca rusztowania:a) jest to wspólny, powstający we współpracy i interakcji wysiłek, który powinien doprowadzić

do przejęcia przez dziecko od dorosłego odpowiedzialności za ukończenie zadania,b) skuteczny instruktaż polega na przenoszeniu odpowiedzialności z tutora na uczące się

dziecko. 9. Narzędzia kulturowe – środki psychologiczne i techniczne doskonalone w historycznym rozwoju

każdego społeczeństwa w celu wspierania i rozszerzania rozumienia:a) narzędzia psychologiczne: mowa, systemy liczenia, teorie naukowe,b) narzędzia techniczne: książki, zegary, kalendarze, kalkulatory, komputery.

10. Mowa – najważniejsze narzędzie kulturowe przekazywane dzieciom. Jej funkcje:

10 | S t r o n a

a) główny środek przekazywania doświadczeń społecznych,b) umożliwia dziecku kierowanie własnymi działaniami,c) zostaje zinternalizowana i przekształcona w myśl.

11. Rozwój mowy:a) mowa społeczna – dziecko styka się z mową jako integralną częścią społecznej komunikacji

poprzez opiekunów, którzy z wyczuciem dostosowują złożoność i treść swych wypowiedzi do możliwości ich odbioru przez dziecko,

b) mowa prywatna – egocentryczna, dzieci mówią do siebie w celu regulowania własnego zachowania,

c) mowa wewnętrzna – dająca początek myśleniu. 12. To, co interpsychiczne (pomiędzy psychiką matki a dziecka) staje się intrapsychiczne; ze

społecznej funkcji kształtuje się narzędzie funkcjonowania poznawczego.13. Klucza do rozwoju poznawczego należy szukać w procesach interpersonalnych towarzyszących

interakcjom dziecka z osobami bardziej kompetentnymi. 14. Ocena teorii Wygotskiego:

a) korzyści: podejście kontekstualne (badanie w kontekście społeczno-historyczno-kulturowym) pojęcia: narzędzie kulturowe i strefa najbliższego rozwoju, jego prace były impulsem do podjęcia badań na temat roli dorosłych w nauce dzieci,

definiowania czynników kontekstualnych oraz porównań kulturowych.b) mankamenty:

zlekceważenie wkładu dziecka w swój rozwój (poświęcenie większości uwagi dorosłym i wpływom kulturalno-społecznym),

pominięcie aspektów emocjonalnych, zaniedbanie roli wieku dziecka i zmian zachodzących w jego procesach poznawczych.

11 | S t r o n a

ROZWÓJ UMIEJĘTNOŚCI CZYTANIA

1. Uczenie się czytania wydaje się najmniej naturalnym, wymuszonym, narzuconym przez kulturę aktem. Jest szczególnym przypadkiem percepcji wzrokowej. Jest wyuczone i kulturowo uwarunkowane, a jednocześnie tak podstawowe, że już nie potrafimy inaczej, niż tylko przeczytać wyraz, na który patrzymy.

2. Gotowość do nauki pisania i czytania – to stan w  rozwoju dziecka, będący rezultatem dojrzewania oraz dotychczasowego treningu wychowawczego przede wszystkim na terenie rodziny, który czyni je wrażliwym na znaki, ich istotę i znaczenie w procesie komunikowania się ludzi, a jednocześnie gotowym do odnoszenia korzyści ze wskazówek otoczenia dotyczących opanowania umiejętności czytania i pisania.

3. Komponenty dojrzałości do czytania i pisania:a) swoiste – rozwój mowy, języka, świadomość językowa,b) nieswoiste:

funkcje percepcyjno-motoryczne i ich integracja, rozwój intelektualny, nastawienie, motywacja.

4. Rozwój umiejętności czytania:a) słucham – porządkuję dźwięki, odróżniam mowę, fonemy,b) spostrzegam obraz graficzny liter,c) odkrywam związek dźwięk-litera – łamię kod, zyskuję świadomość fonologiczną,d) odczytuję wyraz – wykorzystuję strategię analityczno-syntetyczną lub całościową,e) opracowuję poznawczo odczytany fragment (strukturalizacja),f) rozumiem tekst samodzielnie przeczytany.

5. W rozwoju świadomości fonologicznej zaobserwowano dwie ogólne prawidłowości:a) dziecko zaczyna stopniowo kierować uwagę i staje się coraz bardziej wrażliwe na mniejsze

elementy, z których składa się słowo,b) nowi użytkownicy języka potrafią dostrzec podobieństwa i różnice w brzmieniu słów, zanim

będą w stanie „manipulować” poszczególnymi dźwiękami składającymi się na nie, ale używanymi poza jego kontekstem, w oderwaniu os sensu, znaczenia.

6. Etapem przejściowym, świadczącym o gotowości dziecka do łamania szyfry dźwięk-litera, wydaje się eksperymentowanie ze słowem i obrazem.

7. W rozwoju umiejętności czytania potrzebne są konkretne zdolności percepcyjne. Rozwijaniu ich służą rozmaite zabawy wymagające wizualnego różnicowania obiektów (wg wielkości, koloru, kształtu).

8. Zanim możliwe stanie się rozumienie czytanego tekstu, niezbędne jest zdobycie licznych, indywidualnych doświadczeń związanych z rejestracją, użyciem i rozumieniem języka mówionego. Praktykowanie słuchania i mówienia odgrywa istotną rolę w rozwoju świadomości fonologicznej.

9. Bruner doszedł do wniosku, że wszystkie formy wsparcia, jakiego dostarcza otoczenie dziecku, wiążą się z poznaniem jego późniejszej, szeroko rozumianej kompetencji językowej. Wprowadzone przez niego pojęcie system wsparcia przyswajania języka odnosi się do rozmaitych technik używanych przez dorosłych w celu ułatwienia dziecku przyswajania języka:a) mowa matczyna – swoisty styl mówienia używany przez dorosłego w stosunku do małego

dziecka (wyższy niż zwykle głos, mowa powolna),

12 | S t r o n a

b) powiązania wypowiedzi dorosłego z aktualnym przedmiotem zainteresowania dziecka (podążanie za jego uwagą, komentowanie),

c) uczestniczenie z dzieckiem w epizodach wspólnej uwagi (zaangażowanie),d) osadzania komunikatów werbalnych w kontekście działań podejmowanych wraz z dzieckiem.

10. Stadium lograficzne (naiwne) – dziecko różnicuje fonemy, a wyrazy rozpoznaje wyłącznie na podstawie ich wyglądu i nie widzi jeszcze związku miedzy słowem mówionym a pisanym. Młodsze dzieci rozpoznają symbole.

11. Stadium alfabetyczne (fonologiczne) – dziecko uczy sie poznawać wyrazy, literować je, ale najpierw zdobywa biegłość w łączeniu liter z dźwiękiem. Pojawia sie tutaj możliwość odczytania nowych, nie znanych dotąd słów.

12. Stadium autograficzne – dziecko nie koncentruje sie juz na poszczególnych wzorcach literowych i powiązanych z nimi dźwiękami, potrafi rozpoznać większe jednostki znaczeniowe (końcówki, przedrostki) W odróżnieniu wyrazów korzysta z podobieństwa.

13. Strategie nauki czytania:a) strategia analityczno-syntetyczna (fonetyczna, tzw. zgłoskowanie) – podkreśla związek

grafem-fonem (litera-dźwięk) oraz jego użyteczność w budowaniu słów,b) strategia syntetyczno-analityczna (czytanie całościowe, globalne) – koncentruje się na

odnajdywaniu wzrokiem całych słów bez uprzedniego odnoszenia się do morfologicznych składowych.

14. Brak gotowości dziecka do nauki czytania może wynikać z różnych przyczyn:a) ogólne opóźnienie rozwoju umysłowego,b) konstytucjonalna niedojrzałość (wrodzona właściwość dziecka),c) brak przygotowania dziecka do nauki czytania i pisania (ograniczenie doświadczeń dziecka

i jego kontraktów społecznych).15. Dysleksja rozwojowa (specyficzne trudności w nauce czytania i pisania) jest traktowana jako

przejaw zaburzeń specyficznych funkcji psychicznych, niezbędnych do opanowania procesu czytania przy normalnym poziomie intelektualnym. Są to trudności w dekodowaniu pojedynczych słów, co najczęściej odzwierciedla niewystarczające zdolności przetwarzania fonologicznego. Są one zazwyczaj niewspółmierne do wieku oraz innych zdolności poznawczych i umiejętności szkolnych. Często oprócz trudności w czytaniu pojawiają się problemy w opanowaniu sprawności w zakresie czynności pisania i poprawnej pisowni.

16. Aleksja – utrata zdolności czytania tekstów pisemnych. Szczególnie ma to związek z zakłóceniami w dostępie do reprezentacji semantycznej wyrazów (brak zrozumienia słowa pisanego).

13 | S t r o n a

ROZWÓJ EMOCJONALNY

1. Emocje:a) subiektywne reakcje na istotne wydarzenia, charakteryzowane poprzez zmiany fizjologiczne

oraz zmiany na poziomie doświadczenia i widocznego dla innych zachowania,b) specyficzne procesy regulacji uruchamiane, gdy człowiek styka się z bodźcami mającymi

znaczenie dla organizmu lub osobowości.2. Trzy aspekty emocji:

a) aspekt afektywny – znak emocji (pozytywna, negatywna),b) aspekt pobudzeniowy – zmiana, wzrost poziomu mobilizacji energii odczuwany jako

pobudzenie,c) aspekt treściowy – treść emocji.

3. Elementy epizodu emocjonalnegoa) zdarzenie wywołujące,b) składnik fizjologiczny,c) osobiste doświadczenie,d) widoczna zmiana zachowania.

4. Kody reprezentacji emocji:a) werbalny – nazwa, określenie dla doznań emocjonalnych,b) obrazowy – emocje zapisane w postaci obrazków o różnym stopniu złożoności, odnoszą się

do informacji, które zostały odebrane przez poszczególne zmysły (aktualnie i w przeszłości),c) abstrakcyjny – emocja funkcjonuje w formie pojęciowej wiedza na temat danego stanu

emocjonalnego, również w relacji do innych stanów doświadczanych przez podmiot.5. Czynniki wywołujące emocje:

a) czynniki neuronalne,b) stymulacja sensomotoryczna,c) stymulacja hedonistyczna,d) systemy motywacyjne,e) procesy poznawcze.

6. Współcześnie o emocjach:a) nie są one już rozpatrywane jako proste konsekwencje sytuacji bodźcowych czy też reakcji na

nie,b) są rozpatrywane w terminach relacyjnych (relacja ze środowiskiem materialnym

i społecznym),c) rozwój emocji jest opisywany dwupłaszczyznowo:

na poziomie sytuacyjnym, na poziomie ontogenetycznym.

7. Drogi rozwoju emocjonalnego:a) dojrzewanie,b) socjalizacja,c) uczenie się:

metoda prób i błędów, naśladownictwo, identyfikacja, warunkowanie, trening – uczenie się pod kierunkiem.

14 | S t r o n a

8. Zmiana rozwojowa:a) przyrost, różnicowanie, łączenie się emocji (np. lęk + złość),b) zmiana okoliczności (warunków) wywołujących emocje (od sytuacji do reprezentacji),c) wysubtelnianie sposobu okazywania emocji – panowanie nad zachowaniem i reagowanie

w sposób społecznie akceptowany,d) różnicowanie związane ze wzrostem poziomu świadomości (emocje samoświadomości –

wstyd, zażenowanie, duma).9. Wczesne dzieciństwo:

a) pierwszym przejawem zachowania emocjonalnego u noworodka jest ogólne podniecenie spowodowane silną stymulacją – globalna aktywność,

b) stan ogólnego podniecenia przechodzi pod koniec okresu noworodka w proste reakcje zadowolenia lub niezadowolenia,

c) dzieci tuż po urodzeniu wyrażają emocje podstawowe (zaciekawienie, radość, wstręt, niepokój),

d) emocje są wywoływane przez stany wewnętrzne,e) źródła emocji to np. ból, dyskomfort,f) emocje mają znaczenie funkcjonalne – umożliwiają dziecku przetrwanie poprzez nawiązanie

więzi z rodzicem,g) noworodek reaguje płaczem na płacz innych dzieci (zarażanie emocjami),h) niemowlę dostraja się do nastroju innych ludzi,i) reaguje zgodnie ze znakiem emocji,j) w wieku 3-5 m-cy dziecko potrafi rozróżniać emocje u innych (takie jak lęk, złość, smutek),k) 8 m-c – społeczne poszukiwanie emocji u innych,l) 7-9 m-c – lęk separacyjny – obawa przed rozłąką z opiekunem i przed innymi dorosłymi),m) w 1-2 r.ż. dziecko potrafi interpretować stany emocjonalne innych ludzi, np. pociesza osobę

doświadczającą negatywnych emocji, odróżnia też stany emocjonalne innych od swoich własnych,

n) reaguje na emocjonalne wskazówki.10. Okres średniego i późnego dzieciństwa:

a) 4-5-latki doświadczają emocji związanych z ocenianiem właściwości innych ludzi,b) w wieku 4 lat pojawia się poczucie winy (gdy dziecko osiąga zdolność do uświadamiania

sobie możliwości wyboru kierunku działania),c) 6 r.ż. – rozumienie sytuacji konfliktowych,d) dziecko uczy się kontrolowania swoich emocji, nie tylko przez zmianę sytuacji, ale też przez

zmianę interpretacji,e) 7-latek nazywa czynniki wywołujące bardziej złożone emocje, np. duma, zazdrość, poczucie

winy,f) w rozumieniu emocji bardzo pomagają rozmowy na ich temat,g) funkcje rozmów na temat emocji:

możliwość konfrontacji z własnymi emocjami (stawienia czoła własnym emocjom, odreagowanie napięcia),

pomoc w wyjaśnianiu zachowań innych ludzi, rozumienie specyfiki kontaktów międzyludzkich (okoliczności, kontekst), dzielenie się doświadczeniami emocjonalnymi z innymi i uwzględnianie ich w kontaktach

z innymi.h) w tym okresie pojawia się większość dziecięcych lęków, stanowią one specyficzny rodzaj

przeżyć emocjonalnych, można je określić mianem lęków rozwojowych, ale należy pamiętać, iż mogą one w sposób znaczący zaburzać funkcjonowanie dziecka.

15 | S t r o n a

ŹRÓDŁA LĘKÓW U DZIECINiemowlę gwałtowne ruchy, głośne dźwięki, obce osoby, upadek, nieznane

przedmiotuDziecko w 1-2 r. ż. głośne, nagłe dźwięki, tajemnicze hałasy, zbliżające się duże obiekty,

„nowe przestrzenie”, ciemność, cienie, zwierzęta (zwłaszcza duże)3-latek zwierzęta, straszne, dziwne lub pomarszczone twarze, czarownice,

potwory, dziwnie wyglądający lub starzy ludzie, włamywacze, złodzieje, samotność w domu

4-latek ciemność (lęk nocny), tajemnicze odgłosy, dzikie zwierzęta, wieczorne wyjścia rodziców z domu

5-latek odpoczywa od lęków dziecięcych, zdarza się jednak np. lęk przed bólem, skaleczeniem

6-latek śmierć bliskich, świat nadprzyrodzony, żywioły, opuszczenie, samotność, zgubienie się, odgłosy duchów, upiorów, wyobrażone

zdarzenia, wieczorne wyjścia rodziców z domu7-latek ciemność, piwnica, przestępcy, wojna, szkoła

JAK POSTĘPOWAĆ Z LĘKAMI DZIECIĘCYMI?CO ROBIĆ? CZEGO NIE ROBIĆ?pozwól się bać nie strasz

staraj się zrozumieć lęk nie zawstydzaj przed innymiraczej obserwuj, niż pytaj nie okazuj zniecierpliwienia

umożliwiaj przez pewien czas unikanie sytuacji budzącej lęk

nie stosuj terapii szokowej

bądź taktowny/a nie obwiniaj nikogo za lęk dzieckastosuj metodę małych kroków

pamiętaj o kalendarzu lęków dziecięcych

11. Adolescencja: a) w okresie dojrzewania wzrasta poziom agresji i podatność na depresję,b) nastroje charakteryzuje labilność, zmienność,c) wzrost emocji negatywnych (10-14 r.ż.) związany jest ze wzrostem ilości wydzielanych

hormonów (sterydy płciowe i androgeny nadnerczy),d) u chłopców istnieje związek między hormonami okresu dojrzewania a zachowaniami

agresywnymi (u dziewcząt związek ten nie jest taki jasny),e) satysfakcja w związku miłosnym (14-18 r.ż.) zależy od:

wzajemnego zaangażowania, porozumienia między osobami, poziomu i jakości dostarczanego/otrzymywanego wsparcia emocjonalnego (partner

zastępuje rodzica w radzeniu sobie z emocjami)f) emocje nabierają bardziej specyficznego charakteru, odłączają od teraźniejszości, dotyczą

wyobrażeń, pragnień, zamiarów,g) jest to okres rozkwitu uczuć wyższych,h) podłożem do zmian emocjonalnych są relacje z rówieśnikami i dorosłymi.

12. Dorosłość:a) rozwija się cała gama uczuć wyższych,b) większa samokontrola emocjonalna,c) starsi ludzie maksymalizują to, co przyjemne i minimalizują to, co nieprzyjemne,d) kontakty społeczne dostarczają silnych emocjonalnych obciążeń.

13. Wskaźniki rozwoju emocjonalnego:

16 | S t r o n a

a) różnicowanie się emocji,b) zdolność rozpoznawania emocji własnych i ich nazywania,c) zdolność rozpoznawania emocji innych,d) różnicowanie się ekspresji emocjonalnej,e) poddawanie własnych emocji kontroli, f) pojawienie się zdolności gratyfikacji (radzenia sobie z napięciem, które towarzyszy

oczekiwaniu na coś miłego).14. Reguły ekspresji (okazywania) emocji:

a) minimalizacja – intensywność okazywania emocji jest zredukowana z prawdziwymi odczuciami,

b) maksymalizacja – okazywane emocje są intensywniejsze w porównaniu do prawdziwych odczuć,

c) maskowanie – zachowanie neutralne, d) substytucja – zastępowanie jednych emocji rzez inne, zazwyczaj przeciwne..

15. Strategie stosowane przez dziecko (autoregulacja emocji):a) przekierowanie uwagi:

odwracanie wzroku od źródła pobudzenia emocjonalnego, moment pojawienia się – ok. 3. m-ca.

b) samouspokojenie: ssanie palca, kręcenie loków, kołysanie się, moment pojawienia się – 1. r.ż.

c) poszukiwanie dorosłego: uczepienie się, podążanie, przywoływanie i inne zachowania przywiązaniowe mające na

celu zapewnienie bezpieczeństwa moment pojawienia się – druga połowa 1. r.ż.

d) użycie tzw. przedmiotów przejściowych: przytulanie maskotek lub innych przedmiotów uspokajających, moment pojawienia się – druga połowa 1. r.ż.

e) fizyczne unikanie: uciekanie z sytuacji trudnej emocjonalnie, moment pojawienia się – początek 2. r.ż.

f) zabawa na niby: wyrażanie różnych emocji z poczuciem bezpieczeństwa w zabawie, moment pojawienia się – 2. i 3. r.ż.

g) kontrola werbalna: rozmowy na temat emocji, myślenie o nich, moment pojawienia się – okres przedszkolny.

h) tłumienie odczuć emocjonalnych: rozdzielenie myśli od źródła niepokoju, moment pojawienia się – okres przedszkolny,

i) konceptualizacja emocji: refleksja nad doświadczeniem emocjonalnym i werbalizowanie myśli w sposób

abstrakcyjny, moment pojawienia się – środkowe dzieciństwo.

j) dystansowanie się poznawcze: samoświadomość tego, w jaki sposób powstają emocje i jak nad nimi panować, moment pojawienia się – 1 r.ż.

17 | S t r o n a

18 | S t r o n a

PRZYGOTOWANIE DO ŻYCIA W SPOŁECZEŃSTWIE

1. Rozwój społeczny:c) zdobywanie dojrzałości do współżycia w społeczeństwie,d) uczenie się dostosowania do wzorów grup społecznych, obyczajów i tradycji oraz poznawanie

i współdziałania; prowadzi on do nowych sposobów zachowania, nowych zainteresowań i nowych przyjaciół.

2. Sposoby rozumienia rozwoju społecznego (prof. Kowalik):a) rozwój społeczny jako ciąg zmian osobowościowych :

ciąg przekształceń zachodzących wewnątrz jednostek wywoływanych ich włączeniem się w życie społeczne,

zmiana osobowości człowieka, która zachodzi pod wpływem oddziaływań środowiska społecznego, przygotowująca do coraz pełniejszego uczestnictwa w życiu zbiorowym,

stadialne ujęcia rozwoju społecznego: niemowlęctwo: nawiązanie pierwszych kontaktów z dorosłymi oraz dziećmi, wczesne dzieciństwo: opanowanie uspołecznionych sposobów zachowania, które

zapewniają przystosowanie do innych osób (określona osoba → określone zachowanie), poszerzenie zakresu kontaktów społecznych (większa odwaga),

późne dzieciństwo: kształtowanie właściwości, które są niezbędne do odpowiedniego funkcjonowania w szkole (zaradność, niezależność, odpowiedzialność),

adolescencja: radykalne zmiany w postawach społecznych, rozwój zainteresowań i kontaktów z przedstawicielami płci przeciwnej, poszerzanie kręgu osób, z którymi nawiązywane są trwałe kontakty społeczne.

strukturalne ujęcie rozwoju społecznego: socjalizacja – proces powstawania i rozwoju osobowości zachodzący we wzajemne

zależności we wzajemnej zależności ze społecznie przekazywanym środowiskiem socjalnym i materialnym, przy czym chodzi zwłaszcza o to, jak człowiek staje się podmiotem zdolnym do społecznego działania,

w poszczególnych fazach rozwoju społecznego ma miejsce stanie się uczestnikiem danej instytucji (przedszkole, szkoła, miejsce pracy, rodzina), co wiąże się z określonymi zadaniami rozwojowymi.

ujęcie rozwoju jako procesu ukierunkowanego przez przełomy życiowe: uzgodnienie własnych rytmów dziecko i matki, trening czystości, zabawa, udział w grach, nauka w szkole, pierwsze intymne związki heteroseksualne, rodzicielstwo, utrata zdrowia w okresie emerytalnym.

b) rozwój społeczny jako spełnianie zapotrzebowania cywilizacyjnego : proces zaopatrywania ludzi w określone doświadczenia i wiedzę, na które „zgłasza

zapotrzebowanie” system społeczny, wytwory cywilizacji, do których mamy się przystosować:

podstawowe – pomagają człowiekowi przekształcać rzeczywistość materialną (narzędzia),

wtórne – służą do przenoszenia i utrwalania sposobów działania człowieka (język, normy społeczne, tradycje, przepisy prawne),

19 | S t r o n a

trzeciorzędowe – ubarwiają życie, tworzą wyimaginowane światy (TV, Internet). tezy:

tylko niektóre wytwory cywilizacji mają powodujący zmiany wpływ na psychikę, zmiana cywilizacyjna działa wybiórczo na osobowość, modyfikuje tylko jej

fragmenty, istnieje wiele mechanizmów psychospołecznych, które pośredniczą w procesie

oddziaływania środowiska na jednostkę (socjalizacji),o adaptacja – rozwijanie w działaniu tych właściwości i funkcji społecznych, które

są wymagane przez cywilizację,o dopasowanie – wyszukiwanie w społeczeństwie właściwego miejsca,

ułatwiającego rozwój posiadanych dyspozycji psychicznych,o przejmowanie nośników kultury – włączanie w struktury umysłowe

specyficznych zestawów informacji kulturowych, które określają organizację wiedzy o świecie,

o uczenie się – wychowanie – kształcenie – opanowywanie nowych kompetencji

społecznych oraz modyfikowanie struktur poznawczych przy udziale dorosłych.c) rozwój społeczny jako tworzenie nowych relacji interpersonalnych :

proces uzyskiwania przez jednostkę nowych powiązań z innymi ludźmi dzięki nabytym kompetencjom społecznym,

pozycje społeczne: bycia do … (dyspozycji innej osoby), bycie z … (inną osobą), bycie dla … (innej osoby), bycie wśród … (innych osób).

rozwój społeczny w wymiarze relacyjnym – uzyskiwanie coraz większej elastyczności w zajmowaniu określonych pozycji społecznych w stosunku do innych ludzi.

20 | S t r o n a

EMOCJONALNE FUNDAMENTY ROZWOJU CZŁOWIEKA – TEORIA STANLEY’A GREENSPANA

1. Siedem niezbywalnych potrzeb dzieciństwa:e) potrzeba posiadania bezpiecznego środowiska podstawowego reprezentowanego przez

stabilnego opiekuna,f) potrzeba posiadania bezpiecznego środowiska najbliższego (pozostawanie w stałym

wychowawczym związku z tymi samymi opiekunami),g) potrzeba doświadczania trwałych, bogatych, wielopłaszczyznowych interakcji,h) potrzeba posiadania środowiska, które pozwala dziecku na przechodzenie przez stadia

rozwojowe we własnym czasie i stylu,i) potrzeba eksperymentowania (doświadczania zaangażowania, przezwyciężania trudności),j) potrzeba posiadania reguł i wyraźnych granic zachowania,k) potrzeba stabilnej, empatycznej, sprzyjającej systemowi rodzinnemu społeczności lokalnej.

2. Emocjonalne fundamenty – stadia rozwoju umysłu:a) stadium I – nadawanie sensu doznaniom:

pojawienie się umiejętności samoregulacji i okazywania zainteresowania światem, uczenie się porządkowania zdumiewających życiowych doznań i reakcji ciała, każdy ma swoją wersję świata doznań – każdy jest inny, samoregulacja umożliwia uczenie się i lepsze zrozumienie otaczającego świata oraz

odpowiadania na pojawiające się bodźce (stopniowe uczenie się osiągania względnej równowagi między rosnącą świadomością wrażeń a umiejętnością spokojnego skupiania uwagi).

b) stadium II – intymność i powiązanie: zyskiwanie zdolności do angażowania się w bliskie zażyłe relacje z innymi, wyłanianie się możliwości kontaktu z inną osobą, czyli emocjonalne rejestrowanie

obecności drugiego człowieka, na podstawie umiejętności zdobytych w tym stadium tworzą się podstawy budowania

relacji międzyludzkich (empatia, miłość), poszukiwanie bliskości poprzez nawiązywanie kontaktu (wykorzystywanie ruchów ciała), zdobywane umiejętności wpływają na tempo rozwoju w innych sferach.

c) stadium III – zalążki intencjonalności: kształtowanie się zdolności do zaangażowania w dwustronną komunikację, dziecko dowiaduje się, że jego działania wywołują skutki oraz że może uruchamiać

reakcje innych ludzi (ma wpływ na drugiego człowieka, na swoje otoczenie), dziecko staje się wolnym człowiekiem, wyłania się zdolność definiowania granic między dzieckiem a opiekunem, dziecko otwiera i zamyka kręgi komunikacyjne (proste interakcyjne sekwencje).

d) stadium IV – cel i interakcja: zdobywanie umiejętności wchodzenia w złożoną komunikację i tworzenia zróżnicowanych

gestów, fundament do uczestnictwa w tzw. wymiarach komunikacyjnych, rozwijanie słownika gestów niezbędnych do komunikowania życzeń i emocji, dzięki łączeniu gestów można przekazywać otoczeniu nawet najbardziej skomplikowane

myśli,

21 | S t r o n a

coraz bardziej złożona komunikacja presymboliczna umożliwia znajdowanie drogi w świecie społecznych interakcji (umieszczenie siebie w owym świecie),

możliwa staje się ocena sytuacji na podstawie subtelnych sygnałów behawioralnych (SSB).

e) stadium V – wyobrażenia, idee, symbole: umiejętność tworzenia pojęć i wykorzystywania celowego działania (tworzenie własnego

świata wewnętrznego podczas zabawy), zrozumienie, że jedna rzecz może reprezentować inną, przejście na wyższy poziom komunikacji i świadomości, dziecko może wyrazić emocje, intencje, pragnienia, wzbogaca swoje słownictwo,

dialoguj, używa kontekstu zabawy do odgrywania rzeczywistego świata.f) stadium VI – myślenie emocjonalne:

budowanie mostów (znajdowanie wspólnych elementów) między myślami symbolami i myśleniem narracyjnym,

łączenie czynności (np. w zabawie), łączenie pojęć w logiczne sekwencje i coraz sprawniejsze operowanie nimi, poznawanie samego siebie, przewidywanie własnych stanów, pojmowanie pojęć, szczególnie pojęcia czasu i przestrzeni, opisywanie uczuć.

3. Emocje są podstawą uczenia się. Kierują one działaniem, nadają znaczenie doświadczeniom, umożliwiają organizację doświadczeń, kontrolę zachowania, rozwiązywanie problemów oraz myślenie.

22 | S t r o n a

RYSUNEK DZIECKA

16. Dziecko bardzo wcześnie posługuje się graficzną formą komunikowania się. Wcześniej zaczyna rysować niż pisać. Rysunek może być przejawem dziecięcej aktywności psychomotorycznej.

17. Okresy badać nad twórczością rysunkową dziecka:a) okres pierwszy, w którym wysiłki badaczy zostały skoncentrowane na dokładnych opisach

rysunków oraz sytuacji, w jakich zostały wykowane,b) okres drugi, w którym zainteresowania badaczy skupiły się na pomiarach

psychometrycznych,c) okres trzeci, w którym zwrócono uwagę na rysunki jako metodę projekcyjną w badaniach

osobowości.18. Techniki projekcyjne:

a) techniki skojarzeniowe,b) techniki konstrukcyjne(zrób coś),c) techniki uzupełnianie (materiał do dokończenia),d) techniki porządkujące,e) techniki ekspresyjne (badany dostarcza materiału do analizy manipulując różnymi

przedmiotami, daje to w efekcie produkt końcowy – rysunek, wieżę, malunek).19. Rozwój rysunku dziecięcego – trójfazowy podział Stefana Szumana:

a) okres bazgrot (1,6-3,0, czyli 2-4 r.ż.): wstępne formowanie się schematu postaci, cechy charakterystyczne:

o zapełnianie płaszczyzny kropkami, kreskami, krzyżykami, krzyżującymi się liniami

krzywymi,o próba zamykania kół.

b) okres schematyczny (ideooplastyka; 3,0-12,0) – fazy: głowonogi (3-4 r.ż.) i głowotułowie (4-5 r.ż) – cechy charakterystyczne:

o uprzedmiotowienie wypowiedzi plastycznych (postać ludzka, zwierzęta, pojazdy).

schematy uproszczone (5-7 r.ż) – cechy charakterystyczne:o brak proporcji i trójwymiarowej przestrzeni,

o symboliczne ujmowanie formy.

schematy wzbogacone (7-12 r.ż) – cechy charakterystyczne:o wzbogacanie formy detalami,

o doskonalenie proporcji,

o próby wyrażania przestrzeni za pomocą układów pasowych.

c) okres poschematyczny (fizjoplastyka; 12,0-15,0) – fazy: realizm wrażeniowy (12-13 r.ż.) – cechy charakterystyczne:

o próby naśladowania natury,

o indywidualny sposób ujmowania,

realizm intelektualny (13-15 r.ż.) – cechy charakterystyczne:o trójwymiarowość form,

o stopniowe zatracanie indywidualnej świeżości (kopiowanie rzeczywistości).

20. Etapy rozwoju rysunku dziecka – Lowenfeld, Brittain:a) faza bazgrot (2,0-4,0):

bazgrota bezładna:o bazgroty są wyrazem aktywności kinetycznej,

23 | S t r o n a

o dziecko bazgrząc nie posługuje się palcami i nadgarstkami, tworzone linie pochodzą z

ruchów ramienia,o nie są kontrolowane wzrokowo,

o nie mają charakteru przedstawieniowego,

o dzieci nie potrafią skopiować koła, niekiedy kopiują linię, ale tylko wtedy, gdy

zaczynają śledzić wzrokiem tworzone linie. bazgrota kontrolowana:

o dziecko odkrywa związek między wykonywanym ruchami a śladami pozostawionymi

na papierze,o początek wzrokowej kontroli nad ruchem,

o dziecko czerpie przyjemność z samego działania, tzn. z bazgrania, a nie z wyniku

(tzw. satysfakcja funkcjonalna),o między bazgrotą a przedmiotem, o którym dziecko mówi w trakcie działania brak

związku, wizualnego podobieństwa. bazgrota nazywana:

o dziecko rysuje z określonym zamiarem,

o bazgroty nazywane mają realne znaczenie dla rysującego dziecka,

o „są reprezentacją obiektów, zdarzeń i ich właściwości, stanowią również

odzwierciedlenie różnych doznań dziecka pojawiających się w toku jego aktywności w świecie”

o wzrasta różnorodność bazgrot i ilość czasu poświęcona na bazgranie,

o bazgraniu towarzyszą wypowiedzi, komentarze,

o dziecko „próbuje barw”.

b) faza przedschematyczna (4,0-7,0) – ekspresja swobodna: dziecko odkrywa zależności między przedmiotem a rysunkiem, zmianie ulegają znaczenia form symbolicznych, dziecko zarysowuje płaszczyzny w sposób nieuporządkowany, pojawia się postać ludzka, pierwsza ludzka postać to tzw. głowonóg (wg Arnheima), ok 6. r.ż. pojawia się głowotułów (wzbogacony o szyję, tułów, ręce z palcami, elementy

odzieży), powstają kolejne znaki używane przez dziecko do przedstawiania rzeczywistości – łatwo

rozpoznać rysunki ego samego dziecka, tworzy się tzw. idiolekt – swoisty, indywidualny styl rysowania, dziecko rysuje to, co widzi wokół siebie, porządek obiektów w przestrzeni, także ich wielkość i proporcje wyznaczone są

emocjonalnym znaczeniem przedmiotów.c) faza schematyczna (7,0-9,0) – ekspresja inspirowana:

schemat człowieka powinien zawierać wszystkie podstawowe części ciała, może być profil

zamiast tułowia może być ubranie, formy geometryczne, z których składa się postać, oddzielnie tracą znaczenie, odkrycie przestrzeni w rysunku oraz linia podstawy, różne formy przedstawiania przestrzeni:

o kilka linii podstawy (perspektywa pasowa),

o „zaginanie” – np. dwa brzegi rzeki na dwóch brzegach kartki,

o łączenie rzutu pionowego i poziomego (z lotu ptaka),

24 | S t r o n a

o sekwencje czasowe – kilka faz działania na jednym rysunku lub kilka pozycji ciała

będącego w ruchu lub seria obrazków w komiksie,o rysunek rentgenowski – przedstawienie jednocześnie elementów wewnętrznych

i zewnętrznych przedmiotu. początek realistyczności barwy, ustalanie własnych relacji barw.

d) faza początkowego realizmu (9,0-12,0):e) faza pseudonaturalistyczna (12,0-14,0):f) faza kryzysu (14,0-17,0):

25 | S t r o n a