Embed Size (px)
Citation preview
UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”
FAKULTETI I FILOLOGJISË
DEGA: GJUHË SHQIPE
PUNIM DIPLOME
Tema: “HISTORIA E SKËNDERBEUT” FAN S. NOLI
Mentori: Kandidatja:
Prof. Asoc. Dr. Kamber Kamberi Hatmone Alaj
Gjakovë
2019
2
UNIVERSITETI I GJAKOVËS “FEHMI AGANI”
FAKULTETI I FILOLOGJISË
DEGA: GJUHË SHQIPE
PUNIM DIPLOME
Tema: “HISTORIA E SKËNDERBEUT” FAN S. NOLI
Mentori: Kandidatja:
Prof. Asoc. Dr. Kamber Kamberi Hatmone Alaj
Gjakovë
2019
3
FALENDERIM
“Lumturia e njeriut përbëhet nga arsimi dhe edukimi, jo nga pasuria që fati i jep dhe i
merr”. Këto fatmirësisht i mësova nga personat më të rëndësishëm në jetë, nga prindërit biologjik
dhe nga mësuesit që i konsiderova prindër të dytë.
Kam kënaqësinë që në ditë pak më të veçanta të falënderoj thesarin tim shpirtërorë,
familjen time, për gjithë mundin, sakrificën dhe mbështetjen e vazhdueshme për hapat e
ndryshëm që ndërmora në jetë.
Një falënderim të sinqertë e kam për miqësinë: “Miqësia i ngjan librave të vjetër, që
koha u jep atyre më shumë vlerë”.
Falenderim të posaçëm i shpreh udhëheqësit të këtij punimi: Prof.Asoc. Dr. Kamber
Kamberit, për mbështetjen e vazhdueshme që më ka dhënë gjatë përgatitjes së punimit, për
motivimin, konsultimet dhe për këshillat e dhëna në vazhdimësi duke ndikuar në formimin tim
profesional.
U jam shumë mirënjohëse të gjithë juve.
“Dituria pa arsim është padrejtësi e armatosur” ka thënë Horaci.
4
Përmbajtja
ABSTRAKT ................................................................................................................................... 5
HYRJE ............................................................................................................................................ 6
JETA DHE VEPRIMTARIA E AUTORIT .................................................................................... 7
STRUKTURA E VEPRËS “HISTORIA E SKËNDERBEUT”..................................................... 9
ANALIZA E VEPRËS “HISTORIA E SKËNDERBEUT” ......................................................... 10
PARATHËNIA ............................................................................................................................. 11
Kaptina I Lufta e pararendësve kundër turqëve (1362-1438) ....................................................... 12
Kaptina III Skënderbeu kundër Sulltan Muradit II (1444-1451) .................................................. 13
Kaptina IV Skënderbeu dhe Alfonsi V kundër Mehmedit II (1451-1458) ................................... 13
Kaptina V Shpedita italiane (1458-1462) ..................................................................................... 14
Kaptina VI Skënderbeut dhe Venetia kundër Mehmedit II (1462-1502) ..................................... 14
Kaptina VII Burimet edhe historianët ........................................................................................... 15
HEROI I VEPRËS “HISTORIA E SKËNDERBEUT” ............................................................... 27
VLERËSIMET DHE KRITIKAT RRETH KËSAJ VEPRE ........................................................ 29
PËRFUNDIM ............................................................................................................................... 31
LITERATURA ............................................................................................................................. 33
5
ABSTRAKT
Ndihmesë të madhe që gjuha shqipe të arrinte potencialin e vet të plotë letrar e
krijues, padyshim që dha Fan Noli, i cili ndonëse shkroi pak letërsi të mirëfilltë, prapëseprapë
mbetet gjigand i letërsisë.
Në këtë punim kryesisht është bërë analiza e veprës “ Historia e Skënderbeut ” e Fan
S. Nolit dhe janë cekur disa nga vlerësimet dhe kritikat e disa autorëve të tjerë rreth kësaj vepre.
Figura e Skënderbeut në veprën e Nolit është shumë e plotë. Ai është jo vetëm një
udhëheqës popullor, që shquhet si luftëtar e strateg, por dallohet edhe si burrë shteti e diplomat.
Përshkrimet e betejave heroike dhe të situatave të vështira janë bërë me ngjyra të forta
romantike, gjë që i jep veprës edhe vlera artistike dhe e bën që të lexohet me emocion. Në këtë
vepër Noli i jep rëndësi figurës së heroit dhe rolit të tij në histori.
6
HYRJE
Fan Noli nuk ishte vetëm udhëheqës i spikatur i bashkësisë shqiptaro-amerikane, por
edhe figurë e shquar dhe e shumanshme e letërsisë, kulturës, jetës fetare dhe politikës shqiptare.
Që në fëmijëri atij i kish bërë përshtypje figura e Skënderbeut, prandaj vepra më
popullore e Fan Nolit sot është një studim historik për jetën dhe epokën e heroit kombëtar
shqiptar Skënderbeut.
Sipas vetë Nolit, ai synonte t’i jepte popullit një histori të Skënderbeut të kuptueshme
për të, që të bëhej pronë e tij dhe të shkruante një histori pak a shumë kritike, të bazuara mbi
fakte të vërtetuara dhe të mbështetura në dokumente relative dhe jo mbi legjenda romantike të
pashoshitura.
Qëllimi i punimit
Qëllimi i këtij punimi është që të vlerësojmë veprën e veçantë për popullin shqiptar
me titull “Historia e Skënderbeut”, të vlerësojmë mundin e autorit të mirënjohur Fan S. Nolit si
dhe të shohim disa nga vlerësimet dhe kritikat rreth kësaj vepre.
Metodologjia e punës
Metodologjia e punimit është bërë duke përshkruar konceptet bazë të dhëna nga
autori dhe studiues të ndryshëm rreth kësaj teme, kryesisht metodën krahasuese e historike, por
duke përdorur edhe metodën analizuese. Pra, përmban informacione që janë në interesin tonë dhe
këtu mund të njihemi sado pak me jetën, veprimtarinë dhe veçantinë e Fan S. Nolit.
7
JETA DHE VEPRIMTARIA E AUTORIT
Fan Noli ose Theofan Stilan Noli ka lindur në fshatin Qytezë (turq. Ibrik Tepe), në jug
të Edrenesë, në Turqinë Evropiane, më 6 janar 1882. Gjyshi i Nolit, kapidan Gjergj Noli u vra
nga ushtria turke në njërën nga fushat luftarake duke lënë pas vetes të shoqen Sumba, me katër
fëmijë të vegjël. E mbetur e vetme me një djalë, Stilianin dhe me tri vajza me moshë prej dy deri
në shtatë vjeç, pa përkrahje dhe pa mbrojtje, ndonëse gjendjen ekonomike e kishte fare të mirë,
vejusha e re vendos dhe martohet së dyti me Gjergj Mitrushin, të cilit i kishte mbetur një djalë
nga martesa e parë. Ai u përkujdes për fëmijët si një baba i vërtetë. Pasi i martoi të tri thjeshtrat
me bujq të vyeshëm, zgjodhi një nuse po aq të vyeshme, të bukur e të mençur edhe për thjeshtrin
e vet Stilianin, Maria Gollaçin.
Stiliani, ndonëse trashëgoi tokë si pronë, nuk u mor me bujqësi, por shërbeu si psalt
në kishën e fshatit kurse Maria, ishte shtëpiake. Nusja e re, Maria Gollaçi dhe i shoqi i saj, Stilian
Noli, në jetën e tyre bashkëshortore patën trembëdhjetë fëmijë, prej të cilëve shtatë vdiqën sa
ishin shumë të vegjël nga sëmundjet siç ishin lija, tifoja etj. Këto sëmundje nuk e kursyen as
fëmijën e dytë, Theofanin, i cili disa herë u gjet buzë varrit, madje njëherë familja mendonte se
kishte vdekur dhe po e qanin për t’i dhënë lamtumirën e fundit, kur i vogli, papritur hapi sytë e
po çuditej me atë që po ndodhte rreth tij. Deri në moshën tetë vjeçar askush nuk mendonte se ky
fëmijë i sëmurë do t’i shpëtonte vdekjes. Shpëtimit të djalit të vogël i ndihmoi përkujdesja e
familjes. Nga shëndeti i ligë edhe pse arriti të mbijetoi, vogëlushi nuk arriti të merrej me ndonjë
punë fizike andaj prindërit vendosën ta shkollonin në një shkollë fillore të fshatit, ku mësimet
zhvilloheshin në gjuhën greke, meqë shkollat shqipe ishin të ndaluara. Noli i vogël i frikësuar
nga mësuesi, nuk pranonte të shkonte në shkollë. Duke qenë se nënë Maria, nuk gjeti rrugëdalje
tjetër, vendosi ta fusë fëmijën në thes, e hedh mbi shpinë dhe përkundër shqelmave të tij, niset
drejt e në shkollë. Theofani e kuptoi që nuk kishte përse të frikësohej se mësuesi i ndëshkonte
vetëm ata nxënës që nuk mësonin e ai nuk ishte nga ata, ai arriti të bëhet i pari i klasës dhe
vazhdimisht e ruajti atë parësi. Pas mbarimit të shkollës fillore shtatëvjeçare, prindërit e tij e
panë të udhës, që djaloshi t’i vazhdonte mësimet e mëtejme, kështu shkollën e mesme e kreu në
gjuhën greke në Heybeliada, Stamboll. Këtij vendimi i kontribuoi vet rezultati përfundimtar i
Nolit, i cili kishte korrur sukses të shkëlqyeshëm e premtonte që me të njëjtin përkushtim do ta
përfundonte dhe shkollimin e mesëm. Në Heybeliadë u vendos me qira në një familje greke. Aty
dëgjonte ligjëratat kurse gjatë verës meqë ishte përmirësuar dukshëm nga shëndeti e ndihmonte
familjen në punët e fushës. Në jetë Noli njohu dy prijës, ai e konsideronte veten si kalorës të
Skënderbeut dhe si misionar të Krishtit të cilët i konsultoi gjatë gjithë jetës së tij, kurdoherë që
merrte vendime të rëndësishme, në rrethana e situata, në të cilat u gjend më vonë.
Në vitin 1900 shkoi në Greqi me qëllim që të nxirrte jetesën dhe të ndiqte fakultetin e
filozofisë. Në Athinë u lidh me një shoqëri belge, e cila zotëronte tramvajet me kuaj. Por nuk i
eci mbarë, dhe as studimet nuk i kreu. Atëherë u hodh në punë të tjera si kopist, sufler dhe aktor
pranë një trupe greke teatrale shëtitëse që shfaqej dhe në skelën e Galatës. Tek punonte atje, iu
ngjall dëshira për t’u marrë me dramaturgji duke shkruar dramën "Zgjimi", në greqisht, (e cila u
8
ndalua të shfaqej sepse aludonte për lëvizjen shqiptare për liri). Më 1903 shkoi në Egjipt, ku
filloi punë si mësues i greqishtes për dy vjet, mars 1903 - mars 1905, kohë kur përkthen në
greqisht veprën e Sami Frashërit "Shqipëria çka qenë, ç’është e çdo të bëhet" që u botua në
shtypshkronjën shqipe në Sofje.
Fan Noli u nis për në Botën e Re duke kaluar nga Napoli në Nju Jork më 10 maj.
Gjatë disa muajve të vështirë nga ana financiare, Noli, nuk po mësohej dot me Amerikën dhe po
mendonte seriozisht të emigronte në Bukuresht, por pak e nga pak u lidh ngushtë me bashkësinë
shqiptare dhe me 6 janar 1907 bashkëthemeloi shoqërinë Besa-Besën në Boston.
Në moshën njëzetegjashtë vjeç, Fan Noli u bë dhjak në Bruklin, kurse pas një muaji
Platoni, kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkit e shuguroi prift ortodoks.
Nga shkurti 1909 deri në korrik 1911 Noli botoi gazetën Dielli, tribunë e bashkësisë
shqiptare të Bostonit.
Më 28 prill 1912 ai themeloi Federatën Panshiptare Vatra të Amerikës, e cila shumë
shpejt do të bëhej organizata më e fuqishme dhe më e rëndësishme e shqiptarëve në Amerikë.
Pasi u shpall Shqipëria e pavarur, Fan Noli, e vizitoi atë për herë të parë në korrik të
vitit 1913.
Në vitin 1920, me qenë se figura e tij si udhëheqës politik e fetar i bashkësisë
shqiptare dhe talenti i tij si shkrimtar, orator dhe komentator politik ishte rritur mjaft, ishte
shumë në vend që ai të zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar në Lidhjen e Kombeve në
Gjenevë. Në këtë aktivitet Noli doli fitimtar në pranimin e Shqipërisë më 17 dhjetor 1920.
Anëtarësia në këtë organizatë i dha Shqipërisë për herë të parë njohje ndërkombëtare.
Suksesi i Nolit në Lidhjen e Kombeve e përcaktoi atë një herë e mirë si figurë
udhëheqëse në jetën politike shqiptare.
Më 17 qershor 1924 Fan Noli u shpall zyrtarisht kryeministër dhe pas pak kohe
regjent i Shqipërisë, mirëpo pas rrëzimit të qeverisë së tij nga forcat zogiste, ai u largua
përgjithmonë nga Shqipëria. Politika dhe feja nuk qenë të vetmet fusha ku Fan Noli bëri emër. Ai
qe edhe dramaturg, poet, historian, muzikolog dhe sidomos përkthyes i shkëlqyer me një
ndihmesë të konsiderueshme në zhvillimin e gjuhës letrare shqipe. Vepra e parë letrare e Nolit
është drama në tre akte Israelitë dhe Filistinë, Boston 1907. Vepra më popullore e Fan Nolit
është “Historia e Skënderbeut”, 1921 . Ai ka mbetur edhe si poet, ndonëse poezia e tij e fuqishme
deklamative është e paktë. Megjithatë, kryesore e Nolit për letërsinë shqipe ishte si stilist. Vepra
të tjera janë: “Historia e Skënderbeut”, “Albumi” , “Autobiografia”, “ Bethoveni dhe
Revolucioni Francez”.
9
STRUKTURA E VEPRËS “HISTORIA E SKËNDERBEUT”
Vepra është e zhanrit roman historik, e shkruar në prozë. Ngjarjet merren nga historia dhe
në bazë te dokumenteve të përafërta historike përshkruhen ngjarjet nga e kaluara.
Si nacionalist Noli ka bashkuar motivet patriotike me ato shkencore. Kjo është tematika e
veprës së tij.
Personazhet që përmenden në veprën e Nolit janë të shumtë: Gjergj Balsha I, Gjin Bua
Shpata, Stefan Çernoviçi, Gjon Kastrioti, Gjin Zënëbisha, Hajredin Pasha, Gjergj II Balsha,
Theodori II Muzhaqi, Krali Lazar, Sulltan Murati I, Balsha III, Sulltan Muradi II, Arianit Thopia
Komneni Golemi; pesë vajzat e Gjon Kastriotit: Mara, Vlajka, Angjelina, Jella, Mamica, dhe
katër djemt e Gjon Kastriotit: Stanishi, Reposhi, Konstandini Gjergji; Sulltan Mehmedi II, Adin
Muzhaqi, Vrana Konti, Ali Pasha, Tanush Thopia, Vrana Konti, Irena, Lek Dukagjini, Lek
Zaharia, Papa, Alfonsi, Theodor Korona, Hamzë Kastrioti, Gjon II Kastritoti, Pal Dukagjini,
Andrea Erizi, Isa Bej Evrenozi, Gjerq Stres Balsha, Ferdinandi, Papa Pius II, Pal Engjëlli,
Sheremet Beu, Ballaban Pasha, etj. Por hero i veprës është Skënderbeu (Gjergj Kastrioti).
Ngjarjet janë te njëpasnjëshme dhe secila përmban në vete emocionet drithëruese, beteja
të njëpasnjëshme që të mbajnë zgjuar kureshtjen deri në fundin e veprës.
Vepra ka një karakter popullarizues dhe të jep përshtypjen e një shartimi të variantit të
vitit 1921 me atë të vitit 1947, me një stil të kuptueshëm për shqiptarin e thjeshtë, me synime më
tepër politike me vlera edukative dhe pastaj shkencore. Historia është pastruar nga fryma
polemizuese e ballafaquese e varianteve të mëparshme.
Sa i takon gjuhës së veprës, ajo është shkruar në dialektin toskë. Noli vlerësohet ndër
stilistët më të mëdhenj të dialektit toskë.
10
ANALIZA E VEPRËS “HISTORIA E SKËNDERBEUT”
"Historia e Skënderbeut" është vepra së cilës Noli iu rikthye disa herë. Ai e botoi atë për
herë të parë më 1921 në Boston, dhe pastaj e botoi të ripunuar anglisht më 1947 e përsëri të
ripunuar në shqip më 1949. Fan Noli, mbrojti disertacionin në Universitetin e Bostonit me titull:
George Castrioti Scanderbeg, Boston, Mars 19471. Që në fëmijëri atij i kish bërë përshtypje
figura e Skënderbeut. Sipas vetë Nolit ai synonte t’i jepte popullit një histori të Skënderbeut të
kuptueshme për të, që të bëhej pronë e tij dhe të shkruante një histori pak a shumë kritike, të
bazuar mbi fakte të vërtetuara dhe të mbështetura në dokumente relative dhe jo mbi legjenda.
Noli ka bashkuar motivet patriotike me ato shkencore. Ai kishte bindjen se deri atëherë
historia ishte pleksur me legjendën, prandaj ai do të përpiqej të bënte shmplekjen me dokumentet
që kishte. Ai u mbështet mbi historinë e Tivarasit dhe pastaj të Barletit, që e quan kryebazë;
Fallmerajerin, nga historianët moderë, të cilën e quan kryevepër. Ka shfrytëzuar Paganelin,
Hahnin, Hopfin dhe dijetarë të tjerë që kanë shkruar pas Fallmerajerit.
Adhurimi i autorit për figurën e Skënderbeut ndihet edhe në vepër nëpërmjet tonit të
ngrohtë me të cilin është dhënë figura e tij. Gjatë trajtimit të momenteve kyçe të jetës së heroit,
Fan Noli, ka përcaktuar qartë marrëdhëniet e tij me shtetet e Ballkanit, sidomos me shtetet fqinje,
qëndrimin e disa vendeve të fuqishme evropiane ndaj luftës së Skënderbeut.
Gjithashtu ai ka arritur të na japë qartë politikën e brendshme të këtij udhëheqësi legjendar, duke
theksuar meritën e madhe të tij në formimin e një shteti të centralizuar feudal shqiptar, gjë që në
shekullin e XV nuk ishte realizuar dot në shumë vende të Evropës. Arriti për të krijuar
atmosferën e kohës, për të dhënë ngjyrat e një bote mesjetare, që kërcënonte të shkatërronte
botën evropiane si dhe pozitën e një vendi si Shqipëria, ku liria dhe kultura humaniste po
mbyteshin nga dhuna osmane. Noli ka thurur e shkrirë me art të vërtetën historike, dokumentin
me gojëdhënën e legjendën.
Figura e Skënderbeut në veprën e tij është shumë e plotë. Ai është jo vetëm një
udhëheqës popullor, që shquhet si luftëtar e strateg, por dallohet edhe si burrë shteti e diplomat.
Përshkrimet e betejave heroike dhe të situatave të vështira janë bërë me ngjyra të forta
romantike, gjë që i jep veprës edhe vlera artistike dhe e bën që të lexohet me emocion. Në këtë
vepër Noli i jep rëndësi figurës së heroit dhe rolit të tij në histori, pa nënvleftësuar masat .
Vepra përbëhet nga një parathënie e shkurtër dhe shtatë krerë. Kreu i parë përfshinë
ngjarjet e viteve 1362-1438, i dyti vitet 1443-1444, i treti vitet 1444-1451, i katërti vitet 1451-
1458, i pesti ekspeditën në Itali (1458-1462), i gjashti titullohet Skënderbeu dhe Venetia kundër
Mehmetit II (1462-1502) dhe i fundit përmban burimet dhe historianët.
1 Akademia e shkencave e Shqipërisë, Kristo Frashëri, Skënderbeu, jeta dhe vepra, “Toena”, Tiranë, 2002.
11
PARATHËNIA
Jam i lumtur që, pas njëzet e tetë vjetësh, po u jap Shqiptarëve sot revizionin e nje historie të
Skënderbeut, që kam shkruar më 1921. Në veprën e re, me sa munda, jam përpjekur të plotësonj
mungesat e veprës së vjetër. Pa fjalë, kam përfituar nga studimet e dijetarëve të ndryshmë që
janë marrë me këtë subject më parë. Emrat e tyre janë të radhitura shkurtas në kaptinën e funtme
të kësaj libre, edhe ca më gjërë në bibliografinë e edicjes Inglishte. Në këtë listë duhet të shtonj
edhe emrin e mikut tim Xheman Suli, Brooklyn, N. Y., i cili më ndihmoj me përkthimet e
kronikanëve Turq Uruxh, Ashik-Pasha-Zade, dhe Saad-ed-Din. Më vjen keq të thom që disa
libra dhe disa dokumenta nuk i gjeta dot nëpër libraritë Amerikane. Për këto, duhet një udhëtim
në Europë. Kam shpresë ta bënj me rastin e parë, dhe ahere munt të botonj nonjë broshurë, në të
cilën të ndriçonj disa pika që i kam lënë të errëta në këtë histori.2
Boston, Mass., Prill 20, 1949. F. S. Noli
2 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968.
12
Kaptina I Lufta e pararendësve kundër turqëve (1362-1438)
Në kaptinën e parë përfshihen këto ngjarje :
- Balsha I dhe çlirimi i Shqipërisë Veriore nga zgjedha Serbe, 1356.
- Gjerq I Balsha dhe Principata e tij, 1362-1379.
- Katholikizma në Shqipëri, 734-1414.
- Lufta e Balshëve kundër Turqisë dhe Venetisë, 1383-1422.
- Despotati i Nartës, Pjetër Losha dhe Gjin Bua Shpata, 1358-1400.
- Bëteja e Savrës, 1358.
- Bëteja e Kosovës, 1389.
- Çkatërrimi i Principatës Balshiane dhe i Despotatit të Nartës, 1400-1422.
- Stefan Çerniviçi kapedani i Malit të Zi.
- Origjina e Kastriotëve.
- Gjon Kastrioti, 1395-1439.
- Kryengritja e Arianitit, 1434-1436.
- Zënëbishët edhe kryengritja e Gjirokastrës, 1436.
- Rrethimi i Beratit, 1438.
Kaptina II Kryengritja e Skënderbeut dhe kuvendi i Leshit (1443-1444)
Në kaptinën e dytë përfshihën këto ngjarje:
- Legjenda e vjetve të para, 1405-1443.
- Revizioni i legjendës sipas dokumentave.
- Bëteja e Nishit, 3 nëntor, 1443.
- Zaptimi i Krujës, 11 nëntor, 1443.
- Fronësimi i Skenderbeut, 28 nentor, 1443.
- Kuvëndi i Leshit, 1 mars, 1444.
13
Kaptina III Skënderbeu kundër Sulltan Muradit II (1444-1451)
Në kaptinën e tretë përfshihen këto ngjarje:
- Ushtria e Skënderbet.
- Grada Pretoriane.
- Bëteja e Torviollit, 29 qeshor, 1444.
- Bëteja e Varnës, 10 nentor, 1444.
- Dasma e Mamices, 26 janar, 1445.
- Bëteja e Mokrencës, 10 tetor, 1445.
- Bëteja Otonetës, 27 shtator, 1446.
- Vdekja e Pal Dukagjinit, 1446.
- Vrasja e Lek Zaharisë, 1447.
- Bëteja e Drinit, 23 korrik, 1448.
- Bëteja e Oranikut, 14 gusht 1448.
- Bëteja e Kosovës, 17-19 tetor, 1448.
- Rrethimi dhe rënia e Sfetigradit, maj-korrik, 1449.
- Humbja e Beratit, 1450.
- Rrethimi i parë i Krujës, 14 maj- 26 tetor, 1450.
- Vdekja e Sulltan Muradit II, janar, 1451.
Kaptina IV Skënderbeu dhe Alfonsi V kundër Mehmedit II (1451-1458)
Në kaptinën e katërt përfshihen këto ngjarje:
- Hipja e Mehmedit II, 5 shkurt, 1451
- Trakteti i Gaetës, 26 Mars, 1451.
- Martesa e Skënderbeut, 26 prill, 1451.
- Ndertimi i Kështjellës së Modricës, 1451.
- Komplloti kundër Skënderbeut, 1451.
- Bëteja e Modricës dhe Bëteja e Maçadit, 21 korrik,1452.
- Pajtimi i Skënderbeut më Dukagjinët, 25 shtator, 1452.
- Bëteja e Pllogut, 23 prill, 1453.
- Rënia e Stambollit, 29 maj, 1453.
14
- Rrethimi i Beratit, 13-15 qeshor, 1455.
- Tradhësia e Moisiut dhe beteja e Dibrës, 20 maj, 1456.
- Humbja e Modricës, 18 tetor, 1456.
- Lindja e Gjon II Kastriotit, 1456.
- Tradhësia e Hamzë Kastriotit dhe bëteja e Albulenës, 2 shtator, 1457.
Kaptina V Shpedita italiane (1458-1462)
Në kaptinën e pestë përfshihen këto ngjarje:
- Ferdinand i Napolit dhe Kryengritja e Baronëve.
- Pajtimi me Venetinë, 18 gusht, 1458.
- Pajtimi me Dukagjinët, 1461.
- Armëpushimi me Sulltan Mehmedin II, 27 prill, 1461.
- Skënderbeu në Raguzë, gusht, 1461.
- Çlirimi i Barletës, gusht, 1461.
- Zaptimi i Tranit, 5 dhjetor, 1461.
- Kthimi i Skënderbeut në Shqipëri, 11 shkurt, 1462.
Kaptina VI Skënderbeut dhe Venetia kundër Mehmedit II (1462-1502)
Në kaptinën e gjashtë përfshihen këto ngjarje:
- Bëteja e Mokrenës, 27 gusht, 1462.
- Bëteja e Pollogut, 1462.
- Bëteja e Livadit, shtator, 1462.
- Paqja me Sulltan Mehmedn II, 27 prill, 1463.
- Alianca me Venetinë, 20 gusht, 1463.
- Kryqëzata e Papës Pius II, nentor, 1463.
- Deklarata e luftës, 27 nentor, 1463.
- Bëteja e Ohrisë dhe vdekja e Papës Pius II, 14 gusht, 1463.
- Fushata e Ballaban Pashës, prill-shtator, 1465.
- Rrethimi i dytë i Krujës dhe ndërtimi i Elbasanit, 1466.
- Skënderbeu në Romë dhe Napoli, 1466-1467.
- Disfata e Ballaban Pashës dhe çlirimi i Krujës, 27 prill, 1467.
15
- Rrethimi i tretë i Krujës, 1467.
- Vdekja e Skënderbeut në Lesh, 17 janar, 1468.
- Rënia e Krujës, 15 qeshor, 1478.
- Rënia e Shkodrës, 25 janar, 1479.
- Rënis e Durrësit, 1499.
- Paqja e Venetisë me Turqinë, 14 dhjetor, 1502.
Kaptina VII Burimet edhe historianët
Në kaptinën e shtatë përfshihen disa burime dhe historianë:
- Burime Shqiptare
- Burime Italiane
- Burime Bizantine
- Burime Turke
- Burime Arshivale
Historianë: Giammaria Biemmi, Daniele Farlati, Camille Paganel-i, Johann Philip
Fallmerayer-i, Carl Hopf-i, Vikeni Vasilevic Makusheff-i, Konstantin Jirecek-u, Julius Ernst
Psiko-ja, Xhevat Korca, Konstantin Marinesku, Athanas Gegaj.
Vepra e Nolit e vitit 1947 ka 525 referenca apo mbi dyfishin e versionit të vitit 1921, 109
ose 20.7% i takojnë Barletit, 69 ose 13% i takojnë Biemmit, Falmerajerit dhe kronistët bizantinë
nga 7%. Nga Gj. Muzaka ka 31 referenca ose 5.8%, nga Dh. Frëngu 18 referenca ose 3%, nga
kronistët osmanë 18 referenca ose 3%, nga Marinesko 14 referenca ose 4%, nga A. Gegaj 8
referenca ose 1%. Referencat nga dokumentacioni janë 175 ose 33%, rreth 7% më shumë se A.
Gegaj. Përsëri në këtë vepër bazë janë burimet tregimtare.3
Për të kuptuar mirë “Historinë e Skënderbeut”, duhet të hidhemi pak më prapa dhe të
shkoqisim shkurtazi situatën e Shqipërisë që kur u shkel prej Turqëve herën e parë gjerë në
kuvendin e Leshit.4
Fan Noli tregon për betejat e Balshës I dhe pasardhësve të tij duke cekur sukseset dhe
humbjet e tyre. Ai thotë se Gjergj Balsha I ishte i pari dhe i fundit kryezot shqiptar që ka
3 Prof. Dr. Petrika Thengjilli,Skenderbeu: Arritje, Mangesi, Pikepamje te ndryshme, Prishtinë, 2012,f. f.533 4 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968, f.9.
16
mbretëruar mbi një shtet i cili përmblidhte jo vetëm Gegërinë dhe Toskërinë, por edhe tërë Malin
e Zi, një pjesë të Bosnjës e Hercegovinës, pothuajse gjysmën e Dalmatisë dhe një pjesë të
Maqedonisë. Sa kohë jetoi Gjergj I Balsha, e mbrojti Shqipërinë nga shkeljet e huaja dhe i prapsi
me radhë serbët, boshnjakët, napolitanët dhe turqit. Shqiptarët luftuan pa prerë dhe pothuajse një
shekull të tërë mbrojtën independencën e atdheut dhe nderin e armëve të tyre kundër sulltanëve
më të shkëlqyer që ka pasur Turqia.
Sipas Nolit kryengritjet dështuan njëra pas tjetrës nga shkaku që shqiptarët ishin të
përçarë. Si duket secili kapedan luftonte për hesap të vetë dhe jo më një komandant me një plan
dhe një qëllim të përbashkët.
Bashkimi i të gjitha forcave kombëtare përpara shek. XX ishte një çudi që e bëri në
historinë e kombit tonë vetëm një njeri: “Skënderbeu, jo vetëm që e bëri, por edhe e mbajti
pothua njëzet e pesë vjet me radhë, në mes të fortunës së jashtme dhe të brendshme. Është një
nga lavditë e tij më të mëdha”.5
Ai gjithashtu theksonte se shqiptarët e ndërronin fenë sipas politikave të ditës.
Për origjinën e Kastriotëve mendimi historik ka evoluar shumë dhe gjithmonë ka shkuar
duke u krijuar disa pikëpamje, të cilat ose janë forcuar, ose duke u shuar, por që herë pas here
kanë nxjerrë krye. Rreth kësaj, Fan Noli, u mbështet tek historianë të ndryshëm. Sipas historianit
gjerman Fallmerajerit, ai që kërkon rrënjën e kapedanëve të Shqipërisë humbet kohën badihava
dhe mundohet më kot. Noli mbështetet edhe në dokumente, njëri nga ta i zbuluar në manastirin
Françeskan të Hungarisë nga dijetari Femenxhin na tregon që Kastriotët ishin nga një fshat i
quajtur Kastrioti në Malësinë e Hasit. Këtë na e vërteton edhe kronikani i Raguzës Luccari, duke
bërë vetëm lajthim në emrin e katundit, të cilin e shtrembëron si Kastrati, por pastaj e ndreq kur
na thotë që ndodhej në krahinën e Hasit afër Drinit.
Barleti na thotë që Gjon Kastrioti ishte nga një shtëpi e vjetër e Matit, dhe nuk vete më
tutje.
5 Po aty, f.23.
17
Rreth gjenealogjisë së familjes së Kastriotëve mendimi historik ka evoluar. Një përpjekje
e parë për ndërtimin e penës gjenealogjike bëhet nga Noli. Qysh në versionin e 1921 ai shkruan
se Gjon Katrioti ish martuar me princeshën Vojsavë, të bijën e pricit të Pollogut, një krahinë
midis Gostivarit dhe Shkupit. Kjo krahinë dukej që ishte pjesë e perandorisë balshiane dhe hynte
nën infulencën e Kastriotëve. Nga kjo martesë Gjoni pati pesë vajza: Marën, Vllajkën,
Angjelinën, Jellën dhe Mamicën dhe katër djmë: Stanishin, Reposhin, Konstandinin dhe
Gjergjin.
Të katër vajzat e para i martoi Gjon Kastrioti me pricër aliatë: Marën me Stefan
Çernojevçin, princin e Malit të Zi; Vllajkën me Gjin Muzakën; Angjelinën me Vlladan Arianit
Thopia Golemin, princin e Çermenikës dhë të vëllanë e Arianitit të Kaninës; Jellën me Pal Stress
Balshën, princin e krahinës midis Krujës dhe Leshit. Mamica u martua me Karoll Muzak
Tophinë, pasi u kthye Skënderbeu në Shqipëri. Noli nuk shkon më tej në sqarimin e pinjojve të
Gjonit, djalit të Skënderbeut.6
Vjetët e para të Skënderbeut janë të mbytura në errësirë. Nga njëra anë kemi një
legjendë, dhe nga ana tjetër disa dokumente të pakta për një periudhë prej tridhjetë e tetë vjetësh
që më 1405-1443.7
Legjenda na bën të ditur se sipas Barletit Skënderbeu lindi më 1403 dhe u dha peng me
1412. Në versionin e vitit 1947 Noli shkruan bindshëm se lindi më 1405. Në një leksion të
mbajtur në Seminarin e “Vatrës” e avancon vitin 1400. Avancimin e mbështet në dy argumente:
Së pari ai mbështetet në pikturën që ndodhet në Muzeun e Firencës. Sipas saj, Noli mendon se
Skënderbeu nuk duhet të ketë qenë më pak se 65 vjeç në mos më i moshuar. Një person që e ka
parë Skënderbeun kur ky vizitoi Romën më 1466 shkruan për të: “Ai është mbi 60 vjeç”. Kjo do
të thotë se ishte së paku 65-66 vjeç. Në të kundert ai do të kishte thënë “Ai është rreth të
gjashtëdhjetave” ose “Ai është rreth të shtatëdhjetave”. Së dyti autori mbështetet tek marrëveshja
tregtare e vitit 1420 të Gjon Kastriotit me Raguzën në emrin e tij dhe në emër të katër djemve, si
bashkësundimtrë. Sipas tij, kjo do të thotë që në atë kohë ka qenë rreth 20 vjeç, përndryshe nuk
6 Prof. Dr. Petrika Thengjilli, Skenderbeu: Arritje, Mangesi, Pikepamje te ndryshme, Prishtinë, 2012,f. 561 7 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968, f .24.
18
do të ishte bashkësundimtar i principatës së Kastriotëve. Me këto arsye ai arrin në përfundimin se
Skënderbeu duhet të ketë lindur rreth vitit 1400 dhe ishte 68 vjeç kur vdiç, më 1468. 8
Noli tregimin e Barletit mbi 38 vjetët e para të Skënderbeut e vlerësoi si një melodramë,
që fillon me rrëmbimin e një fëmije dhe përfundon me vrasjen e një sekretari. Noli shfrytëzoi
disa dokumente arkivore të panjohura deri atëherë, të cilat dëshmojnë gjithë kohën, që kur lindi e
deri në vitin 1443, me disa periudha të shkurtra, gjatë të cilave ka qenë në shërbim të sulltanit, ka
jetuar në Shqipëri. Këto e shtyjnë autorin të dalë me një version origjinal sipas të cilit
Skënderbeu iu dha peng Muratit II, por nuk ka qenë fëmijë 8-9 vjeçar, por një djalë i rritur në
moshë madhore. Mendimin e tij e bazon në disa dokumente. Sipas njërit prej tyre Gjoni bashkë
me tre djemtë e tij: Raposhin, Konstandinin dhe Gjergjin, bleu një kështjellë nga manastiri i
Hilandarit në malin Atos. Autori mendon se Skënderbeu ka qenë në atë kohë në Shqipëri, madje
në moshë madhore si nënshkrues i aktit të shitblerjes. Më 1429 e më 1426, ai duhet të ketë qenë
në Shqipëri, ndryshe Gjoni nuk mund t’i nënshkruante të dy aktet edhe në emër të tij. Më 1430,
kur Gjoni u mund, e dërgoi Skënderbeun jo si peng, por si vassal në moshën 25 vjeç. Ka mundësi
që Skënderbeu të ketë shërbyer në ushtrinë e sulltanit më 1428. Kjo do të thotë se ai jetonte në
shtëpinë e tij dhe dërgohej herë pas herë për të shërbyer me kontingjente shqiptare në ushtrinë
turke dhe se i ati mund ta urdhëronte që të mos ua vinte veshin urdhrave të sulltanit.9
Noli tregon se kur filloi kryengritja e Toskërisë, Gegët nisën të lëviznin dhe të
këshilloheshin, por nuk kishin prijës. Gjon Kastrioti ishte plakur dhe me njërën këmbë në varr.
Ata vendosën ta thërrisnin Skënderbeun. Populli e priste me krahë të hapur. Skënderbeu i
dëgjonte me vërejtje se nuk ishte hera e parë që kërkonin ndihmë, por Skënderbeu po priste
momentin e duhur që ta shpallte kryengritjen andaj edhe nuk ua hapte zemrën popullit se mos
dilte fjala jashtë. Pas vdekjes së t’et Skënderbeu duke parë se kishte ardhur koha për të vënë
zbatim planin e tij, filloi tërheqjen, i ktheu shpinën armikut u kthye në Krujë dhe iu bëri të ditur
planin. Sipas Nolit, Skënderbeu e zaptoi tërë principatën atërore me të gjitha fortesat me një
shpejtësi furtune, që përfshin çdo gjë që gjen përpara.
8 Prof. Dr. Petrika Thengjilli,Skenderbeu: Arritje, Mangesi, Pikepamje te ndryshme, Prishtinë, 2012,f. 579, 580. 9 Po aty, f. 590.
19
Organizimi dhe stërvitja e një ushtrie ishte vepra më rëndësore, së cilës iu përvesh
Skënderbeu që kur u kthye në Krujë, veçanërisht posa e dinte që nuk ishte e largme koha që do
të përballte ushtrinë turke.
Vlerën e një ushtrie të rregullt, të gjithënjëshme dhe të gatshme për luftë çdo minutë,
Skënderbeu e kishte mësuar nga Turqia, ku pa me sy shërbimet e vyera të Jeniçerëve. Ai e
introdukoj këtë sistem në Shqipëri, dhe formoi një trup të zgjedhur prej nja 3000 të cilët nuk
kishin shokë në botë nga disiplina, trimëria dhe besnikëria.
Skënderbeu vizitoi të gjitha kështjellat të cilat i vuri në gjendje mbrojtjeje, studio
hollësisht tipografinë e Shqipërisë, duke mos lënë as mal, as, fushë, as pyll, as lumë, as vijë, as
përrua, as grykë pa matur nga pikëpamja strategjike. Ai thoshte për një gjeneral të mirë është aq
e nevojshme ta dijë vendin që ka për të mbrojtur sa edhe numrin dhe cilësinë e ushtrisë armike.
Në betejën e Torviollit shqiptarët e dërmuan ushtinë turke, humbjet e turqëve qenë të
mëdha. Kjo u provoj shqiptarëve që kryezoti i tyre ishte një komandant i klasit të parë. Shqipëria
tani e ndjeu forcën e vet dhe kishte shpresa të shëndosha që ta mbronte vendin nga invazionet
armike.
“Me sulmet e Sulltan Muratit II dhe humbjen e Sfetigradit dhe Beratit, njëra pas tjetrës
dhe lajmet e përgaditjeve të mëdha të Sulltan Muradit II, i trembën aq shumë shqiptarët sa nisën
të humbisnin çfardo shprese, dhe tani ishin të sigurtë që edhe Kruja do të pësonte gjithë atë
mjerim dhe që me ardhjen e dytë të Sulltan Muradit II fati i Shqipërisë ishte i shliruar. Paniku
mbretëronte në tërë Shqipërinë. Tmerri i bënte njerëzinë të shikonin kuçedra dhe fantazma me sy
të hapur. Makthi u kishte shkelur të gjithëve në grykë dhe në krahëror. Me sy të vrarë dhe të
përlotur, po putheshin njëri me tjetrin duke qarë dhe vuajtur, sikur piqeshin për herën e
funtme”.10
Skënderbeu i trembur më tepër nga frika dhe demoralizimi i njerëzve të tij sesa nga
rreziku turk që i varej mbi kokë, u këshillua me Pal Engjëllin (kryepeshkopi i Durrësit) dhe
vendosi t’i mblidhte popullin në një fushë të hapur ku filloi të iu tregonte për një ëndërr që e
kishte parë natën e kaluar, në të cilën Shën Gjergji i kishte thënë të jetë burrë dhe se do ta mund
10 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968, f.62.
20
Sulltan Muradin dhe ushtrinë e tij të tmerruar ashtu si i kam dërrmuar dhe gjeneralët e tij. Krahu
i Perëndisë do të më mbrojë mua dhe popullin tim, sa më tepër që shtohen rreziqet dhe se është
shkruar në qiell të rroj dhe të vdes Kryezot i Arbërisë. U rrëfyen edhe disa ëndrra të tilla dhe këto
ëndrra jo vetëm ua nxorën frikën shqiptarëve, por edhe i siguruan plotësisht që e kishin të fituar
luftën, dhe që e kishin kapërcyer rrezikun. Dhe kështu asnjë nga sulmet e ushtrisë turke nuk vajti
mbarë. Sulltan Mehmedi II me gërmadhat e ushtrisë së tij shkoi i turpëruar dhe i vrarë në Edërne,
ku i ra pika, dhe vdiq në janar 1451, në moshën 49 vjeç. Në krye të nëntorit 1450, Skënderbeu u
kthye me triumf në fortesën e Krujës. Ajo u bë haxhillëku i krishterimit.
Skënderbeu tani qëndronte në kulmin e famës, madhërisë dhe lumturisë. Shqipëria
ndodhej në nje ngazëllim qiellor. Ishte një ngushëllim dhe një shpagim për vuajtjet që kishte
hequr më parë dhe do të hiqte pas kësaj periudhe të shkëlqyer.
Me ikjen e Sulltan Muradit II nga Kruja, si na thotë Fallmerajeri, u mbarua akti i parë i
tragjedisë së madhe Shqiptare.11
Në këtë periudhë, krizat vazhduan njëra pas tjetres. Këmbën e Sulltan Muradit II, i cili
ishte pak a shumë njerëzor, e zuri Mehmedi II, sulltani më i pabesë, më i tmerruar, më shpirtlig,
më gjakpirës dhe më dinak që ka pasur Turqia. Me hyrjen e tij, lufta në mes të Turqisë dhe të
Shqipërisë mori një karakter më të tërbuar, për jetë dhe për vdekje.
Gjatë betejave të kësaj kohe Skënderbeu u tradhtua disa herë. Tradhtinë e parë e mori
nga Moisiu (gjenerali më i zoti i Skënderbeut). Nga trimëria, zotësia dhe vlerat e tij nderohej prej
shqiptarëve sa edhe Skënderbeu vetë, i cili e kapërcente vetëm nga fama. Lavdia që kishte fituar
nga betejat e ndryshme, e bëri aq kryelartë sa nuk donte të shikonte tjetër më të madh se veten,
nuk donte të kishte njeri mbi kokë. Megjithatë, pas humbjes së betejës me Skënderbeun, Moisu i
ra në këmbë me një brez të lidhur në qafë, dhe me lot në sy i lypi ndjesë për fajin e tmerruar që
kishte bërë, Ai e fali duke e puthur në ballë dhe duke ja kthyer pasurin e tij.
Sulltan Mehmedi II, duke parë që nuk e thyente dot Skënderbeun me forcën e armëve,
nisi të përdorte mjete të tjera dhe shpesh thoshte që Skënderbeu do të mundej prej shokëve.
11 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968, f.68
21
Tradhti tjetër mori nga Gjerq Stres Balsha (nipi i Skënderbeut), i cili ishte njeri pas
parasë, i cili mund të bënte turpin më të madh nëse brenda tij kishte ndonjë fitim personal. Ky u
arrestua me urdhrin e Skënderbeut, dhe u dënua me burgim te përjetshëm bashkë me të vëllain
Gjokë Stres Balshën dhe u dërguan në Napoli.
Një tjetër tradhti u bë nga Hamza Kastrioti. Kjo tradhti e tronditi tërë Shqipërinë, se këtë
herë tradhtari ishte nga shtëpia e Kastriotëve. Kur e mësoj, Skënderbeu tha:,, Kjo vetëm më
mbetej, të lëftonj kundër gjakut tim!’’.12Hamza synonte të hipte në frontin e Shqipërisë pas
vdekjes së Skënderbeut, por kur Skënderbeut i lindi një djalë, atij nuk i mbeti më asnjë shpresë
trashëgimi, atëherë shfaqi një zemërim të egër, sikur ja kishin rrëmbyer nga koka kurorën e
Shqipërisë. Kështu e mori të shoqen dhe fëmijën, dhe shkoi në Stamboll, u vu në shërbim të
Sulltanit kundër atdheut të vetë. Me tradhtinë e tij Shqipëria humbi një Skënderbe të dytë
potencial, i cili mund të kishte ndryshuar në rrënjë historinë e saj të pastajme. Fati urdhëroj
ndryshe: I lindur dhe i rritur në Turqi, Hamza e nisi jetën si turk, dhe e mbaroj si turk.
Sipas Fallmerajerit, kur u kthye Skënderbeu në Shqipëri në shkurt të vitit 1462, u hap
skena për aktin e tretë, të fundit dhe më të hidhurin të tragjedisë shqiptare.
Pas betejave të shumta, Skënderbeu kishte nevojë për ndihmë ushtarake dhe financiare
që të mund të niste luftën kundër turqëve, këtë ndihmë e mori në fillim nga Venetia. Venecianët
përpiqeshin ta riorganizonin Ligën e Kapedanëve Shqiptarë nën komandën e Skënderbeut.
Ideja për të shpëtuar të krishterët e lindjes dhe për të dëbuar turqit nga Evropa pothuajse
kishte vdekur në princërit e perëndimit, po rronte në Romë, dhe veçanërisht në zemrën e Papës
Pius II, i cili nisi përpjekjet për të lidhur princërit e perëndimit kundër turqve. Ai i bindi
venecianët dhe shqiptarët t’i çirnin traktatet e tyre që kishin lidhur paqe me Sulltanin dhe në
nëntor 1463, deklaroj zyrtarisht kryqësatën kundër sulltanit. Skënderbeu u bashkua dhe me 27
nëntor, 1463, i deklaroi luftë Sulltanit. Pas disa viktorjeve të shkëlqyera, shqiptarët ishin të
trembur këtë herë më tepër se në rrethimin e parë të Krujës, se nuk dinin me çfarë mjete do t’u
bënin ballë mizërive turke. Po Skënderbeu, me buzëqeshjen dhe vetëbesimin e zakontë ua solli
shpirtin në vend dhe nisi përgatitjet për rrethimin e dytë. Këtë herë Ballaban Pasha e rrethoi
Krujën si Titua një herë Jerusalemin, me një vark kështjellash, dhe e vazhdoj bllokadën me
12 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968, f.87.
22
shpresën që ta merrte fortesën nga uria. Kruja duhej shpëtuar me çfardo çmimi dhe Skënderbeu,
kërkoi ndihmë sërish nga Papa dhe Ferdinandi.
Hallka e hekurt rreth Krujës po forcohej edhe po ngushtohej. Skënderbeu deshte të
thyente këtë hallkë, se armiku dale nga dale po qenësisht, pa bërë hesap theoritë, po futej thellë
në zëmër të Shqipërisë.13 Kështu ai thirri Kuvendin e Kapetanëve në Lesh që t’u kërkonte
aliatëve dhe Venetisë ndihmën ushtriake dhe financiale. Atje u sëmur nga ethet dhe u shtri në
shtrat, nga i cili nuk u ngrit më. ,,Si Ajaksi i Sofokliut, shkruan Fallmerayeri, Skënderbeu u hoq
nga skena përpara se të mbaronte akti i tretë dhe i funtmë i tragjedisë Shqiptare.’’14
Kur Skënderbeu mësoi që nuk kishte asnjë shpresë për shërim thirri kapedanët shqiptarë
dhe bajlozët e Venetisë, të cilëve u la shëndet dhe i këshilloi të vazhdonin luftën e përbashkët
kundër Turqisë. Principatën ia la të birit, Gjon Kastriotit, me nënën si regjente dhe i porositi që
po të ndodheshin në rrezik, të shkonin pranë Ferdinandit të Napolit.
Skënderbeu ndjeu hidhërim të thellë kur hodhi rreth e rrotull syrin e mjegulluar prej
vdekjes dhe nuk pa asnjë kapedan shqiptarë të zotin për të pasuar veprën që e kishte lënë të pa
mbaruar. Pastaj u përshëndosh me të gjithë, kungoi dhe dha shpirt më 17 janar, 1468, në moshën
63 vjeçar, pas një mbretërimi prej 24 vjetësh, të shkuar në luftë për lirinë e Shqipërisë dhe për
mbrojtjën e Evropës.
Kur vdiq Skënderbeu, asnjë sy nuk mbeti i papërlotur. Atje tej dëgjohej hingëllimi i
dëshpëruar, i magjëngjyer, i ngjirur, i këputur i një kali. Ishte kali i Skënderbeut, që vajtonte të
zotin, i cili vdiq pak ditë pas të zotit.
Skënderbeu u varros në Kryekishën e Shën Kollit në Lesh. Shqipëria e qau dhe e vajtoi
pa pushuar. Evropa derdhte lot të hidhur. Edhe armiqëve u vinte keq për vdekjen tij.
Katastrofa po afrohej. Zemërimi i Sulltanit kundër shqiptarëve dhe venecianëve ishte
shumë i madh.
Lufta mbajti 11 vjetë pas vdekjes së Skënderbeut dhe nuk mund të mbaronte veçse me
shojtjen e plotë të njërës palë. Nuk mbetën dyshime se cila anë ishte e dënuar prej fatit.
13 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968, f.111. 14 Po aty, f.111.
23
Shqiptarët nuk pushuan së luftuari, por pushuan së shkruari. Asnjë kronikan nuk na ndriçon mbi
peripetitë e këtyre viteve të funtme, dimë hollësisht vetëm rrethimet e Krujës dhe të Shkodrës, të
cilat na i përshkruan Barleti dhe me të cilat mbyllet akti i tretë dhe i funtmë i tragjedisë shqiptare.
Në kaptinën e shtatë Noli kishte shënuar disa burime dhe historian të historisë së
Skënderbeut.
Burimet shqiptare:
Burimet letrare kryesore të historisë së Skënderbeut janë të dy biografitë e tij të gjata prej
Antivarinos dhe prej Barletit. Këto plotësohen nga të dy biografitë e shkurtëra prej Dimitër
Frëngut dhe prej Gjin Muzhaqit.
Antivarino - Gjer në mesin e shekullit të tetëmbëdhjetë besohej që historia e barletit ishte
e vetmja biografi e gjatë e Skënderbeut. Po Giamaria Biemi, një prift Italian nga Brescia, zbuloj
një biografi më të vjetër dhe më të besueshme prej një anonimi, të cilin e quan Antivarino,
domethënë Tivaras. Në parathënien e tij, Biemi, na jep titullin latinisht të kësaj vepre, dhe shton
që autori i saj ishte shqiptar nga Tivari, që e kishte shkruar këtë histori pas raporteve që i jepte i
vëllai, i cili ishte oficer në gardën pretoriane. Antivarinoja përshkruan dhe kritikon çdo ngjarje të
mirë a të keqe dhe jep me kujdes emrat, viset edhe datat e betejave te ndryshme, duke caktuar
ditën, muajin dhe motin të cilat Barleti na i tregon shumë rrallë. Nuk dimë cili ishte ky
Antivarino. Ka disa shenja që ishte Pal Engjëlli, kryepeshkopi i Durrësit.
Marin Barleti - Ishte prift nga Shkodra dhe disa vjet më i ri se Pal Engjëlli. Ishte djalë
kur vdiq Skënderbeu, njihte personalisht shokëluftonjësit e tij, kishte përpara syve dokumente të
kohës dhe veçanërisht ato të Venetisë, kishte vizituar fushat e betejave që përshkruan, u ndodh
në rrethimin e Shkodrës dhe pastaj u vendos në Veneti ku shkroi veprën e tij me famë mi
kryetrimin e madh të shekullit të vetë. Historia e tij e shkruar latinisht e botuar midis viteve
1506-1510, është baza e historive të panumërta që janë shkruar mbi Skënderbeun gjerë pothuajse
në fundin e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Me latinishten elegante dhe me stilin e kujdesur fitoi
këndonjës anëembanë botës dhe e bëri të pavdekur kujtimin e Skënderbeut në Evropë. Si
historian Barleti, rrallë jep mot, muaj dhe ditë dhe me disa përjashtime të pakta, datat e tij janë të
lajthitura. Viktorjet i madhon dhe mjerimet nuk i përment. Shkurt është fare hapur një
panegjirist, sa historianët kritikë konkluduan që vepra e tij nuk ka asnjë vlerë.
24
At Dhimitër Frëngu - Ishte prift katholik, i kushëriri i Pal Engjëllit dhe e shoqëroi
Skënderbenë si arkatar i tij në Romë për herën e funtme më 1466. Shkroi një biografi të shkurtër
të kryetrimit latinisht, e cila na arriu e përkthyer italisht me tituj të ndryshëm dhe disa variante.
Gjin Muzhaqi - kohëshoku i Skënderbeut, në Napoli, ku rronte si refugjat, shkroi një
Gjeneallogji të Derës së Myzeqesë, në të cilën incidentalisht na tregon edhe historinë e
Skënderbeut.
Burime italiane
Vetëm referenca të shkurtëra mi shpeditën italiane të Skënderbeut gjinden në veprat e
historianëve dhe kronikanëve italianë të kësaj periudhe. Po disa prej këtyre meritojnë të
përmenden se janë burime indipedente dhe përmbajnë informata të çmuara.
Pontana - Humanisti, poeti, shtetari dhe historiani Giovani Gioviano Pontano, vjen në
radhën e parë si sypamës. E shoqëronte Ferdinandin si kancelar dhe ka shkruar një libër mbi
Luftën Napolitanë të trashëgimit. Pa fjalë do ta ketë njohur Skënderbenë për së afërmi, kur ky
vajti ta ndihmonte Ferdinandin më 1461-1462. E përshkruan Skënderbenë, siç e pa me sy dhe
shton që ishte trim i rritur kur u dha penk pranë Sulltan Muradit II.
Pius II - e përment Skënderbeun jo vetëm në letrat e veta, por edhe në dy libra. Pra është
një burim letrar dhe arshival për historinë e Skënderbeut. Ai na jep një informatë me rëndësi
kryesore për të atin e Skënderbeut, Gjon kastriotin, e cila hedh një dritë të ndryshme për vitet e
para të Skënderbeut edhe veçanërisht mbi konvertimin e tij në islamizimë.
Burime raguzane
Të tre kronikanët Raguzanë, Gondola, Resti dhe Luccari nuk janë shkrimtarë kohëshokë,
po i kanë marrë informatat e tyre nga arshivat e republikës si patrician, senator dhe zyrtarë të
lartë që kishin qenë.
Burimet bizantine
Historianët bizantinë kohëshokë janë egërsisht anti shqiptarë dhe anti katholikë. Dy prej
tyre, Laoniku dhe Kritobulli janë pro turq. Që të gjithë ishin aristokratë dhe zyrtarë të lartë të
perandorisë bizantine, kur kjo po ipte shpirt.
25
Burimet turke
Kronikanët turq natyrisht lavdërojnë Sulltanët edhe nuk përmendin asnjë viktorje të
Skënderbeut, të cilin e quajnë një vasall kryengritës dhe mosmirënjohës. Po nga ana tjetër
vërtetojnë që shqiptarët refuzonin të paguanin haraç dhe i konfirmojnë shpeditat e Sulltan
Muradit II dhe Sulltan Mehmedit II kundër Shqipërisë. Ndonëse të shkurtëra dhe nakatosura,
informatat turke janë të çmuara si ato të bizantinëve se vijnë nga ana armike.
Burimet arshivale
Sipas dijetarëve Thallozy, Jireçek dhe Shufflay, burimet arshivale mbi historinë e
Skënderbeut do të mbushnin të paktën tri vëllime të mëdha. Mjerisht, që të tre vdiqën përpara se
t’i botonin këto dokumente, të cilat tani ndodhen të përndara në koleksione të ndryshme prej
dijetarësh, si Rinaldi, Theiner, Makusheff, Ljubiç, Jorga, Trinchera, Thalloczy dhe Cerone. Nga
ana tjetër, historianët Zurita, Hopf, Hahn, Pastor dhe Marinesco përdoren burime arshivale për
veprat e tyre në të cilat përmendet edhe Skënderbeu. Vepra e tyre duhet vazhduar me dokumente
të tjera të varrosura nëpër libraritë e ndryshme.
Më poshtë do të japim një listë të shkurtër të historianëve modern të cilët kanë dhënë
kontribut të çmuar për historinë e kryetrimit.
Giammaria Biemmi (XVLLL s.), një prift Italian nga Brescia, vjen i pari në listë si
zbulonjës i Antivarinos. Historia e tij është një nga më të mirat aq nga stili sa edhe nga kritika.
Me gjithë këto vepra e Biemmit ishte e panjohur prej historianësh të dëgjuar, si Fallmerajer,
Hopf, Jorga, Marinesku dhe të tjerë.
Danile Farlati (1690-1773), ka përpiluar një histori të Skënderbeut në bazën e
dokumenteve të Vatikanit, të mbledhura prej Rinaldit.
Camille Paganeli (1797-1859), është bazuar vetëm mbi Barletin, mbi Hammerin dhe
mbi kronikanët bizantinë. Vepra e tij e shkruar në frëngjishte elegante, është një nga më të
njohurat dhe është përkthyer në gjermanisht dhe në greqisht.
Johann Philip Fallmerayeri (1790-1860), është aq i varfër nga baza dhe nga
dokumentat sa edhe Papaneli, po si shkrimtar dhe historian kritik i dorës së parë, na ka dhënë
26
nofta veprën më të bukur që është shkruar mbi kryetrimin e kombit. E këndoi Barletin që në krye
gjer në fund pa kapërcyer asnjë radhë, dhe ishte i zoti t’i shikonte pikat importante në mes të
valave retorike të panegiristit. Nuk i kursen talljet as për Skënderbeun as për malsorët, po me
gjithë këtë është lavdëronjësi më i madh i tyre. Veç këtyre, Fallmerajeri zbuloj nga jornikani
biznatin Franza motin e vërtetë të vdekjes së Skënderbeut më 1468, i cili konfirmohet prej
dokumentave të kohës.
Konstantin Jireçeku (1876-1918), tok me bashkëpunëtorët e tij Thalloczy dhe Shufflay,
botoi një varg studimesh dhe dokumentesh të rëndësishme mbi historinë e Shqipërisë. E revizoj
legjendën Barletiane mbi vitet e para të Skënderbeut dhe arriu në konkluzion që ky nuk u rrit në
pallatin e Sulltan Murait II, po në kullën e Kastriotëve dhe në malet e Shqipërisë.
Xhevat Korça (XX s.), në një tezë doktorale të shtruar përpara Universitetit të Vienës,
bisedon këto tri pyetje mbi historinë e Skënderbeut: 1) A i paguante haraç Sulltanit? 2) A ia
baltoj Krujën Venetisë më 1450? 3) A u neverit prej shokëve më 1457? Për të iu përgjigjur
këtyre pyetjeve, shkrimtari përdori të gjitha burimet letrare dhe arshivale relative.
Konstandin Marinesku (XX s.), shkroi një monografi mbi marrëdhëniet e Skënderbeut
me Alfonsin V të Napolit sipas dokumenteve të zbuluara në arshivat e Aragonës. Kjo vepër
shpjegon se qysh mundi kryetrimi t’i kapërcente krizat e viteve 1450-1458.
Athanas Gecaj (XX s.), një prift katholik gegë, në një tezë doktorale të botuar frëngjisht
prej Universitetit të Louvainit, trajton invjazen e Shqipërisë prej turqëve në shekullin
pesëmbëdhjetë. Kjo vepër e cila merret kryesisht me kryqësatën e Skënderbeut, është nofta më e
mbaruara që ka parë dritën gjer më sot si nga forma, nga lënda edhe nga baza dokumentare.
27
HEROI I VEPRËS “HISTORIA E SKËNDERBEUT”
Personazhi kryesor i veprës ose heroi i veprës “Historia e Skënderbeut” të F. Nolit,
është Skënderbeu.
Sipas tij në përshkrimet dhe epitetet, Skënderbeu si komandant dhe si luftëtar ka marrë
vlerësime nga më të ndryshmet. Sipas Nolit Skënderbeu ishte edhe komandar dhe njëkohësisht
edhe ushtar. Në përshkrimin fizik e paraqet si një burrë të gjatë, të bukur dhe atletik. Pamja
madhështore e shtatit bashkohej me një forcë fizike mbinjerëzore. Shpata e tij bënte çudira.
Turqit besonin që shpata e tij ishte e magjepsur. Energjia e tij ishte e pakufishme, gjithnjë në
lëvizje e kurrë në prehje. Hante me ushtarët, flinte i armatosur në kampin me gunën edhe mbi
rrogozin. Pesë orë gjumë i mjaftonin në kohë qetësie, dy a tri orë vetëm në periudha shtrëngice.
Nuk prekej as nga vapa as nga i ftohti. Hante dhe pinte shumë, por edhe duronte ditë me radhë
duke ngrënë fare pak.
Ishte gjeneral i kalorësisë së lehtë, e cila përbënte armën kryesore. Nga shpejtësia e
çuditshme dhe rreptësia dërmuese e sulmeve mund të barazohet vetëm me Jul Kesarin. Nuk linte
gra, të mira a të liga t’i afroheshin kampit dhe ndiqte me ashpërsi fanatike çfarëdo imoraliteti.
Nuk u qasej grave dhe u shtrëngua të martohej vetëm për shkaqe politike pas lutjeve të
këshilltarëve të vetë. Ishte modest nga uniforma dhe vishej pa llusë dhe pa madhështi, po
ushtarët i deshte të stolisur me ar edhe mëndafsh, të ushqyer mirë dhe të paguar pasurisht.
Plaçkat dhe paratë që fitonte nga armiku ua ndante që atë ditë oficerëve dhe ushtarëve.
Pjesën e rëndë të punës e merrte vetë, të lehtën ua jipte gjeneralëve të tij. Në beteja kursente më
shumë ushtarët sesa vetën e tij.
Fortesat i fitonte vetëm me dhelpëri, ishte tmerri i ushtrive rrethonjëse, të cilat dinte se si
t’i shkatërronte me goditje prej rrufeje.
Përgjithësisht taktika e tij ishte me të goditur dhe më të ikur gjersa ta kapte armikun me
ndonjë grackë, pastaj i vërvitej dhe e copëtonte.
Ndonëse e kishte kaluar tërë jetën në beteja dhe kishte vrarë me qindra armiq me dorën e
vetë nuk ishte plagosur veçse një herë të vetme në shpatull dhe besohej se ishte i mbrojtur prej
28
një fuqie magjike. Turqit, të mundur gjithmonë kur e kishin përballë, arrinin të besonin që ishte
gjysmëperëndi dhe e nderonin jo më pak se shqiptarët.
I egër dhe i rreptë në betejë e sipër ishte zakonisht aq zemërmirë sa jo vetëm vullnetarë
nga anët e fundme të Evropës, por edhe turq nga Turqia ktheheshin të krishterë që të shërbenin
nën komandën e tij.
Ndonëse jetonte në një kohë kur zakonet ishin të ashpëra dhe luftërat të pamëshirta, prapë
ishte njerëzor dhe kurr nuk i kishte lënë ushtarët në plaçkitjen e viseve armike, të ngrisnin gratë,
pleqtë dhe fëmijët.
Ishte luftëtar i madh dhe diplomat nga më të hollët. Kështu fitoi jo vetëm simpatinë e
fuqive Evropiane, por u tregua i zoti, nofta i vetmi në historinë e kombit t’i bashkonte dhe t’i
organizonte shqiptarët e pabashkuar dhe të pabindur në një ushtri të rregullt dhe të disiplinuar.
Klasi shoqëror i Skënderbeut ishte ai i aristokracisë së vogël patriarkale e cila është më
afër klasit katundar se çdo tjetër klas. Ai u identifikua plotësisht me katundarët e lirë të
Shqipërisë dhe kështu u bë udhëheqësi i tyre kombëtar më i madh edhe më i çmuar. Edhe në
pamjen personale Skënderbeu e identifikonte veten me katundarët e tij. Vishej si ata dhe flinte si
ata. Deshte të mbetej katundar edhe në rastet më të mëdha dhe kjo e bënte të dashur jo vetëm
midis popullit të vetë po edhe midis katundarëve sllavë dhe grekë, të cilët e quanin si
udhëheqësin e klasit të tyre.
Skënderbeu arriti që me një armë primitive, (luftën bashibozuke), t’i thyente dy nga
Sulltanët më të mëdhenj të Turqisë me ushtritë më të mira të asaj kohe. Ai e meritoi lëvdatën e
Gjeneral Ëolfe-it ,,Skënderbeu i kapërcen të gjithë oficerët, të vjetër dhe modern, si komandar i
një ushtrie të vogël defensive”. Po ashtu meritoj plotësisht edhe këtë të Fallmerajerit: ,,Gjerq
Kastrioti është një nga kryeluftëtarët më të mbaruar më faqebardhë dhe më të mëdhenj të botës, i
cili u thye vetëm prej vdekjes”.Në fund të veprës Noli kishte thënë: “Dyke mbaruar munt të
thomi që për Skënderbenë ësht aqë e drejtë sa edhe e merituar lëvdata: ,, I shenjtë si Shën Luizi,
diplomat si Talleyrand-i, trim si Aleksandri i math”.15
15 Fan S. Noli, Historia e Skënderbeut, “Rilindja”, Prishtinë, 1968, f.122.
29
VLERËSIMET DHE KRITIKAT RRETH KËSAJ VEPRE
Vepra iu nënshtrua një vlerësimi me kritere shkencore, ku janë vënë në dukje meritat dhe
të metat. Kështu Faik Konica shkruan se Noli na ka dhuruar historinë më të mirë të Skënderbeut,
heroit tonë kombëtar.
Robert Li Volf, profesor i Historisë Bizantine, i ka shkruar Nolit se ishte jashtëzakonisht i
impresionuar me librin e tij. Merita kryesore ishte përpjekja e parë për të shpleksur legjendën nga
e vërteta, legjendën që vazhdonte të jetonte më të për arsye të mungesës së një baze të gjerë të
kohës.
Sigurisht një vlerësim më kompetent do të bëhej nga A. Buda. Vlerat ai i shikonte tek stili
tërheqës dhe gjuha e mrekullueshme. Duke bërë një krahasim të kësaj vepre me atë të Barletit, A.
Buda konstaton se një nga sukseset e Nolit ishte ruajtja e frymës panegjirike të veprës model.
Krahas anëve pozitive ai vë në dukje dhe mangësitë. Mangësinë kryesore ai i shikonte tek
mbështetja në një rreth të kufizuar burimesh, kryesisht letrare, se ato ishin burime të dorës së
dytë arkivore, kurse ato të dorës së parë, ose nuk i njihte, ose nuk i kishte në dorë. Kritikën e
drejton në dy pika: problem i klasës që i përket Skënderbeut dhe version i ri për rininë e
Skënderbeut. Pavarësisht nga objeksionet A. Buda, mendon se libri i Nolit ka meritën se ka
shtruar këtë problem në një plan të ri, më të ngritur, me pikëpamje më të përparuara.
Pranvera Bogdani vlerësimin pozitiv të veprës e shikon në qëndrimin kritik e logjik të
Nolit prej historiani mbi materialin historik aq të koklavitur e të vështirë. Autorja mendon se
Noli ka pasur fije që end historinë e heroit brenda caqeve të botëkuptimit të tij të kohës që nuk
dalin prej botëkuptimit idealist të shoqërisë njerëzore. Kritika sigurisht është bërë mbi
materializmin historik dhe dialektik. Ajo mendon se figura e Skënderbeut del si një figurë e
idealizuar, më tepër një figurë legjende sesa reale historike.
Vepra e Nolit nuk mbeti pa u vlerësuar edhe nga të djathtët, si T. Zavalani(1957). Ai e
vlerëson si një vepër shkencore e një niveli të lartë sidomos për shënimet kritike mbi veprat e
autorëve të shumtë që kanë shkruar mbi Skënderbeun, ashtu edhe mbi personalitetet dhe ngjarjet
historike që kanë pasë lidhje me epopenë tonë kombëtare. Ai e vlerëson si dobinë më të
çmueshme të kësaj vepre, orvatjen e autorit për të dalluar faktet nga legjendat dhe paragjykimet.
Krahas vlerësimit pozitiv, T. Zavalani nuk kursen as kritikat. Si të metë, ai shpjegon se “mjerisht,
30
duke dashur të interpretonte ngjarjet historike sipas teorisë marksiste, Noli sikur mundohet ta
futë Skënderbeun në kallëpin e një shefi gueriljesh. Gjithashtu ai është kundër versionit të Nolit,
sepse duke dashur të korrigjonte në tregimin e Barletit, që i dukej i gabuar, ai jep një version të
tijën që prish ndoshta një legjendë, por nuk duket më i bindshëm. Vlerësimin përfundimtar dhe
pozitiv ai e jep me pohimin “se kreun kushtuar Skënderbeut e mbështet tek Noli dhe A. Gegaj,
me fare pak shtesa ose ndryshime nga burime të tjera.
Kemi dalluar disa vlerësime që ia vlen të ndalemi shkurtimisht. Sipas P. Bogdanit
Historia e Skënderbeut e vitit 1947 është vepra më shkencore dhe më e rëndësishme historike e
Fan S. Nolit, madje ajo shënon edhe një kurorë të re në rrugën e zhvillimit të historiografisë
skënderbejane në përgjithësi dhe asaj shqiptare në veçanti. Vepra mishëron rezultatin e
mundshëm të përpjekjeve të Nolit për të realizuar pretendimin madhor që i pat vënë vetes me
përfundimin e librit të parë historik: të tregonte një histori sa më reale të heroit.
Një vlerësim i ka bërë veprës Kristo Frashëri. Sipas tij edhe në këtë vepër ruan po ato
vlerësime si në versionin e 1921 për Barletin dhe Biemin. Sipas tij, Tivarasi ka qenë një
shkrimtar i keq dhe libri humbi, Barleti ka qenë shkrimtar i mirë dhe libri i tij jetoi. Sipas autorit
një meritë tjetër e Nolit, ishte trajtimi mbi baza dokumentare bashkëkohore. Një vend ka zënë
Noli si historian kritik ndaj vetes, por merita më e madhe është trajtimi sipas një metodologjie të
shkencës së historisë. Krahas vlerësimit pozitiv, autori thekson se nga vepra u pritën me rezervë
struktura social-ekonomike në shek. XV, pozita e Skënderbeut në këtë strukturë dhe jeta e heroit
para 1443. Më fjalë të tjera vlerësimi bëhet nga pozitat e marksizëm-leninizmit.
Kristo Frashëri është marrë me historinë e Skënderbeut, në atë kohë ai nuk anoi as nga
entuziazmi i tepruar i A. Budës për Barletin, as nga gjykimi i pamëshirshëm i Fr. Babinger-it për
Biemmi-n. Atë e tërhoqën më tepër arsyetimet e F. Nolit si për njërin (sipas tij, Barleti ka histori,
por më tepër letërsi), si për tjetrin (sipas tij, Biemmi është më tepër i paanshëm seç duhet).16
Qasjet për periudhën e Skënderbeut dhe figurën e tij është shkruar shumë dhe në format
më të ndryshme, kryesisht në kontekstin pozitiv. E gjithë kjo nga autorë shqiptarë, por edhe të
huaj gjithashtu. Ndër mendimet më të qëndrueshme, më të logjikshme, duke pasur parasysh
shumë nga këto dhe veprën e Nolit, i jep shkrimtari më i madh Ismail Kadare në veprën
“Mosmarrëveshja”.
16 Akademia e shkencave e Shqipërisë, Kristo Frashëri, Skënderbeu, jeta dhe vepra, “Toena”, Tiranë, 2002.
31
PËRFUNDIM
Histografia skënderbejane ndoqi një rrugë origjinale, jo si histografitë e tjera. Fan Noli
sjell gjithnjë përballë veprës letrare përvojën jetësore dhe ligjet e shoqërisë.
Objekt i këtij punimi ishte nxjerrja në pah dhe argumentimi i vlerave dhe kritikave të
veprës “ Historia e Skënderbeut” të Fan S. Nolit. Duke trajtuar veprën e Nolit mund të
përfundojmë se ajo përfaqëson një studim të veçantë rreth historisë së heroit tonë kombëtar
Skënderbeut.
Noli na solli një vepër të ribotuar mbi baza dokumentare. Përmes kësaj vepre autori nuk
u bë i njohur vetëm si historian por dhe si artist i fjalës. Ai ishte historian i parë shqiptar për
botimin e dokumenteve.
Qëllimi i Nolit ishte të na dhuronte një histori të Skënderbeut të mbështetur mbi fakte të
vërtetuara dhe jo mbi legjenda romantike. Ai na përshkruan shumë mirë qëndresën e popullit
shqiptar ndaj armiqve të ndryshëm për vite të tëra, por edhe arsyet për të cilat shqiptarët u thyen.
Në mënyrë të detajuar na paraqet rëndësinë dhe ndikimin e Skënderbeut, jo vetëm për popullin
shqiptar, por për gjithë Evropën.
Misionin që kishte në jetë Noli padyshim e përmbushi. Ai ishte mërgimtar i përjetshëm,
por produkti më i bukur i vet jetës së tij. Ai shkroi me dashuri e dhimbje të madhe për popullin.
Noli është autori i shumë introdukteve dhe jo pa të drejtë mund të konsiderohet themeluesi i një
shkolle të veçantë të kritikës letrare, krejt specifik, provokator, erudit, dhe që përmes tyre ka
farkëtuar ca linja leximi shumë të dallueshme, që u janë “imponuar” brezave të tërë.
Gjatë kohës së përgatitjes së këtij punimi bëra një krahasim të shkurtër në mes të veprave
të disa autorëve dhe veprës së Fan Nolit “Historia e Skënderbeut”. Njëri ndër këta autorë ishte
Naim Frashëri, i cili shkroi një histori të vjershëruar “Historia e Skënderbeut”, e cila mbeti një
histori në vargje. Edhe Naimi u bazua tek vepra e Barletit dhe e Biemit, mirëpo në veprën e tij ka
edhe ndikim të ndonjë poeme të De Radës. Ndryshe nga Noli, ai u mbështet edhe në legjenda.
Naimi e shkroi këtë vepër duke e rilexuar Iliadën. Rreth jetës së Skënderbeut, ai ndryshon
ngjarjet dhe shton pak. Ndonjë personazh që i sjell frymëzimi, e krijon vetiu duke dashur të mos
32
bëjë një ritregim, por një vepër poetike, një vepër krijimi. Naimi nuk ishte historian dhe nuk
shkroi një traktat historie, ai ishte poet dhe shkroi një vepër poetike.
Një tjetër autor i cili shkroi një roman historik të titulluar “Skënderbeu”, ishte Sabri
Godo, i cili përmbledh ndërmarrjet e shumta artistike e histografike për të ndriçuar në mënyrë të
plotë dhe të shumanshme personalitetin e madh të Skënderbeut. Ai e shkruan romanin për ta bërë
të qartë atë që është paraqitur e mjegulluar, hulumton të vërteten historike duke shfrytëzuar
dokumentet. Godo kishte synim ta zhveshte Skënderbeun nga aureola mitike, mirëpo për arsye të
vënies së tij në qendër të interpretimit epik, shkrimtari nuk ka mundur ta realizoi qëllimin që i ka
vënë vetit, ndryshe nga Noli i cili na solli veprën e parë të dokumentuar. Godo ishte historian dhe
një shkrimtar i cili i qëndron besnik elementeve reale dhe fakteve, por trillimi dhe subjektivizmi i
autorit i bën ato të tingëllojnë ndryshe.
Një nga studiuesit e Skënderbeut dhe epokës së tij është edhe Kristo Frashëri, i pari
historian që vë në dukje si vepër historike themelore të Skënderbeut jo vetëm luftën e madhe që
ai udhëhoqi për një çerek shekulli, por edhe përpjekjet e krijimit të shtetit shqiptar, të cilin ai në
një formë e krijoi pas një lufte të pareshtur. Vepra, në tërësi zë vend parësor, si ndër veprat më të
arrira me vlera të pakontestueshme që shpërfaqin periudhën e Skënderbeut.
Kështu epopeja e Skënderbeut e shek. XV dhe figura e Gjergj Kastriotit – Skënderbeut,
ndikuan fuqishëm në jetën shpirtërore të shqiptarëve, por edhe të të tjerëve, duke i frymëzuar
studiuesit, historianët, shkrimtarët, specialistë të fushave tjera, shqiptarë dhe të huaj, të nisin
jetën e histografisë shqiptare bazuar në veprat historike monumntale.
Prandaj, Skënderbeu i detyroi të gjithë shekujt të flasin për të, pothuaj në të gjitha gjuhët
e kontinentit.
Në fund te këtij punimi, për aq sa kam lexuar dhe studiuar për historinë e heroit tonë
kombëtar, arrita në përfundim se në mesin e shumë veprave rreth kësaj historie të botuara nga
autorë të ndryshëm, një vend të veçantë zë vepra e Fan Nolit, e cila mbetet burim me të dhëna që
do të iu ndihmojnë edhe studiuesve të ardhshëm.
“Historia e Skënderbeut" e Nolit bashkë me veprën e Barletit mbeten edhe sot veprat më
të mira për heroin e madh.
33
LITERATURA
1. Akademia e shkencave e Shqipërisë, Kristo Frashëri, Skënderbeu, jeta dhe vepra, Noli, Fan,
Historia e Skënderbeut, “Rilidnja”, Prishtinë, 1968.
2. Elsie, Robert, Histori e letërsisë shqiptare, “Dukagjini”, Pejë, 2001.
3. Frashëri, Kristo, Skënderbeu, jeta dhe vepra ASHA, Tiranë, 2002.
4. Frashëri, Kristo, Skënderbeu i shpërfytyruar, Dudaj, Tiranë, 2009.
5. Frashëri, Naim, Historia e Skënderbeut, “Vatra”, Shkup, 2004.
6. Godo, Sabri, Skënderbeu, “Toena”, Tiranë, 2005.
7. Jaka, Ymer, Skënderbeu në letërsinë frënge, Instituti albanologjik, Prishtinë, 1990.
8. Kadare Ismail, Mosmarrëveshja, “Onufri”, Tiranë, 2012.
9. Kamberi, Kamber, Skënderbeu te Kadareja, Kristalina, tiranë, 2011.
10. Kamberi, Kamber, Cikli perandorak në veprën e Kadaresë, Naimi, Tiranë 20017.
11. Noli, Fan, Historia e Skënderbeut, “Rilidnja”, Prishtinë, 1968.
12. Thengjilli, Petrika, Skenderbeu, arritje, mangësi, pikëpamje te ndryshme, Prishtinë, 2012.
Burime nga interneti:
http://www.letersia.fajtori.com/Letersi/E_Pavaresise/Fan_Noli/veprimtaria.php
